Universitas Fakultas Sastra . :i Perpustakaan S 899.23? S 39 t 1958 TJARITA MANTRI DJERO

K A R A N G A N R. MEMED SASTRAHADIPRAWIRA

TJITAKAN KADUA S 6%,> ; S & (*.J t L%n5)

1958 DINAS PENERBITAN BALAI PUSTAKA DJAKARTA

PERPUSTAKAAN F A K (JLTA iS -ViSSRSBtA. Digambaran ku I. Sjahri

Dikaluarkeun ku Dinas Penerbitan Balai Pustaka

Typographic sareng Njitak ku

Balai Pustaka — Djakarta

B.P. No. 827 Hak nu ngarang ditangtajungan ku Undang-undang I

Rebun-rebun halimun pasusun-susun, ngarimbunan tatangkalan. Wawangunan djeung kakajon siga disangsangan kasang, disampajan boeh rarang.

Raong hajam kongkorongok, sorana palambat-lambat. Sisi langit beulah wetan marabat pating arudat — balebat Retjet manuk disarada ; manuk tjatjing, tjangkurileung patembalan djeung saeran, ngabageakeun katineung : sarangenge nu muntjul luhureun gunung, tjahjana ngagebur hurung.

Halimun nu pasusun peuraj njingraj lalaunan, njengled saperti lalangse, ngagulung kawas reregan. Lembur anu kapindingan, nu ngan tembong renggenekna, djadi atra katendjona : geus leungit aling-alingna.

Sanadjan geus kahalangan ku mangpirang-pirang djaman, ganti taun ganti bulan, kaajaan bumi alam meh henteu aja robahna, kitu deui hawa napsuna djelema teu aja pisan mendingna.

Ti bihari nepi ka alam kiwari henteu aja euih-euih, karepna ngan hajang leuwih ; dibelaan metakeun katelengesan, tega nunda kaadilan asal maksudna tin^kan,

Teu ngingetkeun manusa, aja. nu-murba ; lain rempakeun, lawaneun ! Awal-ahir wawales tangtu tumiba, moal aja nu bisa manghalangankeun. 4

Tatapi sanadjan kitu, djelema taja euremma njoba-njoba ngarobah kulak-tjanggeumna. Ana henteu kadjadian : ngarasula, teu narima kana takdir anu ngawengku dirina.

Geus leuwih tilu ratus taun lilana nepi ka ajeuna, sabagian Ta- nah Priangan tatar wetan, nu katelah Nagara Tengah, djadi pa- mungpungan nu njiar sandang-pangan, panjeundeuhan nu ngum- bara ngadon bubuara, lantaran mangsa harita nu djadi tunggul pajungna eta nagri landung kandunganana, laer aisanana, djembar sagarana. Sadjaba ti kakontjara gede bobot pangajonna, Dalem Na­ gara Tengah teh kawentarkeun katoweksaanana ka abdina ; eta sababna nu matak sapangeusi eta nagri pada ngarasa sugema ha- tena, senang teu aja karingrang, lantaran towong rampog, sepi paling. Katjaritakeun ka padusunan Nagara Tengah aja nu ngabuni- aga, tapi taja nu bisa nerangkeun ti mana asalna. Kitu deui kana ngaranna taja nu njahoeun, sabab djinisna mah teu daekeun nja- ritakeun. Tapi sanadjan ka djelema teu puguh bandjar karang pamidanganana, taja anu kumawani, malah pada ngadjenan, kawas geus baroga sangka jen eta nu ngumbara teh lain djalma djore- djore. Pantes pada mikaera oge, sabab dedeg-pangadegna — sam- pulur, 'kawas tedak menak, turunan ngaheujeuk dajeuh. Didjug djugan elmuna — guruaneun ; elmu lahir, elmu batin taja kape- tolanana, malah djadi patarosan, diparundjung tjara ka sesepuh, di- sarebutna oge „Adjengan” bae. Adjengan teh kagungan putra pameget hidji, juswana kira-kira 15 taun, Jogaswara djanenganana. Eta murangkalih ku ibu-ramana katjida dipikaasihna, kawantu putra ngan hidji-hidjina. Tapi sa­ nadjan banget dipikameumeut, Jogaswara henteu dipitumanan ngalentreng; isuk-isuk keneh ku ramana geus digugahkeun, di- tjandak ka sawah, sabab Adjengan teh tani damelna. Teu wudu oge kasebut tjukup ; sawahna aja opat-lima bauna, taluima aja dua-tilu luwukna. Tapi sanadjan dikeprik, Jogaswara kana gawe badag teh semu rada sungkan, malah mindeng ku ramana diwu- rukan sangkan tambah kasaregepanana. Hidji mangsa Jogaswara ku ramana ditjandak ka sawah, marik- sa pibuateun. Tetendjoan katjida matak waasna, turut-turot lembur makplak pasawahan lega, majakpak satungtung tendjo. Pareiia ruhruj ko- neng, ana katebak ku angin, siga sagara emas keur umpalan. Adjengan ngadeg dina galeng, pasemonna hegar marahmaj, se- mu bungah dina manah, ningali pakajana waluja. Pok andjeunna ngalahir ka putrana, saurna : ,,Udjang, geura tendjo ieu pare nu sakieu alusna ; ranggeujanana munggah marenod bawaning beurat ku eusi. Pikeun tukang tani mah moal aja kabungahan nu leuwih ti kieu ; nu matak sing getol digawe teh, ambeh seubeuh ngala buahna.” Jogaswara ngadangu kasauran ramana kitu teh semu teu milu bungah, piundjukna : „Da eta tjape matjul teh, nja panas, nja djareblog !” W alon ramana : „Hih, an Udjang, sagala pagawean oge aja ka- heseanana, tapi kumaha da djelema mah wadjibna digawe teh pi­ keun njiar kahirupanana. Mapan aja paribasa : lamun teu ngakal moal ngakeul, hartina lamun henteu daek digawe moal barang dahar.” - Jogaswara haturan deui : ,.Ah, upami aja deui pakasaban sanes mah, alim djadi bulu taneuh teh.” Saur Adjengan : „His, djadi bulu taneuh oge ari pinanggih djeung kasenanganana mah timbul alusna. Djeung poma Udjang ulah boga pikiran jen tani teh pagawean hina, sababna ku ama mah sagala pagawean geus karanapan : djeneng enggeus, dagang eng- geus, tapi kaberekatanana taja nu njaruaan kana tani ; gmming tjek babasan oge : nu dagang tinggal hutangna, nu djeneng tinggal adigungna, nu tani kai’i muktina.” Jogaswara henteu sasauran deui, kaburu kaget ngadangu ra- mana njarioskeun enggeus djeneng. Djeneng naon djeung di mana? Kapan ti saemut oge ramana teh tukang tani, tur teu atjan ingkah ka mana-mana. Ti harita Jogaswara ngageremet bae dina manahna, palaj uninga 6 kana rasiah ramana. Saenjana mah geus lila Jogaswara aja dina kaewuhan teh, dumeh panganggo ibu-ramana beda djeung adat- tabeatna batur salembur. Tukang tani nu sedjen mah tara njarek lamun anak-anakna ngaromong songong teh, tapi ari Adjengan mah, sakalieun putrana sasauran rada teugeug oge, sok ngawu- rukan, lahima : „Udjang, poma sing inget, sanadjan kasebutna ngan sakadar. anak patani, papatjuan ulah rek ngalalaworakeun kana tetekon katatakramaan, sabab turunan mah teu beunang di- bunian. Lir ibarat emas, sanadjan geus rumeuk oge, ari dikosok mah tangtu herang deui, lantaran moal robah sipat kaemasa- nana mah. Kitu deui lamun hajang nganjahokeun tulen-henteuna emas, geuning sok diudji heula, digosokkeun kana batu pangudjian, djadi salilana moal kabobodo. Di djelema cge nja kitu ; lamun rek niten hidji djelema turunan-lainna, diudji heula, nja eta ditilik tindak-rengkakna, tatabasana d’jeung ngomongna, sabab ieu sarat- sarat nu tilu rupa hese diturutanana, lamun dina dirina henteu njampak darahna.” Barudak sedjen mah ku kolotna sok diumbar sakarepna. Tapi Jogaswara mah selang-selang tina ngabantu di sawah teh sok di- wuruk matja djeung nulis. Djeung naha ka ramana teh loba teuing nu talumaros ; kawasna urang lembur eta mah, upama rek migawe hidji pagawean, henteu wani prak lamun teu dirempugan ku Adjengan teh. Paingan djadi patarosan oge, da Adjengan teh teuing ku loba kauningana. Waktu Jogaswara ngamimitian diwuruk nulis aksara Djavva, ramana njarios jen tjatjarakan nu keur diadjaikeun teh aja dongeng- na. Jogaswara katjida panasaraneunana, malah mindeng undjukan njuhunkeun dipangdongengkeun. Dina hidji mangsa, kabeneran Adjengan keur teu kagungan padamelan, Jogaswara disaur, lahirna : „Lamun Udjang hajang njaho dongengna tjatjarakan tea, heug dengekeun, ku ama rek ditjaritakeun.” II „Kira-kira geus aja sarebu lima ratus taunna ka tukang, sakuliah Pulo Djawa lelegana leuweung geledegan keneh, panjumputan sagala rupa sasatoan. Loba pisan alas banawasa anu atjan kasaba ku manusa, lantaran djaman harita mail saeutik keneh djelema. Nagara-nagara teu atjan loba, sumavvonna dajeuh-dajeuh nu rara- me tjara ajeuna mah meh euweuh. Katjaritakeun di wewengkon beulah kulon, aja sahidji nagara ; radjana kagungan putra pameget hidji, kakasihna Triti-usta. Ba- rang Pangeran Tritrusta geus sedeng rumadja putra, ku ramana dipasantrenkeun ka nagara Atas Angin, dipiwarang njipuh pa- nemu, ngujang luang, neangan kapinteran. Sanggeus tutug masantrenna- Pangeran Tritrusta mulih deui ka Pulo Djawa, njandak rentjang mangpirang-pirang, nu ngahadja naringgalkeun lemah tjaina, rek ngumbara ngadon ngabuniaga. Ku lantaran Pangeran Tritrusta katjida ngagungkeunana kana agama Saka (Buda), djenenganana oge dilandi djadi : Adji Saka, hartina radja nu ngadjungdjung agama Saka. Adji Saka henteu lila tjalikna di ramana, lantaran ngilari pinagaraeun, angkat ka djauhna. Bral andjeunna djeung sarentjangna, urang nagara Atas Angin tea, balajar mapaj basisir kaler, madju ngetan. Meunang sabulan di djalan, Adji Saka sumping ka muhara hidji walungan, tuluj kapalna balabuh, dumeh di palebah dinja aja tempat anu alus baris pinagaraeun. Tina luhur gunung katingali aja padataran lega, rata lir tjai talaga, ari pernahna rada anggang ti basisir. Sabagian rentjangna dipiwarang nungguan tjatjandakanana, nu sawareh deui ditjandak ngiring, rek ngungsi padataran pinagaraeun tea. Rentjang-rentjangna nu dikantunkeun di sisi basisir, dikapala- an ku gandekna kakasih, ngaran Ki Sembada. Samemeh djengkar Sang Adji nitipkeun pakarang kagunganana ka Ki Sembada, da- wuhanana : „Sembada, ieu ku maneh tjekelan pakarang kami nu geus kakontjara kamatihanana, pikeun ngadjaga diri maneh djeung babaturan, bisi pinanggih bantjang pakewuh. Tapi patjuan ulah rek dibikeun ka djalma sedjen kadjaba ti ka kami, sarta maneh 8

ulah ingkah satungtung kami teu atjan balik deui!” Ki Sembada tjedok njembah, nampanan pakarang nu dititipkeun tea sarta manehna djangdji sedja nohonan sadawuhan kalawan katiginan. ^ Bral Sang Adji angkat, djalanna tarahal pisan, wantuning njo- rang leuweung luwang-liwung. Tetela eta palataran teh alus la­ mun didjieunan nagara teh. Sadjabana tjurtjor tjaina, ongkolx bahe ngaler, ninggang kana tjatur-ranggana ngawangun nagara. Wantuning loba nu migawena, henteu sabaraha lilana dina bubulak nu ngeblak teh geus paragpag wawangunan, galede djeung aralus. Djalan-djalanna butbat, di sisina dipelakan tatangkalan keur baris pangiuh-iuh. Sanggeus dajeuh anggeus, der pesta, rame pisan, bari sakalian ngistrenan Sang Adji Saka djumeneng radja di dinja ; ari eta na­ gara anjar teh dingaranan Medang Kamulan. Heuleut savvatara bulan ti sanggeusna Kangdjeng Radja mang- ku kada'ton, ras andjeunna emut ka rentjangna nu dikantunkeun di basisir tea. Tadina mah rek dipiwarang dipapagkeun, tapi ku Sang Adji kaemut henteu perlu, dumeh aja kersana palaj nga- damel deui dajeuh di sisi basisir. Nu ku andjeunna dipikabutuh teh ngan pakarang nu dititipkeun ka Ki Sembada tea bae. Tuluj njaur panakawan kapertjantenna, ngaran Ki Dora. Dawuhan Sang Prabu : „Dora, maneh indit sing gasik ka basisir, tepungan Ki Sembada, penta pakarang kami nu dititipkeun ka maneha- nana.” Ki Dora henteu pandjang tataros deui, gantjang bae miang, rek nepungan Ki Sembada, ngemban dawuhan Kangdjeng Radja. Barang gok dua panakawan papanggih, Ki Dora njarita jen manehna diutus ku Ratu, rek njokot pakarang titipan tea. Ki Sembada kaget dina hatena, ngomong sadjeroning pikirna : „Naha Kangdjeng Radja sulaja tina subaja, kapan bareto andjeunna wa- wangsit, eta pakarang teu meunang dipasrahkeun ka djelema lian, ari ajeuna miwarang diserenkeun ka Ki Dora ! Parentah nu man a nu ku aing kudu diturutkeun teh, nu ti heula atawa nu pandeuri?’’ Dasar panakawan tuman gugon kana dawuhan, Ki SSmbada 9 gilig dina atina, eta pakarang moal dibikeun ka Ki Dora, rek ngu- kuhan parentahan nu ti heula bae, sabab ku manehna kapikir, jen eta nu kudu dikukuhan teh, sabab kadenge ku tjeulina pribadi. Pok ngomong ka Ki Dora : „Adi, lain pisan akang teu pertjaja, tapi ieu pakarang ku akang hamo kapasrahkeun, sabab Kangdjeng Radja, samemeh djengkar, ngamulamantian pisan ka akang, nga- larang ulah wani-wani mikeuh ka djalma sedjen, lamun lain ka andjeunna.” Ki Dora katjida henegeunana ngadenge omongan Ki Sembada kitu teh, sieun balik lengoh, henteu bisa nedunan piwarangan du- nungan. Tembalna sngal: „Enja, kuring oge datang ka dieu teh lam lantung tambuh laku, tapi diutus ku Ratu, ngarawatan paka­ rang kagunganana. Naha make dikoretke^.n ? Ana kitu sampean baha kana dawuhan !” Ki Sembada panas hatena ngadenge keketjapan Ki. Dora nu- sakitu njarogokna, pok manehna ngomong oari morongos : „Pa- duli teuing disebut baha kana parentahan oge, tapi ieu pakarang ku dewek moal dibikeun ka silaing !” Ki Sembada djeung Ki Dora parea-rea omong, keukeuh nu men- 1a, keukeuh nu teu mikeun, tungtungna ger tarung, silih tondjok. silih tjabok, malah nepi ka silih tewek. Eureun-eureun soteh ge- lutna sanggeus duanana marandi getihv ngadjarolopong handa- peun tangkal kai. Waktu eta dua panakawan garalungan, taja nu nganjahoankeun, wantuning tempatna rada anggang ti pang- rereban. Tunda nu geus ngalalondjor, dua gandek nu saratia ka du- nungan, kakotjapkeun Sang Radja. Katjida andjeunna sumelang manahna, dumeh Ki Dora geus sakitu lilana teu atjan keneh bae mulang. Ras emut kana dawuhanana ka Ki Sembada, nja eta memeh djengkar teh andjeunna geus ngomat-ngomatkeun ulah wani-wani mikeun pakarang titipanana ka djalma 'dan. Njaur dina manahna: ..Palangsiang Ki Dora djeung Ki Sembada parasea, sabab duanana oge tabeatna kukuh pengkuh kana parentahan !” Tina reuwasna, Kangdjeng Radja henteu talangke deui, bral andjeunna angkat gagantjangan, rek njidikkeun kcreteging manahna. 10

Tetela henteu njalahan, Ki Sembada djeung Ki Dora kasondong geus tingdjolopong, patundjang-tundjang. Panakawan duanana ku Sang Adji diusapan, bari dipariksa naon lantaran nu matak kitu balukama. Rentjang nu saratia teh arundjukan sili genti, imeut pisan ti wiwitan nepi ka wekasan ; ngaromongna paparega- tan. Barang geus tamat arundjukanana, hos maraot. Sang Prabu katjida prihatinna, tjalik bari ngahurun balung, sedih dina panggalih, dumeh dua rentjang anu sakitu saruhud kumawulana sah ti dunja lantaran kasalahan andjeunna, bongan henteu tigin kana dawuhan. Pikeun panginget-nginget kana ka- sumudjudanana eta dua panakawan, Sang Adji njerat dina tang- kal kai ku peso raut, kieu unina : Hana tjaraka, data sawala, pada djajanja, maga batanga. Hartina : aja dua utusan para?ea sarua kabedasanana, tungtungna diaradi lajon. Eta omongan anu diserat dina kulit kai teh ku Sang Adji di- aos dibulak-balik. Katjida andjeunna kagetna, dumeh dina eta omongan sakabeh sora aja. Sakali deui ku andjeunna diaos bari ditarikkeun gentrana, diunikeun hidji-hidjina sora : Ha, na, tja, ra, ka, da, ta, sa, wa, la, pa, da, dja, ja, nja, ma, ga, ba, ia, nga. Ari breh teh katingali, eta omongan teh beunang didjieun tjatjarakan aksara ! „Tah kitu 'asal-usulna aja tjatjarakan aksara Djawa teh.”

Ill Jogaswara katjida resepeunana ngareungeukeun dongeng ia- mana teh, ngaregepkeunana mani taja galideuma. Saur Adjengan: „Kumaha Udjang, resep kana dongeng teh djeung kaharti eusina?” Walon Jogaswara : „Kantenan resep mah sareng kahartos ; abdi mah nembe nguping dongeng nu sakitu lutjuna.” Lahir ramana : „Tjing lamun enja Udjang ngarti kana eusina ama rek nanja. Lamun Udjang djadi Ki Sembada, rek dibikeun eta pakarang teh ka Ki Dora atawa moal ?” Jogaswara : „Ah, upami abdi mah djadi Ki Sembada, keur naon

. PERPUSTAKAAN pakultas SASTP\’ 11 make ngoretkeun, kapan Ki Dora teh tunggal gandek kapertjajaan Radja keneh. Ulah soteh dibikeun ka nu lian panginten, ka deu- ngeun-deungeun sareng moal enja Ki Dora akon-akon. Upami Ki Sembada henteu kakah-kukuh mah panginten moal dugi ka parasea sareng moal dugi ka naremahan pati.” Ramana mesem ngadangu pangwalon putrana kitu teh, pok andjeunna sasauran : „Matak naon lamun Ki Dora kausap setan. boga pikiran hajang mibanda kana eta pakarang, niat tjurang ka dunungan ? Sumawonna kakara lebah gandek, teu atjan puguh kasatiaanana, dulur pet ku hinis oge loba nu teu beunang dipertjaja. Djeung naha waka ngandel kana omongan Ki Dora, saha saksina jen manehna dipiwarang ku Radja ?” Jogaswara mindel henteu iasaeun ngawalon, bingung ku pi- djawabeun. Ku ramana katingali pasemon putrana semu bingung, pok andjeunna ngalahir deui : „Ieu dongeng saenjana djero mak- sudna, tur beunang didjieun tuladan. Timbangan Udjang tadi teh salah. Lamun kitu lain tjetjekelari nu kumawula, sabab wani njam- polehkeun piwarangan, dumeh pertjaja kana omongan sasama bade- ga. Padahal eta omongan teh teu atjan puguh benerna, sabab taja saksina. Lamun Ki Sembada mikeun teh tembong deui kasam- poretan djeudjeuhanana, henteu boga wiwaha, taja tjuriga ; ana kitu henteu meudjeuhna manehna meunang kapgx-tjajaan nu sakitu gedena ti dununganana. Tapi ku sabab Ki Sembada henteu masrahkeun eta pakarang ka Ki Dora, tetep manehna aja dina bener sarta tembong kasatiaanana, kaalusan tabeatna. Paingan nepi ka djadi tjatjarakan aksara, parabot paranti ngampihan elmu nu utama, da nurut buat ka Ki Sembada anu tetela utama kala- kuanana. Ku sabab eta kapengkuhanana Ki Sembada ku Udjang kudu ditulad, sumawonna lamun Udjang baring supagi aja milik, diparengkeun bisa kumawula. Ki Dora oge kaasup kana djelema tuhu, ngan handjakal boga adat murugul, perwatek djelema bodo, sok boga rasa bener sorangan. Padahal lamun manehna rumasa atah sasar, henteu tarapti mawa saksi, moal nepi ka naremahan pati ! Kitu deui nu djadi radja henteu luput tina kasalahan. Naha nibankeun paparentahan teh henteu sagolek pangkek, satjangreud 12

pageuh, kapan radja mah kudu ngagem : sab da pandita ratu, henteu meunang lantja-lintji, luntjat mulang. Buktina dina henteu ati- atina nibankeun dawuhan, rentjang kakasih duanana sah ti dunja. Radja mah kudu leuwih asak rampana teh, ulah kena2 kagungan kakawasaan. Sababna hese diomeanana lamun geus salah teh. Talungan keneh djelema biasa, lamun njieun kasalahan teh aja nu baris ngahukum. Ari radja ku saha baris dihukumna, sabab kakawasaan ngahukuman aja dina dampal pananganana !” Jogaswara : „Sumuhun, jaktos pisan kitu, ari diemut paos mah.” „Ku sabab eta” , saur Adjengan, „Udjang kudu pertjaja ka­ na kajakinan hate sorangan, sanadjan tjek batur salah, tapi lamun tjek kajakinan hate sorangan bener, asal geus tjukup ihtiar, ulah rek galideur, sabab saksi nomer hidji nu bakal njalahkeun djeung ngabenerkeun kalakuan maneh teh nja eta : hate. Sanadjan kalakuan goreng beunang disimbutan ku omongan bohong, tapi hate mah moal beunang dipaling. Lamun njieun kasalahan moal pinanggih djeung kasugemaan, salilana berewit dina ati, tungtung- na djadi panjakit, anu bakal ngaruksak kana badan djeung pikiran.” IV Heuleut saminggu ti saentas Jogaswara ditjandak ku ramana ka sawah, ngaroris pibuateun, pare nu ruhruj koneng teh ngan tinggal djaramina, pasolengkrah na kotakan. Dina pasawahan nu tadina siga lautan teh, tinggarujun siga rungkun, djarami nu narangtung keneh, sesa ngidek anu derep, kawas ngahadja dika- rikeun pikeun barudak njarieun ole-olean. Di hareupeun saung anu puluhan lobana, radjeg tumpukan pare, pagede-gede, pa- luhur-luhur. Di kotakan anu kakara beunang njatjar djaramina, ngabajak poean araj, majak heutjakna ambatjak. Sora koletjer pating hariung katebak ku angin, munggah teu puguh dedengean. Jogaswara harita keur aja di sawah mantuan ramana mangkek. Ti kadjauhan rentang-rentang aja nu datang, lalaki dibadju hi- deung, ditjalana sontog njoren bedog. Nilik kana gidigna mah lain 13 ingkig tukang tani, tetela gegag kapala, paingan da Djagasatru ! Unggal saung teu kalarung, kitu deui saung Adjengan, ku Dja­ gasatru didatangan. Adjengan mariksa, lahirna : „Bagea Ki Dja­ gasatru, aja naon mana datang rurusuhan ? Piraku rek narik tjuke mah, parena oge atjan digeugeus kabeh !” Djawab Djagasatru : „Hih, kuring mah lain rek narik tjuke, datang ka dieu rek ngabedjaan, dumeh isuk urang bakal kasum- pingan menak. djuragan Kapala Tjutak rek ngaronda ka pilem- buran.” Adjengan ngalahir bari semu kaget: „Baruk rek aja menak ? Naha asa kawenehan teuing, ti bareto ge tara aja menak kume- lendang ka beh-dieu. Atuh urang teh ajeuna mah moal njaho ngaran tambuh rupa, moal kawaranan teuing.” Djawab Djagasatru : „Kantenan, sabab isuk teh sarerea kudu kumpul dina deukeut katja-katja. Geura engke pasosore tingali mani geus peretek, dibebetek lawe rontek. Sagala tatabeuhan isukan teh bakal diajakeun : dogdog, angklung djeung tjelempung, malah lisung oge teu meunang euweuh, tabeuheun lamun pangagung rawuh. Mas Patinggi mah geus ti kamari, olah-olah djeung tetebah, malah Adjengan oge kapapantjenan njambungan hajam danten tilu, endog salawe djeung pare sasangga.” Walon Adjengan : ,,Puguh bae, moal enja dunungan katatamu- an, ari urang henteu njambungan. Tah, parena mah geus aja nu beunang ngageugeus, hajam , kari newakan bae, ngan endog kudu njokot heula tina sajangna, di ditu di lembur, sabab hajam nu araja di dieu mah teu atjan arendogan.” Tjek Djagasatru : ,,Nuhun atuh Adjengan, engke kuring rek nitahan ngarawatan panjambungan tea ; ajeuna mah rek njapat- keun hantja, tuh kari ka beulah ti kidul.” Sanggeus Djagasatra indit, Jogaswara naros ka ramana : „Ama, dupi kapala tjutak teh pangkat naon, kawas pangagung luhur.?” Saur ramana : „Atuh puguh pangkat luhur mah ; kapala tju­ tak teh nja eta menak anu ngadjalankeun paparentahan, timbalan Kangdjeng Dalem. pikeun di wewengkonna. Kakawasaanana gede katjida.” 14

Jogaswara : „Leuh, resep temen upami djadi kapala tjutak ! Adjengan mesem^ lahirna : „Atuh puguh pikaresepeunana mah, ngan kumaha urang mah lain pilajakeunana, sabab sadjabana kudu turunan menak teh, ongkoh kudu gede elmuna pikeun nga- djalankeun eta kapangkatan teh. Tapi henteu kitu, ari katarik ku milik mah, teu mustahil ku Udjang bisa kasorang, geuning dina dongeng oge loba pangarit nu djadi radja. Komo maneh mah da aja turunan, sabab saterangna mah ama teh ...... Adjengan henteu kebat sasauranana, malah semu katjida han- djakaleunana, dumeh kaboloksokan njarios. Jogaswara beuki kaget dina manahna, pok naros : „Turunan naon ?” Panaros Jogaswara ku Adjengan dibalengbarkeun, lahirna : „Turunan djelema bener. Pekpek digawe teh, tuh tjokot taneuh porang keur njusut tali panggeugeus !” Eukeur mah ti tadina Jogaswara ngandung timburu tina hal kaajaan ibu-rama, ari ajeuna ngadangu nu matak ngahudang kapanasaran, atuh beuki njongsrong bae napsuna palaj uninga kana rasiah sepuhna teh. - Kakotjapkeun isukna kabeh djelema salembur eta pada nunda pagaweanana. Sawareh dibawa ku Djagasatru mapag ka wates desa, sawareh deui djogo di sisi djalan, deukeut katja-katja. Sagala rupa tatabeuhan, kitu deui lisung djeung kohkol, geus sadia. Nu pinabeuheun lisung geus ngagimbung awewe digarelung djutjung, njarekel halu hidji sewang. Nu pinakoleun kohkol geus ngagem- brong, dipilih anu garundul, njarekelan gegendir hidji sewang. Kira wantji petjat sawed, burubul aleutan menak sumping, diiring diabring-abring. Ti hareup ngalegedej sasaka desa ta- rumpak kuda. Di tukang ngabring nu ngariring, sawareh mah ngagarotong dongdang dieusi tutuangeun. Henteu lila aleutan geus datang ka katja-katja, breng tatabeuhan ditabeuh, kitu deui lisung trangtringtrung, kohkol nongtrongan. kawas aja samagaha bae ! Djut palatuk-palatukna tarurun tina kuda, brek tjaringogo, kitu deui djelema rea hempak sarila di sisi djalan. Menak teh semu bungah ningali palataran raresik imah- imah bareres ; andjeunna papariksa tina luhur kuda. Pananganana 15 nu kivva njepeng kadali bari ditulak-tjangkengkeun nu tengen njepeng tjameti bari diulang-ulang, dawuhanana: ,,Kumaha paka- ja teh marulus, haaah ?” Sakur nu ngadareuheus bareng ngawalon : „Sumuhun dawuh aja hibar, wiludjeng.” * Menak imut ngagelcnju, lahima : „Sukur.” Ret menak teh ningali kebon waluh nu deukeut ka sisi djalan, buahna galede pisan, aja nu sagegede seeng, pok andjeunna ma- riksa : „Pelak saha eta waluh teh mana galede teuing, haaah ?” Djagasatru tjedok njembah, piundjukra : „Sumuhun gaduh- na pun Madasim.” Saur menak : „Sukur, tarurutan deuleu eta ku sarerea, geu- ning ari hade panggawe mah buahna galede naker.” Sabot menak papariksa hal sedjen perkara, Kuwu ngitjeupan ka Djagasatru, mere isarah. Dasar ahli surti, isarahna Mas Ku­ wu ku Djagasatru kahartieun, tuluj manehna njampeurkeun ka Madasim bari ngaharewos : „Sim, menak oge sedepeun waluh !” Djawab Madasim : „Sumangga teh teuing, sumawonna waluh, nadjan diri kuring oge saha nu kagungan !” Henteu lila Kapala Tjutak djengkar deui rek neruskeun ron- daanana. Madasim gura-giru ngala waluh nu panggaledena, di- teundeun kana dongdang, bari ngomong ka nu ngagarotong : „La- mun djuragan mariksakeun, ieu waluh teh ti kuring kituh, nja !” Sihoreng dongdang nu digogotong teh geus meh pinuh kuru- pa-rupa hasil bumi, kajaning : katjang, djagong djeung lian ti eta. Harita mah kawantu djaman murba, somah teh suka kabina-bina lamun redjekina katuang ku menak teh. Waktu Kapala Tjutak sumping, Jogaswar.*. milu kumpul di katja-katja. Taja papadana kabitaeunana ningali menak sakitu di- hormat-hormatna sarta ti harita manteng dina manahna palaj djadi menak. Kana gawe badag mah geus tjul bae, damelna huleng- djentul, bangun aja nu dilamun. Ku ramana kamanah jen putra­ na teh lain kana tani pilojogeunana, kitu deui andjeunna teu kagu­ ngan emutan rek maksa ka putrana, malah palaj ngajunkeun kana maksud Jogaswara kitu teh. y Barang geus aja bulanna ti harita sarta Jogaswara geus ka- timbang tjukup pangartina, ku ramana disaur, lahi'ranana : „U - djang, sakur nu aja dina hate maneh ku ama geus kadjudi. Ama oge boga rasa jen maneh teh lam kana tani pilakueun teh. Lamun bener maneh katjida kejengna, hajang djeneng djadi prijaji, ku ama moal burung didjurung, sugan bae baring supagi maneh aja milik bisa ngalaksanakeun kahajang ama anu teu bisa kalakonan, nja eta nulujkeun talapakan karuhun, kumawula ngolah nagara. Nepi ka ajeuna Udjang henteu dibere njaho saha saenjana ama djeung ibu teh, sabab tjek pikiran ama taja gunana dibedjakeun oge satungtung maneh daek ngulangkeun patjul mah, bisi matak ngabarubahkeun pikiran bae. Tapi ku sabab ajeuna kahajang Udjang kana boga kapangkatan, kawasna geus moal beunang diha- langan deui, kapaksa ama waktja balaka, supaja maneh ulah lila aja dina kasamaran. Djeung deui sugan bae matak djadi panghu- dang ka maneh, malak mandar tambah kadjununan dina ngalak­ sanakeun nu diangen-.ingen. Tapi samemeh ama ngawaktjakeun ra- siah teh, Udjang kudu djangdji heula, jen moal betus ka nu sedjen. sabab lamun ieu rasiah kaboker, matak djudi halangan gede ka awak maneh, terkadang matak ngadjadikeun bahla.” Jogaswara djangdji ka ramana jen sakur nu rek didawuhkeun baris ditungkus dina kalbu, tjek babasan indung suku oge moal ditjariosan. Saur Adjengan : „Sukur ari kitu mah, heug atuh reungeukeun ! Udjang ku ama geus dibedjaan, jen di sakuloneun nagara nu ajeuna ku urang ditjitjingan, aja deui nagri anu kamamuranana njaru- aan ka Nagara Tengah, katelah Suniawenang ; ari nu djadi bupa- tina bapa ama. Nurutkeun kapalaj ejang maneh waktu djumeneng keneh, upama andjeunna geus tepi ka pastina mulih ka kalanc- gengan, nu digadangkeun baris djadi gantina teh ama dumeh ama teh putra tjikal. Tapi barang ejang maneh suargi pupus nu diangkat teh adi ama, lantaran ama mah lain putra ti garwa pad mi. Ku Udjang tangtu kapikir, sakumaha pihandeueuleunana hate 17 ama, tapi ku ama henteu dipake ngunck2, saperkara lolobana pai’a wargi ngarempugan kana eta putusan, kadua perkara nu di- angkat teh tunggal dulur sorangan. Kitu deui tumarima kana ka- dar awak, henteu diparengkeun boga milik djadi bupati. Ku sabab eta ama pasrah pisan kana papasten M jha Sutji. sumawonna boga pikiran arah-arahan mah teu pisan-pisan. Tadina oge ama teh henteu niat intjah balilahan, sabab sanadjan henteu djadi bu­ pati oge, hirup mah taja kakurang, dihormat diaradjenan, sabab sarua pada anak Dalem. Tapi kasabaran djeung kaberesihan hate ama teh taja paedahna, sabab baraja loba anu goreng timburu ka ama, nja eta anu tadina kurang katulatenan. Tuluj ama disang- ka-sangka, dipitenahkeun, madjarkeun teh boga niat ngarebut ka- kawasaan. Asalna mah Dalem teh teu pertjajaeun, tapi lila-lila mah kaangsonan. Atuh ama dibenduan teu puguh-puguh, sadja- bana ama teu ditarik teu ditakon teh, salilana diintip-intip ku mata- mata. Katjida ama ngarasa hariwangna, teu ngareunah dedengean djeung tetendjoan. Hidji' poe kang Panghulu, nja eta dulur misan ama anu pang- rumaketna, datang ka imah, hariweusweus semu reuwas, njai'ita jen peuting eta ama rek dirapcnan. Katjida ama kagetna : upama nurutkeun napsu mah, hajang harita bae ngadjorag ka pada- leman, bawaning ku teu rumasa boga . Tapi ibu maneh ngaweweling ka ama, njaram ngadjalankeun kadugalan, sabab katimbang sanadjan ngalawan oge, moal kuat, wantuning paman Udjang mah loba baladna djeung pisakumahaeun gorengna, nepi ka tarung djeung dulur ! Ku ama kapikir, timbangan ibu maneh teh bener, kadjeun disebut eleh. Dina peuting eta keneh, samemeh datang nu rek ngaraponan, ama djeung ibu arindit ti imah ; ama njamur djadi tukang balantik, nanggung tolok dieusi papakean djeung barang-barang nu aja hargana. Ari ibu ngagandong bo- boko dieusi bebekelan. Pitulung Gusti Maha Sutji, ama djeung ibu ngalolos teh taja nu nangenankeun, salamet henteu njorang pantja bahja. Beurang-peuting ama djeung ibu leumpang, njorang leuweung djeung tegalan, wantuning djelema buron, henteu wani mapaj djalan gede, kapaksa totorobosan, nuturkeun alur munding.” Mantri Djero 2 18

Palebah dieu Adjengan eureun sasauranana, pasemonna ngu- ngun, tjisotjana njalangkrung. Istrina mall teu kiateun nahan sungkawa, segruk bae nangis, kagagas emut kana kabalangsakan waktu angkat leuleuweungan. Kitu deui Jogaswara tungkul se­ mu nu prihatin katank sedih ngadangu kasangsaraanana ibu-rama. Barang geus leler tina kasedihanana, Adjengan nulujkeun deui tjariosna . „Meunang sabulan ama djeung ibu asruk-asrukan, djog da- tang ka lembur ieu. Tadina mah rek terus lumaku teh sing dja- uh, lantaran hariwang, sabab nurutkeun kabiasaan, nu buron mah, lumpat ka mana bae oge moal burung kasusul, sabab Dalem nu disalindunganana biasana tara kersaeun ngabunikeun, risi bisi djadi patjengkadan. Ngan Dalem Nagara Tengah anu beunang dipake panjaluuhan nu nandang kaprihatinan teh, sabab upama aja nu ngadon ngumbara teh, asal bae tetela jen karepna sorangan, ku Dalem Nagara Tengah mah tara dipaparinkeun balik deui ka lemah tjaina, sanadjan dipenta ku menak anu katjitjingan mimiti oge, dibelaan pagetreng djeung tatangga. Kitu deui ama, geus dua puluh tahun matuh di ieu lembur taja nu njisikudi, ong- koh ama mah hese katarana, sabab henteu ngakukeun menak, malah kana ngaran age tepi ka ajeuna euweuh nu njahoeun. Bisi Udjang hajang njaho ngaran ama nu saenjana nja eta : Wirautama. Ajeuna Udjang boga niat djeneng, ama ngadjurung pisan; bral iraha nja rek miang. Ingetan ama kumawula teh sabisa- bisa kudu dina pupuhuna, ambeh gampang katangen alus-goreng- na gawe. Ku sabab eta Udjang teh kudu ngabdi ka Dalem Nagara Tengah, lantaran ama beak nja pertjaja hate, dumeh Dalem Na­ gara Tengah teh geus katjeluk kaluhunganana, kakontjara kaa- dilanana, kawentarkaun kaberesihan manahna, tur hade ruma- watna ka rahajatna. Tapi samemeh ngadjugdjug ka dajeuh teh, hade indit heula ka Djanggala, guguru heula elmu kabatinan ka Kiai Abdul Mugni, dumeh ama meunang bedja eta Kiai teh geus kautara kapinteranana dina bagbagan agama Islam. Pikeun nu kumawula mah perlu pisan boga dadasar agama teh, minangka parabot pikeun njandet napsuna, sabab ilahama lamun djelema 19

geus ngarasa kangeunahanana ngagem kakawasaan, sok polio ka­ na asal dirina, takabur embung kaungkulan batur. Djeung deui djelema nu kurang kandel imanna mah sok gampang katungkul- keunana ku kamasiatan dunja, nepi ka loba nu tega nunda kaadi- lan, sirik pidik iren panastren, dibelaan olo-olo ngagedekeun bo- hong, sangkan kapake ku dunungan, malar gantjang naek partg- kat. Maneh mah poma pisan, ulah nepi ka kitu, papada boga dara- djat oge, ulah beunang basilat, ulah madju ku njuntrungkeun batur, sabab daradjat beunang rerebut mah tara aja hikmatna. Awal- ahir tangtu karasa wawalesna, teu kapanggih ku diri sorangan. ku anak-intju mah tangtu kasorang. Saperti ama ajeuna, sanadjan ama weleh teu rumasa boga dosa, tapi Gusti Allah moal gana-gana nibankeun tjotjoba nu sakieu beuratna, lamun ama henteu milam- pah kalakuan salah anu henteu kanjahoan ku badan sorangan. Ata- wa ieu tjotjoba teh hukumanana kana dosana karuhun, anu ajeuna kasorang ku putra-putuna. Ku sabab eta Udjang sing inget, poma ulah milampah kalakuan nirtja, telenges ka sasama manusa, bisi aja wawalesna, sing eling kana babasan : Wong tua gawe wiwitan, wong enom darma nglakoni, hartina : boh kahadean boh kago- rengan, wawalesna sok kapanggih ku anak-intju.”

VI Kinanti.

Gunung-gunung szmu. ngungun, pasir siga nu prihatin, alum sugri iatangkalan, kawas nu marilu sedih, mangnineungkeun ka Adjengan, rek ditilar ku kakasih. 20

Biheung bulan biheung taun, iasa patepang deui, djeung anu rek ngalalana, ind.it sepi nu diungsi, angkat samar nu diteang, sumangsang ka kersa Gusti.

Wantu lar.iung lambuh laku, . ngilik-ngilik geusan ngantjik, lunta rek neangan bagdja, sugan katarik ku milik, dikadarkeun djadi pangkat, laksana tjiptaning galih.

Dtug njuuh ka pangkon ibu, Jogaswara bari amit, ka rama mundjung ku sembah, neda berkah lahir-batin, ku ramana diusapan, alon Adjengan ngalahir:

„Mugi Gusti Maha Agung, anu sipat rahman-rahim, kersa ngaping nangtajungan, ngadjaring tina balai, ka pun anak nu rek njaba, maksadna pinanggih hasil.” 21

Den Jogaswara djut lungsur, sampojong bidjil ti bumi manah rrielang sumoreang, pasemon ngungun prihatin, patilar dieung ibu-rama, iur taja rentjang nu ngiring.

Pasemon nu alum mesum, ngadjadi panghudang sari, matak tambah kapantesan, tembong legegna prijaji, wantu menak tutumnan, djadjaka terah bopati.

Asmarandana.

Lain ginding aling-aling, gandang panghalang kakurang. raden turunan gegeden, satria menak utama, eukeur malt aja wanda, kasipuh ku alus rengkuh, hade tata budi basa.

Raden diraksukan senting, di pungkur malang njulagrang, duhung n;?lap dina Lenten. pusaka pasihan rama, panjinglar pantja bahja, pamorna „Si Tundung Musuh”, njata pakarang satria. 22

Jogaswara ret ningali, ka tukang geus lapat-lapat, lembur teh ukur katembong, lebahna djeung renggenekna, Raden kagagas manah, angkatna teu kaur ladju, balas ngarandeg di djalan.

Njukang lebak mipir pasir, geus sumping kana tandjakan, titingaiian ngaremplong, ngeblak bubulak sampalan; rendang keur njaraluan, munding nu keur dialabur, reureuh tina pagawean.

