PAÑSTWOWYINSTYTUTGEOLOGICZNY PAÑSTWOWYINSTYTUTBADAWCZY
BART£OMIEJ SZA£AMACHA, B£A¯EJ TRZMIEL
G³ówni koordynatorzy Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski — A. BER, W. MORAWSKI Koordynator regionu Polski zachodniej — B. PRZYBYLSKI
OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI
1 : 50 000
Arkusz Czersk (165) (z 2 tab. i 4 tabl.)
WARSZAWA 2017 Autorzy: Bart³omiej SZA£AMACHA, B³a¿ej TRZMIEL
Przedsiêbiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, Zak³ad w £odzi ul. Nowa 29/31, 90-030 £ódŸ
Redakcja merytoryczna: Agnieszka £UKASIK
Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego dr S³awomir MAZUREK
ISBN 978-83-7863-748-6
© Copyright by Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa 2017
Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Anna RAÆKOS SPIS TREŒCI
I. Wstêp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
II. Ukszta³towanie powierzchni terenu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
III. Budowa geologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
A. Stratygrafia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 1. Paleogen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
a. Oligocen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 2. Neogen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
a. Miocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 3. Czwartorzêd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
a. Plejstocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Zlodowacenia po³udniowopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Zlodowacenie Nidy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Zlodowacenie Sanu 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Interglacja³ wielki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Interglacja³ mazowiecki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Zlodowacenia œrodkowopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Zlodowacenie Odry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Interglacja³ lubawski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Zlodowacenie Warty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Interglacja³ eemski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Zlodowacenia pó³nocnopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Zlodowacenie Wis³y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Stadia³ œrodkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Interstadia³ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Stadia³ górny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
b. Czwartorzêd nierozdzielony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
c. Holocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 C. Rozwój budowy geologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 IV. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
L i t e r a t u r a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
SPIS TABLIC
Tablica I — Zestawienie profili otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych)
Tablica II — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000
Tablica III — Profil geologiczny utworów starszych od czwartorzêdu na podstawie profilu otworu badawczego Nicponie 1 (otw. 50)
Tablica IV— Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000 I. WSTÊP
Obszar arkusza Czersk (165) Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 (SMGP) wyznaczaj¹ wspó³rzêdne 17°45'–18°00' d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 53°40'–53°50' szero- koœci geograficznej pó³nocnej. Jego powierzchnia wynosi 306 km2. Administracyjnie po³udniowa i po³udniowo-wschodnia czêœæ jego obszaru nale¿y do województwa kujawsko-pomorskiego (powiat tucholski, gmina Tuchola). Pozosta³y teren jest po³o¿ony w województwie pomorskim oraz obejmuje fragment powiatu chojnickiego z gminami Brusy, Chojnice i Czersk. Arkusz zosta³ opracowany na podstawie projektu badañ geologicznych sporz¹dzonego przez Petelskiego i Gondka (1996) oraz zatwierdzonego przez Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa decyzj¹ DG/KOK/21/97 z dnia 12.06.1997 r. Prace terenowe by³y prowadzone w latach 2006–2009. Zdjêciem geologicznym objêto obszar oko³o 310 km2. Podczas prac kartograficznych wzd³u¿ wytyczonych marszrut wykonano oko³o 300 sond i p³ytkich wkopów. Sprofilowano i opisano 35 ods³oniêæ naturalnych i szurfów. Charakterystyczne ods³oniêcia posiadaj¹ dokumentacjê fotograficzn¹. W ramach prac dokumentacyjnych odwiercono 666 sond rêcznych i mechanicznych (WH) o g³êbokoœci 2,0–4,0 m. Na linii przekroju geologicznego wykonano 