Henteu katjaritakeun di djalanna, kakotjapkeun Raden Jogas­ wara geus tjunduk ka nu didjugdjug, datang ka nu diteang, ka pasantren Djanggala, tempat Kiai Abdul Mugni ngawuruk elmu, mitutur sabda rahaju, midemit sabda sadjati. T i kadjauhan keneh geus katembong palataranana rata, parag- pag sufrunanana : bumina Kiai, langgar djeung pondok santri- santri. Kira wantji asar Den Jogaswara sumping, kasampak Kiai djeung santri-santrina keur araja di langgar, mentas saralat asar. Kiai kaget ningali aja nu sumping, nonoman ginding tandangna gandang, kawas lain nu rek masantren ieu mah bangun ngalan- tung butuh ku musuh, kumelendang kawas rek neangan tan- ding. Santri-santri tingtaroel djeung pada batuma, bari silih tanja: saha eta, saha eta. Tapi taja nu bisa nerangkeun, kawantu sa- rerea oge pada anjar pinanggih ! Barang geus rada leler kagetna, Kiai Abdul Mugni muru ka latar, nampi pamundjunganana tatamu tea, bari naros, lahima : „Bilih kasalahan, sumping ka ieu pasantren, siin kuring neda dipa- parin terang, saha tuang salira teh sareng naon nja pikersaeun ?” Diwalon ku Den Jogaswara : „Mugi Adjengan henteu djadi 23 kahemengan, purwana sim kuring dongkap ka dieu, rehing ga- duh maksud guguru elmu, hajang diadjar ngadji Kuran sareng Mtab. Manawi Adjengan kersa nampi, sim kuring sumedja mas- rahkeun diri.” Kiai Abdul Mugni tambah heran dina manahna ngadangu la- hiran tatamu kitu, lantaran henteu njangka jen eta teh nu rek masantren. Sugan teh menak ti dajeuh bae, nu kasarung leungiteun djalan ! Saur Adjengan : „Nuhun atuli ari aja manah kitu mah !” Pandjang pisan Kiai Abdul Mugni tatarosna, bari neuteup kana pameunteuna Den Jogaswara, kawas anu asa-asa, malah naroskeun ibu-rama sagala. Tapi Den Jogaswara henteu kersaeun nerangkeun nu sabalakana, lantaran emut kana wangsit rama­ na tea. Tapi sanadjan pengkuh mageuhanana rasiah, sangkaana- na Kiai djeung santri-santri mah tetep bae, jen eta nonoman nu anjar sumping teh lain djalma handap-handap ; sakurang-kurangna oge santana, sabab dina wanda salirana, keureutan pameunteuna djeung kaajaan panganggona, teu lajak aja di kuritjakan. Ku sabab eta santri-santri teh taja nu kumawani, malah njarebutna oge „U - djang” bae, nandakeun ngaradjenan. Saban isuk Den Jogaswara diwuruk ngaos Kuran djeung rupa- rupa kitab, lantjar pisan ngaosna teh. Dina waktu sakeudeung oge, Raden Santri geus luhur elmuna matja djeung nulis aksara Arab geus tabah. Katjaturkeun Kiai teh kagungan putra istri hidji, kira-kira opat- welas taun juswana, kakasihna Halimah. Nji Halimah toh geus djadi tungtung tjatur kembang tjarita, djadi senen kalemekan, lantaran kageulisanana. Eukeur mah putra ngan hidji-hidjina, tur sakitu pikalutjueunana, Adjengan teh raos nanggeuj endog beubeu- reumna bae, tjek babasan mah Nji Halimah teh didjieun limus sakeureut, didjieun gula sagandu. Santri-santri anu maratuh, tambah baretaheunana, lantaran aja keur pangbeberah hatena, sabab Nji Halimah teh ketjida bisana meuli-meuli ati. Kitu deui satintjak saparipolahna teh pikalutju- eun bae, malah ari nu leumpeuh juni niiih sok mindeng kawiwi- 24

rangan, henteu njaho Nji Halimah teh lindeuk djapatieun. Kiai ngaraos hariwang manahna, dumeh kagungan putra is- tri geus sawawa, malah radjeun andjeunna sasauran babalagon- djangan, miwarang milih pitjarogeeun ka putrana, sugan aja nu surup djeung lelembutanana. Tapi sanadjan loba piliheun, santri- santri nu laluhur adjianana, tur anak nu tjarukup, Nji Halimah teu daekeun mikeun katineung sabab atjan manggih pikatineu- ngeun. Kembang pasantren teh teu atjan keneh ligar, lantaran tatjan datang odengna nu baris njeuseup maduna. Ari ajeuna aja kumbang njiliwuri, tumorodjog ka pasantren ! Eukeur mah kembang pasantren teh alus rupana, katambah seu- ngit ambeuna, atuh odeng teh geus teu ngeunah tjitjing, gawena huang-hiung hihiberan, tapi teu wanieun eunteup, sabab njaho- eun jen eta kembang teh pelak Adjengan djeung kembang aneh ongkoh, lain petik-petikeun sambarangan djelema ! Tapi lila-lila mah kembang teh ligar, beuki matak lutju katen- djona, kitu deui seungitna munggah ngaclalingding, njambuang di sakuliah pasantren ...... VII Ku lantaran hade budi basana, Den Jogaswara di pasantren geus loba sobatna, malah aja saurang anu katjida rumaketna ka andjeunna, ngaranna Ki Bulus, asal ti Pawitra. Ki Bulus teh djalma bageur pisan, ngan handjakal belet ; masantrenna teu atjan aja beubeunanganana. Karesepna ngan ngaliwet; batur mah nga- radji keneh, ari Ki Bulus mah geus tjamperego di pangliwetan. Ka Den Jogaswara katjida Ki Bulus mikaresepna, malah mon- dokna oge sakobong. Den Jogaswara kagungan sobat Ki Bulus teh untung pisan, sabab katjida nuh:r*gna, tinggal senangna bae ; palaj tuang aja nu mangliwetkeun, panganggo kotor aja nu mangnjeuseuhkeun. Selang-selang tina ngadji, santri-santri ku Adjengan sok di­ piwarang barang gawe di kebonna, sabab Kiai teh resep kana tata- 25

nen. Upama Den Jogaswara kagiliran didamel, Ki Bulus sok njaram, omongna : „Keur naon Djang, make digawe ? ICeun bae ku kuring disuluran, satungtung aja keneh ngaran Bulus mah, henteu kudu prak ku andjeun, njaah bisi hideung djeung eta panangan bisi sasanggaleun !” Upama batur keur digarawe teh Den Jogaswara sok ningali- keun bae di nu iuh, sabab bagianana mah dipigawe ku Ki Bu­ lus. Andjeunna mah sadamel-damel kaperluanana ku andjeun bae, saperti ngosok keris djeung sadjaba ti eta. Hidji mangsa Den Jogaswara kagiliran didamel di kebon, tapi andjeunna mah tjalik bae sabab anu digawe mah Ki Bulus. Bari matjul Ki Bulus njarita, omongna : „Djang, kuring mah sirik ka Udjang teh !” Den Jogaswara : „Sirik ku naon, Lus ; kapan kahajang ilaing, tadina oge dewek teh rek digawe naha atuh ditjaram ?” Ki Bulus : „Hih, lain kana pagawean, sirik soteh kana pajuna.” Den Jogaswai-a : „Paju kumaha, sok teu matak kaharti ari nja­ rita teh, abong-abong ngomong djeung kuja.” Ki Bulus : ;,Puguh bae, babari ari api-api teu ngarti mah.” Den Jogaswara semu rada djengkel saurna : „Lah Bulus mah baku sok ngomong teu puguh teh, naha dewek ungkluk lalakina, make disebut paju ?” Ki Bulus seuri, omongna : „Bedjakeun bae ? Eta sok sieun malik ka temen, ari ditjaritakeun teh, heg bae engke djadi santri gagal, asal lungguh djadi purunjus.” Den Jogaswara : „Naon, ieu teh naon, tjik dewek bedjaan.” Ki Bulus : „Djang, ku Udjang tara ditengetkeun pasemonna Neng Halimah, geuning ari patendjo djeung Udjang teh sok beu- reum beungeutna, bari njabak gelung.” Den Jogaswara ngalieus semu lingsem • „Leuh, si kuja mah aja- aja bae ari ngaheureujan teh.” Ki Bulus : „Hih, lain ngaheureujan, enja mah enja bae., lah sok mungkir da moal burung kabitur. Kuring mah sarua sukuma bae Djang, malah atoh beh ditueun atoh, «abab kakara ajeuna Neng Halimah beda pamolahna, kawas ka Udjang mah aja pikima 26

kadua leutik! Bubuhan, atuh bubuhan, eta perwatek keris meureun! Henteu tjopong mah eta keris teh, Djang ?” Saur Den Jogaswara : „M oal enja ka pasantren mamawa keris tjopong djeung pamali euj, di pasantren mah ulah nguruskeun nu kitu !” Ki Bulus : „Lamun kuring mah, tanjaan bae Djang, moal bu- rung dibikeun ku Adjengan oge, njaah bisi kaburu ku batur.” Den Jogaswara : „Enja, nanjaan oge kuriak ditampik, sabab bi­ heung teuing daekeun djeung sanadjan daekeun djinisna, atjan puguh Kiai kersaeun mulung minantu, batan kieu dewek mah nja taja kaboga, nja teu pikabogoheun. Djeung deui babakuna mah teu atjan niat bae, boro-boro mikirkeun nu kitu, mikiran adjian oge geus sakieu ripuhna !” Barang keur ngarobrol kitu, ti kadjauhan rentang-rentang aja nu datang, awewe lendjang-lendjang, ngadjingdjing teko. Di tu- kangeunana aja deui saurang nu leumpang, awewe geus kolot, ngais boboko. Den Jogaswara djeung Ki Bulus karageteun, ba­ ri neges-neges ka nu daratang tea. Ari djol teh geuning Neng Halimah, diiringkeun ku rentjangna Adjengan, ngaran Ma Awinah. Tjek Ma Awinah ka Neng Halimah : „Panas, Njai, panas tjek ema oge, naha atuh make palaj milu ka kebon, teu beunang di- tjaram. Naha aja naon di kebon teh, mana keukeuh-keukeuh teuing ? Hih ieu geuning, hajang ngamandoran Ki Bulus matjul meureun !” Nji Halimah tungkul semu era, tuluj njalmdimg kana tukangeuii tangkal tjau. Tjek Ki Bulus : „Tangkal tjau mah kurang iuh, mun di ditu ngi- uhan mah Neng,” bari nundjuk kana tempat Den Jogaswara tjalik. Nji Halimah ngadelekan ka Ki Bulus. Tetela sangkaan Ki Bulus teh, ku Den Jogaswara oge katingali jen Nji Halimah kawas era ku andjeunna teh djeung aneh, ma­ nahna ngadak-ngadak dugdeg keketegan, beda raraosan, salamar teu pugfull rampa. Anu piiasaeun ningali kana manahna Deri Jogaswara, anging Gusti Maha Sutji, ngan tetela ti harita nonoman istri-pameget kawas geus patepung lelembutan, sabab itu-ieu teu 27 aja lalina, ngan bubuhan weweg bendunganana bae, kawantu pada aja di pasantren, rek daragdag-durugdug teb. sieun kasiku ku bedug, rek totorosol sieun katulah ku kohkol. Kadjadian pada ngageremet; Den Jogaswara teu kaur balas ngarahuh, Nji Halimah taja kendat- na ngahegak, tjape mikiran pangadjak napsu. Ti harita Nji Halimah ngadak-ngadak djadi loba akal, lamun hajang patepung djeung buah manah teh henteu kapetolan ekol. Komo Den Jogaswara mah, wan­ tuning biasana lalaki sok keukeureuweut, ngan hadena bae loba nu djadi panggeuing, patukeur katineungna teh kalawan djeung kawenrngan, henteu dibarengan serong. Ku sabab geus katjangtjang ku katjintaan, Raden Jogaswara beuki betah bae di pasantren teh, ngaosna beuki suhud, kawan­ tu ajeuna mah palaj kamanah ku guru, sugan bae dipulung mantu ! Katjaritakeun Kiai Abdul Mugni, sadjabana ngawuruk ngadji Kuran djeung ngadjarkeun elmu kaislaman teh, geus kautara ka djauhna jen andjeunna iasa nerangkeun hartina djeung neguh pibalukareunana impian. Ku sabab eta taja towongna nu dara- tang ka pasantren, rek naranjakeun impian. Hidji peuting kira-kira wantji djanari leutik, Den Jogaswara ngimpen nu aneh pisan. Di dituna teh, dina hidji peuting, an­ djeunna keur mundaj di hidji walungan sarta beubeunanganana geus loba, korangna geus meh pinuh. Ku lantaran lila teuing ngo- jokna di tjai, andjeunna ngaraos katjida tiriseunana, malah lamun henteu kaburu handjat mah boa-boa kabulusan. Ari ningali ka pajun, ti kadjauhan aja nu hibar, barang disidik-sidik sing- horeng seuneu, durukan ruhaj mani marakbak. Gantjang ku an­ djeunna disampeurkeun, taja hinggana bungah manahna ; eukeur mah sakitu tirisna, ajeuna manggih durulcan nu sakitu ruhaj - na, atuh lir mobok manggih gorowong, tuluj andjeunna sideang, nimateun pisan. Kakara sakeudeung oge siduruna, panganggona geus taluhur, leungit tirisna, timbul hareudangna. Karingetna munggah ngutjur tina salirana. Leuheung lamun ngan ukur hareudang bae mah, ieu mah djeung lalieur, lalandjung sagala, atuh gura-giru Den 28

Jogaswara njingkah tina durukan lantaran teu kiateun nahan panasna. Ngan sakitu ngimpenna teh, kaburu ras emut. Kc'edjat Den Jogaswara gugah; nepi ka isuk andjeunna teu iasaeun kulem deui, njileuk bae ngamanahan impenan tea. Isukna sabadana ngaos, Den Jogaswara. njarioskeun impenana- na ka guruna, imeut pisan, sakalian bari njuhukeun dipang- ningalikeun pihartieunana djeung pibalukareunana. Saur Kiai : „Haju bae urang ka imah, urang teang dina kitabna.” Djut Raden Jogaswara lungsur ti langgar, ngiring guruna angkat ka bumina, sup ditjandak asup kana hidji kamar beunang nete- bahan, paranti Kiai Abdul Mugni neang impian. „Njai, Njai, mawa parukujan djeung mcnjanna sakalian !” sa­ ur Kiai ka putrana, Neng Halimah tea. Teu lila djol Nji Halimah njampeurkeun bari mawa parukujan nu geus aja seuneuan, sor dihaturkeun ka ramana. Ari ret nendjo ka gigir, aja Den Jogaswara, atuh reup deui bae beungeutna Nji Halimah beureum, bari gantjang ngodjengkang ti kamar. Tapi ba- rang panto kamar geus dipeundeutkeun, Nji Halimah ngetejep leumpang lalamian uoong tina sesela panto, mani nogel. Duka noong saha, ngan sageuj ari noong ramana mah, sabab patembong beungeut unggal poe, piraku taja beakna teuing kasono ka rama teh ! Kawasna bae noong nu tjalik di balik panto ! Bui Kiai ngukus, kitab paririmbonna ku andjeunna ditjandak tina tempatna, diungkulkeun kana kukus nu meledug, bari diseuseu- pan haseupna sarta henteu kendat mapatkeun aosan. Barang geus meunang sadjongdjongan lilana, Kiai tjengkat, blak kitab teh dibuka, dibatja tulisanana, pok andjeunna sasauran, njariosna antja : „Djala iku perlambange golek sandang-pangan, geni iku pase- mone pangawasa Den Jogaswara naroskeun naon maksadna eta omongan. Djawab Kiai : „Eta omongan nu bieu teh basa siloka, nja eta : lintar teh silokana njiar sandang-pangan, ari seuneu perlambang kakawasaan. Djadi pihartieunana, hidep 1eh bakal babari njier ka- hirupan, tapi henteu kuat ku panasna seuneu !” 29

„Edas, hemeng keneh bae abdi mah, naon eta teh pihartoseu- nana ?” saur Den Jogaswara. „Kahartina ku mama mah maksudna eta omongan teh kieu . Isuk djaganing geto, hidep bakal boga pagawean nu mere kahi- rupan ka awak sarta eta pagawean teh njambung djeung kaka­ wasaan ; tegesna hidep teh bakal kumawula ka menak nu mang- ku nagara, tapi bakal meunang kateungeunah, lantaran pitnahna sasama kantja kumawula, lir upama nu deukeut kana seuneu, ngarasa panasna !” Raden Jogaswara katjida kagetna ngadangu lahiran Adjengan kitu teh, saharita mah rada seber manahna. Tapi bawaning ku ke- jeng, palaj ngaraosan njepeng kapangkatan, henteu lila Den Jo­ gaswara samar panggalihna, tuluj teger deui tjara mimiti bae sarta sumpah dina manah, moal rek rempan ku sugan, inggis ku bisi, pait-peuheur rek dilakonan, moal unggut kalinduan, ge- dag kaanginan. Hidji mangsa Den Jogaswara keur tjalik di kobong, hoi Ki Bu­ lus njampeurkeun, gek diuk. Saur Den Jogaswara : „Lus, ari ilaing atjan katendjo balik ka lembur, henteu tjara santri sedjen, ngadji- na teh teu kaur terus, balas ditunda mulang heula !” Ki Bulus : „W ah, rek naon balik ge, Djang, kaera-era bae ku kolot.” „Naha era ?” saur Den Jogaswara. „Eia bae, masantren geus tudjuh taun, tapi ari ngadji tatjan tamat Kuian sakali-kali atjan, sumawonna ngadji kitab mah ngujek dina Sapinah keneh bae. Djeung deui tjumah balik oge, da bongan bapa mah sok nitah eureun masantren. Meureun eta bapa mah hajang aja nu njundangan tugur tundan, tjuntang gantang, papadaten djeung mantu-mantu digawe di sawah. Ari kuring geus ngeunah kieu, gawe euweah njatu seubeuh, beak bekel dikirim. Ngadji mah sahajuna bae, ari daek !” Saur Den Jogaswara : „Mending bae euj, ilaing mah senang. Ari dewek mah pandjang keneh lalakon, sabab saterangna mah masantren soteh lain hajang djadi kiai, sakadar hajang njaho di agama bae ulah buta-tuli teuing.” 30

„A ri geus kitu, kumaha nja pikersaeun tuh ?” tjek Ki Bulus. „A ri nu djadi maksud lulugu mah,” saur Den Jogaswara, „rek ka dajeuh, diadjar ngawula ka menak, sugan bae aja kadar awak, bisa njekel kapangkatan.” Omong Ki Bulus : „Tah kabeneran, kuring oge saenjana mah liajang terang di dajeuh teh, bedjana rame djeung pikabetaheun. Basa Pangawulaan kagungan karia, bapa kuring oge njaba ka dajeuh, nungtun munding panjambunganana Mas Patinggi. Ari da­ tang teh ka imah, tjaritana mani ngagolak ; pendekna tjek bapa mah memeh paeh teh kudu njaho heula di dajeuh, bisi panasaran. Komo eta mah dina palebah njaritakeun kadaharan, kuring mah mani uruj, Djang, malah nepi ka ajeuna teu weleh kawaranan ku gorengan gulang-gulang, da eta tjeuk bapa mah ngeunah pisan, amis pelem, rada sari haseum tjenah.” Den Jogaswara imut bari semu kaget, saurna : „Baruk gorengan gulang-gulang ?” Ki Bulus : „Enja Djang, gorengan gulang-gulang !” ■ Den Jogaswara : „Naha Lus, da tjek bapa dewek mah gulang- gulang teh djelema, nja eta nu sok ngadjaga di padaleman !” Ki Bulus seuri ngagakgak, omongna : „Ha ha ha ha, moal enja aja djelema digoreng, hi hi hi, Udjang mah sok ngabodjeg.” Den Jogaswara garetek dina manahna, ningali Ki Bulus akej- akejan seuri, lahirna : „Hih ulah waka njeungseurikeun euj, boa teuing bapa dewek nu bener !” Ki Bulus beuki ngehkej seurina : „Hihih. paingan pelem ari djelema mah : wadul Djang, wadul !” Den Jogaswara rada kaserengan, lahirna : „W ah, biheung teuing bapa silaing nu ngawadul teh !” Tjek Ki Bulus : „His ulah ngambek Djang, kuring ge da atjan njaho. Ajeuna mah urang buktikeun bae, engke upama urang dipareng njaba ka dajeuh tea ; anggur urang teruskeun lala munan hajang kumawula teh ! Kumaha Djang, aturanana ari kumawula ka menak, da kuring mah saumur oge atjan nendjo- nendjo atjan rupana menak teh !” Saur Den Jogaswara : „Hih, naha kumaha sangkaan silaing teh ? 31

Ka menak oge sarua bae tjara ngadunungan ka Kiai, ngan tang­ tu aja leuwihna mah, nja eta ari nu kumawula ka menak mah kudu seukeut harti djeung surti, rapekan djeung loba panga- bisa.” „Ambuing,” tjek Ki Bulus, „atuh eta mah lain pagaw'ean en- teng-enteng Djang. Kumaha kuring mah da taja pangabisa, atuh meureun moal bisa ngawula ka menak !” Den Jogaswara : „ Atjan puguh, teu bisa mah diadjar bae !” Ki Bulus : „Ah, kuring mah rek ngiring ka Udjang bae, itung- itung diadjar.” Saur Den Jogaswara : „Haju, urang bareng bae, sabab urang teh pada ngumbara, kudu silih pihapekeun diri !” Sanadjan sakumaha betahna Raden Jogasw'ara tjalik di pasan­ tren Djanggala, andjeunna kapaksa ninggalkeun katineung, rek ngalaksanakeun maksudna, ngumbara ka dajeuh, ngungsi milik, neang kadar. VIII Barang geus ninggang kana waktuna. Den Jogaswara undjukan ka Kiai jen rek ngantunkeun pasantren, sedja angkat ka dajeuh, rek diadjar kumawula ka menak. Lahirna Kiai: „Taia halangan sarta didungakeun, muga-muga sing hasil maksud. Mama mah euweuh deui nu dipihapekeun teh ngan kudu tjageur djeung bageur, kitu deui ulah njampoleh- keun rukun-rukun kaislaman, sabab saha-saha nu pertjaja ka Gusti Allah sarta leket ibaaahna, tangtu ditangtajunganana. Tapi sa- balikna, saha-saha nu ngalalaworakeun kana papagon kaislaman, tegesna henteu manteng pertjaja ka Nu Muha Sutji, sanadjan hirupna dipukpruk ku kauntuxigan, hatena moal pinanggih djeung kanimatan, sabab napsuna moal aja kaseubeuhanana, lantaran henteu narima jen eta kauntungan teh pasihan Robbul’alamin. Samarukanana pangalana sorangan bae, tungtungna tunggul dira- rud, tjatang dirumpak, udjub, ria, takabur djeung dir.” 32

Den Jogaswara djeung Ki Bulus nganuhunkeun kana piwedjang guruna sarta djarangdji baris diestokeun pisan. Dina piisukaneun rek angkat, Den Jogaswara pasemonna alum semu nu ngandung kawujung. Pok andjeunna sasauran ka Ki Bulus, lahirna : „Lus, tjing ieu dewek ubaran, ulah tagajur teuing hate. Silaing oge tangtu ngama'lum, lantaran dewek teh rek pa- pisah djeung bebene. Kumaha akalna hajang bisa patepung pa- duduaan heula ! Ka ilaing mah dewek teh geus teu boga rasiah djeung sakumaha sangkaan ilaing tea bener ; dewek teh geus tu- keur katineung djeung Nji Halimah teh, tapi kakara dina hate bae, da kedal mah teu wani. Samemeh urang arindit ti dieu, hajang pisan dewek bisa njarita heula, ngawaktjakeun nu geus lawas dikandung dina hate, sabab ku lalamunan, upama engke dewek geus djadi djelema, N ji Halimah rek ditanjaan.” Tjek Ki Bulus : „Tuh, ajeuna mah kalapa bidjil ti tjungap. Nu matak ulah sok mamandaluan, ngabudi utjing, puguh-puguh hajang, api-api teu beuki. Geura lamun ti bareto mah njarita ka kuring, meureun geus beres deui !” „N ja eta tadina mah dewek teh hajang ririkipan,’” saur Den Jogaswara. „Keun ku kuring diakalan, belet soteh kana ngadji, ari kana ngaprokkeun djodo mah, bubuhan urang „Kidul”, moal ngujang tarekah,” tjek Ki Bulus. Ki Bulus gawena lantrak-lintrik, luntang-lantung deukeut bumi Kiai, tapi Nji Halimah teu aja bae ka luar. Wantji magrib, batur- batur mah saralat di langgar, ari Ki Bulus mah api-api ka tjai. Kabeneran lar Ma Awinah ngaliwat, pok Ki Bulus nanja : „Rek ka mana Ema, burit-burit ngulampreng di buruan ?” Tembal Ma Awinah : „Puguh ka dinja rek ka warung, rek meuli solasih keur Njai, mani keukeuh, abong-abong nu puasa !” Tjek Ki Bulus. „Naha lain-lain bulan puasa, make puasa ?” Ma Awinah : „Duka teuing, hade oge nu ngora mah daek tira- kat, ambeh luhur daradjat.” „Naha henteu keueung, Ma ,ka warung sorangan, lamun keu- eung dianteur ku kuring !” tjek Ki Bulus. 33

,.Haju, sukur bae,” tjek Ma Awinah, „ari aja nu rek ngan- teur mah !” Bral Ki Bulus indit, marengan Ma Awinah ; teu wudu rada anggang waning teh. Tjek Ki Bulus : ,,Ma, ari Neng Halimah ka saha rek tjarogeanana ?” Tembal Ma Avvinah : ,,Duka teuing, Djang, da eta ditawaran itu-ieu teh godeg bae. Ngan kawasna bae tatjan aja nu sump djeung lelembutanana.” Tjek Ki Bulus : „A ri eta puasa teh, inuasaan naon djeung naha geus lila ?” Ma Awinah : „Geus tilu poe ; eta bae ti waktu Udjang djeung itu Asep .Toga ngadareuheus ka Adjengan tea, basa undjukan rek marulang !” ..Moal nineungeun ka nu rek indit mah ?” tjek Ki Bulus. Tembal Ma Awinah : „Duka teuing, ngan katjida matak kagetna teh ; eta ku ngadak-ngadak lelcet kana ibadah djeung getol tirakat. Subuh-subuh keneh Njai mah geus gugah, ka tjai salat su- buh, ti beurangna puasa.” Ki Bulus atoh dina hatena ngadenge Nji Halimah sok hudang subuh-subuh. Sadatangna ti warung Ki Bulus njarita ka Den Jogaswara sakumaha omonganana Ma Avvinah tea. Kotjapkeun isukna Den Jogaswara meineh bsdug subuh, geus gugah. djut lungsur ti pondok, diiring ku Ki Bulus, muru ka djamban paranti siram Adjengan djeung sapiri-umpina. Tetela omo­ ngan Ma Awinah teh henteu njalahan, sabab kakara oge Den Jogaswara djeung Ki Bulus sapanjeupahaneun ngadagoanana, pan­ to dapur kolotrak sada aja nu ngudar tulakna, geret panto teh nnika, lol aja nu nonghol sarta teu lila aja nu bidjil ka luar. Ari langgeor teh Neng Halimah rek angkat ka djamban ! Tapi barang rek sup asup ka djamban, Nji Halimah ngedjat semu reuwas, • lantaran nendjo aja nu tjalinutrung diharudum sailing, tapi gan- tjang ku Ki Bulus dibawa njarita lalaunan : „Neng, ulah reuwas, da sanes djurig, ieu mah nu rek amitan, hajang dipileuleujankeun heula !” Nji Halimah ngagcter saluar awakna, sieun patjampur djeung Mantri Djero 3 34 atoh, tuluj njalindung kana tukangeun tangkal buah nu tjon- dong kana sumur. Ku Den Jogaswara dideukeutan, pok andjeunna sasauran : „Neng, ieu engkang !” Nji Halimah ngised saeutik, ngawas-ngawas beungeutna nu ngabasakeun engkang tea. Tetela geuning si djantung ati, pok Nji Halimah naros : „Bade naon ?” Den Jogaswara sasauranana arapap-areupeup ; sihoreng sa- kumaha nu tjapetangna oge ari kudu ngedalkeun tutungkusan kalbu mah sok ngadak-ngadak rero ! „Neng,” saur Den Jogaswara, „engkang teh rek masrahkeun badan sakudjur, rek diseuseul mangga, rek dibenduan mangga, lantaran kumawantun tjumenos. Ku Eneng sageuj teu katingali popolahan engkang, raraosan teh parantos itjal tina kautamaan, bawaning ku teu kiat nahan nu geus dikandung dina djadjan- tung, nja eta ...... ehm, nja eta ...... ah ku Eneng oge kagalih !” Den Jogaswara teu bisa kebat njariosna, rarat piketjapeunana, tapi henteu ari matak buntu laku mah, sabab Nji Halimah oge surti, pok manehna njarita, mani meh teu kadenge bawaning ku lalaunan : „Sumuhun, abdi oge sami bae !” Den Jogaswara bungah manahna, nu tadina geus hontjewang teh djadi teger deui, sarta ku lantaran geus digedean manah, pok andjeunna sasauran deui : „Nuhun, Neng nuhun. Ku margi eta engkang sumpah, moal boga pamadjikan upami sanes ka Eneng. Ari ajeuna, engkang teh rek njatjapkeun heula pamaksudan, mugi didungakeun ku Eneng, sangkan kahajang urang tinekanan. Engke upami engkang parantos aja milik, laksana nu disedja, tangtu wangsul deui ka dieu, rek njuhunkeun Eneng ka rama.” Nji Halimah tungkul bari njusutan tjipanon, omongna : „Abdi oge sumpah, moal daek direremokeun ka nu sanes ; dugi ka iraha bae oge, moal bosen ngantosan !” Barang keur paungku-ungku kitu, dur fcedug subuh, Den Jogas­ wara djeung Nji Halimah ngaroredjat. Ki Bulus ngaharewos, omongna : „Mangga Djang, urang ka langgar, bisi aja laleur putih!” Nji Halimah sup ka djamban, ari Den Jogaswara djeung Ki 35

Bulus gagantjangan muru ka langgar. Kotjapkeun isukna Den Jogaswara djeung Ki Bulus geus sa- raged. Memeh djung, santri-santri maranggihan heula, sasalaman, wantuning rek papisah. Tjek santri-santri ka Ki Bulus : „Leuh euj, euweuh Bulus mah urang kaleungitan saehu !” „Saehu naon ?” tjek Ki Bulus. „Saehu neteg gegembung,” tjek santri-santri teh bari saleu- seurian.

IX Ti dinja bral Den Jogijswara angkat diiring ku Ki Bulus, mapaj djalan anu bras ka dajeuh Nagara Tengah. Sadjeroning angkat teh Den Jogaswara manahna dulungdung- deng, emut ka buah manah nu ditilar djeung cwuh ngemut-nge- mut kumaha pilakueun, lamun geus sumping ka dajeuh. Meunang dua poe di djalan, Den Jogaswara geus tjunduk ka- nu didjugdjug. Ti kadjauhan geus ketembong lembur pamager sari, radjeg tangkal kalapana, ngelir kikisna. Djalanna oge nga- rubakan, di sisina didempling djeung dikamalir, rempeg ngadjadjar tangkal djuarna. Anu ngalaliwat lurlar, aja nu njuhun, aja nu nanggung, nu ngagandong, nu ngagotong, kabeh pada semu rusuh, muru kaper- luanana. Raden Jogaswara mariksa ka hidji djelema nu lengoh, lahirna : „Punten, mang, sim kuring bade tumaros, tebih keneh ti dieu ka dajeuh teh ?” Nu ditanja ngarandeg bari semu kaget: ,.Ari Udjang nu ti mana, geuning teu uninga di dajeuh ?” Walon Den Jogaswara : „Euh, tebih lembur kuring mah, nu mawi naros oge, kakara ajeuna ka dieu teh.” Djawab anu ditanja : „Paingan atuh ari tatamu mah. Parantos tjaket Djang, moal lami oge ngaliwat katja-katja.” Barang geus rada anggang Ki Bulus ngomong : „Tuh tjek kuring oge geus deukeut, geus deukeut!” 36

Saur Den Jogaswara : „Wah, ilaing mah sok njanjahoanan, naha atuh basa tadi ditanja, tjitjing bae, ari njaho mah ?” W alon Ki Bulus : „N ja eta hilap, djeung ngan pedah tjeuk bapa bae, tjirina geus deukeut ka dajeuh teh roa djelema lalar- liwat.” Den Jogaswara djeung Ki Bulus ladju lumampahna, teu lila geus nepi ka katjai-katja. Duanana pada kai'ageteun narendjo lawang saketeng, dumeh beda djeung nu sok kapanggih di lem- bur ; ieu mah nja luhur nja alus sarta di kentja-katuhueunana aja nu ngadjaraga, sabeulahna dua-dua lalaki dibaradju bore- leng hideung, njarekel tumbak, njaroren gobang. Den Jogaswara njaur ka Ki Bulus, lahirna : „Bulus, tuh tendjo, meureun eta nu disebut gulang-gulang teh, da tjek bapa dewek oge dibaradju boreleng !” Ki Bulus molohok semu kaget, bari gigideug semu teu ngan- del, tuluj nguliwed ka sisi, nanjakeun ka nu ngaliwat, naon nga- ranna djelema nu dibaradju boreleng teh. Barang geus diterangkeun jen eta teh gulang2, Ki Bulus njampeurkeun ka Den Jogaswara bari seuri, omongna : „Enja bae Djang, geuning gulang-gulang teh djelema) lain kadaharan, bis bae kawiwirangan !” Barang lar ngaliwat, gulang-gulang teh njalampeurkeun, kek njekcl ka Den Jogaswara djeung ka Ki Bulus, omongna bari morongos : „Ieu djelema urang mana, teu njaho kana tetekon. Naha dudukuj henteu ditjuplak, teu katendjo itu aja menak ?” Bawaning ku reuwas Den Jogaswara mani pias, ari ret ka gigir, katingali aja nu ngadeg majunan tumpukan rupa-rupa hasil bumi, kajaning : djagong, peuteuj, pare dj.s.t. Sihoreng eta teh djuragan Mantri Tjuke, keur narima tjuke ti sakur nu liwat rek dagang ka pasar. Ki Bulus mani kawas nu muriang, ngadegdeg bawaning ku sieun, kitu deui Den Jogaswara munggah ratug manahna, pok andjeunna njarios ka gulang-gulang, lahima : „Punten bae, hen­ teu terang, kawantos nembean njaba ka dajeuh teh !” Kakara ku nu duaan teh dilesotkeun. Ari geus rada djauh Ki Bulus ngomong, pokna : „Lah, tobat, „Ieu djelema urang mana, teu njaho kana tetekon , 38 kuring mah mani asa teu peudjitan, geuning karesit pisan, nja Djang !” Saur Den Jogaswara : „Enja, boro-boro hajang ngagoreng tea, dewek mah neuleu oge sieun.” Ki Bulus reuwas-reuwas oge seuri koneng : „Enja, bapa kuring mah kolot-kolot ngabohong.” Saur Den Jogaswara : „Lain bapa nu ngabohong teh, tapi ilaing nu salah denge.” Ki Bulus sadjadjalan ngan tandjak-tundjuk bae, kaget nendjo imah-imah aralus djeung galede, teu lila rlaratang kana hidji la- pang nu dipager sakurilingna. Dina eta lapang aja wawangunan laleutik djeung aja tihang luhur. Den Jogaswara djeung Ki Bu­ lus ngarandeg, kaget dumeh kakara manggihan. Kabeneran lar aja nu liwat, ku Den Jogaswara dipariksa : „Ieu teh paranti naon ?” Djawab nu dipariksa : „Pangetokan.” Den Jogaswara : „Naon ari pangetokan teh ?” Nu dipariksa melong bari semu kaget omongna : „Udjang teh kakara uninga ? Kapan nja ieu tempat paranti ngahukum djelema teh ; tuh tihang nu luhur panggantungan, ari itu saung nu laleutik: paranti meuntjit djelema nu baroga dosa.” Ki Bulus ngarendjag ngadenge omongan eta djelema teh, kitu deui Den Jogaswara rarajna pias bawaning reuwas. Ngaharewos ka Ki Bulus : „Lus, kudu ati-ati di dieu mah, bisi urang nga- rempak larangan Nagara, geuning lain bedja wungkul aja djelema sok dipeuntjit djeung digantung teh, ajeuna mah nendjo sorangan patempatanana !” Teu lila Den Jogaswara djeung Ki Bulus geus tjunduk ka alun- alun, Ki Bulus ngomong bari semu kaget: „Tah, ieu aja tegalan lega naker, paranti naon nja Djang ?” Saur Den Jogaswara : „Lain tegalan, meureun ieu teh nu dise­ but alun-alun tea, tuh geuning beulah ti kidul aja imah gede, meureun eta teh padaleman tea.” Tjek Ki Bulus : „Enja wae, leuh sigrong naker, naon Djang ari padaleman teh ?” Saur Dell Jogaswara : His ari si dusun,kapan eta bumi Dalem Lcll.” 39

Ki Bulus nundjuk ka beh kulon, omongna bari semu kaget: ,,Euleuh itu tadjugna oge gede naker, make ditjungtjungkeun su- hunanana oge !” „Komo bae, meureun nja ela nu disebut masdjid agung teh. Kumaha Lus, urang teh terus asup bae ka padaleman ?” saur Den Jogaswara. Djawab Ki Bulus : „Ah, engke urang tatanja heula, bisi ku­ maha onam, mangkaning urang mah djelema dusun. Urut ditewak gulang-gulang oge kuring mah ginggiapeun keneh.” Saur Den Jogaswara : „Bener euj, urang teh kudu ati-ati.” ,,Leuh, Djang, kuring mah hajang dahar. ieu beuteung mani geus kukurubukan, nangtang eusi. Tjing haju urang ka warung heula !” omong Ki Bulus. Djung duaan arindit ka warung, brak dadaharan. Ki Bulus rampus pisan daharna, makmak-mekmek, kawantu sagala ngareu- nah kaolahan urang dajeuh mah ; ongkoh ti isuk atjan dadaharan, sabab bekel mah poe kamarina oge geus beak. Dina tempona majar, Den Jogaswara njarios ka Ki Bulus : „Lus, silaing mah panglo- bana dahar teh, majarna oge kudu panggedena.” Tembal Ki Bulus : „Daek medu, kuring mah teu boga duit, Djang, ku Udjang bae pangmajarkeun, engke ari geus boga di- taur.” Den Jogaswara gumudjeng, saui'na : „Dewek mah ngomong kitu soteh heureuj bae, keun da dew'ek oge boga keneh duit.” Kusiwel Den Jogaswara njandak radjut nu dibeulitkeun kana angkengna, tuluj diudulkeun. Ari dibilang duitna aja salapan baru. Pok andjeunna mariksa ka tukang warung, saurna : „Sa- barahaeun dahareun teh, bibi ?” „Duaaneun, Djang ?” tjek tukang warung. „Enja, djumlahkeun bae !” saur Den Jogaswara. „Tilu barueun,” Jtjek tukang warung „Udjang sabarueun, eta rentjang dua barueun.” Tjreng ku Den Jogaswara dibajar, djung arindit deui muru ka alun-alun. „Kumaha Lus, urang bus bae asup ?” saur Den Jogaswara. Tembal Ki Bulus : „Lah, kuring mah sieun kumaha onam, bisi disangka palanturan. Atuh isuk bae Djang !” „D i mana urang nja marondok ?” saur Den Jogaswara. „Ah, di warung nu tadi bae, geus wawuh ongkoh,” tembal Ki Bulus. Tuluj baralik deui ka warung, saur Den Jogaswara : „Bi, kenging kuring sareng ieu batur ngadon ngarereb di dieu ?” Djawab awewe tukang warung : „Ke, rek nanjakeun heula ka emangna.” Teu lila torodjol salakina bidjil, pok ngomong ka Den Jogaswara: „N a karah nu ti mana Udjang teh, kawas lain urang dieu ?” „Jaktos, kuring teh kakara dongkap ti lembur, manawi widi neda rereb di dieu.” Tukang warung : „Mangga wrae ari kersa dilalaworakeun mah.” Sup Den Jogaswara asup, dariuk ngareureuhkeun tjape, barang geus peuting tuluj sarare. Katjaturkeun isukna Den Jogaswara gugah, saurna ka Ki Bulus : „Lus, geus beurang, haju urang ka alun-alun deui. ” Djawab Ki Bulus : „Naha moal mumuluk heula Djang ? Leuh, geura itu kadaharan haraneut keneh, djeung ongkoh kuring mah peudjit koreseun. Haju atuh,” saur Den Jogaswara. Deker deui Ki Bulus dahar, rewog deui bae, leuwih segut batan dunungan. Dina tempona majar, radjut nu geus kempleng teh diurut deui, saur Den Jogaswara ka tukang warung : ,,Sabarahaeun, bi ? „Tilu-barueun, Djang,” tembal tukang warung. Jotr^swtiru ngaharewos ka Ki Bulus . ,.Lus, kari sakalieun deui, euj, ngan njesa tilu baru ; lamun poe ieu teu manggih pi- dununganeun teh isukan urang moal barang dahar.” Sanggeus dibajar, djung duaan. muvw ka alun-alun, gawena ngan rega-rego, lenga-lengo bae, sieun patjampur djeung isin. Keur kitu lar aja gulang-gulang ngaliwat; ku Den Jogaswara diburu, pok andjeunna naros : „Punten bae, kawidian kuring dumeuheus ka Pangawulaan ?” 41

„Aja pikarepeun naon ?” djawab gulang-gulang bari njentak. Saur Den Jogaswara : „Henteu, manawi ditampi mah bade nga- gandek.” Djawab gulang-gulang: „Wah, pigandekeun mah di dieu ge loba, djeung Pangawulaan mah tara nampa djelema sagawajah. Rek neangan gawe mah ka ditu ka tukang, deuheusan' djuragan Djurusimpen.” Leos grdang-gulang teh indit. Den Jogaswara djeung Ki Bulus tingharuleng, bingung pila- kueun, saha Djurusimpen teh djeung di mana tjalikna ? Ari asup ka djero tanpa larapan mah teu wararani teuing ; ku polototna gulang-gulang oge geus ngadegdeg. Tuluj bae Den Jogaswara djeung Ki Bulus marulang ka pang- rerebanana. Ku sabab geus waktuna dadaharan, Ki Bulus geus ngurutan beuteung, atuh deker deui bae dalahar. Duit anu tilu baru teh geus pindah tina radjutna Den Jogaswara kana handapeun dadasar dagangan.

X Barang geus peuting tukang warung nanja ka Den Jogaswara : ,,Djang, kumaha rek lami ngarereb di dieu teh ? Upami rek lami atuh kudu aja urusanana, sabab kuring mah mi tjari untung.” Ku Den Jogaswara kamanah maksudna tukang warung teh ; katjida andjeunna bingungna, dumeh geus teu kagungan duit saduit. Mundut tulung ka Ki Bulus taja petana, kawantu djelema taja kabogana, njaur dina manahna : „Banda tatalang raga, monl kumaha, ieu bae badju rek didjual.” Barang geus gilig, pok njarios ka tukang warung, lahirna : „Ajeuna mah kieu bae, bisi kuring henteu manggih pagawean dina sapoe-dua poe, ieu badju ku emang tjandak pangaosna mah raku- maha nja kawani bae, keur majar pamondokan djeung keur da­ daharan.” Tukang warung marahmaj budina semu atoh : „Nja, kitu-kitu sae, keun eta raksukan ku kuring dibeuli sareal, tapi duitna 42

mah moal bro ajeuna, engke bae dimana Udjang rek mulih.” „Sae !” saur Den Jogaswara. Si Bulus ngadjelengut semu nu susah. Dipariksa ku Den Jogas­ wara : „Ku naon Lus, semu ngujung ?” Djawab Ki Bulus : „Katjida teuing Udjang mah, nepi ka nga- djual raksukan.” „A ri enggeus, naon deui keur tatalang wiwirang, da ngan sakitu nja kaboga. Keun bae, sugan poe isuk urang meunang gawe,” saur Den Jogaswara. Sapeuting harita Den Jogaswara njileuk' bae, ngamanahan pila- djueun salira ; ku andjeunna karaos kasangsaraan di pangumba- raan teh. " Isukna rebun-rebun keneh geus gugah deui, tuluj dangdos, tapi ajeuna mah ngan ukur diraksukan takwa bae, sabab rak­ sukan potongan mah geus aja di djero petina tukang warung. Kitu deui keris ku andjeunna henteu disoren, dititipkeun bae di warung, sabab dianggo oge teu pantes ari teu kasartaan ku rak- sukanana mah. Barang keur tingkulinting di alun-alun, Den Jogaswara ngada­ ngu kuda hihieman, ari ret ditingali, ti pakarangan padaieman aja nu nungtun kuda alus pisan, tandangna gandang, buntutna nandjeur ngembang kaso, buluna daragem. Tjek ki Bulus : „Leuh, na aja kuda alus-alus teuing !” Omongan Ki Bulus kadengeeun ku nu nungtun kuda teh, pa- semonna semu bungah, reg eureun leumpangna, pok ngomong : „Tangtu bae alus mah, kawantu kagungan Pangawulaan.” Tjek Ki Bulus : „Euh, atuh paingan, ari kagungan Pangawu­ laan mah.” Tukang kuda nanja ka Ki Bulus : „Naha maneh resep kana kuda djeung bisa ngomena ?” Djawab Ki Bulus : „Kantenan bae resep mah, nanging teu tiasa ari ngome mah, radjeun oge njabak kudc-, kuda gunung, duka sugan ieu batur kuring,” bari nundjuk ka Den Jogaswara. Saur Den Jogaswara : „Kuring oge resepna mah riataku, tapi ngome mah teu tiasa.” 43

Omong tukang kuda : „His, gampang ngome kuda mah, asal ulah sieun bae. Daek lamun djadi tukang kuda di lebet ? Sabab kamari aja nu balik saurang. Saha bae nu kapilihna mah.” Den Jogaswara djeung Ki Bulus katjida barungaheunana, puguh mah nu keur sakitu bingungna ku pilakueun, ari seug ajeuna aja anu ngadjeudjeuhkeun. Saur Den Jogaswara : „Mangga ari sakira kaanggo mah.” Tu­ luj Den Jogaswara djeung Ki Bulus nalulurkeun tukang kuda, asup ka lebet. ^ Tjek tukang kuda : „Haju urang ka gedogan heula, ngampih- keun ieu kuda ; engke urang ngadeuheus ka djuragan Anggataruna, Djurusimpen Kangdjeng Dalem, sabab eta anu djadi kapala gan­ dek teh.” Den Jogaswara djeung Ki Bulus karageteun pisan nendjo ka- ajaan di lebet teh ; sagala tarohaga, sagala aralus. Den Jogaswara naros ka tukang kuda : „Ari itu wawangunan nu beulah wetan, nu loba djelemaan, eta teh paranti naon ?” Djawab tukang kuda : „Eta teh kapan p jseban tea, paranti P^nga- wulaan nampi anu sareba.” ,,Ari ieu nu kaliwatan ku urang, geuning siga kosong, naon ngaranna?” saur Den Jogaswara. Walon tukang kuda: „Nu disebut srimanganti atawa pantjaniti tea, nja eta paranti Kangdjeng Dalem mutus perkara.” Teu lila djol daratang ka tukangeun padaleman; di dinja parag- pag wawangunan, tempat tjitjing ais-pangampih djeung rentjang- rentjang. Di tukangeunana ngaredes gedogan kuda. Tjek tukang kuda : „Daragoan bae heula di dieu, rek diun- djubkeun heula.” Tuluj manehna ngasupkeun kuda ka gedogana- na, sanggeus tarapti leos indit. Den Jogaswara djeung Ki Bulus tjaringogo di hareupeun istal, ngadagoan datangna tukang kuda. Teu lila tukang kuda petjenghul datang deui bari gugupaj, nja- lukan nu duaan. Den Jogaswara djeung Ki Bulus ku tukang kuda dibawa ka emper beulah wetan. Di dinja geus aja nu ngadeg hidji paineget, dedeganana gemejek, rumbahna geus bodas, raksukanana entjit 44 madras beureum, potonganana takwa, njalindangkeun tjaretjet beureum digantelan : tjatut, kcrek kuping djeung sadjaba ti eta. Sihoreng eta teh Djurusimpen tea ! Barang srog Den Jogaswara sumping ka pajuneunana, gek an­ djeunna tjalik, tjedok njembah bari tungkul semu adjrih. Ari Ki Bulus mah tjingogo bae di buruan, henteu wani milu ung- gah ka emper, bari palanga-polongo semu era djeung kaget. Djurusimpen teh semu kajungjuneun ningali tata-petana Ra­ den Jogaswara. Pok Mas Anggataruna mariksa : „Maneh urang mana, saha nja ngaran djeung anak saha ?” Tjong Den Jogaswara njembah, pok sasauran, piundjukna : „Sumuhun dawoih pariksa, djisim abdi mah urang padusunan bae, lembur matuh di Djanggala, wasta pun Jogaswara, dupi pun bapa patani.” Djurusimpen kaget ngadangu pokpokanana undjukan nu dipa- riksa ; sadjabana ti lemes basana teh, lentongna oge hade deui, kaw'as lain omongan tjatjah kuritjakan. Pok andjeunna mariksa deui : „D i mana maneh diadjar tata-basa, sabab lamun enja urang kampung meledug mah, moal kitu piomongeunana ?” Walon Den Jogaswara : „Sumuhun dawuh, diadjar ku pun bapa bae.” „Pipanteseunana maneh mah lain kana tukang kuda, tapi ku­ maha da euweuh deui pagawean sedjen, wajahna bae diadjar ngu- rus kuda, kumaha daek ? Lamun daek sukur; dahar-pake di- urus sarta meunang upah salebaran sakali : papakean sapanga- deg djeung duit tilu real.” Saur Djurusimpen. W alon Den Jogaswara : „Kasuhun pisan, sumawonten aja panga- sih nu sakitu utaimna, sanadjan teu aja oge, djisim abdi sumedja kumureb, kaulanun.” Djurusimpen ningali ka Ki Bulus nu keur tjingogo di latar, pok andjeunna mariksa, lahirna : „A ri ruaneh urang mana s'” Ki Bulus elengeh seuri, tuluj tungkul bari ujup-ajap njasaran ujukut tjabuteun ; kawas radn kasima, ngadak-ngadak Ki Bulus tuhureun tikoro, lain ngawalon, ngan neureujan tjiduh bae ga- wena teh, 45

Djurusimpen mariksa ueui, gentrana leuwih bedas batan ti heula. Kakara Ki Bulus ngavvalon, omongna : „Eta nun sareng eta,” bari nundjuk ka Den Jogaswara. Djurusimpen gumudjeng ningali pepetaan Ki Bulus kitu teh, saurna : „Tah eta mah siga bidjilan ti tjurug ngebul teh. Keun bae dusun-dusun oge ngarah bosongotna. kawas gede tanagana mah. Daek maneh djadi tukang njapuan gedogan ?” W alon Ki Bulus : „Mangga.” Gorowok Djurusimpen ngagentraan baclega awewe, torodjol nu disaur teh bidjil ti kamar emper, brek tapak deku. piundjukna : „Aja timbalan naon ?” „Idjem, ieu aja gandek anjar duaan, perenahkeun di kobong gedogan !” Tuluj Den Jogaswara djeung Ki Bulus dibawa ku Nji Idjem ka tukang ; di dinja geus njampak Ki Sura, nu ngadeuheuskeun Den Jogaswara ka Djurusimpen tea ; ari Ki Sura teh mandor istal. Barang beh oge Ki Sura nendjo ka Den Jogaswara, manehna nanja : ,,Kumaha Djang, ditarima ?” Didjawab ku Idjem: ,,Puguh. ibae ditarima mah, malah saur djuragan, ieu djalma kudu dipetakeun di dieu, saterusna mah mangsa bodo Ki Sura bae.”

XI Den Jogaswara di djero sapoe-dua poe mah teu weleh tumamu kawantu atjan loba kawawuh. Kana padamelanana saregep pisan, sakur papatah Ki Sura diturutkeun. Eukeur mah aja bakat resep kana kuda teh, ari ajeuna dipasrahan ngurus kuda anu sakitu alusna, atuh Den Jogaswara raos kagungan tjotjoan bae. Beuki lila beuki tabah kana lilinggeranana ngurus kuda ; asal sieun djadi ludeung, malah kuda sakumaha kerasna oge geus diome ku andjeunna mah djadi lindeuk. 46

Komo kuda tutunggangan Kangdjeug Dalem mah, baluna mani herang ngagentjlang bawaning hade ngome, awakna lingsig. Hidji mangsa pasosore Kangdjeng Dalem tjalik di pajun, lar Den Jogaswara nungtun kuda tutunggangananr. anu buluna dawuk rujung, arek didjalankeun. Eukeur mah bakatna bulu dawuk rujung mah sok herang, ari ieu hade pangomena, mani ririakan tjara sutra bae. Kitu deui tandangna kuda djadi tambah gandang lantaran sehat badanna. wantuning taja towongna digatjel, leumpangna mani siga ngigel ! Kangdjeng Dalem kalinglap ningali kuda kagungan teh, bawa- ning ku tambah kaalusanana. Gorowok andjeunna njaur : „Euj. eta tukang kuda, ka dieu bawa !” Den Jogaswara kaget ngadangu aja nu njaur, ari ret ningali ka tukang, aja nu ngadeg bari gugupaj. Den Jogaswara kakara pisan harita uninga di rupina Kang­ djeng Dalem, sabab tara mindeng kaluar, ari lain rek magelaran mah. Geus djadi kabiasaan lamun Den Jogaswara rek ngadjalan- djalankeun kuda teh sck dangdan heula, nganggo panganggo nu bareresih, tapi lain ngahadja ngaginding, ieu mah dumeh rek pe- lesiran bae, sabab ari tukang kuda mah ulinna teh bari ngadja- lankeun kuda. Den Jogaswara gantjang madekan, kuda dibawa ka pajuneun Pangawulaan, brek andjeunna tjingogo, tjong njembah. Dawuhan Kangdjeng Dalem: „Maneh teh tukang kuda nu anjar tea ?” Walon Den Jogaswara : „Sumuhun dawuh Dalem.” Saur Kangdjeng Dalem : „Alus deuleu eta kuda teh, kami mah nepi ka kalinglap. Sukur, katiirima pagawean maneh !” Sadjero- ning ngalahirkeun kitu, Kangdjeng Dalem neuteup ka Den Jogas­ wara sarta ngalahir kieu dina manahna : „Naha ieu tukang kuda teh tatana djeung petana siga lain si itu-si eta !” Pok andjeunna ngalahir : „Unggal sore eta kuda teh djalankeun ku maneh !” Walon Den Jogaswara : „Undjuk sumangga.” 47

Lila ti lila tukang epok maot, lantaran ku kakolotan. Anu kapilih kana tukang epok teh kudu djelema anu geus katembong kasatiaanana sarta njaho tindak-tanduk, sabab eta teh upatjara nu pangkadeuheusna, ari gawena nu baku nja eta tukang mawa wadah leletcun. Nu matak sadjabaria kudu djelema lem- peng bener teh, pikeun tukang epok mah kudu nu njaho di tetekon katatakramaan, wantuning pagaweanana ngan ngadeuheusan djeung ngiring bae. Salosna tukang epok maot oge, Djurusimpen geus tjop dina hatena hajangeun ngangkat Den Jogaswara, lantaran geus kanja- hoan djalma hade laku-lampahna, alus tatabasana, djalma nja lempeng nja bener tjindekna mah geus leuwih utama lamun di- djadikeun tukang epok teh. Ku lantaran kitu Den Jogaswara teh saban sore sok disaui ku Djurusimpen, diwurukan rupa-rupa tetekon. Heuleut sawatara poe Den Jogaswara geus diangkat djadi upa­ tjara tukang epok, tuluj ku Djurusimpen diwawuhkeun djeung upatjara-upatjara nu sedjen, kajaning: tukang lampit, tukang pajung, tukang tumbak djeung djaba ti eta. Hidji poe Den Jogaswara disaur ku Djurusimpen, lahima : „Isuk Kangdjeng Dalem rek magelaran, ku sabab eta poe isuk teh kudu ngamimitian ngiring. Tah ieu papakeanana, ku maneh adjaran ; lamun teu meudjeuhna, bikeun ka tukang ngaput. Ka- hade ulah balangah, sing tenget ngawaskeun petana Pangawu- laan. Maneh teh dipasrahan epok, nja eta wadah sesepeun djeung- sintung, seuneuna teu meunang pareum. Pangawulaan mah upama palaj njesep teh tara mundut ku saur, tapi ku isarah, nja eta njagakkeun tjuruk djeung djadjang- kung panangan kiwana. Nu matak maneh teh sing awas pisan, lamun katendjo Pangawulaan kitu petana, gantjang maneh geng- sor diuk di kiwaeunana ; epok teh teundeun di handap, tuluj maneh njokot roko hidji, seug selapkeun lalaunan kana antara rema Panga- wulaan nu ditjagakkeun tea, dimana geus ditjapit, sut sundut ku sintung sing nepi ka seuneuanana, kakara maneh diuk deui di tempat tadi !” 48

Katjaritakeun isukna, rebun-rebun keneh Den Jogaswara geus gugah, siram beberesih, rap dangdos, nganggo panganggo nu geus beunang njadiakeun tea : badju beureum potongan senting, sin- djang poleng djeung udeng wulung. Eukeur mah aja wanda, katurug-turug nganggo panganggo beunang mapantes, atuh katendjona teh beuki mentjrang bae, komo ajeuna mah kawantu dipingit. Nji Idjem gawena rarak-ririk bae nilik nu dangdan, ret ka lu- hur, ret ka handap, kajungjuneun naker. Pok manehna ngomong : „Leuh, lamun aing ngora keneh, abong bae lamun teu dibeuweung teh.” Den Jogaswara gumudjeng : „Hih, bibi mah kolot-kolot nga- daun limus.” Barang geus tarapti dangdosna, Den Jogaswara angkat ka pajun, tjalik ngantosan di emper. Teu lila Mas Anggataruna kaluar, njandak epok pinuh ku roko, rawuh sintung beunang njeungeut. Sok dipaparinkeun ka Den Jogaswara, lahirna : „Heh ieuh baba- waan maneh teh, djung geura indit ka padaleman, dagoan dina golodog, nepi ka Pangawulaan lungsur.” Den Jogaswara nurutkeun sakumaha piwaranganana Djuru­ simpen. Teu lila upatjara-upatjara nu sedjen : tukang lampit, tukang pajung, tukang tumbak djeung lian ti eta daratang, kabeh tjaringtjing sabawana-sabawana sarta papakeanana sarua rupana. Ka paseban geus djuldjol menak-menak sarumping, kapala tjutak djeung prijaji sahandapeunana geus karumpul, kitu deui djuragan Patih geus rawuh, sakabeh hempak tjaralik. Kira wantji petjat sawed Kangdjeng Dalem kakara lugaj ti bu- mi rek magelaran tea. Pangiring geus taki-taki, barang djut lung­ sur kana golodog, ber pajung dibuka, tukang tumbak geus ngabaris di gigir, tukang pajung geus nangtung di pungkureunana, di ken- tja-katuhueunana tukang epok djeung tukang lampit. Gandeuang Pangvvulaan angkat ngabudjeng ka paseban, breng tatabeuhan ditabeuh, iiandakeun panghormatan ka Ratu nu djeng- kar angkat rek magelaran. Barang sumping ka paseban, gek Kangdjeng Dalem tjalik dina 49

korsi gading, upatjara diukna henteu paseluk, pada geus maranti satempalua-satempalna. Kangdjeng Dalem papariksa ka kabeh ka­ pala nu ngadareuheus, mariksakeun sandang-panganna djalma leutik. Sadjaba ti eta andjeunna ngadawuhkeun jen geus uampi serat ti Dalem Kawasen, njarioskeun jen nurutkeun bedja ti urang Dajeuh Luhur. di Mataram rek aja kana gede, nja eta ngistrenan Senapati Angabehi Sutawidjaja, djadi Sultan. Dalem Kawasen mundut pirempug kumaha nja pilakueun, dumeh ti antara para bupati Sunda nu pangdeukeutna ka Mataram teh, nja eta : Kawa­ sen. Galuh djeung Nagara Tengah. Naha dina waktuna ngis­ trenan teh perlu mintonkeun persatjra ka Mataram atawa henteu? Sakabeh kapala teu aja nu ngawalon, teu wani ngabidjilan timbangan. Kangdjeng Dalem ningali ka Patih bari mariksa : ,,Kumaha ari timbangan Patih ?” . Tjong Raden Patih njembah, piundjukna : „Sumuhun dawuh pariksa, emutan abdi Dalem mah teu aja perluna urang njem- bahkeun tawis kaweningan ka Mataram, margina henteu hir teu walahir, sumawonten ngawula, henteu wawuh-wawuli atjan.” Kangdjeng Dalem ngalahir : „Bener papahaman Patih kitu teh, rasa kaula oge taja perluna. Ku sabab kitu walon bae ka Dalem Kawasen sakumaha timbangan Patih bieu tea !” Walon djuragan Patih : „Sadawuhan Dampal Dalem sedja di- estokeun pisan. Undjuk sumangga, pun Kaliwon bade didju- rung ngadamel eta serat.” Djaba ti eta loba deui parentahan anu didawaJikeun dina kum- pulan, hal urusan kaperluan nagara. Kira-kira wantji lohor nu magelaran bubar, sakabeh perjaji marulih ka satempat-tempatna. Djaman harita mah nu bisa nulis teh arang langka keneh pisan, sumawonna djelema leutik, menakna oge tjarang anu iasa. Nja kitu deui di Nagara Tengah, anu iasa nulis aksara Djawa teh ngan opatan, nja eta Kangdjeng Dalem, djuragan Patih, Djaksa djeung Kaliwon. Ari eta kaliwon teh dulurna Mas Anggataruna, teu wudu Mantri Djero 4 50

kasebut djelema pinter sarta kapiito liade aksarana, eta sababna nu matak sagala susuratan sok dipiwarang ditulis ku Mas Kali won. XII Hidji poe pasosore, Den Jogaswara disaur ku Kangdjeng Da­ lem dipasrahan surat daun lontar, haturkeuneun ka djuragan Patih. Dawuhanana : „Ieu surat ku maneh bawa ka Patih, ba- daratna maneh kudu njarita, ieu surat ku aing geus ditanda, j>oe isuk kudu terus diiangkeun ka Kawasen.” Den Jogaswara tjedok njembah, nainpanan surat paparin Kang- * djeng Dalem. Malum surat djaman harita tara diamplopan, tapi bunina ijara surat diamplopan djeung dielak bae, sabab alam harita mah meh taja nu bisaeun matja. Dasar tabeat manusa sok panasaran kana rasiah deungeun, eta surat di satengah djalan ku Den Jogaswara dibatja, ari diaos eusina lain surat keur ka Dalem Kawasen, tapi surat ti Dalem Kawasen, anu ungelna mundut pirempug hal ngistrenan Sultan Mataram tea. Den Jogaswara sasauran dina ruanahna : ,,Boa Kang­ djeng Dalem kesalahan maparinkeun surat teh moal enja surat ti Kaw'asen dibalikkeun deui ka asalna, djeung aing basa ngiring magelaran, ngadenge nribadi jen Kangdjeng Dalem rek ngawalonan ka Kawasen, malah nu dipiwarangna oge Mas Kali won. Ah, bisi salah, leuwih hade balik deui bae, arnbeh henteu tjapo dua kali, meungpeung atjan djauh.” Sanggeus ngamanah kitu Den Jogaswara mulih deui, tuluj ngadeuheus ka Kangdjeng Dalem, kabeneran keur lenggah di emper tukang. Barang ret Kangdjeng Dalem ningali, andjeunna semu kaget, pok mariksa : ..Naha maneh geus balik deui, ka pan kakara bieu indit teh, moal enja geus nepi ka kapatihan, djeung eta naon nu dibawa ku maneh ?” Den Jogaswara brek tjingogo di buruan. tjedok njembah, pok undjukan : „Abdi Dalem njembahteun sewu beb€ndu, du- duka, wireh kuiuawantun mihatur ieu piundjuk. Satampina serat pasilian, ladjeng abdi Dalem mios ; nembe

ngan diniana perluna bae, nja eta lamun Pangawulaan rek ang­ kat. Ari Den Jogaswara mah meh taja halodo panjadapan, sapopoe teh idek-liher di bumi bae, nunggu piwarangan. Pangartina Den Jogawara mindeng ku Kangdjeng Dalem dipetjak, nja eta uijama aja surat, sok dipiwai’ang dibatja kitu deui lamun aja surat wa- lonaneun, sok ditimbalan nulis. Wantuning geus sagala njam- pak, Den Jogaswai'a teu aja pisan ngawaguna ; matjana tatag, nulisna beres ; atuh Kangdjeng Dalem tambah asiheunana. Kana kapinteranana, Kangdjeng Dalem geus ngabuktikeun ku andjeun, ajeuna ngan kari ngajakinkeun kalempenganana djeung kabersiha- nana bae ; sabab eta Den Jogaswara mindeng didodja. Kangdjeng Dalem teh sok ngagolerkeun duit dina tempat anu teu pantes, tapi nembrak, djadi gampang katendjona sarta anu manggilian teh tangtu njangka jen eta duit teh ragrag tina wadahna. Tuluj Den Jogaswara disaur dipiwarang asup ka kadjuaran, barang tjandak naon bae. Barang sup oge ka kamar pangkuleman, ku Den Jogaswara udjug-udjug beh bae eta duit katingali, tapi teu diopenan. Lain duit bae anu sok dipake ngadodja teh, barang ■emas-inten oge remen pisan, tapi tara aja nu leungit! Ku sabab eta Kangdjeng Dalem tamplok kapertjajaanana djeung ongkoh Den Jogaswara teh tara kendat ibadah, wantuning bidjilan pasari- tren, tara aja waktu nu kalarung, djadi matak nambahan kaper- tjajaan kana kalakuanana. Bawaning Kangdjeng Dalem geus tam­ plok kanjaahna, Den Jogaswara diangkat kana Mantri Djero. Ari anu disebut Mantri Djero teh nja eta hidji prijaji anu meu- nan|g kapertjajaan ti dalem, dipapantjenan ngurus eusining pada- leman. Ieu angkatan teh tangtu pisan matak nimbulkeun pasirikan, sa­ bab ngagentak teuing djeung ongkoh geus biasana di dunja mall, lamun aja djelema nu meunang daradjat gede teh sok dipisirik. Kitu deui ieu, rentjang-rentjang sasama panakawan, ka Den Jo­ gaswara teh loba pisan anu giruk, nu teu ilgeunaheun oge teu kurang, lantaran ngarasa kapantjat djeung' njangka jen Kangdjeng Dalem pilih kasih, sabab henteu kararasaeun ari katitih pangarti, kaungkulan pangabisa mah ; puguh oge djelema mah ilahama tara 53 ngarasa di katunaan ilirina. Malah Djurusimpen pisan, nu tadina sakitu ngadjeudjeuhkeuuana, ajeuna mah djadi beda pas'emonna, nepi ka sok mindeng sasauran sindir-sampir. Upama rent jang-rentjang aja pangabutuhna, Mas Anggata- ruiia sok gegel end eng, saurna : ..Ah, aing mah tjetuk dawuk ogo saukur didjieun tunggul, tuh ka djuragan „Mantri kakasih” aja pangabutuh mah !” Sasauranana kitu tell sok ditungtungan. ku djebi bari ngalahir semu ngahina : ,,Heh, si urang manjang- munjung !” . Ku sabab eta, sanadjan ajeuna Den Jogaswara aja dina kase- nangan oge, ari manalma mah teu kendat inggis ku bisi, rempan ku sugan. dumeh diriung ku musuh, dilingkung ku nu gariruk. Sateka-teka andjeunna ihtiar, supaja sasama rentjang ulah nga- rewaeun teuing; budi-basana salawasna handap-asor, kitu deui tara njaah ku rcdjeki, itimg-itung pameu.li ati, pigeusaneun titip diri. Nu resepeim terns djeung hate teh ngan tiluan, nja eta : Ki Bulus, Ki Sura djeung Ma Id jem ; ieu mah nu tiluan salilana sok mangmeunangkeun bae ka Mantri Djero teh ; lamun aja nu ngaromongkeun, ku nianelma sok diparaduan.

XIK

Dangdanggula.

Ari pouting liis djemplang-djempling, rnun ti beurang taja kahariwang, reugrcug-pageuh tcngtreni hate. djauh tina pakewuh, parek ridjki adoh halai. urang Nagara 1 engah. gimilur rahaju, di hud janan kanimatan, rcpch-rapih taja karudet bereivii, kerf a gernah rahardja. 54

Anu tani beuki tambah mukti, anu dagang tambah loba uang, nu djeneng manahna longsong. djauh tina kaewuh, ku lantaran pangeusi nagri, henteu aja kakurang, tjukup lubak-libuk, rnurah sandang rnurah pangati. menak-kuring senang ten aja kapusing, sarerea waluja.

Lamun peuting nembang ngaharinng. homo dina waktu l/aang bidan. di luar dariuk ngalong. bari garunem tjatur, njaritakeun lampahna tadi, nu kasorang ti beurang, bungah meunang untung, atawa lunla ka djalan. luntang-lantung sernpal gujon suka seuri. pada galalumbira.

Tapi mungguh Gusti Mahasutji, lamun arek ngagandjar umatna. rek njiksa pon kitu keneh. sakersana tinangtu, moal salah tanwande buklt. dina sakedep netra, wantuning Jang Agung, Gusti Anu Murbeng A/am, kawasana Hr sagara tanpa tipi, gunung tanpa ■ tutugan.

Anu bakal pinanggih djeung bukti, karanapan ku nu ngalakonan, nandang tjotjoba Jang Manon, 55

kudrating kun pajakun, hidji mangsa wciktu ti peutirig, meneran tjaang bulan, djelema tarurun, ngadon niis di buruan, ngawarangkong biasa tjara sasari, bari narendjo bulan.

Kabch djalnui sapangeusi nagri. nu harita araja di luar, kolot-budak jmda gehger, lantaran ret ka luhur, nendjo bentang aneh teh teuing. make aja buntutan, jijata bentang kukus, ngendat ti kulon ka wetan. kabungahan dadak sakala les leungit. diganti ku karempan.

Dumeh cnggeus djadi tjiri wantji, lamun bentang kukus katingalan. totonden rek perang gede, alamat aja rnusuh. anu bakal ngabasmi nagri, lamun tembong, di wetan, eta enggeus tangtu, di kulon baris perangna, sabalikna mun di kulon bentang bidjil. perang bakal di wetan.

Bentang kukus nu tembong di langit, perenahna kuloneun nagara. nu matak sangkaan kabeh. tangtu datangna musuh, anu bakal nempuh nagari, moal salah ti wetan, 56 kitu tjek tahajid, nurutkeun kapertjajaan, ku lantaran kitu pada miris risi, njang/tareupan iunggara.

Kiiianti.

Bale bandung asa suwung, pantjaniti asa scpi, leungit sugri kahegaran, kareueung rasaning ati, gara-gara rek tunggara, tjitjiren baruntak nagri.

TJlnt djahna alum mesum, srangenge nja kitu deui, ngadadak surem tjahjana, kahalangan aling-almg, mega hideung nu mindingan, ngadingding lir indung peuting.

Tinggeleger sora gugur, tangara rek hudjan angin, teu lila tjur hudjan ragrag, Hr ditjitjikeun ti langit, dordar gelap tingbHedag, ngaguruh sorana. angin.

Tatangkalan tingpelengkung, tjondong katebak ku angin, walungan munggah umpalan, tjaina limpas ka sisi, wantuning tjaahna rongkah, loba tjatang nu paralid. 57

Tjaringin di alun-alun, tjiri. pakuning nagari, loba nu semplak dahanna, totondo aja balai, kila-kila rek baruntak, alamat kingkin prihatin. Sinoin.

Pasosore hudjan raat, ngan kari praspris girimis, tjileungtjang munggah ngarumplang, imah rarubiih ku angin. kakajon kitu deui, loba pisan nu rarunt.uk. rebah paling solcngkrah, teu lila srangenge bidjil, tjahajana ngan ukur pojan meucusan.

Lain matak tambah. hegar, anggur beuki. ketir pikir, sabab pojan luluwukan. ari ret nendjo ka langit, rnarabat kalumbin, tungtung kidul nutug gunung. sabeulah ka walungati, mcner pisan kana leuwi, pantes lamun pohatji keur nga'lon siram.

Lalungsur ti Kahiangan, arek tjikibung di leuwi, kokodjajan. di walungan, bari nungtik ngilik-ngilik. kila-kila nu tadi, nu bareng djeung hudjan tunm , 58

kumaha balukarnu, naha ku djalma kaharti. jen hudjan teh ngernbarkenn kaprihatinan.

Pangawulaan tjalik di padaleman. pasemonria ngungun, diriung ku para sepuh, di deuheusan ku menak djeung santana, kitu dc.ui para ponggawa djeung para ulama pada kumpul, malah Kiai A b­ dul Mugni oge milu kasaur. Sakur nu darumeuheus teu aja nu wani lemek sakemek. djenrpling taja nu batuk-batuk atjan. Barang geus lila kangdjeng Dalem pok nimbalan, gentrana alon : ..Eh sakabeh nu karumpul, kaula heran katjida, tara-tara ti sasari salalamar pipikiran, kareueung djeung seber hate, naon ieu teh gara-garana ? Tjoba kula menta bedja, bentang kukus tembong di kulon teh alamat naon, djeung naha aja hudjan gede-gede teuing, nepi ka I jaringin kurung di alun-alun peunggas dahanna ?” Nu ngadeuheusan sadjongdjongan mah taja nu wani undju- kan. tarungkul ulatna alum, kitu deui Kangdjeng Dalem ngahe- i-uk semu keur nandang woijung. Keur kitu ngong aja nu undjukan, ari disidikkeun sihoreng Mas Anggataruna! Ki Djurusimpen teh hidji djelema legok tapakna, genteng kadekna, beunghar ku luang sarta loba kanjahona tina perkara alamat-alamat, wantuning djelema kabaheulaan keneh. Ku sabab eta, sanadjan pangkatna ngan saukur Djurusimpein, ku Pangawulaan dianggap sajierti sesepuh bae. Eta sababna nu matak dina aja karerepet sok dipundutan timbanganana. Piundjuk- na Mas Anggataruna : „Manawi Dampal Dalem kersa ngadangu, abdi Dalem neda widi miundjuk tuturing sepuh, nu parantcs kasaksi ku pamendak diri abdi Dalem pribados.” Nu ngaruping kasauranana Mas Anggataruna pada tjengkat, ngagilir masangkeun tjeuli, inggis aja lahirna nu teu katampanon. Dawuhan Kangdjeng Dalem : ,,H?.de, kaula sarerea hajang nga- denge.” Djurusimpen teh ngeser tjalikna ka pajun, tjong njembah, lahirna : 59

..Numutkeur; pituduh sepuh, hcntang kukus teh totonde, kila-kila rek njorang bantjang pakewuh; di nagara bakal aja pcrang gede.

Bentang tembongna di kulon, hidji tawis musuh dongkapna ti wet an. Kitu deui hudjan angin, njata hidji kila-kila, totonde rek aja bahla.

Tjaringin semplak dahanna, eta teh hidji tjitjiren, nu njepeng kakawasaan, bakal Hang kornarana !”

Sakabeh nu ngadangu piundjukna Mas Anggataruna, pada reuwaseun manahna, djep djarempe taja nu salasauran. Barang geus lila pok Kangdjeng Dalem marios, gentrana haros- hos bawaning ku sumpeg manah, lahirna : „Naha ieu teh samata- mata tjotjoba Nu Maha Kawasa, atawa wawales kana dosa, djeung kumaha kira-kirana beunang ditarekahan atawa moal ?” Walon Djurusimpen : „Duka Dalem tjotjobina atawa wawa­ lesna mah, abdi Dalem henteu tiasa netepkeun, mung ku bawi- raos, tetela ieu teh papasten anu moal kenging disingkiran, tina margi parantos ninggang kana ugana!” Dawuhan Kangdjeng Dalem : .,Uga kumaha ? Tjoba ngareu- ngeukeun, kumaha tjaritana nu matak ku paman disebutkeun geus nepi kana ugana, supaja bisa nimbang-nimbang, naon nu ku urang kudu didjalankeun, sangkan pinanggih djeung kasala- metan. Ku ingetan kula, nadjan enja oge ieu teh papasten, tapi teu mustahil Gusti Mahasutji kersa ngarobah, sabab Allah mah maha kawasa. Walon Djurusimpen : „Satimbalan Dampal Dalem leres pisan, kantenan wadjibna manusa kedah ihtiar ; abdi Dalem mah un- djukan kitu soteh, wireh numutkeun ungeling uga bae, tanah 60

Parahiangan teh tangtos kalindih deungeun, nja eta bakal nga- wula ka radja nu ajeuna ngawengku sakuliah tanah Djawa, sipat- na nja eta PanSmbahan Senapati, Sultan Mataram.” Kangdjeng Dalem : ,,Tjoba tjaritakeun, kumaha tuluranana !” ?>'Ias Anggataruna tjong njimbah, pok njarios. XIV „Kantenau Dampal Dalem mah moal atjan eniul, margi Ieu nvTbade didadarkeun teh, kadjantenanana kinten-kinten lima jm- luh taun ka pungkur ; harita mah Dampal Dalem oge henteu at jail dibabar-babarkeun atjan, sareng nu mangku Nagara Tengah oge ejang suargi keneh. Dupi abdi Dalem ajeuna parantos meh tudjuh puluh taun nja umur, djadi harita teh keur meudjeuhna djadjaka, malah nembean gaduh bodjo, ngawitan kumawula ka ejang Dampal Dalem suargi. Numutkeun wartos nu kaanginkeun ka dieu, dina djaman eta teh di Wetan ngadeg karadjaan anjar, katelahna Mataram. Dupi nu djadi radjana djenenganana Kiai Ageno- Pamanahan, tedak menak Madjapait, awitna djumeneng Senapati di Padjang. Kiai Ageng Pamanahan teh djenenganana parantos kawangikeun ka tebihna, wireh sakti manggulang-mang- guling gagah rongkah taja nu mangga pulia, dugi ka iasa nela- san Adipati Djipang, nu parantos lami ngamusuh ka Sultan Pa- djang. Minangka gandjaran kana djasana, Kiai Ageng Pamanahan teh dileler nagara sabeulah, nu ajeuna katelah Mataram tea, sarta dipaparin gelaran Kiai Ageng Mataram. Ngadegna karadjaan Mataram parantos kautara ka mana-ma- na~ malah Sunan Giri oge, ratu wall nu parantos kawinarni, nga- dangueun. Sunan Giri, wali nu kamashur weruh sadurung wina- rak ngadawuhkeun jen Mataram engkena bakal djadi karadjaan nu pangkawasana di sadjagat Nusa Djawa. Kasauran Sunan Giri teh kadangueun ku Kiai Ageng Mataram. Sakalintang andjeunna bungah manahna sarta ti harita taja deui nu didamel panjileukan ku andjeunna kadjabi ti eta lahiran ratu w’ali teh pinanggih bukti, palaj kaalaman keneh ku salirana. Kiai 61

Ageng .Pamanahan teh taja deui damelna ngan rnudja semedi ka Gusti Nu Mahasutji, tirakat ngisat salira, malah langka aja di karaton, angkat mileuvvcungan, di mana nu suni-suni andjeunna tjalik, dina unggal tempat anu sanget andjeunna kulem, henteu tuang henteu leueut, kejeng manteng palaj tinekanan djadi radja nu pangkawasana di sapulo Djavva. I-IidjL mangsa, di tengah leuweung, andjeunna papendak sareng hidji pandita, kakasihna Ki Ageng Giring, katelah oge Ki Pade- resan, wireh eta pandita selang-selang tina tapakur, damelna njadap kalapa ; lahangna ku garwana sok didjieun gula, didjual ka dajeuh, dianggo ngagaleuh tuangeun. Kiai Ageng Mataram sa­ reng Ki Paderesan teh ladjeng sosobatan dalit pisan nSpi ka gulet sa- pertos sareng saderek pet ku hinis bae. Kiai Ageng Mataram se- ring sumping ka bumina Ki Paderesan, ngabarempagkeun elmu nu luhung. Kiai Ageng Mataram mileuvveunganana henteu salainina, ka- lan-kalan bae, kawantos nu djadi radja mah kabeungkeut ku ka- wadjiban ngolah nagara. Hidji mangsa waktos Kiai Ageng Mataram njingkurkeun an­ djeun deui di pagunungan, andjeunna sumping ka bumi Ki Pa­ deresan, nanging nu kagungan bumi kasondong seweng, mung aja gai"wana bae. Tara-tara ti sasari Kiai Ageng Mataram ngaraos kalintang lianaangna, aii ret kana handapeun bale, ningali aja duwegan sahulu. Saurna ka garwa Ki Paderesan : „Embok, kuring teh kalangkung nja hajang nginum, eta duwegan nu di kolong bale teh disuhunkeun bae, rek diinum tjaina !” Garwa Ki Paderesan ngawalon : „Beu. mugi teu djadi bendu bae, raka adjengan omat-omatan pisan ka embok, eta duwegan ulah dibikeun ka saha-saha, margi rek diarct tjaina ku andjeunna, engke upami parantos sumping ti panjadapan.” Lahiran’Kiai Ageng Mataram : „Wah, piraku akang bendu upa­ mi ieu duwegan ku kuring diinum tjaina, kapan sumawonna duwegan, barang nu leuwih gede hargana ti batan eta oge, ka kuring mah tara dikoretkeun. Sareng upami akang engke sumping sarta andjeunna paiajeun ngaleueut tjiduwegan, keun kuring ’62

sanggem mangngalakeun tina tangkal nu tjaket ka clion ; ajeuna mah keukeuh soteh bawaning ku teu kiat bae, ieu tikoro tuhureun!" Garwa Ki Paderesan eleh deet djeung ongkoh ku andjeunna oge katimbang, piraku tjarogena dugi ka bendu, nu.rgi paran­ tos sakitu njobatna. Pok garwana Ki Paderesan sasauran : ,,Nja mangga bae atuh !” Kiai Ageng Mataram sakalintang bungah manahna, enggal bae duwegan teh dikupas, saparantos dikorowek, leguk tjaina dileueut, mani teu njesa saketjlak-ketjlak atjan. Teu lami antawisna djol Ki Paderesan sumping ; barang gok teh dua sobat gapruk silih rangkul bawaning ku sono, wireh parantos lami henteu pasondong. Gek tjaralik, silih taros hal ka­ rt jaan salira. Saur Ki Ageng Mataram: „Sareng eta kang, kuring leh bade tomada, wireh kumawantun nginum tjai duwegan sisim- penan kakang tea, bawaning ku henteu kiat ku halabhab. Awitna mah embok oge teu maparinkeun, Hanging kuring keukeuh menta njanggeman upami kakang palaj ngaleueut tjiduwSgan mah, mang­ ga kuring rek ngala bae !” Barang Ki Ageng Giring ngadangu kasauran sobatna kitu, pa- meunteuna ngadak-ngadak pias, ngahuleng sarupi nu kalintang handeueulna. Ki Ageng Mataram kaget dina panggalihna, pok andjeunna naros : „Ku naon kang, semu anu aja kateuraos ? Sang­ gem kuring oge, keun bae bade digentosan, ajeuna oge bade naek, tuh geuning aja tangkal kalapa nu rada handap !” Lila pisan Ki Ageng Giring ngahulengna. bangun nu katjida handj£luna, lami-lami pok Ki Paderesan sasauran, soantcnna paparegatan, sarupi jiu kalangkung sedihna, lahiranana : „Emh. rai Prabu, parantos kadar awak jmn kakang, aja bagdja teu daulat, paingan aja babasan milik teu pahili-hili, bagdja teu paala-ala, ajeuna bukti pisan di awak pun kakang. Nu mawi pun kakang kalintang handeueulna hate, wireh eta duwegan anu tjaina dileu­ eut teh, sanes kalapa samanea nanging duwegan buali daradjat, tjaina tjai nurbuat, margi saha-saha anu ngaleueut tjaina dugi ka seepna, tangtos ngagelarkeun para radja anu kawrasa di Tanah Djawa !’: f 63

Kiai Ageng Mataram ngarandjug bawaning ku kaget, saurna : „N a nja kitu, tjobi tjnrioskeun ti mana kenging duwegan nu sakitu ahengna ?” Walon Ki Paderesan : „Tadi, waktos pun kakang aja di panjada- pan, nudju aja dina luhur tangkal kai a pa nu keur disadap. ngu- ping aja soara tan katingalan, kieu pokna : ,,Saha-saha anu ngi- num tjai duwegan nunggal nepi ka beakna, eta djelema bakal ngajugakeun para radja nu kawasa di Pulo Djawa.” Ari nga- reret ka luhur, dina luhureun sirah pun kakang aja duwegan nunggal ; samanggar teh ngan eta-etaua pisan buahna sarta eta sora oge bidjilna ti dinja. Gantjang eta duwegan ku pun kakang diala, dibawa balik harita, lodong mah teu kungsi ditjokot. ka- buru gugup nguping eta soara tea. Ku pnmaksudan tadi, eta du­ wegan teh rek diinum engke upami pun kakang parantos wangsul deui supados rada tjape, lantaran sieun teu seep sadajana. La- djeng eta duwegan tell dipasrahkeun ka pun bodjo kalajan dimu- lamantian, ulah dibikeun ka nu sanes. Ari pun kakang mah ladjeng mios deui ka panjadapan, rek ngabantun lodong nu parantos pinuh ku . Ari ajeuna njampak parantos dileueut kn rai Prabu, nja dalah dikumaha, panginten mana kitu oge parantos kersaning Maha Kawasa, jen nu bakal nurunkeun pala putra nu bakal djadi radja-radja teh salira rai Prabu. Mung papada kitu. inugi ulah lali, margi sasatna pun kakang nu ngalantarankeun mah. Engke upami kadjadian sakumaha pituduh tea, rai Prabu mugi kersa ngadjalankeun kaadilan, nja eta karadjaan Mataram dipa- rentahna pili gentos, ku putra rai Prabu sareng ku anak pun kakang !” Kiai Ageng Mataram asalna mah teu kersaeun njanggupan nanging Ki Paderesan keukeuh ngaririhan, dugi ka genep kali njuhunkeunana. Tungtungna Kiai Ageng Pamanahan leah, saur­ na : „N ja bubuhau urang geus sakieu rumaketna, mugi-mugi bae kapalaj kakang tinekanan, anak-intju kuring sing saraleh hate, nedunan ieu perdjangdjian.” Ru])ina bae parantos kersaning Nu Maha Sutji jen nu kedah ngarundajkeun turunan teh Kiai Ageng Mataram, margina henteu 64

lami ti waktos harita, Ki Paderesan teh pupus sareng henteu ngan- tunkeun putra, djadi buntu laku, kapalajna teu katjumponan. Anu teras mudjur tea mah Kiai Ageng Mataram tea bae. Saparantos Kiai Ageng Mataram wapat, nu ngaganti andjeunna djadi radja nja eta putrana nu pangsepuhna, djenenganana Suta- widjaja. Waktos Kiai Ageng Mataram djumeneng keneh, Suta- widjaja teh ku Sultan Padjang didamel senapati, ngagentos rama­ na, Kiai Ageng Pamanahan. Barang ramana pupus, tuluj di- djenengkeun radja di Mataram, dipaparin gelaran „Panembahan” sarta ti harita katelah djenenganana : Panembahan Senapati Angga- behi Sutawidjaja Mataram. Lami-lami Panembahan baha ka du- nungan ; margi saparantos andjeunna djadi radja, Sullan Padjang dirurugan dugi ka kabojong. Saparantos Panembahan ngereh na­ gara Padjang, andjeunna ngadeg sultan, malah Dampal Dalem oge parantos djumeneng bupatos, waktos Panembahan ngangkal andjeun djadi sultan mah. Ti kapungkur dugi ka ajeuna henteu liren-liren Sultan Mataram naluk-nalukkeun radja-radja sanes, dugi ka meh sakuliah Tanah Djawa parantos ngawula ka andjeunna, kantun Priangan, Tjirebon, Djaketra sareng Banten bae nu teu atjan taraluk teh. Djadi upami Sultan Mataram aja manahna ngadjabel tanah Priangan, emutan abdi Dalem, parantos dugi ka ugana, margi parantos aja ti dituna, jen turunan Kiai Ageng Pamanahan, bakal ngereh sadjagat Nusa Djawa.” Sakur nu ngadarigu tjariosan Djurusimpen pada ngahuleng, ngadak-ngadak kareueung ; boa-boa enja sakumaha tjaritaanana teh bakal pinanggih djeung bukti.

XV. Heuleut sabulan ti harita, geus kautara ka nagara, gujur di pilemburpn, geundjleung di dajeuh, lantaran aja bedja, jen Sultan Mataram geus nginditkeun perdjurit mangrebu-rebu, rek naluk- keun tanah Priangan, malah lamun bisa, Tjirebon djeung Banten oge bakal ditempuh. 65

Kangdjeng Dalem Nagara Tengah gantjang ngintunkeun ulusan ka Dalem Kawasen, Sukakerta djeung ka Bupati Galuli, ngadjak barempag, kumaha nja pilakueun, upama balad Mataram datang ka Priangan. Pirempugna sarerea, kudu ditagenan bae, ulah ngeok memeh dipatjok, bule-hideungna kumaha engke ! Anu diangkat ku sarei'ea djadi senapati, ngapalaan perdjurit Sunda, nja eta Dalem Kawasen, ari Galuh djeung Nagara Tengah, kitu deui Su­ kakerta, pada ngabanlu ku balad djeung kadaharan. Dalem Nagara Tengah kapapantjenan ngiangkeun dua ratus perdjurit, Galuh tilu ratus, Sukakerta tilu ratus, sasesana ditanggung ku Kawasen, bubuhan nu pangheulana bakal kadjorag. Barang bedja geus nerekab, djelema pada gujur tagiwur, nu tani nunda pakajana, nu dagang nutup warungna, nu djeneng damelna ngulejeng, njaksrak ka unggal lembur, neangan djalma nu djagdjag-waringkas, tur bisa metakeun pakarang, iangkeu- neun ka Kawasen, baris ngajonan perdjurit Mataram. Katjida pi­ san matak sedihna, nendjo awewe nu rek ditinggalkeun ka pang- perangan ku salakina ; indung nu rek ditinggalkeun ku anakna ; kitu deui barudak nu rek ditinggalkeun ku bapana. Pisaminggu- eun deui ka indit, nu rek perang teh geus pada ngariung-riung ku sanak-barajana, wantuning pada harajangeun sosonoan heula, malum nu rek seba njawa, mitjeun pati, sosoroh kodjor, biheung bisa mulang deui. Kitu deui kadaharanana dipupudjuhkeun, wantuning sasatna rek mulangkeun panjiraman teu ngarepkeun bisa balik deui, mang- pang-meungpeung reureudjeungan djeung katineung, sosonoan djeung anak-rabi. Samemeh nepi ka pasti nemahan pati, ngabelaan nagara djeung lemah tjai teh, njieun poe bungsuna heula. Kangdjeng Dalem tuluj njaur djuragan Patih, para mantri, Kaliwon djeung Djaksa, kitu deui kapertjajaan andjeunna nja eta Mas Anggataruna, milu masamoan. Ari nu dibarempugkeun nja eta milih anu sakira baris beunang dipertjaja indit ka medan perang, ngapalaan balad nu dua ratus tea. Djuragan Pa.ih dieung sakabeh kapala pada haget, njaruhunkeun ditimbalan mapag mu- suh, buang djiwa ngabela nagara..

Mantri Djero 5 66

Kangdjeng Dalem semu bungah ngadangu piundjukna para mantri kitu teh, kagungan raos aja andelkeuneun. Tapi itu-ieu oge tunggal ponggawa andjeunna, sarua bae Pangawulaan mah njaahna ; nu matak teu iasa njandak putusan, saha nu kudu miang ka pangperangan. Ras emut, anu loba luangna teh Mas Angga- taruna, tah sugan eta mah bisaeun ngahaturanan timbangan. Pok Kangdjeng Dalem nimbalan, lahirna : „Tjoba paman Angga- taruna kaula n^enta timbangan, saha tjek pikiran paman anu utama djadi pamanggul djurit ?” Mas Anggataruna asa mobok manggih gorowong, lir monjet dibere sesengked, eukeur mah geus lila tjeutjeub ka Mantri Djero. ajeuna aja lantaran keur ngagubruskeun manehna kana djurang. Pok Djurusimpen undjukan : „Sumuhun dawuh pariksa Dalem, manawi bahan katampi, undjuk sumangga abdi Dalem njembah- keun piundjuk, anamung neda agung tjukup lumur, neda djembar hampura, bilih aja ketjap anu teu merenah, piundjuk nu henteu lajak. Emutan abdi Dalem, upami djuragan Patih angkat ka pang­ perangan, nilar nagara, saha nu baris ngaping Dampal Dalem, upami parantos ninggang kana bubuh ripuhna ? Kapan patih teh tukang papatah, upami lunta nilar nagara, saha nu baris nadali dawuhan Dampal Dalem ? Djadi upami djuragan Patih angkat ka medan perang teh, sami bae sareng pateuh panangan nu tengen, sotja pareum sabeulah, sampean lumpuh sapalih ! Upami pun Kaliwon dipioskeun ka pangperangan, lebet kana paripaos njiar badak tanggungeun, wireh parantos sakitu kako- lotanana, sareng abdi Dalem teh mung benten lima taun umur- na, djadi parantos kirang kakiatanana. Lingsem temen ku batur, bilih disebatkeun di Nagara Tengah teu aja ponggawa ngora nu pantes diandelkeun, dugi ka aki-aki tjokor regoh diiangkeun. Pun Djaksa taja panginten pitiasaeun, wantuning wuwudon, sanadjan leber ku wawanen oge, ari teu tiasa walakaja, naon pam- brihna ? Emutan abdi Dalem henteu aja sanes anu kasartaan ku awak- na, kadjabi ti pun Mantri Djero. Titingalan abdi Dalem, merenah kalangkung upami pribadosna 67

ditimbalan mios ka pangperangan, saperkawis djagdjag waringkas, budak ngora keur meumeudjeuhna taja kagila, kawuwuh sakitu pertjekana. Nja ajeuna waktosna pun Mantri Djero, anu parantos nampi kaheman Dampal Dalem sakitu agengna, males budi, min- tonkeun kasatiaan bela pati ka Radja sareng ka nagara !” Sadajana nu ngadangu taja nu kagungan tjuriga, jen Mas Ang- gataruna gindi pikir, belang bajah ka Mantri Djero. Omongan nu sakitu alusna teh disangka bidjil tina ati wening bae. Kang­ djeng Dalem oge tuluj ngarudjukan, komo deui mantri-pong- gawa mah, asa aja na numbu umur, ngarempuganana teh kalawan djeung kabungahan. Ari Den Jogaswara bubuhan djelema ngora, kurang wiwaha, atoh nu aja, kagungan raos dipertjaja, dumeh didjieun pamanggul djuxit; teu uninga rek didjieun tjikal bugang. Barang geus nepi kana waktuna miang, di alun-alun djelema geus ngaliud, nu karumpul teh lalaki nu keur mareudjeuhna be- bentengna, buta tulang buta daging, tinglalindjing semu nu butuh ku tanding. Papakeanana rupa-rupa, kawantu henteu aja tjawi- sanana, sabogana-sabogana bae, ngan perdjurit anu baku nu sa- karupa djeung harade papakeanana teh ; ditjalana sontog, dibadju kutung, make balakutak djeung njarekel kepeng hidji sewang. Aja oge nu dibaradju rante, nja eta badju kutung diterapan ali-ali kuningan, dipatjorokkeun saperti rante. Eta badju nu matak pinuh diterapan rante teh, maksudna supaja nu makena henteu teurak dikadek. Tapi nu marake badju rante teh henteu loba, ngan kapala- kapalana bae. Kitu deui pakarangna rupa2 sabogana-sabogana, aja nu mawa tumbak, gobang, kampak, panah, malah sumpit oge di- pake parabot perang, paserna beunang ngabalur ku ratjun, mara- tih pisan. Teu lila djebul Mantri Djero sumping tunggang kuda tu- tunggangan Kangdjeng D alem ; kuda teh sungutna wani nga- budah, kawas geus hajang kerewes bae ngaremus musuh ! Mantri Djero nganggo panganggo kaperdjuritan; dilantjingan tjinde wungu, di pungkurna njoren duhung, wangkingan kasatriaan, pa- moma „Si Tundung Musuh” pakarang perdjurit lineuwih. Dina angkeng beulah ti kiwa njulagrang pedang, tjahjana gugurilapan. 68

Barang djol ka alun-alun, balad nu dua ratus teh ngaberes, tata baris sajagi rek indit; ger tatabeuhan ditabeuh ; angklung djeung dogdog muni, sabab harita mah nja eta nu sok dipake tatabeuhan dina perang teh. Mantri Djero mariksa heula bala rea nu geus nga- leuja di alun-alun. Barang geus kaparios, tuluj andjeunna ngabu- djeng ka padaleman. Kangdjeng Dalem kasondong keur ngadeg, andjeunna oge nganggo panganggo kaperdjuritan, saged wan­ tuning keur aja dina karerepet, majunan bantjang pakewuh. Djut Mantri Djero lungsi'.r tina kuda, mundjung ngarawu sampean Pangawulaan, njuhunkeun djiad supaja pendak sareng kasalametan. Di padaleman gaus karumpul para sepuh, hempak para ulama, sumawonna djuragan Patih djeung djuragan Panghulu mah henteu kersaeun djauh. Samemeh Mantri Djero angkat, djuragan Pang­ hulu djeung para ulama ngaraos heula dunga, neneda ka Nu Ka­ wasa supaja nu arangkat ka pangperangan ulah katjanir bangban, kitu deui nagara diraksa tina pantjabaja. Ketjlak Mantri Djero tunggang kuda, diiring ku tamtama- tamtama tarumpak kuda, burudul balad nu dua ratus teh indit, leumpangna pandeurieun perdjurit nu tarumpak kuda tea, ngaleut ngeungkeuj ngabandaleut, ngembat-ngembat njatang pinang. Umbul-umbulna melengkung, banderana ngerab-ngerab, teretet sora tarompet, matak ketir nu ngadenge. Djelema sadajeuh pada geundjleung, tingtorodjol baridjil ti imahna, ngaregreg di sisi djalan, nendjokeun aleutan nu indit ka pangperangan. Lolobana nu laladjo teh awewe, ngarais budak ; meureun hajangeun na- rendjo lama bapa budak nu diais tea ngaliwat, bisi papanggih pa- nungtungan. Barang lar aleutan ngaliwat, djelema nu ngaleuja di sisi pager teh loba nu tingaringhak, bawaning ku sedih pikir, nendjo salaki atawa bapa, dulur atawa baraja, rek mitjeun umur buang djiwa. Kitu deui nu rek perang loba nu sumoreang, teu ken- dat ngalietik ka tukang, inget ka anak-rabi, ka indung-bapa, ka dulur djeung ka baraja. Tapi kumaha atuh ? Sanadjan loba ka- beurat oge, da puguh geus kitu kuduna, lalaki mah geus biasana— bela nagara; sieun keueung kudu dipitjeun, sabab geus bagianana : lalaki paehna perang, awewe paehna ngadjuru ! Pikeun mindingan Mantri Djero kern- mariksa pradjurit iangkeuneun ka Kawasen. Samemehna neda djiad Pangawulaan katut para se sepuh Nagara Tengah 70

kasedihan, ger bala rea surak, munggah ambal-ambalan, tingdja- rerit munggah asa kaindit. Sabudalna balad nu iang ka pangperangan, Kangdjeng Dalem tuluj nimbalan ka djuragan Patih, para mantri, Kaliwon djeung Djaksa, ngapalaan nu keur nohagaan pager dajeuh, geus dipapan- tjenan sabagian-sabagianana. Kitu deui sakur lalaki anu kari, dia- tur pagaweanana, sawareh njnntosaan pager, sawareh deui ngadjaga di liliwatan, bisi musuh ngabongohan. Ditinggalkeun ku nu arindit ka pangperangan teh di dajeuh djadi tiiseun, djempe tjalalomrek, kitu deui lembur-lembur saru- wung, wantuning taja lalakian. Anu sok tingkulampreng di djalan teh lolobana mah awewe djeung barudak bae, sabab ari lalaki mah, nadjan aja oge, nu kari, taja di imah, kumpul di pangdja- gaan. Komo ari ti peuting, mani djempling kawas gaang katin- tjak bae ; kakara wantji magrib oge geus nalingkreb maneh ! Pasar nu sakitu ramena djadi runtang-ranting, lantaran kurang nu da- gang, sepi nu barang beuli, kawantu djelema teh boloampar nga- djalankeun pausahaan ; saban poe saban peuting teh ngan abring- abringan bae, ngiring-ngiring kapala, ngaronda. Padaleman nga- dak-ngadak leungit dangiangna. Kangdjeng Dalem henteu to- wong diriung-riung ku para ponggawa djeung para ulama. Ari ti peuting buruan padaleman teh pinuh ku nu ngadjaraga, tapi Pangawulaan mah sakitu didjaring ku pirang-pirang djelema teh, tara iasaeun kulem, wantuning sakitu tagajuma manah ; biheung engke, biheung isuk musuh asup ka dajeuh, ngaburak-barik nagara! Djuragan Patih tara pisan djauh, di mana bae Kangdjeng Dalem ajana, andjeunna tara euweuh. Hidji peuting Kangdjeng Dalem tjalik di tengah bumi, ngan kadua djuragan Patih bae, sabab kapala nu sedjen mah ngadja­ raga di luar. Pok Pangawulaan sasauran, lahirna: „Kumaha ieu urang teh pikadjadiaiieunana ? Kaula mah rada seber hate, sabab Sultan Mataram teh geus kakontjara gede kakawasaanana, per- djuritna mangketi-keti djeung geus tarabah perangna, ari urang sakieu buktina, sadjabana balad ngan saeutik teh, pakarangna oge sarosopan.” 71

Walon djuragan Patih: „Sumuhun dawuh pardksa Dalem, entutan abdi Dalem mugi ulah di piseunggah ti awalna^ margina sakiunaha musuh pamukna oge, teu mustahil Gusti Maha Sutji nangtajungan ka nu kirang kakiatanana. Ajeuna mah kantun muntang ka Nu Murba Wisesa bae, ulah kendat ngaos Kuran, salat hadjat sareng toat, njuhunkeun supaja diriksa tina sanis- kanten bahja. Ku abdi Dalem parantos pun Panghulu sareng sa- daja para ulama dipapantjenan, malah ti dinten kamari taja towong- na di masdjid anu ngadji sareng salat Upami parantos seep ihtiar mah, sanadjan Nagara Tengah rata djadi lemah, henteu- panasaran mana kitu oge parantos dihin pinasti anjar pinanggih, papasten Gusti Jang Manon !” Dawuhan Kangdjeng Dalem: „Puguh ari ku kitu tea mah, bener sakumaha pikiran Patih teh sarta kula bungah pisan, du­ meh Patih geus metakeun tarekah kitu, ngan kaula mah rungsing hate soteh, ieu ku asa diganggajong! Ki Mantri Dj'eiro geus sa- minggu inditna ka Kawasen, tapi teu atjan aja bedja naon2. Ka­ tjida karenjengna, hajang geura meunang tjaritaan nu sidik, ulah tjara ajeuna teu weleh aja dina samar hate !” Piundjuk djuragan Patih : „Kumaha upami miwarangan ka- pertjantenan bae, ngungsi ka Kawasen ?” Saur Kangdjeng Dalem : „Enja, tapi saha pidjelemaeunana ?” Dasar djuragan Patih tedaking perdjurit, menak lalanang pe­ rang, ngadangu kasauran Kangdjeng Dalem kitu teh ngentab ma- nahna, dumeh Pangawulaan ngadawuhkeun saha pidjelemaeu­ nana ! Pihaturna : „Manawi Dampal Dalem pertjanten mah, abdi Dalem bae bade.mios. Kapungkur mah henteu maksa soteh mios ka pangperangan, wireh div/agel ku Dampal Dalem bae !” Kangdjeng Dalem semu katjida hemengna, lahirna : „Nja eta tadina mah nu matak kaula njaram indit teh, lantaran taja geusan jiakumaha, lamun Patih iiidit ka’ Kawasen teh. Sakitu deui, salah upama teu ngadjurungkeun, hade miang, tapi langlang ti kadjau- han bae, supaja urang’ bisa taki-taki !”

XVI Isukna bral djuragan Patih angkat, tunggang kuda, diiring ku opat puluh tamtama nu tarumpak kuda, nja eta sesana nu geus ti heula iang ka pangperangan. Lembur-lembur nu kasorang saruwung. Sawah-sawah nu kakara beunang ngangler ngadjedjembrung pinuh ku djukut, henteu ka- buru ditanduran kawantu kakurangan leungeun ; makaja kapaksa ditunda, lantaran nagara kadatangan tunggara. Barang kira-kira geus meunang satengah poe angkatna, djuragan Patih liren dina hidji pasir nu loba kakajonna, ngareureuhkeun palaj, wantuning angkat sakitu djauhna. Kudana munggah nga- budah sungutna, kesang ka saluar awahna luut-leet, bawaning ku tjapeeun. Kakara oge sapanjeupahaneun reureuhna, djuragan Patih ngadangu sada aja nu tinggarero ti kadjauhan, ari ditenget- tenget tetela sada nu tjumeluk menta tulung. Andjeunna katjida kagetna, kitu deui tamtama-tamtama nu opat puluh tjaruringhak. Barang rek tjlak pisan nitihan kuda, ti wretan burudul aja nu da- ratang, djelema tarumpak kuda ditegarkeun, tapi ti kadjauhan keneh oge katingali, kuda nu lalumpat teh semu geus laleuseuh. Nu tarumpak kuda teh njarahtjalan ragragan tina kudana, sawareh aja nu njampaj dina tonggong kuda, sawareh deui aja nu kasesered, lantaran sukuna ngait kana sanggawedi. Ari geus deukeut, sidik katingali, geuning nu daratang teh lain musuh, sihoreng Mantri Djero djeung sabaladna ! Mantri Djero meh geus teu puguh rupana, panganggona ru- wak-rawek, rangsak kawas beunang njasaak, rambutna awut- awutan, geus teu diudeng-udeng atjan, atuh ririaban katebak angin. Reg Mantri Djero djeung sarentjangna areureun. Kudana rupana beak napas, kawantu dilumpatkeun sakitu djauhna, tur henteu eureun-eureun, kudupruk bae kuda teh labuh. Mantri Djero ti- guling tina kudana, les kapisanan, malah kudana mah hos paeli sapada harita. Gantjang nu geubis teh ku djuragan Patih diburu, nja kitu deui perdjurit nu sedjen diparajang tina kudana, lantaran geus narahnaj beak tanaga, loba teuing kaluar getih, sabab kabeli 74 taja nu henteu tatu. Komo Mantri Djero mah salirana dibalur ku getih, raheutna embol-embolan dina dadana, getihna ngutjur lalambaran. Barang geus emut deui, Mantri Djero pok sasauran, soarana leslesan, teu kaur balas ngaharegung, teu kiat nahan kanjeri, lahirna: „Duh gamparan, ieu abdi tiwas, tiwas. Perang kasoran, abdi-abdi Nagara Tengah meh tjarem. Aduh ieu njeri teuing raheut abdi dina dada !” Ngan sakitu sasauranana, lempreh deui bae teu emut-emut. Djuragan Patih :ajalangkrung tjisotjana, teu kiateun nahan kasedih, ningali Mantri Djero djeung balad nu sedjen sakitu ruksakna. Tamtama-tamtama nu mulang ti pang­ perangan loba nu terus paragat di dinja, kitu deui kuda rea nu sakarat. Balad dua ratus djelema teh ngan bisa mulang deui kurang-leuwih dua puluh kitu oge satengahna mah ngadon maraot di dinja ; munggah patulajah bangke djelema djeung bangke kuda. Dawuhan djuragan Patih ka rentjang-rentjangna: „Ieu Mantri Djero lahun dina kuda, kitu deui tamtama-tamtama anu parna raheutna kudu ditumpakkeun kana kuda !” Ari lajon-lajon tuluj dikubur bae, disalombangkeun, ngan bangke kuda dipisahkeun. Nurutkeun tjarita, ti harita eta pasir katelah : Pasirbatang, dumeh dipake ngubur babatang. Sanggeus beres ngubur majit, derengdeng djuragan Patih djeung sarentjangna negarkeun kudana, mulih ka dajeuh. Urang dajeuh gehger, kolot-budak, awewe-lalaki, radjol muru ka luar, dumeh ngadenge gurutukna kuda lumpat. Moal salah sangkaanana tangtu eta teh nu mulang ti pangperangan sarta pada ngarep-ngarep salakina, anakna, bapana atawa sobatna baralik deui djeung saralametna. Tapi kumaha buktina ? Ari beh teh nu marulang sakitu ruksakna ger bae tjareurik, ear anu midangdam, njeungtjeurikan nu geus taja di kieurxa, bari tinggarero : „Mana ari salaki kuring, mana ari anak kuring, mana ari bapa kuring ?” Tapi sanadjan tingtjorcwok oge taja nu mirosea. Kira wantji asar ahir djuragan Patih geus sumping ka pada­ leman. Kangdjeng Dalem kasondong keur ngatjatjang bae di la tar, kawasna geus terus raos, jen bakal ningali pikasediheun, sabab 75 sapoe harita teh andjeunna henteu kersaeun tjalik di bumi, ngalin- djing di luar bae. Barang djol aleutan anu mulang ti pangperangan, Pangawu­ laan gantjang ngabudjeng. Ari beh teh ningali Mantri Djero nu sakitu ruksakna, ngalempreh teu obah-obah, geus kawas majit bae, Kangdjeng Dalem pias pameunteuna, saurna bari gogodeg : „Masa Allah, Jogaswara maneh teh nepi ka kieuna ? Emh, karunja teuing, heg djelema taja sanak barajana. Katarima djasa maneh ku kami, sarta kami moal polio kana kabelaan, kasatiaan maneh ka kami djeung ka nagara !” Eusi padaleman riab maruru ka luar, barang beh naringali anu mentas perang, pada narangis, watir ku nu raraheut, mani kawas nu marandi ku getih bae. Mantri Djero nu teu eling-eling teh gantjang diurus, dukun- dukun geus ngagimbung pada nembongkeun wewesenna. Henteu lila nu raraheut geus diubaran, didjadjarkeun di pantjaniti sarta bawaning matih ubar, nu raraheut eureun ting haregungna. lan­ taran ngarasa sarenang. Kitu deui Mantri Djero geus eling deui, ari ras emut keur diriung-riung ku Pangawulaan, djuragan Patih djeung para ponggawa, kitu deui para wargi djeung para ulama karumpul ; kabeh pada mangsedihkeun ka nu mentas pe'rang. Ngan Mas Angataruna anu semu teu milu sedih teh, malah hate- na handjelu sagede gunung, dumeh katjeutjeubna henteu terus kasambut di pangperangan. Di djero dajeuh munggah geundjleung ; nini-nini rawali-riwih, randa-randa maridangdam, njeungtjeurikan sanak barajana anu geus leupas njawana dipake ngabelaan lemah tjaina. Aromongna : „Emh njai, ngora-ngora keneh geus djadi randa ! Euh udjang, maneh teh ajeuna mah djadi anak jatim ; aduh indung, keur djom- po teh taja nu ngarasanan, sabab anak ngan hidji-hidjina geus taja di kieuna, ngan saukur balik ngaran !’’

I XVII Sakabeh kadang wargi, kitu deui para kapala djeung para ulama nu karumpul di padaleman pada tjaringtjing, sagobangna, satum- bakna, lantaran sangkaan sarerea, moal salah deui tangtu musuh teh bakal nempuh dajeuh. Ari kana serah bongkokan tea, satung- tung kuat keneh ngalawan mah, taja petana, dibelaan tutumpu- ran, batan nagara dibikeun dilindih deungeun mah. Djuragan Patih ditanggap tjariosna ku Kangdjeng Dalem tapi sanadjan sakumaha imeutna oge, sakur nu ngadangu pada nga- raos panasaran, sabab djuragan Patih mah henteu njaksian keur waktu perangna. Katjaritakeun Mantri Djero, bawaning ku hade pangurusna djeung matih ubarna, isukna ngaraos senang, ngan lungse keneh wantuning kaluaran getih sakitu lobana. Tapi ku sabab andjeunna ngamanah, tangtu Pangawulaan palajeun ngadangu hal tjaritaan perang, lungse-lungse oge ngawajahnakeun andjeun, pok Mantri Djero njarios, sasauranana teu kaur balas eureun, bawaning ku tjape. Piundjuk Mantri Djero : „M ung kenging tilu dinten di djalan, abdi Dalem sareng wadia bala dongkap ka Kawasen. Raka Dalem, Kangdjeng Bupati Ka­ wasen kasondong parantos sajagi, baladna kiranglangkung tilu ratus abdi, kalajan lengkep pakarangna. Kenging sadinten abdi Dalem ngarereb di Kawasen, ngantos abdi-abdi ti Galuh, namung henteu aja bae dongkap. Raka Dalem, Kangdjeng Dalem Kawasen ngadawuhan, upami balad ti Galuh taja bae dongkap, musuh teh bade diajonan ku duaan bae. Endjingna deui teu aja keneh bae urang Galuh anu dongkap, nanging barang bade djung pisan mios ka wates, ka tempat anu disangka bakal kaliwatan ku mu­ suh, djebul aja nu tump a k kuda ditegarkeun semu rusuh, papakc-a- nana oge baraseuh, kawas entas meuntas ; turunna tina kudana teh tuturubun bae. Song djelema nu dongkap anjar teh ngasong- keun serat ka Dalem Kawasen. Ari diaos, serat ti Kangdjeng Bupati Galuh, ngawartosan, jen balad Galuh moal tiasa dikintun ka Ka­ wasen, margi perdjurit Mataram dinten mangkukna wartosna / / parantos ngalangkung ka Dajeuh Luhur, pidongkapeunana tangtos ka pakidulan Tanah Rantjah, malah moal lami oge mareuntas di Tjidjolang. Kangdjeng Dalem Kawasen kalintang hemengeu- nana, dawuhanana : „Beu, atuh ari kieu mah sarua bae djeung dipinggeskeun leungeun, sabab dipentjar kakuatan, taja petana balad Kawasen djeung Nagara Tengah kaburu muru ka Galuh, ari musuh geus rek meuntas ka Tjidjolang mah !” Kangdjeng Dalem Kawasen ladjeng nimbalan ka utusan ti Galuh, supados nguninga ka nu miwarang, jen balad Kawasen sareng Nagara Tengah taja panginten tiasa enggal ngabudjeng ka Galuh, margi nadjan ajeuna-ajeuna ngabudjeng oge, tangtos kapiheulaan ku musuh, kawuwuh Tjitanduj tjatjaahan, wantuning ajeuna teh musim hudjan. Ku margi eta pirempagna Raka Dalem, upami sa- kinten perdjurit Mataram moal kaajonan ku wadia bala Galuh wungkul mah, langkung sae mundur.bae heula, antosan di Tjihaur. Di dinja kantenan kasondong balad Umbul Tjihaur sareng urang Sukakerta, margi parantos asak pasini, balad Sukakerta mah bade ngantos di dinja bae, supados upami urang Sunda kabereg sarta kapaksa mundur, njampak aja batur. Dupi margina nu mawi sae mundur ka Tjihaur, supados balad opat nagara tiasa kempel nga- hidji ; urang Galuh tiasa meuntas ka kulon, di hilireun Sanghiang Indit-inditan, wireh palebah dinja mah Tjitanduj singget, gampil dipeuntasanana.” Mantri Djero eureun sasauranana, sotjana peureum, bawaning ku tjape, wantuning njarios bari nahankeun kanjeri. Barang geus aja sadjongdjongan lirenna, tuluj andjeunna ngala- djengkeun deui tjarios : „Balad Kawasen sareng abdi-abdi Dampal Dalem, henteu tjios miangna ka wates, margi robah paniatan, ku adjaman bade nga­ budjeng ka Tjihaur tea. Henteu aja nu nginten satjongo rambut, urang Mataram da- rongkapna ka Tanah Rantjah teh mung mitjeun salasah bae, margi baladna nu dongkap ka dinja mah mung sapalihna. Dupi seu- seueurna harandjatna di Pamotan. Terang-terang soteh dina din- tenan bade mios bae, lantaran urang Pamotan roa nu kalabur 78 ka dajeuh Kawasen, wireh lembuma diburak-barik musuh. Nu- mutkeun wartos, urang Mataram anu harandjat di Pamotan teh kirang- langkung aja tilu rebuna sareng lengkep pakarangna, malah seueur pisan perdjuritna nu ngabantun bedil sareng kalantaka. Atuh sakalintang bae Raka Dalem gugupna, sadjabana ngaraos parantos kakepung teh, ongkoh seber ngadangu musuh sakitu rongkahna. Nanging dasar Kangdjeng Dalem Kawasen sinatria prawira, andjeunna henteu lami tagajur manahna. Ladjeng nata- keun abdi-abdina ; balad Kawasen ditjandak ku andjeunna ka kidul mapag musuh, dupi abdi Dalem sareng abdi-abdi Nagara Tengah dipapantjenan ngantos di luareun dajeuh. Dawuhanana : „Mantri, lamun kaula kasoran sarta balad Kawasen malundur, Mantri kudu ngangseg, urang Kawasen halangan, supaja ulah aja nu bisa nobros barisan !” Bral Kangdjeng Dalem Kawasen djengkar, diiring ku sabaladna, dupi abdi Dalem tumut kana dawuhanana, tata baris di luareun dajeuh, margi abdi-abdi Kawasen mah ditjandak sadajana. Duka kumaha derna perang mah, margi abdi Dalem henteu njaksian, mung endjingna abdi Dalem nguping soara ngaguruh, kakupingna sapertos gunung urug bae. Beuki lami soara teh beuki tetela ka­ kupingna, malah sidik aja nu tingdjarerit menta tulung. Abdi Da­ lem sareng sadaja balad parantos sajagi bade nampan panaradjang- na musuh. Ari burudul teh wet sanes musuh ; sihoreng nu tingdja­ rerit teh urang Kawasen, mundur 'katawuran, henteu kiateun nagenan ngamukna perdjurit Mataram. Ras abdi Dalem emut kana timbalan Raka Dalem, nja eta upami urang Kawasen mundur, kedah dihalangan. Breng abdi Dalem sareng sabatur-batur madju, wadia bala teh ditatakeunana galudra ngalajang, supados sakalian tiasa ngahalangan urang Kawasen anu lumpat paburisat tea. Ba­ rang urang Kawasen ningal jen aja keneh batur, hatena arageng deui, ladjeng areureun lumpatna, ngumpul deui milu njanghareup ka musuh. Ku abdi Dalem ditingalan, nanging Raka Dalem weleh henteu kapendak ; ari dipapaj ka urang Kawasen, kenging wartos andjeunna teh kasambut dina keur tjampuh. Dupi lajonna dibantun ku patihna mubus ka gunung, duka di palebah mana !” 79

Sakur nu ngadangu, kitu deui Pangawulaan pada mintonkeun kasedih, dawuhanana : „Mugi-mugi Gusti Mahasutji ngagandjar ka nu ngadjalankeun kawadjibanana !” „Henteu lami antawisna burudul teh perdjurit Mataram, mani nakleuk hideung, sapertos sireum bade pindah sajang bae ! Ku- Dampal Dalem kantenan kagalih sakumaha sabilna abdi Dalem dina waktos harita. Ningal ka gigir abdi2 sadaja maruringis, ningal ka pajun, kapejjngan nu didamel puputjuk, semu nguntjung, sahenteuna njanghareupan musuh nu sakitu seueurna. Nanging aja berekah Dampal Dalem, urang Nagara Tengah henteu ngaling- semkeun, gapruk musuh teh ditaradjang, der perang tjampuh !” „Heh ! sukur ! lalaki !” dawuhan Kangdjeng Dalem. Mantri Djero liren deui sasauranana, ngaraoskeun heula kanje- ri. Barang geus ngaso, daradad deui andjeunna nulujkeun tja- riosanana : „Nanging kalah wowotan, abdi-abdi Dampal Dalem teh mung saleak pisan, blagblug anu kasambut, tingdjareiit sorana anu raheut ku pakarang musuh. Kawnw'uh sora bedil sareng kalan- taka munggah neregteg, kalintang matak njeberkeunana hate. Ku- margi ku abdi Dalem katingal, sanes tagenaneun, ladjeng bae abdi Dalem sareng sabatur-batur mundur ka dajeuh. Balad Mataram tumaninah lebetna ka dajeuh teh kawantos nu ngadjagina pa­ rantos taja dajana. Padaleman dirandjah, dunja barana sareng istri- istri parekan dipagorenjangkeun, tjindekna abdi Dalem henteu tiasa njarioskeun pepetaanana balad Mataram. Saena garwa raka Dalem sareng putrana pameget, iasa keneh ngedjat, mubus ka pagunungan sareng seueur rentjangna nu ngariring. Abdi Dalem oge bobor karahajuan, keuna ku tumbak, ieu ra­ heut nu dina dada kalintang njerina. Ku mavgi parantos katingal, jen kedah tjarenma abdi-abdi Dampal Dalem teh, upami perang diteraskeun, sareng abdi Dalem parantos teu kiat nahankeun kanjeri, ladjeng mundur bae, lumpat sakalumpat-lampet, margi emutan teh ngabuang njawa di tengah kalangan oge pertjumah, ari taja paedahna mah! Kitu oge nu tiasa kabur teh mung tam,- tama nu tarumpak kuda bae, margi anu badarat mah tumpur 80 dibasmi ku musuh ! Emutan abdi Dalem, upami Dampal Dalem palaj salamet, enggal ieu dajeuh tilar, mangga urang mubus ka kulon, nejoangan Kangdjeng Dalem Sukakerta, margi dilajanan oge taja petana pikiateun, tungtungna tjarem sadajana !” Kangdjeng Dalem ngahuleng, kitu deui sakur nu ngadangu tjarios Mantri Djero pada tarungkul, kabeh pada ngandung ka- wujung: Istri-istri tingsalegruk narangis. Atjan oge Mantri Djero tuhur lambejna, entas njarioskeun ka- djadian di pangperangan, di alun-alun tagiwur, kawas aja ka- ributan. Teu lila djol gulang-gulang undjukan, jen kadongkapan abdi-abdi urang pilemburan anu dongkap marubus, lantaran ajeuna perdjurit Mataram parantos aja di satengah djalan. Sakur nu aja di padaleman kabeh pada gugup, ear istri- nu ma- ridangdam, riab pada muru ka sabumi-bumina, rek ngarawatan ba- bandaan, bari tinggarero : „Tiwas, tiwas, haju urang mubus !” Kangdjeng Dalem oge nu asalna sakitu tegerna manahna, ari ningali kitu mah kabawa sentar, tuluj miwarang gugulung, kersana rek njingkahan bahaja, ngabudjeng ka Sukakerta. Henteu lila para kapala, para ulama, kadang wargi djeung para rentjang geus ngaliud di buruan padaleman sabawana-sabawana, kitu deui abdi-abdi nu rek ngiring nilar dajeuh, geus ngagimbung di alun- alun. Kangdjeng Dalem nitihan kuda, ari istri-istri digarotong dina tandu. Nu sedjen mah kumaha kabogana bae aja nu tarum­ pak kuda, aja nu njaratjat bae. Mas Anggataruna tjakah-tjikih nguruskeun tjandakeun, sakur nu ringkes djeung gede hargana ku Kangdjeng Dalem dipiwarang dibawa. Memeh djengkar Kangdjeng Dalem ngadeg di pajuneun para wargi, para kapala djeung para ulama pok andjeunna ngadawu- han, lahirna : „Eh sakabeh para wargi djeung batur-batur nu karumpul, geus kersana Nu Maha Wisesa urang kudu nandangan tjotjoba anu sakieu gedena. Pikeun Nagara Tengah aja dua rupa piliheun, nja eta : kahormatan djeung kasalametan. Lamun hajang meunang kahormatan, kudu ngadjalankeun kasatriaan, nja eta kudu ngalawan sakuat-kuat, ulah rek ngedjat salengkah, ulah mundur nadjan diurugan musuh, tapi lamun kitu urang tangtu 81

binasana. Lamun urang mambrih kasalametan, kudu ganfjang ninggalkeun dajeuh, ngadon mubus ka nu suni ! Mungguhing kaula mah estu katjida bmgungna ; upama nga- gugonan tetekon kasatriaan, tjadu kaula mundur, haram kaula tilar nagara, sabab geus bagianana menak mah paehna tarung djeung musuh, malah ajeuna kaula rek indit mapag musuh. Tapi lamun inget kana papagon nu djadi luluhuring nagri, kaula teh nandang dosa dunja-aherat, upama henteu ngadjaga kana kasa­ lametan rajat, sumawonna lamun geus sidik jen bakal tjilska mah. Ku sabab eta, kaula menta ti mb a ngan sarerea, kawadjiban nu mana nu ku kaula kudu diturut teh, naha kawadjiban satria atawa kawadjiban radja ?” Para ponggawa djenng kadang wargi, kitu deui abdi-abdi pada saur manuk, undjukan ka Pangawailaan, jen lemvih perjogi nga- djalankeun kawadjiban radja, nja eta ngadjaga kasalametanana rahajat. Dawuhan Kangdjeng Dalem: „M oal kaula disebutkeun menak nunda kautamaan, lalaki djedjerih pati ?” Diwalon ku Djurusimpen nu loba kauningana tea, piundjukna : „Saha nu bade ngalepatkeun? Sadajana pada terang kieu kaajaa- nana. Sawangsulna upami Dampal Gusti anggeus-anggeusan, sa- lamina moal kendat diupat ku randa-randa nu ditinggalkeun maot ku salakina, moal towong dipiomong ku budak jatim nu katinggal maot ku bapana, margina tangtos sadajana nareumbleuhkeun, jen Dampal Gusti nu djadi marga lantaranana, ngorbankeun balad teu sareng aturan.” Ku Kangdjeng Dalem kamanah, lahirna : „Haju atuh ari kitu mah.” Burubul aleutan mangkat, Kangdjeng Dalem tunggang kuda, di pungkureunana djuragan Patih, ditema ku gotongan Mantri Djero nu geus teu iasa walalcaja, disambung deui ku tandu para istri djeung wargi nu geus sarepuh, pungkureunana ngabring para pangiring, rentjang-rentjang eusi padaleman. Kitu deui abdi-abdi pangeusi dajeuh, anu pada neangan kasalametan, ngabrul pada ngiring. Mantri Djero 6 XVIII Maskumambang.

Katjaturkeun nu lunta tilar nagari, pada nandang susah, sedih kingkin djeung prihatin, njorang lautan sungkawa.

Henteu njana bakal nandangan kasedih, urut suka bungah, djauh karudet karungsing, temahna djadi baruntak.

Dalem-istri henteu petot-petot nangis, kawantu kakara, pinanggih reudjeung kasedih, ngaraosan kalaraan.

Keur meudjeuhna panas poe mentrang-mentring teu aja panghalang, barudak ear nu tjeurik, t jar ape teu kuat leumpang.

Keur mah poe panasna kaliwat saking, tambah rurusuhan, dikeprik ti barang indit, ripuhna kabina-bina.

Wantu-wantu njingkahan bahjaning pati, sabab mun kaudag, ku urang Mataram nagri, tanwande njawa paragat.

Anu leumpang sasatna digiring-giring, sabab mun leleda, 83

tinangtu nemahan pati, djaradi wadal barandal.

Bari leumpang sasambat marelas-melis, „Sm k urang Mataram, naha kaniaja teuing, njiksa teh taja rasrasan!”

Henteu lila angkeub satungkebing langit, asal tjaang lenglang, ngadingding lir indung peuting, mega nu nurunkeun hudjan.

Ari ger teh hudjan gede liwat saking, teu aja saurang, anu tuhur teu mutjitjid, baseuh kabeh papakean.

Djalan djeblog wantu mapaj alur munding, Mra wantji asar, geus datang ka sisi tjai, walungan ngaran Tjikembang.

Ti kadjauhan keneh tjai walungan kadtngena ngaguruh, wan­ tu entas hudjan gede, tjaah rongkah munggah umpalan, tjaina ngabelegeder semu hideung. Barang srog aleutan nepi ka sisi wa­ lungan, reg ngarandeg, kapegat ku tjaah, taja petana bisa kebat, lantaran tjai sakitu gedena. Kangdjeng Dalem djeung rentjang-rentjangna nu ngariring, katjida bingungna, keueung patjampur djeung sieun ; lengo deui- lengo deui ngaralieukan anu geus kaliwatan, sieun djol-sieun djol inusuh kaburu datang. Para istri rawah-riwih, para kapala teu paruguh polah, tinglalmdjing teu ngeunah tjitjing, karenjeng ngadagoan tjai walungan orot; kabeh oge hatena mah geus aja di peuntas bae. Tapi ari tjai, batan ngorotan anggur tambah beuki Srog aleutan nepi ka sisi walungan, reg ngarandeg, kapegat ku tjaah : 85 mudal, kawantu hudjan ti girangna keneh. Sarerea geus ten pu- guh rampa, meuntas teu wani, sieun tjatjap, sabab lamun musuh datang harita teh kari njedekkeun bae kana tjai nu sakitu nga- bulak-bulakna. Eukeur sakitu susahna, ti tempat nu geus kaliwatan, kadenge sada aja nu susurakan. Kabeh tjaruringhak pada masangkeun tjeuli, tetela sora nu Surak ! Atuh djgrit bae awewe pating dja- rerit budak pnting. karotjeak, sasambat ka indung-bapa ; kabeh djelema pada gugup, teu aja saurang-urang atjan nu ngarepkeun bisa hirup, kawantu musuh geus sakitu deukeutna. Djyragan Panghulu djeung para ulama. bawaning ku samar polah tuluj ngariimpul, ampar-ampar di nu rada rata, pek na- retepan, neneda ka Nu Kawasa supaja disalametkeun tina bahja maot. Bawaning ku tjengeng panedana, katambah teu atjan pas- iina kudu nemahan pati, panedana djuragan Panghulu djeung para ulama ku Gusti Jang Widi dikabul. ' 1 '■ Solojong aja tjatang palid ti girang, pandjang pisan, ku teten- djoan saliwat mah siga tjatang kalapa. Aheng pisan. barang nepi ka palebah anu aja djelema, tjatang teh malang, tungtung sabeu- lah ti dieu njangkol kana dapuran awi, tungtung peuntas ti ditn katahan ku tangkal Joa, ngadjapapang kaw'as tjukang. Urang Nagara Tengah pada atoh nendjo aja tjatang malang, tuluj mareuntas sarta sarerea salamet. Sanggeus araja di peuntas ti ditu, ret teh ngalieuk ka tukang, di peuntas ti dieu, urut tadi maranehna beak pangharepan, geus nakleuk balad Mataram pa- heula-heula njarukang bari ngabar-ngabar pedang. Barang nu njarukang geus nepi ka tengah-tengah, luljug-udjug lep bae tja- tang teh kalem, leong djalma-djalmana paralid, balad Mataram rea nu teu katulungan deui. Bui ! tjatang teh ngambul deui, leong bae palid ; kawas pisan nu ngahadja eta tjatang malangna teh ngan pikeun meuntaskeun nu rek dibinasa ku musuh bae. Urang Mataram teh kandeg ngudagna, sabab nadjan saku- maha waranina oge, nendjo tjai nu sakitu matak gilana mah, nga- rarogo, henteu waranieun meuntas, sabab nu ti heula oge paralid. Teu lila tuluj baralik bae, pada ngarereb di dajeuh kosong, nga- 86

raraso bari ngadagoan orotna tjai. Balad Mataram katjida aram- bekeunana barang njampak di nagara taja djalma saurang-urang atjan, tjek wiwilanganana teu maranggihan tumbila-tumbila atjan teh saenjana, sabab sagala diringkid, kadaharan djeung ingon- ingon taja anu dikarikeun, djadi urang Mataram teh ngan teu hese njieun pamondokan bae. Kotjapkeun Kangdjeng Dalem Nagara Tengah geus sumping kana hidji pasir nu loba tatangkalanana. Di handapna ngagolen- dang beresih, lalening. Tuluj andjeunna ngaso, ngareureuhkeun palaj, djeung ku lantaran katjida ripuhna, kersana rek terus ku- lem di dinja bae. Kakara harita sarerea pada ngarasa pililaeun hirup, sabab beu­ nang disebutkeun ajeuna mah geus lesot tina bahja maot. Sanadjan urang Mataram terus ngabeledigna oge, tjeuk sare‘at mah moal kasusul, sabab geus katjida djauhna, katambah-tambah ari urang Djawa mah semah deui, moal tabah kana kaajaanana tempat-tempat di Pasundan. Kawuwuhan urang Nagara Tengah njarokotna dja- lan anu sakira moal disorang ku djelema, laleumpangna madju ngidul ka pagunungan, henteu mapaj2 nu rata ; djadi sanadjan urang Mataram terus ngudagna oge, kawasna moal kakoreh tapak. Bar panakawan ngampar samak, Kangdjeng Dalem djeung para menak gek tjaralik. Barang geus rada lila rentjang galehger, du- meh dampal sukuna pinuh ku leuleueur, ari diambeuan bet ha- njir, sarupa kukumur lubang. Ku sabab eta sangkaanana, tjatang nu dipake njukang tadi teh lain tangkal kalapa, tapi lubang. Kang­ djeng Dalem oge sampeanana sarua bae pinuh ku kukumur, da- wuhanana : „Kawas enja nu dipake tjukang ku urang teh lubang, meureun pitulung Gusti Mahasutji pikeun njalarnetkeun nu keur diudag-udag ku bahja !” Bawaning ku tarima kana pitulung Nu Kawasa, Kangdjeng Dalem djeung para ulama tuluj naretepan, nganuhunkeun kana pangasihna, sarta ku sabab sarerea pada boga sangka, jen eta pitulung teh dilantarankeunana ku lubang, Kangdjeng Dalem sarentjangna ngaragragkeun saur, ti semet harita tudjuh turunan tjadu nuang lubang. 87

Isukna urang Nagara Tengah ladju doui lumampahna madju ngulon-ngidul, turun gunung, unggah gunung, mapaj lebak, mipir pasir, katjida doresana, kawantu asup leuweung kaluar leuweung. Rentjang-rentjang njaratjalan loba nu tinggaleun di djalan, ba­ waning ku teu kuat n«han katjapean djeung langlajeuseun, wantu­ ning geus taja dahareun. Pikeun tamba lapar sagala bae nu kapang­ gih didahar kajaning : bubuahan, puputjukan djeung beubeutian. Tunda Dalem Nagara Tengah djeung sarentjangna nu keur asruk-asi'ukan ; kotjapkeun balad Mataram terus njusulna, ma­ lah geus mareuntas di Tjikembang. Sakumaha sangkaanana urang Nagara Tengah henteu njalahan, perdjurit Mataram terus madju ngulon ka Galonggong, ngaliwat Indihiang, djalanna mapaj Tji- tanduj bae. Di Palebah Pagerageung prok perdjurit Djawa amprok djeung urang Sukakerta, der perang ; malah urang Pagerageung djeung urang Suniawenang oge marantuan, tapi balad Mataram teu katahan, kawas badak bajangan bae, sagala didupak sarta sa­ kur nu karumpak rarebah. Balad Sukakerta, Suniawenang djeung Pagerageung paburisat, mabur katawuran ; lembur-lembur loba anu ditinggalkeun, atuh sakama-kama balad Mataram ngaran- djahna radjakaja pribumi teh. Ari balad Galuh lain rek mundur ka Tjihaur ? Nurutkeun tjarita, balad Galuh henteu kungsi mundur dja- uh, saperkara perdjurit Mataram kapegat ku walungan Tjidjo- lang, katambah urang Galuh katjida tohtohanana ngalawanna ; rupana batan mundur kadjeun adjur. Balad Mataram loba nu maot kasambut, bangkena paralid di walungan, kitu deui urang Galuh loba nu djadi babatang. Sabot wadya bala perang rame di sisi Tjidjolang, Kangdjeng Bupati Galuh miwarang ngadamel kuta taneuh dina bobodjong, deukeut muhara Tjimuntur, tohaga pisan, nja eta supaja perdjurit Mataram, nadjan bisa meuntasan Tjidjolang oge, bisa kapegat di Tjimuntur. Tarungna balad Mataram djeung pamuk-pamuk ti Galuh, rame pisan sarta teu wudu lila, tapi sanadjan sakumaha kuatna nu ngajonan, wantuning musuh keur nudju unggul djeung leuwih loba, balad Mataram teu burung bae bisa meuntas di Tjidjolang. 88

Tapi barang datang ka Tjimuntur, balad Mataram teh kandeg deui bae malah Tjimuntur mah leuwih hese dipeuntasanana ba- tan Tjidjolang, lantaran aja benteng tea. Tapi dasar gegedug-gegedug Mataram lalegok lapakna, ga- renteng kadekna dina bab perang, henteu kakurangan akal, teu burung barisaeun meuntas. Barang geus amprok, der perang tjam- puli, rame pisan, musuh-lawan sarua waranina ; bangke patu- lajah lir babadan patjing, malah Tjimuntur teh tjaina geus beu- reum kawas getih bae ! Kangdjeng Bupati Galuh, nu kawangikeun djudjulukna Adipati Panaekan, mundur ka kulon, mapaj sisi Tjitanduj malah nelah nepi ka ajeuna, eta lembur disebutna Panjingkiran. Hadena bae, balad Mataram anu ngabedah Galuh mah henteu sakumaha lobana, sabab rereana mah nja eta anu harandjat di Pamotan tea, lantaran tadina oge maksud urang Mataram teh. perdjurit nu dikirimkeun ka Galuh mah itung-itung mitjeun sa~ lasah bae, supaja urang Kawasen, Nagara Tengah djeung Sukaker­ ta balangah. Balad Mataram mi geus ngubrak-ngabrik nagara-nagara Pria­ ngan beulah wetan, neruskeun perdjala.'ianana ladju ngulon : sakur nagara nu kaiorang runtag. Dajeuh-dajeuh nu geus didjabcl ku urang Mataram teh henteu ditaringgalkeun, tapi ditarunggu- an ku sababaraha perdjurit, djadi ti Kawasen nepi ka Batulajang teh, geus katjekel ku urang Mataram kabeh. Bupati-bupati anu henteu kadjorag nagarana, loba nu serah bongkokan bae, sabab nadjan ngalawan oge taja untupan pikuateun.

XIX

Kurang-leuwih genep bulan lilana Tanah Priangan aja dina kaweritan : djalma-djalma nu naringgalkeun lemburna taja nu wanieun balik deui, sarieuneun ku katelengesanana urang Ma­ taram. 89

Lila- bedja geus kautarakeun, jen Kangdjeng Sultan Mataram geus ngaragragkeun timbalan, sakabeh para bupati Sunda anu lolos ti nagara, bakal dihampura sarta balad Djawa bakal disina mulang ka Mataram, asal sakabeh para bupati pada kersa migusti ka Kangdjeng Sultan, tumamprak kana kersana, ulun kumawula ka andjeunna. Barang eta bedja geus nerekab ka suklakna ka siklukna, para bupati nu araja dipamubusan pada marulih deui ka nagarann, kitu deui Dalem Nagara Tengah, mulih ka dajeuh, nepangan ka kapalana wadya bala Mataram, njanggakeun kaweningan sa­ reng djangdji sedja kumawula, tjaos upeti, ngalakonan tugur tun dan ka Mataram. Persetyana Dalem Nagara Tengah djeung para bupati nu sedjen geus ditampi ku wavsakil Sultan. Heuleut tilu bulan datang utusan ti Mataram, ngemban dawu­ han Sultan, miwarang mulang ka sakabeh perdjurit Mataram djeung maparinkeun piagem angkatan ka para bupati nu pada pasrah niat ngawula. Ti semet harita para bupati di Priangan-Wetan, nu asalna man- diri teh. leungit kamerdikaanana ; kabeh djadi abdina Sultan Mataram. Pikeun tanda kumawula, para-bupati nu anjar taluk teh dipnpan- tjenan satahun sakali ngadeuheus ka Mataram, bari njandak paseba. Demi Dalem Nagara Tengah diwadjibkeun tjaos kulit munding sawidak gebar, tanduk untjal salawe pasang djeung bulu merak. Kawasna bae tanduk untjal djeung bulu merak teh djaman harita mah katjida dipikabutuhna ku para menak Djawa teh, meureun pikeun papaes bumi djeung lian ti eta. Kangdjeng Dalem djeung abdi-abdina geus merenah deui tja­ lik di nagara sarta henteu lila antarana, nagara nu geus burak- barik teh eungkeut-eungkeut pulih deui ; djelema-djelema geus ngamimitian deui ngadjalankeun pausahaan, satjabakna2. Di pasar mimiti rame deui, kitu deui imah-imah nu geus ra- ruksak, narungtutan diaromean, pakarangan nu geus barubud 90 dibareresihan ; tjindekna dajeuh- nu geus rek narikolot teh hegar deui saperti bihari. Ngan komarana nu xnangku nagara nu teu balik deui teh, sabab geus d 1 raw tit. ku nu murba anjar. Dalem teh teu iasaeun nganteur sakarep ,,isun ’ tjara bare to, sabab „isunna ajeu­ na mah geus ditjepeng ku Sultan Mataram. Dalem Nagara Tengah oge nampi piagem ti Sultan, ditulisna dina parunggu, kieu ungelna :

Penget srat piagem saking ingsun Sultan Mataram, ka- gaduh dening ki Wadana Negara Tengah, kang wus su- marah lan sanggem prasatya maring ingsun, deweke sun tetepaken angreh siti kang duk bijen dadi darbeke. IVe- wengkonne angulon lan ngidul wates tanah kang sun pa- ringaken dadi lungguhe ki Wadana Sukakerta, watesing lor kali Tjitanduj lan wetan tanah Kawasen kang sun gaduhaken maring ki Ngabehi. Wirawadana, gantining bapane kang kasambut ing djurit. Sarta ingsun andawuhaken saban warsa mesti soan maring ingsun lan anggawa bulu bekti. Titining srat piagem, kala anurat dina Djumaat tang- gal wolu taun Dje.

Ingsun kang anjakrawati ing Mataram

SOET AWIDJAJA

Sundana: Jeu surat piagem ti kami Sultan Mataram pikeun ki Wadana Nagara Tengah anu geus sumerah djeung sanggup sada tuhu ka kami, ku kami, manehna ditetep keun ngereh tanah asal bogana pribadl Wewengkonna ti kulon djeung ti kidul tepung wates djeung tanah nu ku kami geus dipaparinkeun djadi tjekelanana ki Wadana Sukakerta, wates ti kaler walungan Tjitanduj djeung ti wetan tanah Kawasen, nu ku kami geus di- 91 .

paparinkeun diparentah ku ki Ngabehi Wirawado.na., gaganti bapana nu geus maot kusambut dina perang. Sarta kami maparin parentah saban taun kudu datang ngadeuheus ka kami bari mawa pangbakti. Titimangsa ieu piagem, waktu nulis dina poe Djuma- ah tanggal 8 taun Dje.

Kami rai njakrawati di Mataram

SOET AWIDJ A] A.

Sakumaha nu kaungel dina piagem, tanah Kawasen teh dipiwa- rang diparentah ku putrana Dalem Kawrasen nu kasambut di­ na perang tea, djenenganana kasebut Ngabehi Wirawadana. Kawrasna bae ti sanggeusna para bupati Priangan-Wetan dita- lukkeun ku Mataram, ku Sultan eta para bupati teh dipaparim pangkat „wadana” , tapi sanadjan kitu tetep bae disarebutna ku rahajatna mah „dalem” sarta dianggap sapirti ratuna. XX

Katjaritakeun Nagara Tengah geus meh sataun pulihna deui. Ras Kangdjeng Dalem emut kana papantjen nu geus ditibankeun dina piagem, nja eta sataun sakali kudu ngadeuheus ka Mataram, njembahkeun upeti. Ku lantaran andjeunna diwadjibkeun tjaos tanduk untjal, supaja ulah hese deui ngajakeun dina waktuna, ti awalna keneh sakabeh paninggaran ditimbalan moro untjal. Wantuning dawuhan nu kagungan kakawasaan. katjida diestokeu- nana teh, dina djero saminggu oge untjal geus ngaleuja, nu paeh nu hirup mangpirang-pirang. Ari nu harirup mah tuluj diingu bae, diteundeun dina hidji pasir, dipager tohaga pisan sarta eta pasir nelah ngaranna nepi ka ajeuna : Pasir Untjal. Memeh angkat Pangaw’ulaan ngumpulkeun heula para wargi, prijaji djeung para ulama, nimbalan ka sarerea, supaja ati-ati ngu- . 92

rus nagara, salilana ditilar ku andjeunna. Ari paparentahan nagara dipasrahkeun ka djuragan Patih, minangka wawakil andjeunna. Demi radjakaja saeusi padaleman, katut ais pahgampih djeung rentjang2 dipertjajakeun ka Mantri Djero, dumeh Kangdjeng Dalem geus tamplok kapertjantenanana ; saperkara lantaran Mantri Djero teh geus kauninga kalempenganana, kadua perkara karaos kabelaanana kana salirana. Bawaning ku katarik asih ka Den Jo­ gaswara, Pangawulaan teh lali bae jen aja deui nu ku andjeunna perjoga dipasrahan kapertjajaan, nja eta Mas Anggataruna dumeh geus sakitu lilana kumawulana tur sakitu ku andjeunna dipisepuhna. Djeung deui ti djaman ejangna keneh oge nu dipas­ rahan sagala rupa hai rumah-tangga teh Ki Djurusimpen, tapi naha ari ajeuna Pangawulaan henteu emut. Atuh Mas Anggataruna teh beuki njungkelit bae hatena, panas ku Mantri Djero. Eukeur mah geus ngewa ti barcto, ari ajeuna aja lantaran, atuh geus taja papadana bae idjideunana Djurusimpen ka Raden Jogaswara teh. malah nepi ka sumpah dina hatena, moal weleh neangan akaL sangkan bisa males kanjeri ka Mantri Djero ! Barang geus ninggang kana waktuna, sarta geus sadia tjatjan- dakanana, bral Pangawulaan angkat, garwa-putra henteu tinggal, sumawonna rentjang mah, aja djelema opat puluh kuren nu ngi­ ring. Ngan selir hidji nu teu ditjandak teh, nja eta garwa parekan nu pangdipikaasThna,*ngaran Njimas Ratnawulan. Nu matak henteu ditjandak teh lantaran Kangdjeng Dalem ngaraos risi, dumeh ke- nging wartos jen menak2 Mataram mah tara kaop ningali nu luis- luis, sok tuluj dipundut bae, lamun teu mikeun, dipaksa. Ari Njimas Ratnawulan sakitu mentjrangna, kewes, gandes, pararantes. La­ mun katingali teh lapur, samar iasa kabawa deui mulih ! Kang­ djeng Dalem oge ka eta mah parekan anu saurang, katjida gegemna, nepi ka geus sakitu lilana ajana di Nagara Tengah, loba keneh nu teu njarahoeun, sabab salilana dipingit bae. Sadjengkarna Kangdjeng Dalem, Mantri Djero geus prak nga- djalankeun kawadjibanana, ngaroris, kagungan2, njatjahkeun ren- tjang-rentjang djeung ngatur pagaweanana. Kabeh panakawan ta­ ja nu baha, sabab njaraho jen Mantri Djero teh ngadjalankeun 93 dawuhan Pangawidaan. Ngan Mas Anggataruna anu mantangul leh, sumawonna ugawula tea, tara mawa ngomong-ngomong atjan, dibawa njarita oge tara nembalan. Djurusimpen teh gaw'ena ngan murukusunu bae, malah di tukangeun mah njebutna oge ka Mantri Djero teh : si mantri manjang-munjung bae. Taja deui panglumpatanana Mas Anggataruna teh kadjaba ti ka saderekna nu djadi Kaliwon tea, ngadon ngabudalkeun kateu- ngeunahna, omongna : „Naha akang teh mana njeri- teuing ku si mantri manjang-munjung, boga rasa nu ha’at dipulang moha, nu asih dipulang sengit. Basa kakara datang mah si manjang- munjung teh djelema bulukusutun pisan, katambah djeung geuleuh keum,euh, matana oge tjarelong, meureun bawaning ku lila teu manggih kahakanan, wantuning djelema andar", njatu sore henteu isuk ! Ku akang teh didjeudjeuhkeun, dibere pagawean, didjieun tukang kuda, henteu lila didjenengkeun djadi tukang epok ; eta teh estu pamakihikeun akang. Tapi naha ari ajeuna, kena-kena geus djadi mantri, katjida gede liuluna, lamun diturut mah kakarepanana teh rek ngutiplak, paingan aja babasan : piruruhan dika-tengah- imahkeun ! Moal enja akang nu geus sakieu kakolotan, tur laas- laas oge urang teh aja keneh turunan, nepi ka daek dikutiplak ku tjatjah kuritjakan, ku djelema katalajah, andar-andar urang tjurug ngebul! Djeung eta teu kaharti ku Pangawulaan, naha njolok mata bun- tjelik teuing, kapan adi oge uninga, akang kumawula di lebet teh ti djaman ejangna keneh, naha ari ninggang di putuna djadi tam- belar, nepi ka mertjajakeun ka si manjang-munjung batan njambat nu geus sakieu heubeulna kumawula, tjek babasan mah ti ngong- koak nepi ka ngungkueuk djadi bebetek di lebet teh !” Saur Mas Kaliwon : „Jaktos, ana kitu akang teh lebet kana pari- paos : djati kasilih ku djunti, taman kaliung ku situ. Pangawulaan teh ngawur kasintu njieuhkeun hajam ; kulawedet ku andjeun di- sapirakeun, ari deungeun-deungeun dipiseubeuhan !” Mas Anggataruna : „Leres pisan kitu, ari akang mah teu ngeu nah teh eta ku asa katjida teuing dipilih-kasihkeunana. Eukeur mah akang teh asup kana paribasa : ngalintuhan kuda kuru, an 94 geus lintuh njepak, ka-turug'2 ku nu djadi dunungan di-telers.” Sanadjan Mantri Djero ngawasa sapangeusi padaleman, kala- kuanana taja robahna, henteu ganti pileumpangan, sumawonna kokonioan mah teu pisan-pisan, anggur tambah ati-atina, sabab emutanana : leuheuiig keur aja nu kagungan,. masing rek await- awutan oge moal aja nu mangloh, ari ajeuna mah loba geusan pitjilakaeun, wantuning dipentjrong ku sarerea. Lamun aja kasala- han teh, sumawonna gede, sanadjan leutik oge, tangtu didjadjadi- keun, sadjeungkal didjieun sadeupa. Eta sababna nu matak Mantri Djero teh saenjana mah ngarasa katjida beuratna dititipan padale­ man teh, inggis batan maut hinis, beurat manan njuhun momot tilu pikul. Ari ku nu teu njaho mah ketendjona siga senang bae, malah disangka gede kauntungan, dikira bisa sakama-kama ; wantuning taja nu njisikudi. Ku sabab Mantri Djero teh djadi pangurus eusi padaleman, tang­ tu pisan sakabeh rentjang, lamun aja pangabutuhna, mentana ka andjeunna. Kitu deui garwa parekan Pangawulaan nu djenengan Njimas Ratnawulan tea, mindeng pisan barang pundut ka Mantri Djero sarta kapaksa Den Jogaswara sumping ka bumina, saperkara ngalanglang bisi kumaha onam, kadua perkara niten kaperluanana. wantuning tanggunanana. Upama Mantri Djero sumping ka bumina, Njimas Ratnawulan semu katjida bungahna. Djeung aneh, Nji Parekan teh sok katjida siga misonona ; lamun keur sasauran teh sok neuteup bae ka Mantri Djero, kawas nu samar-samar. XXI • Hidji mangsa Mantri Djero sumping deui ka bumi Njimas Rat­ nawulan. Nji Parekan teh kawasna geus teu kuateun nahan kapa- nasaranana, pok bae naros ka Mantri Djero : „Punten bae embok teh sanes kumalantjang, mung ieu hate teu weleh panasaran ka salira djuragan Mantri teh. Saha ibu-rama teh nu sajaktosna, margi dugi ka ajeuna erribok teh teu weleh asa-asa.” 95

W alon Mantri Djero : „Nalia nu mavvi asa-asa, patepang oge anjar-anjar sareng neon nja kersa nu mawi mariksakeun pun biang sareng pun bapa ?” „Jaktos ari anjar pinanggih tea mah,” saur Nji Parekan, „na- nging eta keureutan pameunteu sareng pasurujan raraj, sakarupi pisan sareng salaki dulur embok, nu mawi aja emutan, djuragan Mantri teh kawasna sanes bibit buit di dieu !” Saur Mantri Djero : „Jaktos, abdi mah sanes urang dieu ti ditu asal ti pagunungan !” Njimas RatnaA'ulan : „Sanaos asal ti pagunugan oge, ari neng- gang mah nenggang bae. Tjik njarios nu terus terang, saha ari ibu- rama teh ?” Den Jogaswara katjida kagetna, njaur dina manahna : „Naha Nji Parekan teh keukeuh-keukeuh teuing palajeunana uninga ka indung-bapa aing, boa-boa karinah!” Pok Mantri Djero sasauran : „Ah, moal waka nerangkeun ma­ neh, upami teu dipiheulaan mah !” Saur Njimas Ratnawulan : ,,Mangga miheulaan oge, da ■embok mah sanaos djadi garwa leutik oge, puguh keneh tuguna, aja keneh papajanana. Embok teh urang Suniawenang sareng upami diper- tjanten mah laip-laip oge wedal padaleman !” Raden Jogaswara pias rarajna ngadangu ketjap Suniawenang teh, emut kana tjariosan ramana ; kapau andjeunna oge urang Suniawenang. „Anu mawi embok keukeuh hajang terang ka ibu-rama teh,” lahiran Nji Parekan, „wireh eta keureutan pameunteu, legeg sareng dedegan, njeples pisan tjaroge lantjeuk embok, nja eta rakana Da­ lem Suniawenang ajeuna!” Den Jogaswara ngageter saluar salirana, manahna ratug k-e- ketegan, atoh, reuwas, sagala aja, pok naros, soantenna mani ha- roshos awahing ku bungah : „Saha djenenganana ?” Walon Nji Parekan : „Raden Wirautama !” Les bae Mantri Djero teh lali kana wangsit ramana, kalampud ku kabungahan, tepang djeung sipat ibu. Malum nu geus sakitu In- wasna aja dipangumbarcianlieuk deungeun, heuknu lian, ari ajeuna 96

tepang djeung kulit claki ku andjcuii. atuh laos kagunturan madu, kaurugan menjan putih, sauma bari ngagero : ,,Atuh embi teh bibi abdi !” Njimas Ratnawulan katjida kagetna, aton taja papadana, lahima: „Ieu teh putra Kang Wirautama ?” Raden Jogaswara teu iasaeun sasauran, bawaning ku kagagas manah, kitu deui Njimas Ratnawulan geus lali kana duduga per- joga nunda wiwaha, bakating ku teu kiat nahan kabungahan. Gab’rug bae Mantri Djero teh dirangkul, digalekan, diusapan bari murubut tjisotjana, sauma : „&nh Raden, bagdja%euing embi bisa ditepanckeun djeung salira, di pangumbaraan tepung djeung anak dulur Naha teu ti bareto njarios teh, meureun embi moal tjuang- tjieung teuing I Di mana ajeuna rama djeung ibu teh ? EmH mah mani parantos hajang gok bae tepang, dugi ka sering kaimpi-impi- keun. Kumaha djarumeneng keneh ? Nuhun Gusti Mahasutji, aja bagdja kamajangan, bisa papanggih djeung anak ! Panganggo Den Jogaswara munggah tjipruk ku tjisotjana Nji­ mas Ratnawulan, malah andjeunna oge kagagas bawaning ku waas. ketir tjampur atoh, tepang djeung sipat ibu. Tapi barang ras emut kana wangsit ramana. Mantri Djero katjida reuwasna, dumeh geus ngarempak larangan, ngabukakeun rasiah. Den Jogaswara nga- raos rempan, emut kana lahiran ramana : lamun rasiah kaboker, matak djadi halangan kana salirana, terkadang matak tjilaka ! Ku Nji Parekan katingali pasemon Den Jogaswara surem, semu nu katjida bingungna, pok Njimas Ratnawulan mariksa : „Ku naon Raden, semu ngujung ?” Walon Den Jogaswara : „Abdi teh kaliwalan teuing nja atoh, tungtungna djadi sedih, rehing emut kana wangsit ama, ulah nga­ bukakeun rasiah. Dupi ajeuna ka embi abdi njarios, palangsiang aja matakna. Margina nu mawi ama ngawagel ulah ngabetuskeun rasiah, wireh andjeunna teh dugi ka ajeuna oge ngabunian andjeun bae. Kitu deui ka abdi, henteu aja nu terangeun jen abdi putu bu- pati, disarangka anak djalma kuritjakan bae, malah abdi tel* disa- rebatna ku nu ngewseun mah ■ mantri manjang-munjung : Saur Njimas Ratnawulan: „Emh karunja teuing, sing tawc-

98

kai bae anaking, sugan bae ieu teh pilantaraneun meunang bag- dja. Atuh meureun, rama mah ngabunian andjeun oge, kawan- tu angkatna ti Suniawenang teh ngalolos. Saena bae kaburu njing- kahan bahja, upami henteu enggal nilar nagara mah, panginten moal aja andjeun !” Den Jogaswara : „Tjobi Embi njarios kumaha lalakon ama teh paosna sareng naha nu mawi ka ama teh roa nu ngewaeun ?” Walon Njimas Ratnawulan : „Euh, teu kahelokan embi mah ma’lum bae rama teh putra tjikal, tur geus digadangkeun baris ngagentos ejang suargi, djadi dalem di Suniawenang. Ari ibu ka- walonna, nja eta ibu Dalem ajeuna, ngaraos putrana dihalangan daradjatna, atuh katjida girukna ka rama teh. Para wargi oge loba nu biluk ka ibu padmi, lantaran loba nu kabeuli hatena, wantuning loba pakeunna ; sakur nu kasakuta ku andjeunna mah pada milu ngagogoreng ka rama, dipadjarkeun rek ngarebut kakawasaan. Bawaning ku loba nu ngarodjokan, Pangawulaan teh kaangsonan nepi ka rama teh rek diraponan. Saena bae aja nu bela, nja eta ua Panghulu. Enggal rama diwartosan, nja saena kaburu ngalolos. Ari kalepatan ua Panghulu teu beunang dibuni-bau margina sa- parantos rama lolos, katalungtik' jen andjeunna anu ngawartosan teh, atuh Dalem malik bendu. Lamun teu enggal ngalolos deui mah kawasna andjeunna anu nemahan hukuman teh !” Saur Mantri Djero : „Leres pisan, salahiran embi teh sapagodos sareng tjariosan ama.” „M oal lepat,” saur Nji Parekan, „margi embi teh harita geus hideng, anjar digusaran.” „Ari nu mawi embi kapigarwa ku Pangawulaan di dieu kumaha margina ?” saur Mantri Djero. Njimas Ratnawulan : „Nja eta ku teu disangka-sangka. Embi teh ti bubudak tjitjing di lebet, djadi ais pangampih. Waktu Dalem Suniawenang njepitan putrana, para bupati nu tebih nu tjaket tung- keb, ngaraluuhan karia. Bawaning ku roana kawulaaneun, rentjang nu sakitu seueurna teh henteu tjekap. Ari embi kabagean ngalala- janan Kangdjeng Dalem di dieu djeung batur saurang. Ku embi katingal, sadj^roning dikawulaan teh Pangawulaan beda peletctna 99 sareng katjida bageuma, sagala rupa dipaparinkeun, sumawonna duit mah, mani taja towongna. Ari pesta geus lfekasan, embi disaur ku Dalem Istri Suniawenang, dawuhanana embi teh kudu ngiring ka Kangdjeng Dalem Nagara Tengah, lantaran geus dipaparinkeun djadi garwa parekan ka an­ djeunna. Sakedapan mah embi teh olohok bae, eta ku teu pisan dipaparin terang ti awalna, tapi ku embi henteu dipikir pandjang, tumarima kana kadar bae, mana kitu oge panginten parantos milik embi, kudu ngumbara. Kawasna nja eta pilantaraneun papanggih djeung anak dulur ! Geus sabaraha lamina Raden teh tjalik di dieu, sareng sabaraha kali salamina aja di dieu ngadeuheus ka ibu-rama ?” Raden Jogaswara ngawalon, lahirna : „A ri di dieu mah parantos 10 taun sareng ngadeuheus teh meh saban taun bae, mung sapa- rantos nagara njorang tunggara, teu atjan kabudjeng dumeuheus deui. Eta ku teu ku hanteu, saban aja emut&n, sok aja pambengan bae !” Nji Parekan : „Euh atuh teu sae kitu, ka sepuh mah kudu geten- tulaten, sabab eta nu ngalantarakeun urang gumelar ka dunja teh!” Mantri Djero : „Eta oge ari ngadjurungan mah sering, malah aja nu parantos baku purah didjurung, batur abdi wasta pun Bulus.” Njimas Ratnawulan : „Hih, ari sepuh mah tara ngarep-ngarep kikii'imanana, tapi datangna nu ngadjadikeun kabungahan teh. Ulah kitu Raden, perelukeun, malah lamun rek angkat embi titip.” Mantri Djero: „N;a eta abdi oge sanes henteu hajang, mung dumadakan bae, teu ari ku piwarangan, ajeuna Pangawulaan teu aja, beuki komo moal tiasa lunta ka nu tebih, kawantos dibeung- beuratan kawadjiban nu sakieu agengna. Sareng omat pisan, embi ulah seueur tjarios ka nu sanes jen abdi teh sipat putra embi, bilih aja matakna, wireh abdi teh sajaktosna mah ngarempak wawangsit ama, teu weleh ngaraos rempan, sieun kasiku.” Nji Parekan : „Piraku teuing, keur naon make njarita ka nu sedjen, keun bae batur mah nadjan henteu njarahoeun oge, kaba- rajaan mah moal aja pegatna ieuh ! Sing sering bae sumping ka dieu, embi longokan, kcueung !” XXII Ti waktu harita Mantri Djero beuki mindeng sumping ka bumina Njimas Ratnawulan. Ma’lum Den Jogaswara budak ngora, kurang luang, tuna wiwaha djeung duduga perjoga, teu kagungan manah rangkepan. Teu uninga satintjak saparipolahna teh aja nu ngawas— keun. Mas Anggataruna geus meunang bedja, jen Mantri Djero min­ deng sumping ka bumina Njimas Ratnawulan, malah waktu Den Jogaswara dirangkulan, aja nu manggihan. Ma’lum omongan mah harus batan goong, urang padaleman geus pada njaraho, jen M an­ tri Djero larbek ka N ji Parekan sarta sarerea pada njarangka, jen Mantri Djero teh tangtu geus ngadjalankeu.n peta hina, tjidra ka dunungan. Eta bedja didjadjadikeun, disusurup, dipapantes, dileuwi- han. Tjek saurang : ,,Kami m!ah henteu kaget kana kalakuan Man­ tri Djero kitu, saperkara andjeunna teh budak ngora, katambah keur meudjeuhna ngangkat birahi, ari ajeuna manggih lawa ri, mangkaning Nji Parekan sakitu tegepna, kurang-kurang kandel imanna mah, saha piJjelemaeunana nu hrnteu kausap setan !” Omong nu saurang deui : „Enja, sanadjan gogoda katjida ge- dena oge, sing inget bae ka nu mikanjaah. Kapan andjeunna teh sakitu dipikaasihna ku Pangawulaan, tapi naha goreng teuing tari- ma, wani tjidra ka dunungan. Leuh, tada teuing gujurna, lamun Kangdjeng Dalem uningaeun ! Hidji poe Ki Bulus njampeurkeun ka Mantri Djero, ulatna mesum semu nu keur aja kasusah, pok ngomong : ,,Gan abdi mah teu raraos kukupingan ; babaturan taja deui gawena ngan tingketjewis nga- rupat bae ka agan, madjarkeun teh lungguh tutut, ngabudi utjing, teu kaop njanding paisan.” „Ku naon nu matak ngaromongkeun kitu ?” saur Den Jogaswara. Ki Bulus : „Panginten eta, wireh agan sok sering sumping ka bumina Nji Parekan, malah agan teh disarangka ngalanipahkeun kalakuan hina !” Den Jogaswara ngarandjug, ngadangu omongan Ki Bulus kitu ; kakara emut, jen andjeunna teh kurang wiwaha, tapi ku sabab 101 ngaraos beresih laku-lampah, ku Mantri Djero henteu dianggo risi, saurna ka Ki Bulus : „Keun bae Lus, nu ngagogoreng mah, da dewek mah teu rumasa boga kasalahan. Hanas eta mindeng ka bumina Nji Parekan, atuh kitu kuduna bae, itung-itung ngalang- langan, sabab aja kitu-kieu mah dewek nu boga tanggungan !” Teu uningaeun jen andjeunna teh bakal tigebrus kana burang, tataheunan Mas Anggataruna ! Eukeur mah Djurusimpen teh geus lila neundeun hate ka Den Jogaswara, ari ajeuna aja lantaran, atuh tjek babasan tea mah : aja djalan komo meuntas, monjet dibere sesengked. Mas Angga­ taruna gantjang nepangan saderekna, Mas Kaliwon tea, barempag kumaha akalna, nembongkeun katjuranganana Mantri Djero. Saur Mas Kaliwon : „Teu langkung akang, upami jaktos kala- kuanana si mantri manjang-munjung kitu mah, emutan rai, lepat upami henteu diundjukkeun ka Pangawulaan, margina tmgtos urang dipaido, terkadang disangka sailon, puguh-puguh njaho, nga- rerepeh !” Mas Anggataruna • „Nja eta nu matak akang datang oge rek ngabadamikeun hal -mdjukanana, sabab ku akang oge geus kapikir, jen kudu Pangawulaan teh uninga. Ari rai ngadjadikeun susah taja lian,' ngan dumeh akang henteu bisa nulis bae. Tjing ku adi bae pangdamelkeun suratna.” „Mangga,” lahirna Mas Kaliwon „sabaraha hesena ngadamel serat mah, ngan saha nu pimawaeunana ka Mataram ?” Djurusimpen : „Geus aja ku akang nu katoong pibisaeun, asal geus beres suratna bae, gampang nepikeunana mah !” Tuluj Mas Kaliwon njandak daun lontar, tret andjeunna nje- rat bari silih tempas djeung Mas Anggataruna, silih tjawad, silih benerkeun pokpokan. Henteu lila surat geus djadi, tuluj ku Mas Kaliwon diaos, kieu ungelna eta surat teh :

Hing kang serat sajogya mugi kondjuk king pandje- nengan Dalem, Paduka Kangdjeng Bupatos hing Nagara Tengah, kang nudju apilenggah hing datulaja panagari

MATARAM. 102

Satuhusing serat hing awios kaulanun abdi Dalem njembahkeun sewu bebendu, laksa duduka, bilih aja tutus langkung, kepang halang, bobo sapanon, tjaran.g sapakan, tunggul dirarud, tjatang dirum pak, rehing abdi Dalem kumalaljang, undjuk uninga ka Dampal Dalem tanpa dawuhan, tawis gumusti mintonkeun budi, rehing gaduh pependakan anu parajogi katingali ku salira Dam­ pal Dalem. Anamung mugia Dampal Dalem henteu dja­ di rengating galih, rehing abdi Dalem njembahkeun pi­ undjuk anu matak ngitjalkeun karesmian manah ; estu miundjuk kadjurung ku setyd-tuhu, supados henteu lebet kana paripaos: tunggu tutung, aja pependakan henteu enggal undjukan. Dampal. Dalem kantenan moal njant.en satjongo ram- but, abdi Dalem, pun Mantri Djero, rnilampah tjidra, kumawantun niron bapa moling, ngadurdjana puputon kembang karaton. Pun Mantri Djero teh lebet kana pari­ paos ; milegeg lebe, ngabudi santri, anamung lampahna njata euwah-euwah, margina parantos kumawantun njidreng resmina abdi Dalem. pun Ratnawulan, mustika anu ku Dampal Dalem dipikameumeut, didamUl djimat. leu piundjuk henteu pindo darnel, pan sumangga saeu- sining padaleman diparios, tan wande sadaja abdi-abdi Dalem nguninga sabal.akana. ( Abdi Dalem miwah sadaja wilajat anu saregep kuniu- reb ka pangkon. Dampal Dalem, sami ngaraos kaliputan halimun kawujung; lnangnjerikeun, mangpeurihkeun ka salira Dampal Dalem, rehing parantos dipiwani. ku abdi nu sakitu laipna, diunghak, ku djalma nu teu. kan­ tenan asal-usulna. Ku margi eta sadaja-daja abdi Dalem ngambangkeun ka kersa, siang-dalu ngaderek dciwuhan, kaulanun. Kering hing kang sembah sudjud abdi Dalem hing kang setya tuhu ANGGATARUNA. 103

Mas Anggataruna katjida panudjueunana kana pokpokanana eta surat teh, mani ngalenggak bawaning ku surup djeung mak- sudna, saurna : „Edas, ieu mah babasaan teh taja omeaneunana, panudju, lah panudju!” Mas Kaliwon beukah liang pangambungna, pok ngalahir bari imut ngagelenju : ,,Wah, bari oge sabarahu hesena ngadamel serat kitu-kitu bae mah. Nu mawi rai mah teu kaharti ku Pangawulaan sok mudji kapinteranana si manjang-munjung. Pinter palebah ma­ na, moal enja djelema andar-andar njaruaan ka bangsa santana !” Mas Anggataruna geus manggih pidjelemaeunana nu baris indit ka Mataram, hidji djelema nu geus lampar panjabaanana, loba ka- njahona djeung ludeungan. Teu katjatur di djalanna, kotjapkeun ki utusan geus tepi bae ka Mataram, tuluj ngadeuheusan ka Pangawulaan, song serat ti Djurusimpen teh dih-iturkeun. Kangdjeng Dalem katjida kagetna nampi serat ti Mas Anggataruna, kawas aja piundjuk anu katjida perluna. Gantjang suret teh dibuka, barang tamat ngaosna, rarajna geuneuk, panangannna ngadegdeg, lila pisan andjeunna teu sasau- ran. Bumi alam katingalina poek mongkleng, bawaning ku sumpeg kalbu ; raos dipeupeuh puhu tjepil, lungleng tjara nu katuralengan, heneg, menlegeg, bendu ngagugudug. Tapi dasar menak pinandita, sabar tur pandjang emutan, ben- duna ngan sagentakan pisan, lantaran kaburu emut kana papasten, tumarima kana kadar salira. Ku Pangawulaan kamanah, jen eta kateuraosan teh tamaha salirana. Naha atuh kaburu ku asili, hen­ teu diem'utkeun pibalukareunana, maparinkeun kapertjantenan teh totomplokan teuing. Kapan manusa teh kemia ku owah gingsir, komo Mantri Djero teh nja eta budak ngora, nja teu atjan loba luangna, katambah-tanibah keur meumeudjeuhna ngangkat beger 1 Atuh sumawonna budak ngora, kurang djeudjeuhanana, sanadjan nu geus aja Timur oge, kurang-kurang kandel imanna mah, matak loba nu kapongpongan. Kitu deui Njimas Ratnawulan, wantuning istri keur meumeu­ djeuhna gede napsu, munasabah henteu kuat merangan gogoda teh ! 104

Sadjabana kagungan manah kitu teh, ongkoh Pangawulaan nga- raos hamham rek pertjantenna, lantaran andjeunna emut kana ka- suxnudjudanana Den Jogaswara. Ti barang prak kumawula ka andjeunna, teu atjan kauninga Mantri Djero ngalampahkcun kala­ kuan nu teu pantes ; tara linjok, tara bohong, sumawonna njieun tjidra ka dunungan mah, tara pisan. Ari ajeuna torodjol aja nu mawa bedja sakitu matak kagetna. Boa-boa pitenah, sabab tangtu ka Den Jogaswara teh ioba nu sirik ! Ku sabab eta Kangdjeng Dalem buleud manahna, moal waka pertjanten kana eta bedja, satungtung teu atjan njidikkeun ku andjeun mah. Ari Ki Utusan mah tuluj dipiwarang mulang bae, dititipan sei'at pondok pisan, ungelna nja eta nimbalan, supaja eta perkara ulah dihaliwukeun, sabab engke dimana sumping, rek diparios ku andjeun. Katjaritakeun Ki Utusan geus datang ka Nagara Tengah, di tang- gap tjaritana ku Mas Anggataruna djeung Mas Kaliwon. Ki Utusan imeut pisan njaritana; dina palebah muka surat, Mas Anggaratuna miwarang undjukan cnu tetela, lahirna : „Kumaha eta Pangawu­ laan barang tamat maosna surat, kumaha parangina?” Walon Ki Utusan: „Lah, nja eta abdi mah mani ngageter hate, bawaning ku reuwas, margi pameunteuna Pangawulaan teh dugi ka geuneuk, salirana ngagidir, tapi teu sasauran kua-kieu, bangun bendu nguwung- Leuh, tada teuing engke bae ari sumping, palang- siang aja balukama ! Naha gamparan teh undjukan naon atuh, nu mawi Pangawulaan siga bendu-bendu teuing?” Mas Anggataruna : „His, rasiah, keun dedengekeun bae, engke oge moal burung aja bedjana !” XXIII

Barang geus tepi kana waktuna mulih, Kangdjeng Dalem Nagara Tengah geus kawidian nilar dajeuh Mataram. Bral andjeunna ang­ kat rurusuhan, wantuning geus sakitu lilana nilar nagara, geus 105

katjida sonona ka bumi djeung ka sapangeusina. Ongkoh Pangawu­ laan teh palaj geura ngabuktikeun bedja tea. Manahna teu weleh geregeteun, palaj geura mariksa perkara anu sakitu matak ngabi- ngungkeunana ka andjeunna. Katjaritakeun geus sumping bae ka Nagara Tengah. Di katja- katja munggah heurin usik ku djelema anu ngabageakeun mi anjar rawuh. Imah-imah dipapaes, di sisi-sisi djalan pinuh ku bebetek, nandakeun panghormat ka nu sumping. Leugeudeut iringan nu kaka ra sumping teh asup ka dajeuh. diiring ku nu mapag; ger djelema nu sakitu reana teh surak, mani asa kaindit. Di padaleman geus kumpul kadang wargi para prijai djeung para ulama. Di buruan geus hempak, abdi-abdi nu geus harajangeun gok tepung djeung nu anjar rawuh. Mantri Djero tjakah-tjikih natakeun pikeun tjalikna Pangawu­ laan djeung nu ngadareuheusan. Wantuning sabongbrong, Mantri Djero teh henteu uninga, jen djenenganana geus aja nu ngabalur ku kokotor. Barang Pangawulaan geus tjalik, rob nu marundjungan, kitu deui Mantri Djero henteu katinggaleun, njium tekuna Kangdjeng Dalem bari ngarawu sampeanana. Ari tjengkat, Pangawulaan pok mariksa, sotjana mentjrong, kawas nu palaj ningali nepi ka djero- anana, siga nu palaj njidikkeun manahna Den Jogaswara, lahirna Pangawulaan: „Kumaha euweuh naon-naon, salilana ditinggalkeun ku kami, salamet ?” Tjong Mantri Djero njembah, piundjukna : „Aja hibaring salira Dampal Dalem, teu aja sawios-wios!” Ngawalonna kitu teh kalawan kategeran, sabab Mantri Djero teh ngarasa teu boga dosa, undjukanana tatag, taja rumegagna. Wates meunang saminggu bae mah Pangawulaan teu kersaeun lugaj ti bumi, meurenn ngareureuhkeun salira, wantuning mentas angkat sakitu djauhna, tapi ari saenjana mah andjeunna teh teu weleh ngamanah-mar.ah, kumaha akalna sangkan iasa ngabukti­ keun kagorenganana Den Jogaswara kalawan rikipna. i Ari Mantri Djero ngadak-ngadak sedjen raraosan ; manahna henteu kendat sumeredet, biwir sotjana ti handap teu eureun 106

eureun kekedutan sarta tjepilna ngungngeng katorekan, kawas nu mere totonde jen rek mendak tunggara manah. Sadjabana ngaraos lalewang, karareueung teh, andjeunna katjida kagetna, dumeh Kangdjeng Dalem, anu sasarina sakitu tukselna njaur, ti barang sumping teh henteu narik henteu nakon. Di padaleman sararepi, tiiseun taja kahegaran. Rentjang-rentjang ulatna maresum djeung ngadak-ngadak robah pasemonna ; lamun amprok djeung Raden Jogaswara teh tingkalieus maritjeun beungeut, ana ngaromong tingharewos, tingkaruwes, kawas pada ngandung rasiah. Sangkaan Den Jogaswara henteu njalahan ; paingan atuh, da sakabeh rentjang sapangeusi padaleman ku Mas Anggataruna geus diomongan, kudu ngaraku geus njaksian Mantri Djero ngalampah- keun hina djeung Njimas Ratnawulan. Anu teu nurut dikaksla- keun sarta diantjam rek ditundung. Eukeur mah loba nu sirik ka Mantri Djero teh, katambah carieun ku Djurusimpen, atuV. lolo- bana mah njumuhuukeun bae, korn’.o barang Mas Anggataruna nge- retjek-ngeretjek duit mah, rentjang2 gantjang pisan kaolona teh. Ngan saurang anu keukeuh embung djadi saksi teh nja eta Ri Bulus. Djurusimpen katjida benduna sarta ku lantaran andjeunna risi, sieun kaboker rasiahna, Ki Bulus ditundung sapangdjodogan, nepi ka teu kaburu nepungan Den Jogaswara heula, sabab diku- kuprak, kudu indit sapada harita. Ari Ki Sura djeung Ma Idjem tinggal bingungna ; teu nurutkeun kumaha, sabab nu kawasa teh Mas Anggataruna, tur sagala undjukanana ku Pangawulaan digugu, ari njanggupan djadi saksi, da teu njaho, sumawonna njaksian pr*akna tea, tara manggihan indit-inditna atjan, ngan saukur bedja bae Den Jogaswara madjar sok mindeng ka Nji Parekan teh. Tapi ku sabab sieun ku Mas Anggataruna, tuluj njanggupan bae, ngan dina hatena sarumpah, dimana perluna rek undjukan terus-tcrang ka Pangawulaan. Ari Njimas Ratnawulan, ti barang Pangawulaan sumping oge, tuluj dikerem bae, teu meunang ngentjar ka luar, bari dipeuseuh dipiwarang ngaku, jen enja geus dipaling resmi ku Jogaswara. Njimas Ratnawulan damelna ngan nangis bae bakating bingung ngagimung-gunung. Upama undjukan jen Jogaswara teh sipat 107 putra, bisi kumaha onam, meureun rasiah ramana Mantri Dje.ro kaboker, ari henteu nguninga, tangtu tetep clisangkana. Ku sabab eta Nji Parekan teu petot-petot neneda ka Nu Mahasutji supaja di- djait tina kaprihatinan. Tengah peuting Njimas Ratnawulan sok gugah, njuuh bari sesegruk, nalangsa ku kadar salira, ngemut- ngemut nu bakal kasorang, hukuman anu katjida matak njerina nja eta dibaledogan ku batu, nu disebut „dirandjam” tea. Njimas Ratnawulan teu kendat hudjan tjipanon bari sasambat melas- melis : Maskoemambang.

„Aduh Gusti naha haniaja teuing, leu aja rasrasan, sim abdi dituding-tuding, ngalampahkeun kahinaan.

Biheung teuing moal kumelendang deui, kabawa ku kadar, katarik h i milik diri, unggah ka bale watangan.

Tapi nadjan buang djauh gantung tinggi, tetep nja pertjaja, kana kabersihan diri, da henteu rumaos dosa.

Ngan sakadar enggeus nembongkeun kaasih, ngambat sipat anah bidjil tina ati sutji, medal tina kaweningan.

Sugan te' mah moal dibeuli ku pati, ditumpang ku njawa, duh Gusti Robbul Idjati, mugi kersa nangtajungan. 108

Enggal bae tjandak njawa djisim abdi, memeh ngaraosan, kanjeri mi tanpa landing, siksaan dibaledogan.

Aduh Raden embi geus tepi ka djangdji, urang panungtungan, nja kumelendang di lahir, ulah poke kasalempang.

Nadjan embi nepi ka nemahan pati, mageuhan rasiah, ditampi djeung suka ati, batan kabuka raratan.”

Barang kadalapan poena Kangdjeng Dalem nimbalan ka Djuru­ simpen : „Ajeuna pisan ku paman teang Patih djeung Djaksa, Pang- hulu djeung Kaliwon sing kairingkeun !” Mas Anggataruna tjedok njembah, djung indit, leumpangna gadag-gidig, geus asa ieu aing bae, sabab tjeuk itunganana, Mantri Djero teh moal sabaraha lilana deui umuma, tangtu nemahan huku- man. Teu lila djuragan Patih djeung sakur nu disalaur geus marek di pajuneun Kangdjeng Dalem. Pangawulaan kasondong keur tjalik di- srimanganti, pasemonna mesum, pok ngadawuhan : „Nu matak Patih djeung sarerea diala, lantaran kebedjaan ku paman Angga­ taruna, jen djelema nu ku kaula pangdipikanjaahna, nja eta si Jo­ gaswara, geus wani tjutjungah, milampah hina djeung selir nu pang- dipikaasihna, nja eta si Ratnawulan. Katjida kaula handeueulna hate lamun enja kalakuan si Jogaswara kitu. Tapi dina sadjeronmg njangka teh teu weleh bae hate mah samar, dumeh salilana si Jogas­ wara kumawula, atjan kapanggih goreng kalakuanana, ku lantaran aja dina kaewuhan, sedja menta timbangan ka sarerea kumaha akalna supaja bisa njidikkeun dosana, teu kalawan kautara ku djal­ ma rea. Kainggis teh teu aja deui, lamun henteu sidik kasalahanana, 109 sieun ngawiwirang djelema tanpa dosa. Karunja temen djeung tang­ tu urang disebut atah sasar.” Sakur anu ngarungu katjida kageteunana, ngan Mas Kaliwon anu teu robah pasemonna teh. Tjong djuragan Patih njembah, pok undjukan : „Sumuhuii da- wuh, manawi bahan katampi, abdi Dalem neda widi ngadadarkeun pamendak. Ku margi pun Jogaswara teu atjan sah dosana, kawu- wuh Dampal Dalem aja manah palaj njidikkeun kalepatanana kala- jan rerepehan, naha henteu perjogi upami pribadosna disingkur- keun bae heula, dillmbalan mios ka mana bae sareng ulah dipasihan terang m^ksadna nu mawi disina njingkah ! Dina sala- mina pun Mantri Djero teu aja, urang parios saksi-saksi anu tare- rangeim kana kalakuan pribadosna nu awon tea. Ieu aturan tiasa ngadongkapkeun hasil tilu ru p i: saperkawis moal njerieun hatena, upami pun Jogaswara teu kapend&k kalepatanana, kadua perkawis- saksi-saksi laluasaeun arundjukanana, margi teu aja nu baris dida­ mel karisi, tangtos niariosna satarabasna sareng katilu perkawisna kapalaj Dampal Dalem rerentjepan teh kantenan tinekanan, margi upamj diatur kitu, nu baris terangeun teh mung eusi padaleman bae, moal kautara ka luar.” Mas Kaliwon njundul pihatm-: „Kumaha upami teras ngaleos ?” Djuragan Patih : „Atuh barengan bae ku gulang-gulang !” Kangdjeng Dalem ingguk bawaning panudju, lahirna : „Bener, onupakat pisan kana timbangan Patih kitu teh.” Sanggeus tutup gunem tjatur, djuragan Patih djeung sarentjang- na marulih. Sasumpingna ka bumi Mas Kaliwon gantjang ngala saderekna sarta teu lila Djurusimpen geus djol datang. Mas Kaliwon : „Kang, putusan Pangawulaan, si manjang-mu­ njung teh rek disingkirkeun ti padaleman, rek dipiwarang njaba ka luar dajeuh, dibaturan ku dua gulang-gulang. Pikeun urang asa katjida tumaninahna, rai mah asa mobok manggih gorowong, puguli rek dikorehan kasalahanana, ari ajeuna rek disingkirkeun, atuh sarua bae urang teh djeung dibere paneunggeul ! Rentjang- rentjang anu sakira biluk ka urang, ku akang enggal tjangljang 110 ku kasaean, wajahna rugi, beuli hatena, paparin duit djeung papa- kean. Tuluj wurukan, supaja lamun engke dipariksa ku Pangawu- laan, pada nerangkeun jen maranehanana njaksian si Jogaswara geus ngalampahkeun hina djeung Nji Parekan. Tapi sanadjan urang loba batur oge djeung katoong jen si manjang-munjung tangtu tjilaka, rai mah teu weleh salempang, da eta Kangdjeng Dalem, mah sok karunjaan teuing ka djelem,a. Teu mustahil si manjang-mu­ njung teu dihukum, kawantu si bedul teh djelema loba akalna djeung bisa neangan pikarunjaeun.” Tjek Mas Anggataruna : „Ah, ari kitu mah mending tjatjapkeun bae, kapalang ! Eta gulang-gulang nu duaan tea urang bere duit bae sing loba sarta papantjenan: dimana geus datang ka leuweung, si manjang-munjung kudu dipaehan, bangkena palidkeun ka wa­ lungan, djadi urang moal aja deui kahariwang.” Mas Kaliwon : „Kumaha nja pidjawabeun lamun dipariksakeun, sabab meureun moal balik deui ?” Mas Anggataruna: „His gampang teuing, sebutkeun bae ti- kuntjlung atawa dilebok maung!” XXIV Dina hidji poe Mantii Djero disaur ku Kangdjeng Dalem. Panga­ wulaan kasondong keur tjalik njalira, ulatna alum wantu keur ngandung kawujung. Barang djol Jogaswara ngadeuheus ka paju- neunana, Kangdjeng Dalem njeblak manahna ; ari ku kitu tea mah pantes andjeunna aja dina kaewuhan oge, sabab ka Den Jo­ gaswara teh geus teu asa teu djiga, mikanjaahna teh saperti ka putra ku andjeun bae. Ari ajeuna kudu mariksa kasalahanana, ma­ lah lamun pinanggih bukti, kapaksa kudu nibankeun hukuman. Mantri Djero tungkul semu isin, sadjeroning tjalik teh manah­ na ratug keketegan, p.abab sanadjan teu rumasa kagungan dosa oge, teu luput tina karisi mah, kawantu manusa teu daja teu upaja tea, gumantung kana kulak tjanggeumna. Lamun geus tepi kana pastina tjilaka, saha nu pibisaeun ngahalangan ?

PERPUSTAKAAN (rxBU LTAS SA.3T1RA Ill

Meunang sadjongdjongan Kangdjeng Dalem teu sasauran, se- mu bingung milari pitjarioseun. Barang geus lila, pok andjeunna ngalahir : ,,Jogaswara, kami geus lila pisan henteu sukan-sukan matjangkrama, moro men tjek djeung untjal. Ku sabab eta bulan hareup kami hajang ngalasan untjal, tapi kudu dibuktikeun heula. Untjal pelak kami di Pasir Untjal tea, meureun ajeuna geus nga- rekahan, sabab geus lila teu diala, tangtu geus anak baranahan. Ajeuna maneh indit ka ditu pariksa, kira-kira aja sabaraha lobana. Lamun kapanggih rea djaluna, tuluj ata pasir ku maneh titah dipa­ ger, digedeg sing weweg, sabudeurna, sarta satungtung titahan kami tatjan katjumponan, sabaraha poe bae, maneh ulah waka balik !” Tjong Jogaswara njembah, piundjukna : „Satimbalan Dampal Dalem, sumedja dilampahkeun, disuhunkeun hibarna bae, abdi Da­ lem bade mios.” Kangdjeng Dalem „Heug, tapi maneh indit teh ulah sorangan, kudu mawa batur nu utama, saperkara bisi aja bahja di djalan, kadua perkara keur titah-titaheun dimana aja kaperluan. Ingetan kami nu beunang dipertjaja marengan maneh teh nja eta gulang- gulang nu sok dibawa moro ku kami, si Satjawiguna djeung si Dja- jawiruna !” Sanggeus tutas dawuhan Den Jogaswara mulih ka tempatna, sasadiaan baris angkat tea. Kitu deui gulang-gulang nu duaan geus didawulian ku Kangdjeng Dalem, kudu marengan Den Mantri Djero miang ka Pasir Untjal sarta Pangawulaan nimbalan ulah balangah, kalakuanana Den Jogaswara kudu dititen. Mas Anggataruna anu sasarina goreng budina ka Den Jogaswara harita mah ngadak-ngadak hegar marahmaj, pasemonna manis, pok Djurusimpen naros ka Den Mantri Djero, basana rendah : „Wartosna kang putra dipiwarang angkat ku Pangawulaan, ka mana tea ?” Den Jogaswara kaget ningali budi-parangina Djurusimpen sa­ kitu manisna, beda ti biasa, pok andjeunna ngawalon : „Sumuhun dipiwarang ka Pasir Untjal, ngaroris ingon-ingon rehing sasih pajun andjeunna bade ngersakeun matjangkrama.” Mas Anggataruna pias beungeutna ngadenge kasauran Den Jo- 112

gaswara kitu teh, kawas aja kareuwas. Tapi gantjang pisan mitjeun semuna teh, teu katara-tara, pok deui naros : „Sareng saha rek angkat teh ?” Sareng gulang-gulang duaan, Satjawiguna sareng Djajawiruna.” Mas Anggataruna : „Mugi-mugi bae wiludjeng !” Ben Jogaswara : „Nuhun !” Sadjeroning sasauran, teh Mantri Djero henteu weleh kaget dina manah, naha Djurusimpen panatana beda ti sasari ; kapan biasana mah patepang oge sok mitjeun beungeut, atawa tjumiduh bangun nu idjid, ari ajeuna njebutna oge : kang putra ! Tapi henteu dimanah pandjang, tuluj bae Den Jogaswara beberes baris tjalida- keun. Dina peutingan piisukaneun Mantri Djero angkat, Ki Satjawi­ guna djeung Ki Djajawiruna disaur ku Mas Anggataruna ka bumi- na, dibawa kana hidji kamar, paungku-ungku tiluan bae. Eta dua gulang-gulang ku Mas Anggataruna dipapantjenan ngarebut patina Den Jogaswara. Mimitina mah eta dua djelema henteu daraekeun, tapi dihantem ku Mas Anggataruna diomongan, dibibitaan ku kasenangan, nja eta lamun kadjadian teh rek ditjukup- keun kahirupanana, aitulung pangabutuhna djeung rek dibere sa­ wah 10 bau ewang, pibekeleun engke ari geus djompo. Saur Mars Anggataruna : „Naha maraneh teh barodo teuing, geura pikir, men­ ding mana hirup tjara ajeuna masakat sa-umur2, tjek babasan ngan ukur bisa njatu, djeung meunang kasenangan ? Batur mah d'.gawe dug-tinetek teh, hulu didjieun suku, suku didjieun hulu taja lian ngan neangan kasenangan, ari maraneh rek disenangkeun oge teu daraek !” Eta gulang-gulang nu duaan henteu kuat nahan pangwudjukna Mas Anggataruna, tungtungne. njumanggakeun bae. XXV Katjarita isukna, rcbun-rebun keneh Den Jogaswara geus angkat ti bumina, diiring ku Ki Satjawiguna djeung Ki Djajawiruna. 113 Magatru.

Katfaturkeun Mantri Djero nu lumaku, ku gulang-gulang diiring, Raden angkatna ti pajun, pangiring nanggung, ngadjingdjing, bebekelan djeung panganggo.

Henteu lila ka sisi dajeuh geus tjunduk, ngalangkung pamager sari, mimiti asup ka lembur, robah anu katingali, palataran hedjo lemok.

Pasawahan paselang kebon djeung talun, panonpoe karek bidjil, muntjul ti luhureun gunung, ngempur hr emas sinangling, sorotna hurung montjorong.

Tjai ibun ngagarendang dina daun, tinggurileng siga beling, katodjo sinar nu hurung, Raden ka leuweung geus sumping, rembet rupet ku kakajon.

Nu kadangu rupa-rupa sora manuk, matak ngahudang kasedih, ungkut-ungkut tingarengkut, diengklokan ku tjaladi, anu keur noktrokan gowok.

Kadengena sada nu keur njatjag lauk, totonde rek aja majit, gagak ngelak dina rujuk,

Mantri Djero 8 '114

koleangkak tinggarelik, ngulejeng neangan lajon.

Eta kabeh kawas nu mere pituduh, jen bakal manggih kasedih, wantuning anu lumaku, dituturkeun ku balai, didodoho malar bongoh.

Tapi mungguh nu angkat taja timburu, senang raosna didjaring, teu uninga ka nu hasud, rek dengki ngarebut pati, nunggu bobor karahajon.

Kira wantji asar-ahir Den Jogaswara djeung rentjangna nu duaan geus kaluar ti djero leuweung, ngambah reuma, pemahna di tungtung leuweung nu geus kaliwatan tea ; pok andjeunna sasa­ uran ka rentjangna : „Kumalia lamun urang ngarereb teh di dieu bae, tuh geuning aja ranggon, sabab diteruskeun oge djauh keneh ka lembur. Tah geura darengekeun di lebak sada sora tjai ngaguruh, meureun walungan.” Djawab Ki Satjawiguna : „Ngiringan; emutan sim kuring oge sae liren di dieu bae, margi sanadjan ajeuna njorang nu rada leng- lang oge, urang teh njanghareupan keneh leuweung geledegan nu gerotanana langkung ti nu geus kaliwatan ; upami diteruskeun teh boa-boa poekeun d: nu bala.” Ki Djajawiruna nembrong, omongna : „Sareng ongkoh di leu­ weung nu bakal kasorang mah bedjana seueur nu kumisan, tur ajeuna teh mangsana nu kagungan leuweung ngalajung.” Tuluj Mantri Djero angkat nudju ka reuma nu pemahna deu- keut ka djalan tea. Ranggonna parageuh keneh sarta aja taradjena. „Leuh, kabeneran meunang pamondokan teh tumaninah, sugema bisa samemena, talunganan keneh ngarereb di lembur, matak ka gokeun nu boga imah,” saur Den Jogaswara. 115

Kalatjat andjeunna naek ti heula, geus kitu Ki Satjawiguna djeung Ki Djajawiruna nuturkeun pandeuri. ,.Haju urang daladaharan !” saur Den Jogaswara. Brak bebekelan teh dibuka, tuluj Mantri Djero tuang, kitu deui rentjangna anu duaan, dahama rarampus pisan, kawantu entas sakitu tjarapeeunana. Sanggeus bararang dahar, tiluanana arindit ka walungan, hen­ teu djauh pernahna, dina sisi reuma pisan. Saur Den Jogaswara : „Leuh, geuning ieu walungan teh giede djeung sisina lungkawing naker, ka mana djalanna lamun rek turun teh, nja ?” Ki Satjawiguna alak-ilik ka beh hilir, manehna ngagero bawa­ ning atoh : „Geuning ieu geus aja sesengked, kawasna paranti ka tjai nu boga huma !” Djut Den Jogaswara lungsur, barang geus aja di handap, an­ djeunna ngudar panganggo, brus siram, kitu deui gulang-gulang nu duaan marandi di beh hilir, rada anggang ti tempat tjehorna Mantri Djero. Dina keur marandi Ki Djajawiruna ngomong: „Satja, kumaha titahan djuragan Anggataruna teh ?” Ki Satjawiguna : „Naon tea ?” Ki Djajawiruna: r,Eta tea, naha silaing geus poho ? Kapan urang teh geus njanggupan ! Rasa dewek moal manggih deui waktu anu tumaninah tjara ajeuna, patempatanana singkur, walungan keur malidkeunana aja, djeung tjaina tarik d eu i!” Ki Satjawiguna : „Heueuh, tapi saterangna mah dewek teh teu pati iklas. Ari inget kana pisenangeunana, puguh matak kabita, tapi ari inget kana dosana sok maruringkak, sabab maehan teh dosa gede kabina-bina.” Djajawiruna : „Saenjana mah dewek oge kitu pikiran teh, ngan kumaha urang teh kagok asong, teu didjalankeun tangtu malindcs ka badan sorangan, ari didjalankeun nja eta teu pati tega.” Satjawiguna : „Keun bae atuh ulah rusuh, urang pikir bulak- balik, kumaha engke bae ari geus datang ka Pasir Untjal.” Barang geus beresih siramna Mantri Djero handjat, kitu deui 116

gulang-gulang nu duaan, tuluj naraek deui kana ranggon naren- djokeun lajung. Asmarandana.

Pasosore lajung bidjil, matak ngahudang kawaas, sabuana ruhruj koneng, gunung-gunung, tatangkalan, lir nu dilampat emas, langit nu warnana paul, hurung ngempur kahibaran.

Ku tjahja panarik resmi, panghudang sarining rasa, matak tambah rusras hate, nendjo langit anu ruhaj, rupa-rupu warnana, koneng, beureum, paul, biru, njata kaalusan alam.

Beurang kagilir ku peuting, surup lajung bidjil bentang, bulan tembong lir nu noong, ngawaskeun ti awang-awang, kawas nu ngaleleWang, ka nu keur ngandung kawujung. matak tambah kahariwang.

Beuki peuting bulan beuki tjaang, mani ngebra kawas ti beurang bae. Sasatoan nu garalak pangeusi leuweung disarada ; sora maung tinggalaur, kadengena munggah eundeur. Ki Djajawiruna ngomong ka Ki Satjawiguna : „Euj, ulah sare teuing, bisi kumaha onam, watuning urang teh dilingkung ku- leuweung sarta loba sasatoan nu garalak.” Ngomongna kitu teh bari

1 117 ngeser diukna, kawasna bae Ki Djajawiruna teh rada borangan. Temibal ki Satjawiguna : „l3nja, dewek oge rada keueung, tjing- ngadongeng-ngadongeng atuh, tamba tunduh !” Djajawiruna : „Nju eta dewek mah teu boga dongeng nu aneh. Sugan ieu djuragan kersaeun ngadongeng, sahenteuna ari nu ti pa­ daleman mah, meureun loba pamanggihna,” bari malik ka Den Jogaswara. „Kabeneran kula boga dongeng nu aneh, bareto basa keur tji- tjing di kolot sorangan, ku bapa sok dipangdongengkeun,” saur Mantri Djero. Ki Satjawiguna djeung Ki Djajawiruna njalanghareup bari rada ngised diukna, omongna : „Tah mangga tjarioskeun !” ' Niatna eta dua gulangS rek ngarogahala ka Den Jogaswara teh kagimbreung ku kakeueung, ngadenge sora maung nu sakitu matak muringkakna. Djeung ongkoh rasana pandjang keneh la- lakon, teu kaburu dina peuting eta mah iraha bae, sabab tangtu aja bongohna. „Geura darengekeun,” saur Den Jogaswara. t XXVI „Djaman baheula pisan aja hidji radja nu geus kautara kabeung- haranana, kamashur gede kakawasaanana. Tapi sakitu beung- hama djeung kawasana teh manahna mah teu weleh susah, dumeh teu atjan kagungan putra nu baris pingagantieun djumeneng radja upama andjeunna pupus. Ku sabab eta Radja teh teu aja deui damelna kadjaba ti tirakat ngurangan tuang djeung leueut, bari manteng neneda ka Nu Ma- hasutji, sangkan dikabul panedjana, nja eta palaj kagungan putra pameget, nu baris nulujkeun kalungguhanana. Panedjana Sang Radja disubadanan, sabab henteu lila Prameswari bobot. Barang geus nepi kana waktuna, pawarang babar, putrana pameget, mu- lus taja kutjiwana, tur taja tandingna kakasep&nana. Kabungahan Sang Ratu taja keur mapandekeun, raos kagunturan madu, kauru- gan menjan putih. Ki Lengser nakol bende, mere bedja ka djalma 118

rea, jen Sang Radja kagungan putra. Dinagara ngadadak aja karia, sarerea pada sukan-sukan raramean taja reureuhna, suka-bungah dumeh radjana dikabul panedana, kagungan putra nu bakal nga- ganti andjeunna. Barang murangkalih geus juswa satahun, dukun- dukun dikelun, paradji dikerid, adjar diteang, kitu deui ahli nu- djum teu kalarung, dipundutan berekahna djeung dipiwarang nga- bidjilkeun wewesenna nja eta norah pidaradjateun murangkalih. Kabeh pada njarebutan kaalusan watek-watekna, malah aja nu norah, eta murangkalih di ahir bakal djadi radja nu pixndjul ti sasamana. Di antara nu karumpul aja hidji ahli nudjum anu geus katjeluk kalepusanana, awas paningalina sarta ku Sang Ra,dljci katjida dipisepuhna. Barang nepi kana giliranana ngaluarkeun panemuna, ahli nu­ djum nu lepus teh undjukan ka Radja, pihatuma : „Nun Gusti? mugi Gusti henteu djadi rengat galih, rehing abdi Gusti kumawan­ tun ngedalkeun kereteging ati, nanging pasalia sareng pamendakna kantja-kantja nu parantos ti pajun ngutjapkeun pangaweruhna. Titingalan abdi Gusti, putra Gusti teh parantos moal tiasa su- mingkir deui, dina juswa dua puluh tahun bakal nilar garvvaputra, lunta ti nagara djadi pandita. Nu mawi putra Gusti kitu djadina, lantaran andjeunna teu kiat ningali kasangsaraanana manusa nu hiru,p di dunja.” Kangdjeng Radja katjida handeueuleunana ngadangu piundjuk ahli nudjum kitu, sabab kapalaj andjeunna mah putrana teh kudu nulujkeun mangku kadaton. Ku sabab eta "Sang Radja katjida rem- pan manahna, sieun tjiduhna ahli nudjum metu, ketjapna njata. Ku andjeunna kagalih, lamun putrana salawasna henteu dipaparin uninga kana kasangsaraan dunja, boa-boa moal tulus djadi pandita, sabab tadi oge tjeuk ahli nudjum, pangna tega ninggalkeun kaa- gungan teh, teu kuateun nendjo kasangsaraan djelema. Sanggeus tetep kajakinan manahna kitu, tuluj Sang Adji miwa- rang ngadegkeun karaton nu katjida alusna., dina hidji pulo, pemah­ na henteu djauh ti nagara. Kaalusanana karaton taja keur njaruakeun, sadjabana alus ba- ngunna teh sagala pikabetaheun diajakeun. Di hareupeunana aja 119 taman, dipelakan rupa-rupa tatangkalan djeung kekembangan nu araneh, djalan-djalanna butbat bulat-beulit, dina tengah-tengah ta- man aja empang, herang pisan tjaina. Tjindekna tuna piketjapeun- nana pikeun njaritakeun kaalusanaria eta karaton. Barang murangkalih geus juswa tilu taun, ku ibu-ramana disina linggih di karaton nu anjar didamel tea, sarta didja'ga ku manjg- pirang-pirang rentjang nu beunang dipertjaja, kabeh beunang mi- lih, djelema nu taregep, nu ngarora. Sabudeurna pakarangan karaton dikuta sarta dilarang aja nu asup, kadjaba ti rentjang-rentjang djeung nu meunang widi ti Radja. Salilana murangkalih dibeberah manahna, teu meunang pisan ningali nu matak sareukseuk kana sotjana, atawa ngadangu anu matak rungseb kana tjepilna. Kitu deui dilarang keras aja aki- aki atawa nini-nini anu asup ka karaton, sumaworma nu rerempo djeung tampa daksa mah teu meunang pisan. Djadi salilana eta putra Radja teh aja dina kagumbiraan bae ; nundana kasukaan teh ngan sakeudeung pisan, nja eta waktu di- wuruk elmu ku guruna. Katjaturkeun barang geus rumadjaputra, Pangeran Dipati ku ramana dipaparin pigarwaeun, putri anu panggeulisna sabuana pantja-tengah. Panganten pameget-istri damelna ngan sukan-sukan bae, geugeut-lajeut silih pikameumeut, tapi sakitu geus kagungan garwa teh Pangeran Dipati ku ramana teu atjan diwidian lunta ti karaton. Hidji mangsa Pangeran Dipati mariksa ka guruna, naon sabab- na nu matak andjeunna ku ramana teu diwidian kaluar ti karaton. Guruna bingung ku pidjawabeun, sababna lamun diundjukanan satarabasna sarua bae djeung mukakeun rasiah nagara, tungtungna ngawalon sabulangbentor, sauma : „W ireh eta Dampal Dalem teh ditjadangkeun ngagcntos rama.” Saur Pangeran Dipati : „Beuki komo teu kahartina teh, kapan anu marentah nagara mah kudu langab tetendjoanana, kumaha pibisaeun loba pamanggih, ari salilana dikerem di karaton mah. Nepi ka ajeuna bumi ama oge kaula teu atjan terang, komo kaajaan di nagara mah. Ku margi eta mugi ku paman diundjukkeun ka 120

ama, kaula neda widi ngadeuheus ka karaton, hajang terang kaajaan di nagara.” — Guru Pangeran Dipati teu iasaeun mondah, sabab ku andjeunna oge kamanah jen bener emutan Radjaputra kitu teh, tuluj panu- hunna diundjukkeun ka Radja. Mimitina mah Sang Ratu henteu ngarudjukan kana panuhun putrana, risi bisi ningali anu matak njedihkeun kana manahna, wantuning di dajeuh teh loba djelema anu sangsara hirupna. Tapi ku Radja diemut deui, moal pihadaeun, bisi.matak nguluwut manah putrana. Pondokna tjarita, Sang Ratu tuluj ngawidian bae, ngan dina poean Pangeran Dipati sumping ka dajeuh, sakabeh nu geus karolot, nu rerempo djeung nu tanpa daksa, dilarang kumelendang ka djalan, malah nempo ti djero imah oge teu meunang !” Raden Jogaswara eureun ngadongengna, ngaso heula, palajeun njesep. Ki Satjawiguna djeung Ki Djajawiruna semu resepeun naker kana dongeng teh, ngaregepkeunana mani teu ngitjeup-ngitjeup. Dina lebah njaritakeun kaalusanana karaton djeung kasukaan- kasukaan nu dipake ngabubungah ka Pangeran Dipati, gawena ngan eh-ehan djeung tingkaletjrek bae, bawaning ku kaget djeung kabita. Tjek Ki Satjawiguna : „Leuh, ieu mah rame dongeng teh, mang­ ga teraskeun, gantung denge !” Den Jogaswara : „Engke atuh, sabab ari nu ngadongengna mah tjapeeun, ke rek udud heula.” Ki Djajawiruna: „Mangga ieu seuneuna, ku kuring dipangne- kerkeun, kaluman hajang geura terang ladjengna.” Den Jogaswara : „Heg atuh, urang tulujkeun. Sanggeus Pangeran Dipati ngadeuheus ka ibu-ramana, tuluj an­ djeunna angkat ngadjadjah dajeuh, palaj uninga kaajaanana. Pi- rang-pirang nu ngiring, kitu deui guruna henteu kantun njarengan di gedengeunana. Sakur nu katingali kabeh pikaresepeun bae, ka­ wantu dihadja dibawana kana tempat anu resik, kitu deui djelema anu katingali, keur mareudjeuhna ngarora, taregep, malah dina poe harita teh ngahadja diperentah sina maridang. Tapi kersaning 121

Nu Maha Kuwasa, sanadjan didjaga sak:tu kerasna oge, supaja Pangeran Dipati henteu ningali nu pikasediheun, dasar geus kaba- wa ku kadar salirana, djorodjoj aja manahna palaj ningali kaajaan di luareun katja-katja. Guruna djeung sakabeh pangiringna beak- beak ngahaturanan, supaja Radjaputra ulah angkat ka luar dajeuh. tapi Pangeran Dipati manahna beuki teu kaampeuh, tungtungna taja nu bisa ngahalangan. Kakara oge satumbak djauhna ti katja-katja, Radjaputra nga­ dangu aja nu humararung, kadengena katjida matak sedihna Pangeran Dipati ngarandeg, pok mariksa ka guruna, lahirna : „Paman, eta teh sora djelema ku naon ?” Guruna ngawalon : „Sumuhun nu humarurung.” Pangeran D ipati: ,,Ku naon matak humarurung ?” Guruna : „Ku margi udur.” Radjaputra : „Naon ari udur teh ?” Gumna geus teu bisa ngabalengbarkeuri deui, kasedekkeun pi- djawabeun, tungtungna mah undjukan sabalakana bae, piundjuk- na : „Udur teh eta hidji kasangsaraan dunja anu tumiba ka ma- nusa. Upami djelema udur, rarasaanana teu ngareunah, tanagana ngirangan, awakna resak.” Pangeran D ipati: „Tjing tuduhkeun, siga kumaha ari nu gering teh ? Da kaula mah teu atjan ngarasa gering !” Pangeran Dipati ditingalikeun kana hidji imah butut, kajaana na di djero turag-tareg pisan, kalalotor djeung barau. Di djuru aja nu ngaringkuk hidji djelema ngan kari tulang djeung kulit bae bawaning ku begang, teu eureun-eureun humarurung, wantuning djelema gering. Barang ret Radjaputra ningali ka nu keur ngedeng, andjeunna ngedjat ka luar awahing kaget djeung gila ningali rurupaanana nu gering. Pok andjeunna mariksa ka guruna : „Paman, unggal dje­ lema sok keuna ku gering ?” Walon guruna : „Kantenan, mung aja nu sering, aja nu langka katerapna ; aja nu repot, aja nu mokaha, kumaha kaajaan djelcma- na bae.” „A ri kaula bisa keuna ku gering ?” saur Pangeran Dipati. 122

„Dampal Dalem cge tiasa katerap. Teu atjan soteh ngaraosan teu damang, Dampal Dalem mah wireh salamjna didjaring ku du- kun-dukun nu palinter. Kitu deui Dampal Dalem mah tara nuang katuangan awon, djadi piteudamangeun teh kapegat,” walon guruna Radjaputra maritsa deui: ..Naha ari djelema nu tadi henteu didjaga tjara kula ? Meureun lamun hade pangdjaringna mah, saperti ka diri kaula, manehna moal gering !” Diwalon ku guruna : „Kantenan upami eta djelema beunghar- na sapertos Dampal Dalem mah. Nanging pribadosna mah teu tiasaeun kitu, margi malarat.” Pangeran Dipati : „A ri kaula bisa malarat ?” Walon guruna : „Teu mustahil Dampal Dalem oge keuna ku kamalaratan, ajeuna kaliung kasiput ku kasenangan soteh, wireh rama djumeneng radja. Nanging saha nu uninga, upami endjing atawa pageto aja musuh nu ngarebut kakawasaanana sareng ka- beungharanana rama Dalem, panginten Dampal Dalem oge nga- ligintjing, njandang kasangsaraan sapertos nu tadi.” Radjaputra ladju angkatna, ulatna mesum, bari ngemut-ngemut sakur nu geus katingali. Gok andjeunna pasarandog djeung hidji djelema geus k olot; buukna geus bodas, igana ragas bawaning ku begang, leumpangna kundang iteuk, teu kaur madju balas eureun ngareureuhkeun tjape. Pangeran Dipati kaget ningali djelema siga kitu rupana, pok naros ka guruna : „A ri eta naon, djelema atawa lain, matak sieun nendjo oge ?” Walon guruna : „Sumuhun eta oge djelema keneh, mung paran­ tos kolot.” Radjaputra: „Sarerea bakal kolot, tjara eta nu liwat tea ?” W alon guruna : „Kantenan, sakur nu njawaan mah sadajana oge bakal kolot.” „Kaula oge bakal kolot ?” saur Pangeran Dipati. Djawab guruna: „Salira Dalem oge engkena mah bakal sapertos nu tadi !” Ki Satjawiguna henteu kawawa nahan kapanudjuan hatena pok ngomong megat kalimah : „Masa Allah, aja leres salahiran bieu. 123

Karaos pisan ku kuring, bareto mah kuring teh asa tegep, tur djag- djag waringkas, ari ajeuna geus mimiti repot sareng roa nu karasa, kulit ngaroplok, urat kalendor, tanaga ngurangan !” „Puguh oge,” tjek Djajawiruna bari gogodeg, „manusa mah hen­ teu langgeng, emh, emh !” „Mangga teraskeun, gantung denge !” tjek Ki Satjawiguna. Mantri Djero tuluj neruskeun deui dongengna : „Radjaputra beuki mesum bae ulatna, teu eureun-eureun ngamanahan kasang- saraan di dunja. Barang keur ngemut-ngemut kitu, lar aja nu nga- gotong pasaran ngaliwat, diiringkeun ku nu tjareurik, rek dibawa ka kuburan.” „A ri eta naon ?” saur Pangeran Dipati bari nundjuk kana pasa­ ran sarta semu katjida kagetna. Guruna : „Nu maot.” Radjaputra : „Naon ari maot teh ?” Guruna : „Maot teh nja eta sukma lesot tina raga. Sadaja mahluk didjadikeunana ku sukma sareng raga, dimana sukma ngantunkeun ragana, nja djadi lajon, ladjeng bae dikubur, djadi parab rir/juh.” Pangeran Dipati sewot, lahirna : „Kaula oge bakal maot sarta badan kaula nu sakieu bagoma djeung sakieu tegepna teh bakal dikubur ?” Walon guruna : „Sumuhun dawuh, Dampal Dalem oge moal iasa sumingkir deui, tangtos bakal pupus sarta lajon Dampal Da­ lem bakal dikubur !” „Ana kitu,” saur Radjaputra, „hirupna manusa teh pinuh ku kasangsaraan. Teu kaharti, naha nu matak djelema karokomoan teuing hirupna di dunja teh, dibelaan tega nganiaja ka pada kawuia, soson-soson neangan kauntungan, keur naon ari henteu langgeng mah ?” • Saur guruna : „Eta mah anu kaliru bae, dupi nu terang kana dirina mah henteu kitu, hirupna di dunja teh sanes dipake sukan-sukan atawa ngumpulkeun dunja barana, namung dianggo ngalampahkeun kasaean, pahlana sampeureun engke upami pa­ rantos balik ka alam kalanggengan. Eta margina nu mawi roa djelema nu tjul sama sakali nunda kana kadunjaan wungkul ngi- 124 lari djalan nu baris njalametkeun kana dirina, upami parantos wangsul ka alam aherat.” Radjaputra mindel henteu ngalahir, ngamanahan sakur nu geus kadangu djeung katingali ku andjeunna. Sagala kasangsaraan dunja nu geus katingali, saperti: masakat, kolot, gering djeung maot, katjida ngaleutikkeun manahna sarta jakin dina panggalihna jen teu perlu kasengsrem ku dunja teh, sabab sagala rupa nu disebut kangeunahan teh, ngf.n pikeun saheulaanan bae, ari nu langgeng tea mah nja eta alam baka. Djorodjoj manahna palaj ngulik elmu kabatinan, malah ngaraos wegah majunan kawadjiban djeung kaagungan anu bakal tumiba ka andjeunna, nja eta djumeneng radja, ngaganti rama. Samulihna ti nagara, mentas ningali kaajaanana nu sakitu matak sedihna, Pangeran Dipati taja deui emutanana ngan palaj lesot tina kasangsaraan-kasangsaraan nu geus katingali tea. Bawaning ku han- tem diemut-emut, nepi ka gilig dina mjanahna, moal kersa djadi radja, tapi rek mitjeun andjeun, njingkahan sagala rantjana dunja anu matak nimbulkeun kasangsaraan tea. Sakumaha panorahna ahli nudjum nu lepus tea, henteu nja- lahan. Pangeran Dipati manahna palaj nunda kadunjaan geus Leu beunang dihalangan. Ku sabab ku andjeunna kagalih, lamun waktjn ka ibu-rama tangtu moal kawidianana, leos bae andjeunna ngalolos ngantunkeun geureuhana anu sakitu dipikageugeutna djeung putra pam,eget hidji, kira2 juswa satahun. Panedjana Radjaputra tine- kanan, sabab engkena andjeunna teh djadi guruna mangrebu-rebu djelema, malah tuluj ngadegkeun agama anjar, anu ‘dipundjung ku laksaan djelema nepi ka alam kiwari !” Ki Satjawiguna djeung Ki Djajawiruna tarungkul, teu lemek sakemek; dongeng Mantri Djero teh kawas katjida njerepna kana pikiranana eta dua djelema teh. Gawena ngan garogodeg bae, bari tingareh-eh. Barang geus rada lila, Ki Satjawiguna tjengkat, pok ngomong : „Masa Allah, kalintang saena eta dongeng teh, mani njerep kana lelembutan bawaning ku kahartos. Tetela djelema teh teu daja teu upaja !” Ditempas ku Ki Djajawiruna, omongna : „Jaktos, da kuring 125 mah mani maruringkak bulu punduk ari inget kana paeh teh !” Saur Den Jogaswara : „Tah, nja eta nu matak urang kudu eling tea oge, ulah katungkulkeun teuing ku haliah dunja, ul-ak nepi ka poho kana kaadilan. Geuning hirup di dunja teh ngan sakeu- deung pisan. Tetendjoan kaula, paman teh sakurang-kurangna geus meh lima puluh taun nja umur, tapi siga atjan seubeuli keneh bae rumingkang di bumi alam teh. Tapi naon beubeunangan hirup, pibekeleun keur engke di kalanggengan ? Tjing ku paman inget-inget, loba mana ngalampahkeun kahadean, djeung njieun kagorengan ?” Teu kanjahoan deni, gulang-gulang duanana rumpujuk bae nja- ruuh, bari ngarawu sempean Mantri Djero, ngaromongna bari da- reuda : „Duh, dunungan, teu kadararuga teuing kudu ngabinasa nu taja dosana. Njanggeman soteh bawaning ku sieun bae. Moal, moal, muga ulah djamuga, lamun nepi ka tega ngarebut pati. Nuhun, nuhun kaburu em ut!” Den Jogaswara katjida kagetna, ningali pepetaanana eta dua gulang-gulang, saurna : „Naha paman nu matak karitu peta, tjik kaula bedjaan !” Daradad Ki Satjawiguna njarita, silih tempas djeung Ki Djaja­ wiruna, imeut pisan ti. wiwitan nepi ka wekasan, taja nu kaliwat. Kakara Mantri Djero uninga nu sabenerna, nu matak andjeunna ditimbalan ka Pasir Untjal teh, sihoreng keur aja dina perkara, pangdengkianana Mas Anggataruna. Kakara kamanah, jen andjeunna teh katideresa. Ras emut kana wangsit ramana. Den Jogawara ngaraos, handjakal dumeh geus ngarempak saur sepuh, sabab ieu pitnah teh sare’atna mah siksaan ka salirana, dumeh geus lali kana djangdji, ngabukakeun rasiah rama, nu sakitu dimulamantianana. Ku andjeunna ajeuna karaos mamalana, kasupataun ku wangsit rama, kasiku ku saur sepuh. Tapi dalah dikumaha, sabab geus kabawa ku kadar salirana, rara wirang tan wande disorang, peurih njeri sedja dilakonan. Tjatjakan upama andjeunna palaj gantjang leupas tina pitenah, matak naon geuwat bae undjukan ka Pangawulaan, jen Njimas Ratnawulan teh bibi andjeunna, sabab sanadjan dipapaj oge ka Suniawenang 126

moal dipungkir, wantuning puguh keneh raratanana. Tapi tang tu kapaksa ngabolekerkeun deui rasiah ramana. Djadi sanadjan andjeunna salamet oge, ari matak rambat kamale ka sepuh mah taja-gunana, sabab lamun kitu sarua bae djeung ngawadalkeun ibu-rama. Raden Jogaswara gilig dina manahna, sanadjan nepi ka njanda- ngan hukuman atawa nepi ka nemahan pati oge, moal rek un­ djukan ka Pangawulaan, sedja tumamprak kana kadar salira bae. Barang geus asak nja ngamanah, pok andjeunna sasauran ka gulang-gulang nu duaan : „Ajeuna kumaha pikarepeun paman teh ? Ari tjara kaula mah henteu rek baha, lamun geus nepi ka pastina undur ti dunja lantaran ku pitenah, moal dikumaha. Djeung ongkoh lila himp oge tjumah bae, sabab salilana kaula katotol djelema goreng djeung bisa djadi kaula nandang hukuman, lan­ taran saajeuna teu atjan katoong kumaha nja pingaberesihaneun ngaran, sabab katerangan nu bakal nulungan kana diri, kudu dirn- siahkeun !” Tjek Ki Satjawiguna bari ngalimba: „Emutan kuring mah taja sanes, sangkan salira salamet, sae ngalolos bae. Keun ku kurmg rek diundjukeun dihakan maung, atawa palid di walungan bae !” Saur Den Jogaswara; „Beu, taja pelana, paman! Aluli beuki njutjud nurus tundjung, tangtu ngaran kaula terus gorengna, sabab lamun minggat, tjiri kaula boga dosa. Ku ingetan kaula mah, ka- djeun nemahan hukuman, lalaki mah ulah djedjerih ku pati. Keun bae da Gusti Allah mah teu lcahalang-kaalingan, sugan moal enja njiksa ka nu tanpa dosa. Lamun piwarangan geus katedunan, tang­ tu kaula balik deui rek masrahkeun diri ; rek dibeureum, rek di- hideung oge kumaha engke bae.” XXVII Mantri Djero henteu iasaeun kulem njileuk bae nepi ka isuk Wantji subuh andjeunna gugah, tuluj angkat ka walungan, ab- das, pek netepan subuh. Sanggeus panonpoe bidjil, bral deui angkat. Ti dinja mah geus deukeut ka Pasir Untjal teh, ngan ka- 127

halangan ku saleuweung deui. Beh andjeunna ningali sampalan ngeblak, di sisina aja lembur leutik, imahna oge meureun aja tilu suhunan mah. Di sampalan teh rendang pirang-pirang munding djeung domba, keur njaratuan. „Tuh urang njimpang heula ka lembur,” saur Mantri Djero, „urang neangan dahareun heula !” Tuluj tiluan nudju ka lembur, kabeneran nu baroga imah keur araja, keur njarClang eureun heula tina pagaweanana — ha­ rita teh wantji petjat sawed —• njarianeut di tepas. Barang ret na- rendjo ka Mantri Djero, urang lembur teh siga katjida kageteunana, pakepuk ngampar samak, sabab maranehanana henteu samar deui, tangtu nu sumping teh menak, dumeh diiring ku gulang- glllfing. Ktltnngon dina pasemonna djeunj dina pepctaanana, nu baroga amah teh. siga xiu ngandung karcuwas, lcasumpingpu ta- tamu teh katjida garugupna. „Sugan teh euweuh lembur,” tjek ki Saijawiguna, „hadena bae kapareng djalan ka dieu, sabab biasana mah lamun ngiring Pa­ ngawulaan rek bubudjeng, djalan teh sok ka ditu, ka tukangeun gunung litu, liu matak kakara ajeuna manggilian ieu lembur teh ; kabeneran, paingan hajang djalan norobos !” „Ieu teh geus lila aja lembur di dieu ?” saur Den Jogaswara. W alon nu dipariksa : „Parantos lami !” „Ari itu munding saha loba-loba teuing, dombana oge mani rajap, piraku djelema tilu kuren loba-loba teuing ingon-inginna!” Nu dipariksa tingharuleng semu nu bingung pidjawabcum Ki Djajawiruna muntir kumis, njieun pikagilaeun, omongna bari mundelik : „Hajoh djawab, dipariksa teh tjaritjing bae !” Walon nu pangkolotna : „Sumuhun kagungan djuragan !” „Djuragan naon ?’ saur Mantri Djero. „Sumuhun djuragan nu di dajeuh!” walon nu dipariksa. „Saha djuragan nu di dajeuh teh ?” „Sumuhun djuragan Djurusimpen !” „Baruk djuragan Djurusimpen ?” saur Den Jogaswara. „Sumuhun dawuh.” „Naha loba-loba teuing mundingna, beunang ngabibit, atawa beu- 128

nang ngagaleuh enengna ?” Bawaning ku sieun, daradad bae nu tunggu teh undjukan, jen eta munding, domba djeung embe nu sakitu lobana teh, lain beu­ nang ngabibit, atawa beunang meuli, tapi kabeh cge paseba. Ajeuna Mas Anggataruna kabuka rasiahna, nja eta salingkuh ka dunungan. Nurutkeun katerangan ti nu tunggu, lamun aja nu babakti teh tara diundjukkeun kabeh ka Pangawulaan, tuluj disari- wud bae ku Djurusimpen, sumawonna bangsa katuangan atawa barang nu raringkes mah, tara dilaporkeun kabeh. Atuh Mas Ang­ gataruna teh katjida untungna, mundingna oge geus aja ratusna, sumawonna embe, domba mah mani sababaraha bubuhan, sabab ongkoh nungtutan anak baranahan. Paingan Djurusimpen semu reuwas, waktu diwartosan rek angkat ka Pasir Untjal teh, meureun nja eta sieun katalungtik kaserongan. Teu lila, sanggeus barang tuang, Mantri Djero angkat deui rek ngabudjeng ka Pasir Untjal tea. Di djalan Ki Satjawiguna ngo­ mong : „Behna mah Mas Anggataruna teu beunang dipertjaja, nepi ka kumawani salingkuh kana kagungan Ratu. Atuh paingan sakitu ip beungharna, ari kitu djalanna mah. Keun geura, engke oge buhbeh tembong katjuranganana !” Kira wantji lohor, Mantri Djero djeung dua gulang-gulang geus sumping ka Pasir Untjal. Nu tungguna gantjang muru, njalikkeun. Tuluj Mantri Djero njarioskeun maksudna nu matak andjeunna sumping, sanggeus tamat, pok mariksa : ,.Kumaha loba untjal dja- luna ?” „Anu mawi,” walon nu tunggu teh, „ku margi sering ditungtut diala, rupina henteu sabaraha seueuma !” „Naha njebutkeun mindeng ditungtut diala, da Pangawulaan mah tara ngahadja-hadja miwarang ngala untjal!” Nu tunggu teh semu kaget, piundjukna: „Piraku djisim abdi teu pindo darnel, dina sausum ieu oge langkung sapuluh nu ditim- balan diala !” ,^Ah, teu kaharti, da ka lebet mah tara aja lauk untjal nu datang, saha nu marentahna ?” saur Mantri Djero. Walon nu dipariksa : „Djuragan Djurusimpen.” 129

Ki Satjawiguna nembrong, omongna : „Haaah, geus dua rupa ajeuna nu kaboker teh !” Saur Mantri Djero : „Kieu ajeuna mah rek disidikkeun bae heula, engke sore urang intip, lamun loba keneh djaluna, timbalan Pa­ ngawulaan urang djalankeun.” XXVIII Tunda heula Mantri Djero anu keur ngadjalankeun timbalan Pangawulaan, kakotjapkeun Ki Bulus. Ti sadjigna indit ti pa­ daleman, katjida manehna sedih pikirna, ambek njedek tanaga midek, tjurutjud bae bidjil tjimata, ngotjomang ngomong sora­ ngan: „Naha Anggataruna, silaing teh katjida teuing, hiri dengki ka nu teu boga dosa. Lamun aing lain kaluaran pasantren, sia diteluh !” Bari leumpang Ki Bulus henteu kendat mikiran piakaleun, sangkan Den Jogaswara bisa katulungan. Tina teu manggjh bae bongbolongan, djorodjoj aja pikiran rek nguninga bae ka ibu- ramana, sugan eta iasaeun ngadjait nu keur aja dina kaprihati- nan. Djeung kitu hadena bae, lamun nu djadi putra keur aja dina karerepet, ramana perlu diuningaan. Ki Bulus ngarasa nanggung kawadjiban, sabab lamun Mantri Djero nepi ka nemahan hukuman teh, tur ibu-ramana teu aruningaeun, manehna anu nandangan dosa lahir-batin, sabab manehna nu njaho djeung ongkoh nu se­ djen mah moal aja nu daekeun ngabelaan. Kabeneran Ki Bulus geus aja dua-tilu kaiina ngadeuheus ka ibu- rama Den Jogaswara, upama dipiwarang ngalajad djeung mawa kikintun, djadi kana djalanna geus apaleun pisan. Sebrut bae ma­ nehna leumpang madju ngidul, muru ka lembur tempat ibu-ramana Mantri Djero tjalik. Teu katjarita di dj el anna Ki Bulus geus tjunduk ka nu didjug- djug, datang ka nu diteang. Ibu Den Jogaswara norodjol ka luar, njidikkeun nu pupuntenan, ari gok teh Ki Bulus, atuh garwa Adje- ' ngan mani haliweuhweuh, saurna : „Aeh, bagea truing Ki Bulus ! Kumaha ari si Udjang tjageur ? Iraha indit ti ditu ?”

Mantri Djero 9 130

Ki Bulus didadah-deudeuh teh merengut bae, ulatna mesum, ngawalonna ngan saungkab peundeuj, kitu oge teu puguh unina, ngan kadenge gerermia bae, gek manehna diuk. Ibu Den Jogaswara kaget manahna, dumeh popolahanana Ki Bulus beda ti sasari. Luang katukang-tukang mah ulatna sok marah maj, ti kadjauhan keneh oge geus njerengeh bae seuri, djeung naha datangna lengoh bae, henteu rebo tjara bareto ? Keur pahuleng-huleng kitu, torodjol rama Den Jogaswara ka- luar, dumeh ngadangu garwana wahwar-wehwer, sauma : „Aja saha, kawas aja semah djauh ? Aeh geuning Bulus, geus lila ?” Ki Bulus ngagerem deui bae, maksudna mah meureun njebut „sumuhun” . Saur ibuna Mantri Djero : „N ja eta abdi teh kaget, naha ieu Bulus kawas nu susah, tjing pok njarita, aja bedja naon ? Henteu teu damang mah Raden Mantri teh?” Pok Ki Bulus njarita, sorana haroshos, imeut pisan sagala rupa kanjaho manehna diuningakeun. Segruk bae ibu Den Jogaswara nangis, saurna : „Aduh Gusti, anak abdi ngan hidji-hidjina teh aja nu nganiaja. Duh Udjang, ibu hajang papanggih heula, memeh maneh nandangan hukuman teh!” Ari tjarogena mah mindel bae, teu ngalahir saketjap, sotjana ba- seuh, pangambungna beukah, mengkek kasedihan anu taja papa- dana. Barang geus rada lila pok rama Den Jogaswara mariksa, lahira- nana : „Sugan maneh njaho, saha eta parekan teh djeung ir;ha si Udjang rek dihukumna ?” W alon Ki Bulus : „Duka saha, mung wartosna bae urang Sunia- wenang, sareng duka iraha bade dihukumna mah, margi waktos abdi bade mios, henteu tiasa pa tepang heula sareng putra teh !” „Baruk urang Suniawenang, saha ngaranna ?” saur ibuna Den Jogaswara. Ki Bulus : „Duka ari djenenganana mah.” „Lah andjeunna, abdi mah hajang papanggih heula ! Emh, naha Udjang maneh teh goreng teuing sisit, beunang poporose hijang 131

djeneng teh, geuning anggur rek nandangan hukuman !” Saur rakana : „Sing sabar Njai, sing sabar, keun da Gusti Allah n^ah kawasa tur adil. Lamun enja si Udjai'g aja dosana, nja huku- man bagianana, tapi lamun henteu boga kasalahan, piraku dihukum teu puguh-puguh. Tapi sanadjan kitu, perlu ari ditepungan heula mah, kadjeun urang nepi ka kaboker rasiah oge. sugan bae djadi lantaran bisa melaan anak. Upama geus nepi kana mistina, anak meunang hukuman, kitu deui urang meunang tjilaka lantaran ka- buka rasiah, kari sumerah kana kadar bae, keun da geus kolot ieuh! Barina ge, sanadjan lila hirup, ari salawasna kudu susulumunan tjara ajeuna mah, taja kangeunahanana.” „Mangga atuh iraha urang angkat teh, si Udjang geus asa aja dina panon bae, bawaning ku parantos hajang geura gok teuang,” saur geureuhana. „Isuk oge haju urang miang, tapi ingetan akang leuwih hade urang nepungan heula Kiai Djanggala, sabab eta teh geus kakon- tjara kaalimanana, urang njuhunkeun djiadna, djeung sugan bae aja pituahna nu mangpa’at, wantuning luhur elmuna,” walon rakana. Tuluj ibu Den Jogaswara sasadiaan pikeun angkat. Ki' Bulus rada teger deui hatena sarta teu weleh ngaharep kana salametna nu keur titeuleum dina lautan bahja. XXIX Malikan deui tjarita ti sabarang Mantri Djero angkat. Kang­ djeng Dalem ngadarnel rengrengan, nja eta djuragan Patih, Pang­ hulu, Djaksa djeung Kaliwon, baris mariksa sakabeh rentjang. Nu pangheulana disaur Mas Anggataruna, dawuhan Pangawulaan : „Tjoba paman, njarita pandjang kumaha nu matak paman bisa netepkeun jen si Jogaswara geus milampah tjidra, kumawani ka si Ratnawulan ?” Walon Mas Anggataruna : „Margi seueur saksina bae nu nja- ranggem ka abdi Dalem. Wirehing abdi Dalem rumaos djadi pana­ kawan pangkolotna. eta wartos teh enggal disidikkeun, hajang terang jaktos-henteuna, reh ku abdi Dalem henteu kahartos, naon 132 maksadna nu mawi pun Mantri Djero sering-sering teuing nepa- ngan pun Parekan. Abdi Dalem ladjeng ngadjurungan mata-mata, ngintip popola- hanana pun Jogaswara. Kalintang matak idjidna, dugi ka abdi Da­ lem henteu wantun miundjuk satjeplakna anu ditjarioskeun ku pun mata-mata tea, margi sanes undjukeuneun ka nu djadi ratu. Malah upami perlu nganggo saksi, sajagi pisan, anu terangeun kana kalakuanana pun Mantri Djero teh, nja eta badegana pun Parekan, wasta pun Sailem. Eta mah terangeun saniskantenna waktos silih rangkul, silih ...... !” Pangawulaan geuneuk pameuteuna, dawuh ana n a : Meugeus paman, meugeus, teu perlu didadarkeun sagala rupana, ku kaula oge kaharti.” Mas Anggataruna repeh sarta meunang isin saeutik, dumeh undjukan nu kurang pantesna. Teu lila pok Pangawulaan nimbalan, dawuhanana : „Tjoba tjalukan kabeh rentjang, sina asup liidji- hidji !” Djurusimpen bidjil ti pantjaniti, ngumpulkeun kabeh pana- kawan. Memeh asup kabeh rentjang di harewosan ku Mas Angga­ taruna, omongna : ,,A.ti-ati sia, lamun henteu undjukan sakumaha papatah aing, sia ulah sambat kaniaja !” Nu pangheulana disaur ngaran Astramanggala, gulang-gulang tukang ngadjaga lawang. Piundjukna mindeng manehna nendjo Mantri Djero ngandjang ka Nji Ratnawulan. „Iraha, poe naon, pukul sabaraha, djeung saha deui nu njaho- eun waktu maneh manggih si Mantri Djero inditna ?” saur Panga­ wulaan. Ki Astramanggala ngahuleng, bingung pingadjawabeun, wan­ tuning ari bohong mah hese dilelempengna. Tungtungna undjukan sakainget bae, rasana kapalang, lamun ngabohong kudu diterus- keun, supaja ulah katjiri, pok undjukan tapi ajeuna henteu ngon- tjrang tjara mimili, rada arapap-eureupeup : „Suniuhun dawuh din- ten Serien, klnten tabuh lima, eh ’tnbull genep, malah pun Sura oge terangeun, margi harita teh abdi Dalem nudju ngalantung sasare- ngan.” 133

„Senen mana, geus sabaraha bulan nepi ka ajeuna ?” dawuhan Pangawulaan. Leng deui bae Ki Astramanggala ngahuleng, barang geus mang­ gih pidjawabeun pok undjukan : „Sumuhun dawuh Senen pungkur, nembe sapuluh dinten antawisna ti dinten Dampal Dalem djeng-5 kar.” • ~ Saur Pangawulaan : „Si Sura sina asup !” Ki Astramanggala dipiwarang ka luar, sup Ki Sura asup, ulatna, semu susah, bingung kumaha nja undjukan ; upama haturan sata- rabasna jen henteu terang, sieun ku Mas Anggataruna, ari nga- bohong nurutkeun papatahna Djurusimpen, teu kaduga, sieun ka- bitur, djadi ngan tiaggal bingungna bae sagede gunung! Dawuhan Pangawulaan : „Dina poe Senen pukul genep, kira- kira geus aja sapuluh poe ti waktu aing indit ka Mataram, enja maneh geus babarengan djeung Ki Astramanggala ngalantung di djalan?” Ki Sura melengek semu kaget, piundjukna : ,,Budjeng-budjeng tiasa lumantung, waktos harita teh abdi Dalem teu tiasa kaluar- kaluar atjan, margi dina dintenan Dampal Dalem djengkar teh abdi Dalem disepak kuda, keuna kana lebah tuur, kenging satengah sasih teu tiasa leumpang.” „Maneh njaho si Mantri Djero sok dalang ka imahna si Rat- nawulan ?” Walon Ki Sura : ,,Mung wartosna bae, dupi njidikkeun pribados mah henteu.” Lolobana rentjang pada nerangkeun jen geus njaksian Mantri Djero mindeng datang ka imahna Nji Ratnawulan, tapi kabeh oge ari dipariksa pandjang mah, djawabna saperti Ki Astramangga­ la bae, taja nu tjotjog, wantuning rereana mah djidjieunan. Aja oge nu enja njahona, tapi ngan sasemet nangenan supna ka imah Nji Ratnawulan bae ari lampahna di djero imah mah teu aja nu bisn nernngkeun. N ji Saiiem oge dipafilcsn, tnpi imdjukanaiia satarabasna bae, henteu dileuwihan. Enja ari Mantri Djero dirangkulan tea mah, tapi da bari ditjeungtjeurikan, malah ku Nji Saiiem kadenge wak- 134 tu Mantri Djero ngagorowok njebutkeun : „Atuh embi teh bibi abdi !” sabab harita teh manehna keur aja di dapur. Pangawulaan katjida hemengna, ngamanahan ieu perkara, emuta- nana samar, aja pertjanten aja henteu kana dosana Den Jogaswara. Eta nu katjida ngeWedkeun manahna mah, make ngaku bibi sagala. Pok andjeunna nimbalan ka rengrengan, dawuhanana : „Tjik kumaha timbangan arandika, sidik atawa henteu kasalahanana si Jogaswara ? Tjoba Kaliwon heula njarita, pedah ti antara nu aja di dieu, dina umur mah, andika nu pangkolotna !” Tjong Mas Kaliwon njembah, piundjukna : „Emutan abdi Da­ lem parantos njata dosana pun Mantri Djero. Saperkawis roroana saksi pada nerangkeim, jaktos pribadosna teh sok dongkap ka rorom- pokna Njimas Ratnawulan. Kadua perkawis, piundjukna pun Sai- lem teu kenging dipertjanten, margi pribadosna teh badegana pun Parekan, tiasa djadi sailon oge- Hal perkawis pun Jogaswara ngaku bibi, eta oge teu atjan tiasa ditetepkeun leresna, margi mustahil eta teh akal, pipinding pikeun ngabunian kalakuanana nu serong. Emutan abdi Dalem ieu perkawis parantos ninggang kana angger- angger : „Pur kuntul kari tunggul, lar gagak tinggal tunggak, tikus mandjing eleng, katon buntute; hartosna katindih ku kari-kari katinggang ku drigama, beurit asup kana liang, tembong buntut- na. Sapertos pun Mantri Djero, kari-kari pribadosna sering dongkap ka r'orompokna pun Parekan, bet aja wartos nu teu kantenan, nja moal naon deui maksadna teh kadjabi ti bade milampah nu henteu pantes, lir ibarat beurit nu lebet kana liang tea, sanadjan dipungkir oge jen eta teh sanes beurit, moal aja nu pertjanten, margi sidik katingal buntutna !” Kangdjeng Dalem sadjongdjunga.n mah henteu ngalahir. Barang geus lila pok nimbalan : ,,Kumaha ari pikiran Djaksa ?” Djuragan Djaksa pok undjukan : „Mug> teu djadi rengating panggalih, rehing abdi Dalem bade undjukan sulaja sareng pamen- dakna pun Kaliwon. Jaktos pisan saksi-saksi roroana ngangken te­ rang kana kalepatanana pun Mantri Djero, namung emutan abdi Dalem, eta katerangan-katerangan teh teu atjan tjekap pikeun netepkeun dosana pun Jogaswara, margina : 135

Saperkawis aja dua saksi anu piundjukna ngentengkeun ka pun Mantri Djero, nja eta pun Saiiem sareng pun Sura; kadua perkawis sadaja saksi-saksi piundjukna teu aja nu sapagodos; kateranganana teu aja nu patjantel 'sareng baturna, malah Astramanggala mah kapendak bohongna teh, pribadosna ngangken sasarengan sareng pun Sura ningal pun Mantri Djero mios ka rorompokna pun Pare­ kan, padahal pun Sura mah dina waktos harita teh nudju udur di- sepak kuda ! Kumargi eta abdi Dalem njuhunkeun supados pun Mantri Djero dilepas tina perkawisna, margina angger-angger nu kapiundjuk ku pun Kaliwon pabentar sareng angger-angger. „Niti darsa,” nu kieu ungelna tea :

Hina harta, kina harti, hi.na pati, niti darsa, hina ngupat tan saksine, sekar megar tanpa mangsa, tundjung tuwuh ing sela, kumbang kiiwareging santun, mabure tanpa puara.

Dupi hartosna : Sanadjan beunghar roa dunja barana, tetep hi- nana upami eta kabeungharan taja nu terangeun ti mana asal- na : gaduh harti, tetep laipna, upami teu puguh guruna ; maot tetep hinana, upami teu puguh agamana; kahinaanana teu aja bentenna sareng nu ngagugat teu aja saksina ! Sadaja­ na aja dina kasamaran bae, misil kenibang anu ligar, geuning taja nu terangeun mangsana ; ibarat tarate djadi dina batu, teu aja nu terang saha nu melakna; sapertos odeng anu paran- tos seubeuheun sarining kembang, inditna tara mere bedja !” Pangawulaan rada bear budina, pok mariksa ka djuragan Pa­ tih : „Kari Patih ajeuna ngabidjilan hodjah, sabab timbangan Ka­ liwon djeung Djaksa pakia-kia !” „Emutan abdi Dalem,” saur djuragan Patili. „pamendakna pun Djaksa langkung seueur sapatotosna sareng timbangan abdi Dalem. 136

Ku margi eta emutan abdi Dalem, numutkeun angger-angger dri- gama mah, pun Mantri Djero henteu sidik kalepatanana!’ ’ „Kumaha ari timbangan Panghulu ?” saur Pangawulaan. W alon djuragan Panghulu: „Sumuhun dawuh pariksa Dalem, sanadjan numutkeun angger-angger drigama, pun Mantri Djero teh kirang sah kalepatanana, nanging moal njatjas kaberesihan dirina, upami henteu ninggang kana angger- adat, margina sadaja abdi-abdi anu parantos njarangka awon ka pribadosna, ngaraos moal sugema hatena, upami henteu ngiring ngajakinkeun kan3 kabersihanana. Dampal Dalem mugi tingali, sakieu diririkipna oge, ieu perkawis teh teu burung parantos djadi kembang tjarita. Abdi-abdi sadajeuh meh sadaja parantos terangeun sinareng pada ngadjeng-ngadjeng kana ragragna putusan, margi abdi-abdi oge pada ngaraos samar, aja nu pertjanten aja nu henteu kana dosana pun Mantri Djero teh !” „Kumaha atuh nja pikarepeun teh ?” saur Pangawulaan. W alon djuragan Panghulu : „Upami sapuk sareng manah, abdi Dalem gaduh emutan, ieu perkawis urang pasrahkeun kana pu­ tusan Nu Maha Kuwasa bae, sakumaha tali paranti nu ilahar di- djalankeun dugi ka ldwari, nja eta pun Mantri Djero diban tun ka leuwi Panereban, sina teuleum disarengaa batok kahok, supados kasaksian ku abdi-abdi saeusi dajeuh, lempeng-serongna pun Jogaswara. Jaktos bae pribadosna teu gaduh dosa, kantenan mun- tjulna deui saparantos batok kalem, jaktos bae gaduheun dosa, kan­ tenan memeh batok titereb oge, tangtos pribadosna muntjid manten, margi mungguh nu gaduh dosa mah, sanadjan palika, tukang teu­ leum, tara tiasaeun lami teuleumna dina waktos nedunan eta papan- tjen mah, ngadak-ngadak enggal eungap, kawantos ieu mah sanes sateuleum-teuleumna, nanging neuleuman kaberesihan dirina !” Pangawulaan urut marahmaj teh rarajna surem deui, dawu- hanana : „N ja kumaha tali paranti bae, sanadjan kaula sorangan ngarasa, jen si Jogaswara kurang njata dosana, ari nu sedjen tjang- tiaja keneh mah, hade sina nedunan angger-angger adat bae !” XXX Katjaritakeun deui ibu-ramana Den Jogaswara, nu keur angkat ngabudjeng ka pasantren Djanggala. Angkatna teu kaur ladju balas eureun-eureunan, malum geus sarepuh ; kakara lalakon sa- tengah poe oge ibu Den Jogaswara geus ngaraos katjida ripuhna. Sadjalan-djalan ngetjeblek bae, saurna : „Eh, teungteuingeun teuing urang dajeuh, anak aing dituding-tuding, sina unggah bale wata- ngan. Naha enja maneh teh Udjang, geus goreng laku lampah? Ke, dagoan heula ibu hajang papanggih heula, memeh maneh nemahan hukuman teh !” Meunang dua peuting di djalanna, nu arangkat geus tjunduk ka pasantren. Barang gok teh ibu-rama Den Jogaswara tepang djeung Kiai Abdul Mugni, itu-ieu tingpelengek bae, taja nu iasa sasauran ngaharuleng patingali-tingali silih teuteup pameunteu, bawaning ku katjida kagetna. Geura, kumaha teu rek katjida kagetna, tepang djeung sade- rek nu geus sakitu lawasna papisah, tur dina tempat nu teu disang- ka-sangka ! Boh Kiai Abdul Mugni, boh ibu-ramana Den Jogaswara, raraosanana pamohalan iasa tepang deui teh, sabab geus pada niat mitjeun andjeun. Ari ajeuna gok papajun-pajun pisan, atuh gabi’ug bae silih rangkul, bawaning ku kaliwat sono. Naha saha atuh Kiai Abdul Mugni teh ? Kiai Djanggala teh saenjana mah nu ngumbara, nja eta Pang­ hulu Suniawenang, anu lolos ti nagarana lantaran dibenduan ku Dalemna, dum,eh disangka sailon djeung ramana Den Jogaswara. Ari eta Panghulu teh pernah saclerek misan ka ramana Mantri Djero teh. Ibu Den Jogaswara nangis, bawaning ku waas, emut ka djaman kapungkur, waktu keur lubak-libuk taja kakurang, dipianeh, dipi- serab. Ari ajeuna ngantjlang di nagara deungeun, hirup susulum- putan, sieun aja nu nganjahoankeun, wantuning djelema buron. Waktu tatamu sarumping, di bumi teh ngan aja Kiai bae, ari geu- reuhana djeung putrana mah keur aja di kebon. Saur Raden Wirautama : „Masa Allah, naha kang, teu njanten 138 teuing urang bakal ditepangkeun deui ! Kumaha margina nu mavvi akang tjalik di dieui ? Panginten rai mah Kiai Djanggala teh sanes akang ! Parantos lami ari nguping wartos tea mah jen di lembur Djanggala aja guru anu katjeluk luhur elmuna. Djenengan Abdul Mugni teh geus kautara ka mana-mana, nanging teu gaduh sangka satjongo rambut, jen Kiai Abdul Mugni teh akang buktina, margi nudju djadi Panghulu di Suniawenang mah kapan djenengan teh Hasan Ulama ?” W alon Kiai Abdul Mugni : „Nja eta, kersaning Nu Maha Sutji, naha urang teh samilik teuing !” Daradad Kiai njarioskeun lalampahanana, imeut, pisan, lahirna: „Saparantos pun kakang datang ka ieu tempat, rehing bingung ku pilakueun, ladjeng bae ngawuruk ngadji ka barudak urang lem­ bur, lami-lami murid teh djadi ngalobaan, dongkap ka djadi pasan­ tren nu sakieu agengna. Ari perkawis ngaran, ku pun kakang teh dihadja digentos wantuning djelema buron, sieun aja nu njusul. Nelah dongkap ka ajeuna nu njarebut teh Abdul Mugni bae.” Saur ramana Den Jogaswara : „Nuhun, kang, nuhun, katuma- rimaan hate rai ka salira akang, taja keur ngabandingkeun, anging Gusti Allah anu bakal maparin gandjaranana kana kasaean akang, margina sasatna akang nu numbu umur teh. Tjatjakan upami henteu kabudjeng diwartosan mah, biheung kumaha pikadjadia- neunana. Mung aja kahandjakal teh, nja eta wireh akang kaban- tun sangsara ; tjatjakan upami terang mah jen salira akang bakal kabawa-bawa, rai teh moal ngalolos !” Walon Kiai : „Tina perkawis eta mah ku pun kakang tara dir emut-emut sareng pun kakang henteu ngaraos handjakal, sanadjan diri pribadi katjatjandak awon oge, margi parantos ngadjalankeun kawadjiban anu ditibankeun ka manusa, nja eta nulungan nu bade tjilaka. Ajeuna oge teu burung pinanggih sareng kasenangan. Ngan hawatos ku rai bae, Dalem Suniawenang, eta ku kenging kaangso- nan, padahal pun kakang terang, jen andjeunna teh sae manah ; kitu soteh bawaning kuatna nu ngarodjong bae ! Nanging upami andjeunna di ahir uningaeun, jen urang feu baroga dosa, tangtu andjeunna ngaraos handeueulna teh !” 139

,,Kumaha kang, sok ngadangu bedja ti Suniawenang ? Sajaktosna rai mah teu weleh kangen, wantuning lemah tjai sorangan, -sakitu parantos puluhan taun teu nintjak-nintjak teh, teu aja hilapna, beuki lami teh beuki emut bae, malah ieu mah rai istri, dugi ka sa- kapeung mah sok malaweung, kawas nu kaleleban sareng ongkoh ka beh dieunakeun mah kaleleban ku anak.” „Kaleleban ku putra ?” saur Kiai Abdul Mugni, „naha kagungan putra, kapan basa di Suniawenang keneh mah teu atjan kagungan putra !” Paralak Raden Wirautama njarios, silih tempas djeung geureuha- na. Barang nepi ka lebali Den Jogaswara dipiwarang masantren, Kiai Abdul Mugni nepak kana teku tatamu, saurna : ,,Atuh paingan teuing pun kakang teh asa-asa ari putra mah ! Paingan, teu kenging dipaling kereteging hate mah ; barang gok oge pun kakang teh kaget, dumeh tjeples pisan salira, nanging barang dipapaj, teu dae- keun nerangkeun nu saleresna, ngakukeunana teh anak tukang tani bae. Namung dina sadjeroning kitu teh teu weleh bae pun kakang neundeun hate teu pertjanten, margina eta ari menak Suniawenang mah, sanadjan aja di mana bae oge, moal burung katawis, sabab karagungan wanda sareng keureutan pameun­ teu anu teu aja di batur. Sareng aneh pun kakang teh terus njaah saperti ka anak bae. Kitu deui sakitu parantos tebih, manehna hen­ teu mitjeun ka pun kakang teh, malah upami pun kakang disaur ku Pangawulaan, mondok teh sok di putra- Saparantos djadi mantri, sok radjeun dongkap ka dieu. Kawasna bae aja pikima kadua leutik ka Si Njai ! Masa Allah, horeng Raden Mantri Djero teh putra !” Walon Raden Wirautama : „Nja eta nu mawi diomat-omatan ulah buka rasiah oge, malum bae rai teh sieun kanjahoan !” „Sareng saha rentjang sumping ka dieu teh ?” saur Kiai. W alon ibuna Den Jogaswara : „Itu, sareng Ki Bulus, di dapur!” Saur Kiai : „Aeh-aeh, tjik ka dieu Bulus, silaing nembongan !” Lol si Bulus nonghol tina panto bari seuri njerengeh. Lahiran Kiai : „Heueuh, beuki beresih bae, lila ngumbara di dajeuh mah !” Ibu Den Jogaswara ka seuit deui kaprihatinanana, segruk nangis, lahirna : „N ja eta akang, nu mawi abdi dongkap ka dieu teh bade 140

njuhunkeun pitulung, wireh pun anak keur nudju aja dina karS- repet, keuna ku perkara, dituding djinah sareng parekan Kangdjeng Dalem. Emli, atuh abdi teh moal boga anak, margina tangtos di- hukum pati. Tjing kumaha ajeuna piakaleunana, sangkan pun anak tiasa salamet ?” Kiai AbdUl Mugni ngarandjug ngadangu tjariosan ibu Den Jo­ gaswara kitu teh, lahima : „Teu kahartos, pun kakang mah weleh teu pertjanten Jogaswara gaduh kalakuan kitu. Eta ku sakitu ba- geurna, salamina aja di dieu taja pisan tjarekeunana, kana ngadji getol, kana papatah saregep sareng tuhu kana titahan, anu mawi barang putra pamitan bade ka dajeuh teh, katjida pun kakang per- tjajana, malah tjek kajakinan hate, tangtu eta budak teh kaanggo kumjawulana ; buktina dugi tiasa djadi mantri ! Ngan aja nu matak leutik hate teh saperkawis. Waktos Jogaswara masantren di dieu, manehna ngimpi, nja eta ngim-pi ngala lauk di walungan. Keur kitu ningal durukan, ladjeng manehna njampeurkeun ngadon siduru. Nanging henteu kuateun lami, margi ngarasa lalieur sareng lalandjung. Eta impian ku pun kakang diteang dina kitabna, kau- ng’el pibalukareunana, nja eta Jogaswara teh bakal kumawula ka menak, nanging bakal kenging kateuraos ku pitenah. Boa ajeuna kabuktianana teh.” Barang keur gendu raos kitu, kurutak

Teu katjaritakeun di djalanna, kakotjapkeun geus sarumping bae ka dajeuh, ngabarudjeng ka alun-alun. Di dinja kabeneran aja gulang-gulang keur luntang-lantung, rupana bae ngalanglangan 142

bisi aja nu rek ngadeuheusan. Pok Kiai Abdul Mugni mariksa ka gulang-gulang, lahirna : „Ari Pangawulaan aja ?” Djawab gulang-gulang : „Aja.” „Bisa lamun ngadeuheusan ?” „A n u mawi, kuring ngatjatjang di luar oge, nja eta bisi aja nu rek ngadeuheusan. Dinten ieu mah Pangawulaan teu iasaeun nampi nu madekan. Dawuhanana kudu dituduhkeun ka djuragan Patih bae.” „Euh kitu ?’ saur Kiai. „Ah, rek ka bumi djuragan Mantri Djero bae heula.” „A n u mawi, ajeuna mah teu kenging aja nu ngalajad,” tjek gu­ lang-gulang, „malah didjagi, wantu keur aja dina perkara.” Saur ibuna Den Jogaswara : „Piraku indung-bapana mah teu meu nang neang, puguh djauh-djauh didjugdjug teh nja eta hajang papanggih heula, tjik atuh pangngundjukkeun, salongok bae, geus hajang geura gold” Gulang-gulang teh semu kageteun, omongna : „Euh, ieu teh ibu- ramana ? Tjobi-tjobi bae undjukan ka djuragan Patih, panginten sageuj henteu kawidian.” Bring arangkat nudju ka kapatihan. Kabeneran djuragan Patih keur aja di pajun. Barang ret ningali ka Kiai Abdul Mugni andjeunna ngagupajan, sabab geus uningaeun, saurna : „Siga Kiai Djanggala, aja naon ngabrul-iigabrul ?” Kiai Abdul Mugni pok undjukan, gemet pisan tjariosna. Djuragan Patih kageteun pisan, saurna ka Baden Wirautama : „Akang teh rakana Dalem Suniawenang ?” ,,Manawi dipertjanten ...... ” walon Raden Wirautama. „Nuhun diparengkcun tepang,” saur djuragan Patih, „sajaktosna rai teh ti kapungkur hemeng ku kaajaan putra teh, wireh legegna sareng rupina, sanaos ngakukeun anak patani oge, siga turunan. Kawuwuh tindak-rengkakna estu teu aja tjawadeunana, nu mawi kahntang ngarendjagna, barang nguping aja lakuna nu teu patut teh. Teu atjan lami perkawisna Jogaswara parantos diparios, malah numutkeun angger-anggeran drigama mah, kalepatanana henteu 143 njata, mung ku margi pangadilan, sadjabana kedah mutuskeun drigama teh, kedah ngadjalankeun angger-angger agamana sareng adat deui, dina minggu pajun Jogaswara bade dibantun ka Leuwi Panereban. Nanging duka, ajeuna mah kumaha timbalan Pangawu­ laan bae, margi eta mah sakadar pikeun ngaleungitkeun katjang- tjajaan, djalaran ku pangadilan drigama kapendak kirang njata kalepatanana. Bari kaleresan akang sarumping teh, sakalian tiasa didamel saksi dina perkawisna Nji Parekan, margi sanadjan Jo­ gaswara jaktos beresihna oge, manah Pangawulaan moal tibra, upami henteu sidik jen Parekan teh bibina Jogaswara.” „Saha was tana ?” saur ramana Den Jogaswara. „Ratnawulan !” dawuhan djuragan Patih. „Atuh jaktos, eta mah pun adi,” lahir :buna Den Jogaswara. „Waktos ditilar ku djisim abdi, pribadosna masih keneh landjang alit, jaktos pun adi, margi mung hidji-liidjina gaduh dulur teh.” Djuragan Patih beuki marahmaj bae bubudenna, tuluj njaur gulang-gulang, nimba.an ngala Nji Ratnawulan. Teu lila N ji Parekan geus datang, digendeng ku dua gulang- gulang, njaroren gobang ; abon'g-abong ka sakitan, mani digondeng ku duaan, sugan moal enja leupas ! Njimas Ratnawulan ngantos di luar. Saur djuragan Patih: Kadieu, sina ka djero!” Barang lol oge Nji Parekan nonghol tina panto, ibuna Den Jogas­ wara lali kana tatakrama, udjug-udjug muru bae, kitu deui Njim,as Ratnawulan, polio di kaisin, gabrug bae silih rangkul, bari narangis. Saur ibuna Den Jogaswara : „Emh, Njai teu njana teuing, maneh aja di dieu djeung naon nu matak aja bedja teu puguh, kapan Jo­ gaswara teh sipat anak maneh ?” N ji Parekan ngagukguk nangis, walonna bari dareuda : „N ja eta ...... abdi teh ...... bawaning ...... hawatos ka atjeuk sareng ka engkang bao ...... margi sanggem putra ...... upami betus rasiah ...... matak tjilaka ...... sarerea !” Djuragan Patih gogodeg bae ningali nu keur silih rangkul teh, kitu deui geureuhana djeung eusi bumi, pada kaget djeung pada marilu sedih. 144

„N uliun,” saur djuragan Patih, „ajeuna mah kanjahoan ieu teh pitenah ; antos, ajeuna oge rai rek ngadeuheus ka Pangawulaan !” Tuluj djuragan Patih dangdos, harita keneh djung angkat ka padaleman. Saniskara nu ku andjeunna kadangu djeung kati­ ngali, dipiundjuk ka Kangdjeng Dalem. Pangawulaan katjida kaget manahna sarta bungah dina kalbuna, dawuhanana : „Gantjang saur sina ka darieu, hajang geura njaho !” W alon djuragan Patih : „Undjuk sumangga, nam,ung tadi teh aja panuhunna, manawi widi, harojongeun nepangan heula pun Mantri Djero.” „Hade,” dawuhan Pangawulaan „engke bae pasosore, sina da- ratang !” Tuluj djuragan Patih mulih, sasumpingna ka bumina, pok an­ djeunna sasauran ka tatamu : „Bilih bade nepangan putra mah taja pambenganana, mung engke pasosontSn disaur ku Pangawu­ laan, palajeun uninga sareng bade papariksa !” Ibu-rama Den Jogaswara katjida barungaheunana, lantaran te- reh patepang djeung putra. Brul arangkat ka bumina Mantri Djero, didjadjapkeun ku dua gulang-gulang. Teu lila' geus sarumping ka bumina Den Jogaswara. Dina go- lodogna aja nu keur dariuk lalaki tiluan ; nilik kana papakeanana mah kawas patjalang. Nu dariuk teh karageteun narendjo aja ta­ tamu mani ngabrul, gantjang ku gulang-guJang nu ngiring teh di- bedjaan, jen nu sarumping teh ibu-rama djeung wargina Mantri Djero. Ibuna Den Jogaswara miheulaan unggahna ka tepas, nu dari­ uk teh sirikna teu dilengkahan bae, tuluj ngagentaraan : „Udjang, udjang, buka panto, ieu ibu !” Waktu ibuna djeung ramana sarumping, Mantri Djero keur ngagoler bae, ngemut-ngemut kadar salira, bari teu kendat nene- da ka Gusti Nu Mahasutji, supaja didjait tina kaprihatinan nu taja babandinganana. Barang Den Jogaswara ngadangu aja nu ngagentraan, andjeun­ na ngoredjat, gantjang muru ka panto, ari braj teh panto muka ...... geuning ibuna ! 145

Taja papadana bae Den Jogaswara kagagas manahna ningali ibuna sumping teh ; eta ku geus sakitu sepuhna — salirana oge mani rangkebong — ari ajeuna ningali putra keur aja dina katung- garaan manah ! Kawas kasesahan nu leuwih gede ti batan eta mah, hese neangan bangsana. Nu matak katjida ngadjenghokna mah lantaran saterangna andjeunna teh teu pisan ngarep-ngarep kana sum,pingna ibu-rama teh, puguh sakitu djauhna. Djeung deui moal diuningaan, sumawomia iasa salamet tina hukuman, sanadjan nepi ka nemahan pati oge, moal ngawartosan, sabab ku andjeunna kagalih, pisakumahaeun teuing njerieunana manah ibu-ramana. upama aruningaeun putrana dihukum pati lantaran goreng kala­ kuan. Adjamanana Den Jogaswara, engke upama putusan geus ditibankeun sarta geus diembarkeun, andjeunna rek njuhunkeun widi mulih heula sakeudeung, nepangan sepuhna —■ sabab ari rek dihukum pati mah sole ditanja pamenta heula — tapi ngan sakadar rek sosonoan bae, sabab nguninga mah, jen andjeunna majunan hukuman, moal. Dimana engke geus mulih deui ka dajeuh, mem eh nemahan hukuman, rek ngahaturkeun surat ka ibu-ramana, nga­ wartosan jen andjeunna geus pupus, anu nandana mah saha bae supaja disangka sur-it ti nu sedjen. Kitu deui moal disebutkeun pupus nemahan hukuman, sangkan ulah katjida teuing matak ngerikna. Nu matak aja maksud kitu, taja lian, ngan bawaning ku njaah ka ibu-rama bae, palaj ulah ngantunan pikanjerieun teuing, sabab ku Mantri Djero kagalih, upama ngan saukur diwar- tosan pupus biasa mah, kasedihanana ibu-ramana moal tjara di­ uningaan pupus ku hukuman. Ari ajeuna torodjol sumping, moal salaii deui, tangtu geus aru­ ningaeun. Den Jogaswara njuuh kana pangkon ibuna ; ramana ngusapan mastakana, nu geus tjipruk ku tjisotja ibuna. Gar wan,. Kiai Abdul Mugni oge djeung putrana, Nji Halimah, patingsaleg- ruk, watir ka saderek djeung ka sipat putra, nu keur nandangan katunggaraan manah sakitu gedena. Barang geus leler, ibuna mariksa, bari mastakana Den Jogas­ wara ditjengkatkeun, lahirananan : „Udjang, ieu ibu nu ngajuga- keun maneh ka alam dunja ; tjik ibu rek nanja nu sabenerna :

Mantri D jero 10 146

enja Udjang teh geus milampah kalakuan goreng?” Den Jogaswara teu iasa ngadjawab, pisaureun teh ngadak-ngadak njelek, teu bisa kedal, ngan gigideug bae. Ari ret ningali ka gigir, aja Nji Halimah. Mantri Djero peureum bawaning ku lingsem emu- tanana : boa-boa Nji Halimah oge milu njangka goreng. Bakating ku kadjurung ku kalingsem, manah nu asalna sakitu antjurna teh, djadi teger deui, bidjil deui kapertjajaanana kana kaberesihan salirana. Gek tjalik, kakeueung, kaseber teh, ngadak- ngadak leungit, pck njarios gentrana ngontjrang, saurna : „Sajak- tosna henteu kedah ditjarioskeun deui kaajaan dina hate abdi, kantenan ku ama sarc-ng ku ibu oge kagalih. Disumpingan ku ama sareng ku ibu, miwah ku ieu Adjengan saputra-garwa, abdi ngaraos bingah tjampur sedih. Anu mawi bingah, wireh nudju aja dina karerepet, dilajad. Dupi nu mawi sedih, rehing ama sareng ibu bakal ningali ku sotja ku andjeun, abdi dikelat kana tihang pang- gantungan. Ari kana dosa abdi teh teu rumaos, namung sanaos mungkir dibelaan sumpah oge, taja paedahna, margi sanadjan ku Pangadilan teu kapendak kalepatan, upami henteu njumpo- nan angger-angger Agama sareng adat m-ih, tinangtos nemah?n hukuman. Ku margi eta abdi mah sumedja pasrah bae, kumam- bang kana pangersakeun Gusti Nu Maha Wisesa. Mung samemeh abdi dugi ka djangdji, bade njuhunkeun sih hapunten heula ka ama, rehing abdi parantos ngarempak wangsit, nja eta mukakeun rasiah, nu kedah dipageuhan tea. Malah nu mawi diri abdi mendak tjotjobi nu sakieu agengna oge sare‘atna mah keuna ku supata !” Daradad Den Jogpswara njarioskeun lalakonna, imeut pisan ; ku ibu-ramana oge kagalih, jen pangna putrana keuna ku pitenah teh, bongan mukakeun rasiah rama, sabab lamun henteu betus mah ka Nji Ratnawulan, putrana moal dirangkulan sarta moal larbek teuing ka bumina Nji Parekan ; meureun nu rek nudin^ oge mundur deui, lantaran kurang loba kaceranganana. Walon ramana: „Dihampura pisan, ngan pamenta amp, Udjang ulah kapalang tawekal, tembongkeun kalalakian. Lamun enja ma­ neh teu boga dosa, ulah mundur nadjan kudu nedunan angger- angger agama sapoe stratus kali oge. Sumawonna geus aja putusan 147 kitu, sanadjan euweuh, ku ama rek disuhunkeun ka Pangawulaan supaja maneh ngalakonan eta aturan, sangkan njata kaberesihan aw'ak maneh !” Keur gunem tjatur kitu, djol aja gulang-gulang piwarangan ti lebet, ditimbalan ku Pangawulaan njaur tatamu. Henteu ta- langke deui, bral ibu-rama Den Jogaswara, kitu deui Kiai Abdul- Mugni djeung garwana, arangkat ka padaleman, ngan Nji Halimah anu ninggalkeun maneh teh, dadakuna mah isin, padahal sono ka beubeureuh bae. Sadjengkama ibu-rama, Nji Halimah njampeur- keun ka Den Jogaswara, pasemonna semu katjida mideudeuhna. Saur Mantri Djero : „Emh, Neng, boa-boa moal kalaksanakeun lalamunan urang teh, geuning akang teh tereh njieun poe bung- suna, mulangkeun panjiraman !” Nji Halimah njurutjud tjipanonna, walonna : ,,Mugi-n*ugi bae Gusti Allah kersa nangtajungan, piraku njiksa nu taja dosa !” „Naha fineng pertjaja jen engkang teu boga dosa ?” saur Den Jogaswara bari mentjrong : sotjana Nji Halimah dipeleng, kawas palaj noong kana djero manahna. Nji Halimah malik neuteup, panonna mentjrong kana sotjana Den Jogaswara, omongna : „Pertjanten!” Mantri Djero ngaraos bungangang bawaning ku bungah, sa­ bab tadina mah sieun Nji Halimah milu njangka goreng, lahirna : „Sukur ari pertjaja mah, engkang mah asal dipertjaja ku fineng bae, keun nu sedjen mah teu ngandeleun oge kana kaberesihan diri engkang !” Nji Halimah pok deui haturan • „Kang, geuning urang teh baraja !” Mantri Djero kaget, saunia : „Baruk baraja, tjik njarios ku­ maha tuturanana ?” Pok Nji Halimah njarios sakumaha pamanggihna. Den Jogas­ wara rada lipur kaprihatinanana, sasauran dina manahna : . F.h lamun aing lila hirup, tjatjap temen kasukaan teh, nja katjintaan, nja baraja pipamadjikaneun teh !” Ibu-rama Den Jogaswara geus sumping ka padaleman, ditjalik- keun di bumi. Pangawulaan gantjang mariksa ka Kiai Abdul Mugni 148

lahiranana : „Bagea Kiai, geus lawas teuing teu aja embol-embol!” ^ 7 ^ Bari ningali ka Raden Wirautama, Kangdjeng Dalem mariksa: ,,Nja ieu saderekna Dalem Suniawenang teh ?” Rama Den Jogaswara tjong njembah, w:ilonna : ,,Manawi Dam­ pal Dalem pertjanten, sumuhun dawuh.’’ „N ja eta,” dawuhc.n Pangawulaan, ,,kenging tjarios teh ti Pa­ tih, katjida kagetna, panginten teh teu aja nu ngadon ngabuniaga. Harianeun Adjengan Djanggala, naha henteu nerangkeun ti bareto jen wargi Dalem Suniawenang, boro disangka urang dieu bae. sumawonna ka ieu mah ka akang, teu sangka kabina-bina aja di dieu djeung naha nu matak ngabarunian andjeun teh, tjobi tjario:,- keun sadjarahna- Patih mah rada kirang tetes njariosna teh !” Dai'adad Raden Wirautama undjukan lalakon salirana. Kang­ djeng Dalem bengong bae ngadangu tjarios tatamu teh. Sanggeus tamat njarioskeun lalakonna, Raden Wirautama ngawuwuh piun- djuk, pihaturna: „Ku margi ajeuna pun anak disangica gaduh dosa, sakalintang abdi Dalem; isinna, satiasa-tiasa hajang ngaliputan tapakna, dibelaan abdi Dalem tikoro andon peso ; bilih Dampal Dalem teu pertjanten kana piundjuk abdi Dalem, undjuk sumang- ga miwarang maluruh bae ka Suniawenang. Sanaos abdi Dalem kedah ditjaoskeun oge. dibabandang sapertos buron, sakersa tinu- mutan kalajan. kaiklasan !” Pangawulaan gogodeg bae, saurna : ,,Kutan kitu, kakara ajeuna terang anu saenjana mah kana sadjarah salira teh ! Hal Jogaswara mah teu kudu dianggo kasalem|pang, sabab ku rai oge teu kapendak lepatna, rek disina teuleum di Leuwi Panereban soteh, supaja tanv bah njata kaberesihanana bae, kitu oge lamun katimbang perlu ; ajeuna mah moal, seep pertjaja !” Piundjuk Raden Wirautama : „Sembah sewu nuhun, aja lahiran kitu, namung emutan abdi Dalem, perjogi pun anak sina nedunan angger-angger agama sareng adat; saperkawis pikeun nibrakeun hatena abdi-abdi nu ngaraos tjangtjaja kana kaberesihanana pun anak, kadua perkawis pikeun kajakinan abdi Dalem jen jaktos ga­ duh anak teh henteu w on lampahna. Margina abdi Dalem papisah sareng pun anak teh parantos sakitu lamina, henteu nanggel kana 149

kapengkuhanana, mapan aja dongeng nu bogoli ka indung, sapertos Sangkuriang ieu oge feu mustahil mikawani ka bibi, lantaran henteu terang !” „Leres, kawasna sae- kitu bse, supaja pada balungbang timur, ulah aja buntutna di ahir,” saur Kangdjeng Dalem. Sanggeusna nu ngadeuheusan budal, Kangdjeng Dalem njaur djuragan Patih, ditjandak barempag, perlu henteuna ngintunkeun utusan ka Suniawenang. Piundjuk djuragan Patih: „Emutan abdi Dalem mah perlu bae sa- perkawis pun Parekan tiasa kakumibah sadajana rereged anu diba- lurkeun kana dirina, margina ku nu awon hatena mah upami pun Parekan ku Dampal Dalem disambat deui, tur henteu aja sarat2na nu tiasa meresihan dirina, kantenan didjadjadikeun deui bae. Ka- hartos tangtos kitu pibalukareunana teh, margina saha nu terang, biheung teuing tatam,u nu ngangken saderek ka Pangawulaan Suni­ awenang teh undjukan henteu sajaktosna, akon2 malar pun Jogas­ wara sareng pun Parekan tiasa Lesot tina hukuman! Kadua perkawis, beuki atra katingalina kahasudanana djelema nu ngadjadjadikeun ieu perkawis. Emu tan abdi Dalem eta oge ulah diantep, margi satungtung di Nagara Tengah aja nu kitu moal towong panjerewe- dan !” Dawuhan Pangawulaan : ,,Puguh bae kudu dihukum. Tetela nu njieun onar teh Anggataruna. Eta djelema teu njana goreng hatena, tjoba kaula nepi ka kagegeringan mikiran nu teu puguh. Djaba ti eta manehna geus ngawiwirang dua djelema anu teu njata do- sana. Tapi saajeuna mah si Anggataruna ulah rek diharu-biru, dagokeun bae nepi ka ieu perkara rengse !’’

Katjaritakeun bedja geus kautera ka sanagara, jen dina poe nu geus ditangtukeun, di dajeuh .rek nibankeun hukuman ka Man­ tri Djero, anu geus disangka njieun peta hina djeung parekan Pa­ ngawulaan. Di dajeuh bende taja repelina, ngeungkeungan saban isuk, saban sore, nguaran jen dina poe eta teh kabeh djalma kudu r 150

kumpul di alun-alun, baris njaksian putusan pangadilan nu rek diragragkeun ka Mantri Djero. Kitu deui sanggeus nibankeun pu­ tusan, sakabeh djelema dimistikeun arindit ka Leuwi Panereban, baris njaksian Mantri Djero nedunan angger2 adat, nja eta teuleum dibarengan batok kohok, sakumaha nu geus biasa didjalankeun di Nagara Tengah, lamun putusan Pangadilan kurang njugemakeu- nana pikiran rahajat. Barang geus tepi kana waktuna, Mantri Djero dipapagkeun ti bumina ku perdjurit opat puluh, lengkep pakarangna. Isuk keneh oge di alun-alun geus ngaliud djelema mangratus-ratus, hajang ngadarenge putusanana perkara anu sakitu matak ngageundjleung- keunana. Leugeudeut iringan Mantri Djero angkat ti bumina, di- abring ku perdjurit sakitu lobana ; di pungkureunana ngabrul ibu- rairiana. Kiai Abdul Mugni djeung garwa-putra, angkatna tunglcul ulatna maresum. Di tengah alun-alun geus sadia papanggungan leutik, dipapaes ku daun tjanngin djeung rupa-rupa lawon warna-warna rupann. kitu deui baris pangtjalikan Kangdjeng Dalem geus disadiakeun. Barang geus ninggang kana waktuna, Pangawulaan lungsur ti pa­ daleman, diiring ku upa tjara. Dina handapeun papanggungan geus kumpul para prijaji djeung para ulama, sumawonna rengrengan pangadilan mah, nja eta Panghulu, Djaksa djeung Kaliwon, sarum- pingna pangheulana. Tuluj Pangawulaan mantjat kana papanggungan, burudul prijaji nu sedjen ngiring pandeuri. Djelema di alun-alun lobana tanpa wilangan, kabeh pada njanghareup ka papanggungan, mai'asang- keun tjeuli, sieun dawuhan henteu tetela kadengena. Teu lila gorowok djuragan Djaksa maos putusan, kieu unina : „Nagara djadi baruntak, anu miskin tambah miskin, taja lian lantaran ti pasendatan ! Sungut sambung lemek, suku sambung leumpang, nurut- keun angger-anggeraning drigama, putusan bale watangan, kaula djaksa perdata tudjuh djeung opat paliwarana, mere terang ka sugri nu karumpul sarta menta disakseni, jen Raden

4 151

Jogaswara, Mantri Djero Nagara Tengah, nu geus dituding njidreng resmina Njimas Ratnawulan, parekan luluhur Naga­ ra Tengah, dibatalkeun tina perkarana, lantaran kurang njata kasalahanana. Muga sarerea pada terang. Amin !” ,,Njakseni, njakseni !'’ Ljek sakabeh djelema saur manuk Geus kitu djung djuragan Panghulu ngadeg, gorowok deui andjeunna sasauran tarik ka sakur nu karumpul : „Sngut sam bung lemek, suku sambung leumpang, nurutkeun angger-ang- geraning agama djeung adat, kaula panghulu agung, wawakil panatagama, menta disakseni, jen Raden Jogaswara, Mantri Djero Nagara Tengah, nu geus dituding njidreng resmina N ji­ mas Ratnawulan, parekan luluhur Nagara Tengah, sanadjan nurutkeun drigama dibatalkeun perkarana, agama djeung adat menta upama : Nurutkeun galur karuhun, ngukuhan tali pa- ranti, sangkan sidik, sangkan jakin, nu disangka tanpa dosa, kudu teuleum di wralungan, neuleuman kaberesihan dirina. Ku sabab eta haju urang pada miang, muru ka sisi Tjikem- bang, dina Leuwi Panereban !” „N jakseni! njakseni !” tjeuk djelema loba. Djut Kangdjeng Dalem lungsur, kitu deui rengrengan pada ninggalkeun papanggungan, ngiring Kangdjeng Dalem. Di djalan geus disadiakeun titihan, sabab rek terus angkat ka Leuwi Pane­ reban tea. Kitu deui djelema loba, barudal ti alun-alun, paheula-heula muru ka Leuwi Panereban, wantuning pada hajang njaksian, kablre ■ sihanana Mantri Djero. Ti isulc keneh oge di sisi Leuwi Panereban geus ngaleuja djelema aja ratusna, anu rek laladjo Nagara ngadjalankeun kaadilan, ka- tambahan deui ku nu kakara daratang ti alun-alun, atuh sapan- djangna leuwi, peuntas ditu, peuntas dieu, geus pinuh ku djelema, kolot-budak, awewe-lalaki. Burudul aleutan perdjurit nu ngaping Mantri Djero tjunduk, leu lila Pangawulaan djeung rengrenganana sarumping. Barang geus sadia, djuragan Panghulu, ngaos dunga, ngadeg di sisi leuwi, majun ka kiblat. Satutupna ngaos dunga, pok andjeunna sasauran, Tjrub Den Jogaswara antjrub, ngaraas ka beh tengah. 153 gentrana ditarikkeun. Djelema kabeh repeh, nu kadenge ngan seakna tjai palid bae. Saur djuragan Panghulu: „Sungut sambung lemek, suku sam­ bung leumpang, kaula panghulu agung, wawakil panatagama, neda panaksen, agungna ka Gusti Allah nu -maha wisesa. djembarna ka sakur nu hadir, batinna ka Nu Ngajuga, lahirna ka bumi-langit, ka banju, ka kaju djeung ka watu, lamun enja Raden Jogaswara beresih dirina, singna kebcl teuleumna, ulah muntjul samemclr Sang Batok Kohok litereb !” Sakur nu ngadenge pada muringkak bulu punduk, komo nu karunjaeun ka nu rek nCmahanana mah, pada ngarass sedih. Su­ mawonna ibuna mah teu iasa ningali, manahna karaosna antjur. bawaining ku watir ka putra. Kumaha lamun mumbul memeh batok titeuleum ? Memeh antjrub, Mantri Djero diudaran heula panganggona, ngan kari lantjingan bae. Nu laladjo ronghok, pasedek-sedek, hajang awas ka nu rek teuleum tea. Tjrub Den Jogaswara antjrub, ngaraas ka beh tengah ; barang geus nepi ka nu rada djero, djuragan Panghulu oge lungsur ka tjai, tapi di nu deet bae, bari njandak batok beunang ngohokeun, leutik pisan liangna. Memeh prak, andjeunna ngaos dunga deui. Taja papadana bae nja kaketiran; djelema nu sakitu reana teh taja nu lemek sakemek; malah seakna tjai palid oge teu kadenge, kabeh pada tjengeng ka nu saperkara tea bae,. Tjai dina leuwi katendjo semu hedjo, ngadjumbleng matak pikakeueungeun. Barang geus sadia, djuragan Panghulu moparin tangara jen geus nintjak waktuna. Lep Den Jogaswara teuleum, kitu deui batok. bareng pisan diteundeunna dina tjai, burial tjai asup tina liangna, batok teh lalaunan kalem. Sakabeh nu ii.arendjo pada narahan ambekan, ret kana batok, ret ka nu teuleum. Batok teh beuki djero kalemna; dina palebah nu teuleum, ngerebek tjai teh ngaburial ka luhur. Tjai dina djero batok geus lebleban rek nepi kana biwirna, kitu deui dina palebah nu teuleum, ngaburialna tjai beiiki rosa. 154

Dina palebah dinja mah loba nu peureum, bawaning ku paur. sieun nu teuleum mumbul samemeh batok titereb. Kersana Nu Maha Kawasa, netelakeun Jogaswara teu boga dosa. teu lila lep bae batok teh kalem ; ger djelema surak, mani asa kain-' dit, bakating ku milu atoh, dumeh batok kalem samemeh nu teu- leum muntjul ti djero tjai, djadi sarerea pada jakin, jen Mantri Djc- ro teu boga dosa. Teu atjan eureun nu surak, Den Jogaswara bul mumbul, bari mura-murakeun tjai, tuluj ngodjaj ka sisi. Djelema beuki rame surakna, malah aja nu ngalung- totopongna, bawa­ ning ku milu atoh ka nu salamet tina bahja. Ari Mantri Djero, eu- keiar mah eungap, mentas teuleum sakitu lilana, katambah djeung kagagas manah, ningali djelema sakitu lobana nu keur salusurakan rtiintonkeun kabungahanana. Bru bae andjeunna ngalumpruk di sisi leuwi, njampaj dina djukut. Teu kanjahoan deui ibuna ti tonggoh muru, gabrug bae nu keur ngagoler teh dirangkul digugulung bari ditangisan. Teu lila djol ramana djeung Kiai Abdul Mugni, nu keur nahnaj teh dipajang ku duaan, ditjandak ka darat. Pangawulaan ogo gantjang ngabudjeng, katara dina pameunteuna, sedih patjampur bungah. Dawuhanana: „Jogaswara, djalma satia, gede temen dosana rjjelema nu geus hianat ka maneh. Muga-muga Gusti Maha Kuwasa males kana kadengkianana !” Leugeudeut djelema nu mangratus-ratus teh baralik ti sisi leuwi; Mantri Djero ditumpakkeun kana titihan Pangawulaan, kitu deui ibu-ramana djeung Kiai Djanggala dijiatui'anan tunggangan.. Den Jogaswara djeung ibu-ramana kitu deui Kiai saputra-gar- wa, teu kawidian mulih ka bumiria, tapi dipernahkeun di padale- m;an bae, dimum(ule dihade-hade, tuang-leueut sukan-sukan. Lain Den Jogaswara djeung ibu-ramana bae nu keur digunturan kabungahan teh, tapi IJangawulaan djeung sakabeh anu harade ha­ tena ka Mantri Djero oge pada milu sulca, ngan Mas Anggataruna, Mas*Kaliwon djeung rentjang2 anu sailon djeung maranehanana, nu samagaha pikir teh, isin, sieun sagala aja. Djurusimpen geus teu ngeunah dahar, teu ngeunah sare, sagala teu mirasa, tjek babasan tea mah, kedjo oge karasana asa tjatang bobo, tjai asa tuak bari, bawaning ku susah. Ari Mas Kaliwon hm djelu sagede gunung, 155 daek dibawa kana kagorengan, mindeng pisan manehna gege- lendeng, omongna : „Da kang Anggataruna nu mawa kana teu pu- guh teh, Handjakal teuing bareto make dihaminan, geus bae nang- keup mawa eunjeuh.” Kitu deui rentjang-rsntjang nu geus sapong- kol djeung Djurusimpen, gawena tinghareluk, tingharintul bae, nga- rasa bakal kaboker rasiahna. Mas Anggataruna mah komo deui wan­ tuning nu boga hodjah, katjida pisan sumpeg hatena, sabab ti waktu harita, ku Pangawulaan tara ditarik, tara ditakon. Paingan aja pari- basa: nu borok dirorodjok, nu titeuleum disimbeuhan, dasar bentang- na Mas Anggataruna getis surem, rentjang-rentjang nu tadina sai- lon djeung manehna teh, ajeuna mah pada yiukang-nonggong, sabab sarerea geus meunang bedja, jen Djurusimpen dibenduan ku Panga­ wulaan terkadang nandangan hukuman. Tuluj bae arundjukan"ka Pangawulaan jen maranehanana diomongan ku Djurusimpen bari tarotobatan piundjukna, daraek soteh kadjurung ku kasieun bae. Atuh sagala rasiah Mas Anggataruna budal, sumawonna Ki Satja­ wiguna djeung Djajawiruna mah, kitu deui patunggon Pasir Untjal djeung nu dititipan ingon2 ku Djurusimpen tea, pada undjukan. sabab Mantri Djero mah teu kaburu dipariksa, wantuning tadi oge dipiwarang indit teh ngan supaja njingkah bae. Pangawulaan mah ngan kaget bae dina sadjeroning manahna, tina henteu njangka Mas Anggataruna teh sakitu djahatna. Barang nu arundjukan geus imeut, Kangdjeng Dalem miwarang ka djuragan Patih, supaja Mas Anggataruna ditangkep bae„ diasupkeun ka pangberokan. Barang eta bedja geus kautara, di dajeuh munggah geundjleung, taja nu teu kaget, sabab Mas Anggataruna teh sakitu dipikaserabna, ari ajeuna kabedjakeun diberok. Di Pangberokan Mas Anggataruna gawena ngan inghak-ing- hakan bae ijeurik, handjakal kana kalakuanana. Mindeng pisan manehna gegeroan : „Kaliwon akang tulungan, pangnebuskcun, pangnSbuskeun !” Tjek nu ngaromong : „Tah, ])itjontoeun, nu malak ulah sok hasud ka batur oge, lisi tamiang meulit ka bitis !” Tunda pangeusi Nagara Tengah nu anjar njorang rupa-rupn kasedihan, kotjapkeun Dalem Suniawenang. Barang andjeunna geus lila marentahna nagara, ngungngeng aja dadanguan anu ma- tak handeueul kana manahna, bruhbreh mendakan katerangan anu netelakeun jen rakana, anu ku andjeunna rek dibinasa tea, kitu deui saderekna misan, Panghulu nu lolos, saenjana teh atah sasar, kaledjokeun ku nu bohong, pertjaruen kana omongan dji djieunan. Pangawulaan teh ngaraos kagungan dosa gede ka-binaJ upama andjeunna emut, teu ngeunah tuang teu ngeunah kulem. Mindeng pisan Dalem Suniawenang miwarangan njaksrak di na­ gara, atawa ngintunkeun djelema ka nagara sedjen, neangan sa­ derekna, tapi weleh taja nu bisa manggihkeun.

Dina keur susah-susah kitu, djol aja piwarangan Dalem Nagara Tengah, mawa surat. Pangawulaan kaget dina manahna, nampi serat ti Dalem Nagara Tengah teh, sabab sakitu djauhna, tur teu aja lantaran geusan susuratan. Ari diaos, bet njarioskeun jen di Nagara Tengah aja dua djelema nu ngakukeun saderekna, nu saurang djenengan Raden Wirautama, nu saurang deui ngaku saderek misan, kakasihna Raden Hasan Ulama, malah ngakuna urut Panghulu. Pangawulaan teh ngan sirik henteu surak bae,. bawaning ku bingah panggalih. eukeur mah sakitu kangenna ka saderek nu lolos teh, ajeuna diwartosan aja keneh dikieuna, atuh kabungahanana ngagunung-gunung, dumeh bakal iasa mundul dihampura, ngaleljur dosa.

Henteu talangke detii, tuluj andjeunna nimbalan ka papatihna sasadiaan baris angkat ka Nagara Tengah sarta teu lila anlarana Dalem Suniawenang geus djengkar, diiring ku para rentjang, kitu deui njandak pirang-pirang prijaji. Kakotjapkeun geus nepi bae ka Nagara Tengah. Kabeneran ramana Mantri Djero teu atjan mulih; barang gok teh tepang djeung rakana, Dalem Suniawenang teu antaparah deui, bruk bae njuuh kana teku rakana, mundut dihapunten sagala kalepatanana. 157

i\Tu naringali harookeun bae; ajeuna mah taja nu tjangtjaja deui, pada pertjaja jen enja ramana Mantri Djero teh saderekna Dalem Suniawenang. Pikeun minlonkeun kabungahan manah, Dalem Nagara Tengah nimbalan sasadiaan baris pesta. Padaleman dibebetek, kitu deui 'li alun-alun geus pinuh ku papadjangan, dihias ku l’upa-rupa perhiasan. Sagala tatabeuhan diajakeun, djelema ti suklakna ti siklukna pada kumpul, laladjo pesta. Ger ngangkat karia, an nu dipangantenkeunana Mantri Djero, sakalian ditikahkeun ka Nji Halimah, bebenena keur djaman di pasantren keneh, djadi garwaan ka saderek mindo. Pangurusna Pangawulaan ka Mantri Djero saperti ka putra ku andjeun bae sarta harita teh Den Jogaswara terus ditaekkeun pangkatna djadi kapala tjutak, dipapaiin kalung- guhan ngabawah somah saralus kuren. Sanggeusna pesta lekasan, Kandjeng Dalem Suniawenang pamit rek mulih sarta rakana djeung saderekna misan, nja eta ramana Den Jogaswara djeung Kiai Abdul Mugni, keukeuh ditjandak mulih ka Suniawenang, rek disenangkeun salilana arandjeunna djume- neng, minangka panjombo kateuraosan, anu dilantarankeun ku salira andjeunna. Eukeur mah nu ngalumbara teh geus paralajeun mulih ka bali geusan ngadjadina, ajeuna aja nu mapagkeun, atuh taja hinggana bae barungaheunana teh. Sanadjan arandjeunna di Nagara Tengah pinanggih djeung kasenangan oge, teu weudeu bae, palaj mulih ka lemah tjai mah. Mantri Djero oge ku Dalem Suniawenang dipundut rek ditjandak mulih, tapi Dalem Nagara Tengah ngawa- gel, lahiranana : „M ugi rai Dalem pertjanten, pun kakang mika- njaah Jogaswara teh moal benten sareng rai Dalem mugi ulah mangmang manah putra rai Dalem, anak pun kakang !” Samemehna papisah djeung ibu-ramana, Den Jogaswara soso­ noan heula. Saur ibuna : „Heg Udjang, ku ibu didungakeun, sate- rusna sing saralamet, balang-bengsalna mah geus kasorang, kari mulus rahajuna !” Ka mantuna ibu Den Jogaswara kieu wuwurukna : „Sing lulus Njai, djeung salaki teh da lain nu sedjen, tunggal dulur keneh, 158 sing tawekal aja di pengumbaraan, sing beunang dipake sulur ibu!’’ Samulihna tatamu, Kangdjeng Dalem njaur rengrengan, rek marios perkarana Mas Anggataruna. Nurutkeun papariksaan, kasalahan Djurusimpen teh aja lilu rupa : Saperkara manehna geus njieun pitenah ka Mantri Djero sarta upama eta pitenah teu kaburu kahalangan, nu dipitenahkeunana bisa nemahan pati ; kadua perkara manehna geus nitah, kalawan mere upah ka dua gulang-gulang, supaja Mantri Djero direbut patina ; katilu perkara Mas Anggataruna teh geus wani gasab kana kagungan Pangawulaan. Tah sakitu lobana dosa Mas Anggataruna teh ! Nurutkeun timbangan rengrengan, dosana Djurusimpen nu dua rupa, beunang dikeunaan hukuman nu kasebut dina angger- ; Hutang pati bajar pati, hutang wirang bajar ivirang. Tapi ku lantaran ngahutangkeunana pati henteu kaburu kadjadian, Mas Anggataruna teh ngan saukur didakwa ngahu tangkeun wirang bae, djadi hukumanana oge ngan saukur dibales wirang deui nja eta beuheungna dikongkorongan tambang, diider-ider di sadjero dajeuh, beungeutna ditjerong djeung buukna digundulan sabeulah. Ari dosana ngagasab kagungan Kangdjeng Dalem mah asup kana angger-angger nu beurat pisan hukumanana, nu kieu ungelna: Sadom araning baradja, sakunang araning geni, sakepeng artaning ratu, hukume toegeling gulu. Hartina : sanadjan djarum ari ka- sebutna pakarang, sanadjan ngan sakolenjaj ari seuneu, sanadjan sapeser ari duit kagungan ratu, eta kabeh sarua bahjana ; lamun kumawani, beuheung pigantieunana. Ari Mas Anggataruna geus wani gasab kana kagungan Panga- wulan, mistina dihukum pati, dibobontot (dipalidkeun hirup-hirup) atawa digantung. Den Jogaswara ngadangu putusan pangadilan sakitu beuratna teh katjida ngahelas manahna, hawatos ka Djurusimpen. Sanadjan manehna geus ngadjuligan oge, tapi ari kana kahadeanana mah Den Jogaswara henteu lali, sabab ku andjeunna kaemut, lamun 159

henteu didjeudjeuhkeun ku Mas Anggataruna, atjan puguh meu- nang kamuljaan tjara ajeuna. Ku sabab eta Den Jogaswara ngaraos kawadjiban gede pisan. ngadjait Mas Anggataruna tina pati; itung-itung males kaha- deanana bareto. Tuluj andjeunna ngadeuheus ka Pangawulaan, semu nu susah, piundjukna : „Nu mawi abdi Dalem marek ka pajuneun Dampal Dalem. wireh nguping wart os, pun Djurusimpen ku Pangadilan parantos ditibanan hukuman pati. Sakalintang abdi Dalem ngahelasna hate, rehing emut kana kasaeanana. Jaktos pun Anggataruna teh parantos hiri dengki ka abdi Dalem, namung kale- patanana ku abdi Dalem parantos dihapunten lahir-batin. Taja sanes tina margi emut kana kasaeanana bae, rehing abdi Dalem pang tiasa kumureb ka Dampal Dalem teh, lantaran pribadosna. Kawuwuh salamina abdi Dalem ngarentjang, djadi tukang kuda sareng tukang epok, pribadosna kalintang mikanjaahna ka abdi Dalem, anu mawi sakalintang sedihna nguping wartos pribadosna kenging hukuman nu sakitu abotna !” „Enja, tapi kadjahatan si Anggataruna lain mitenahkeun m-ineh bae,” saur Pangawulaan, „tapi geus wani ngagasab banda dunungan d eu i!” Piundjuk Den Jogaswara : „Sumuhun dawuh, namung titingalan abdi Dalem, sadajana nu disalingkuh ku pun Djurusimpen, teu atjan roa nu itjal, djadi pribadosna teh nedana liasil tina kase- ronganana mung nembe sakadarna. eta mah etang-etang pamulang kana djasana bae, wireh pribadosna teh parantos sakitu lamina kumawula ka Dampal Dalem. Manawi henteu djadi sesendu, abdi Dalem njuhunkeun bobot pangajon timbang taradju Dampal Dalem, supados pun Anggataruna digentos hukumanana nu sakitu abotna, ku siksaan nu langkung enteng !” Pangawulaan mindel, ewed ngamanahan piundjukna Raden Jogaswara. Barang geus kaemut, tuluj nimbalan ka Djaksa, supaja putusan pangadilan perkara Anggataruna, ulah wTaka diembarkeun. Isukna Pangawulaan miwarang ngajakeun rengrengan deui sarta Den Jogaswara ditimbalan ngawaktjakeun panuhunna di pajuneun rengrengan, saperti nu geus kaundjuk ka andjeunna. Mas Kaliwon 160 katjida bungaheunana dumeh saderekna aja pangharepan meunang kaentengan, ngomong di djero hatena : „Nja bener satria ieu dje­ lema teh, teu njana nu dilandi ku aing si manjang-munjung teh djelema mulja, luhur martabatna !” Djaksa oge ngabenerkeun kana timbanganana Den Jogaswara, sa­ bab saterangna mah kabeh kapala ge kahulangan kahadean ku Dju- rusimpen teh. Ma‘lum bae nu beunghar, tur beunang dipake panja- luuhan sakalieun ari butuh. Tjindekna rengrengan niupakal, hukuman Mas Anggataruna diganti ku nu rada on long. Demi putusanana nja eta : Mas Anggataruna teh ditundung, Leu meunang aja di wewengkon Nagara Tengah sarta radjakajana didjabel djadi milik Nagara, dibagikeun ka pakir-miskin. Atuh Djurusimpen teh muluntu pisan, tjek wiwilang mana, papakean oge ngan saraket awak. Eta hukuman sanadjan leuwih enteng batan hukum pati, tapi pikeun Mas Anggataruna mah karasana beurat keneh bae, wantuning nu sakitu asal lubak-libukna, ari ajeuna sadjaba ti kudu ngantjlang di nagara deungeun teh, kapaksa hirup ku panjukup, gede ku pamere. Ari Den Jogaswara tambah kamuljaanana, luhur harkat. gede berkat, djeung geureuha geugeut-lajeut, ku dunungan beuki tambah dipikaheman. Kitu deui sipat ibuna, Njimas Ratnawulan, ku Panga­ wulaan beuki dieugeuh-eugeuh bae, dipideudeuh, dipineneh. Ari Ki Bulus ? Manehna oge meunang kasenangan saumur hirupna, sabab sagala radjakaja ramana Den Jogaswara dipaparinkeun ka Ki Bulus, gandjaran kana kabelaanana.

TAMAT.

l^EKPUSTAKAAN FAKULT a s s a s t i r x : i