31 sond mechanicznych (WH), z których ka¿da ma g³êbokoœæ 10,0 m (na mapie zaznaczono 21 z nich – tab. 1). W celu rozpoznania i udokumentowania osadów g³êbiej zalegaj¹cych odwiercono cztery otwory badawcze dla SMPG (kartograficzne): K-II £osiny (otw. 37 – g³êb. 75,0 m), K-I Czersk (otw. 40 – g³êb. 73,0 m), K-III Zapêdowo (otw. 46 – g³êb. 83,0 m) oraz K-IV M³yn Raci¹ski (otw. 52 – g³êb. 68,5 m), o ³¹cznym metra¿u 299,5 m (tabl. I). Na obszarze arkusza Czersk w latach 1965–1971 zosta³y wykonane cztery g³êbokie otwory strukturalno-poszukiwawcze (badawcze – otw.: 45, 50, 55 i 56), które dostarczy³y dane do opisu utwo- rów paleozoicznych i mezozoicznych na tym terenie. Na potrzeby ustalenia przynale¿noœci stratygraficznej i korelacji poszczególnych warstw geologicznych wykonano analizy specjalistyczne. Sza³amacha (2009) opracowa³ wyniki badañ litologiczno-petrogra-
5 T a b e l a 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych
Numer punktu Rodzaj Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ na mapie w notatniku punktu* (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) Uwagi geologicznej terenowym
1 3/7 sr Kwieki 133,6 2,1 Piaski i mu³ki jeziorne
2 3/8 sr Kwieki 133,5 2,0 Kreda jeziorna
3 4/4 sr Kwieki 132,8 2,4 Piaski humusowe
4 1/6 sm Malachin 141,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B
5 1/5 od Malachin 134,0 2,2 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne)
6 7/6 sm £ubna 134,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B
7 10/6 sr £ubna 133,6 2,0 Mu³ki zastoiskowe
8 9/10 sm Stodó³ki 139,0 3,0 Piaski i mu³ki deluwialne
9 14/6 sm Czersk 134,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B
10 13/11 sm Czersk 120,5 10,0 Przekrój geologiczny A–B
11 9/12 sm Z³otowo 118,0 3,0 Piaski rzeczne
12 17/11 sm Czersk 127,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B
13 23/10 sm Nie¿urawa 138,0 3,0 Osady organiczne
14 23/11 sm Skrzypówki 125,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B
15 6/17 sm £ukowo 130,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B
16 14/16 sm £osiny 122,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B
17 2/22 sm Fojutowo 125,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B
18 20/17 sr £osiny 120,0 2,5 Morena martwego lodu
19 23/17 sm Lipce 115,0 3,0 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) na torfach
20 5/22 sm Fojutowo 124,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B
21 I sm Zapêdowo 120,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B
22 II sm Zapêdowo 121,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B
23 III sm Zapêdowo 123,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B
24 IV sm Zapêdowo 123,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B
25 V sm Lutomski M³yn 125,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B
26 VI sm Lutomski M³yn 108,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B
27 VII sm Brda 120,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B
28 VIII sm Brda 121,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B
29 IX sm M³yn Raci¹ski 114,5 10,0 Przekrój geologiczny A–B
30 X sm M³yn Raci¹ski 123,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B
31 XI sm M³yn Raci¹ski 121,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B
32 18/28 sr Woziwoda 108,0 2,5 Piaski rzeczne tarasu nadzalewowego
*sm – sonda mechaniczna, sr – sonda rêczna, od – ods³oniêcie ficznych przeprowadzonych na 104 próbkach glin zwa³owych, mu³ków i piasków, pochodz¹cych z rdzeni czterech otworów kartograficznych. Badania palinologiczne 10 próbek utworów paleogenu i neogenu przeprowadzi³a Ziembiñska-Tworzyd³o (2007). Dokumentacjê badañ geoelektrycznych wzd³u¿ linii przekroju geologicznego wykonali Jagodziñska i Kalitiuk (2007).
6 W trakcie prowadzenia prac kameralnych przeanalizowano 60 archiwalnych profili otworów wiertniczych oraz szeœæ dokumentacji geologicznych. Przy opracowaniu arkusza korzystano równie¿ z wyników badañ uzyskanych na obszarach s¹siednich arkuszy SMGP – Karsin (Petelski, Majewska, 2008, 2009) i £¹g (Trzepla, Drozd, 2005, 2006). W celu uzyskania pe³nego obrazu budowy geologicz- nej tego rejonu oprócz badañ w³asnych wykorzystano równie¿ publikacje i opracowania kartograficz- ne z najbli¿szego s¹siedztwa badanego obszaru. Teren arkusza Czersk jako przedmiot szczegó³owych badañ geologicznych pojawia siê w litera- turze bardzo rzadko. Nieliczne wzmianki o nim wystêpuj¹ prawie wy³¹cznie w pracach regionalnych. Nieco wiêcej informacji pojawia siê w opracowaniach obszarów s¹siednich w zwi¹zku z przeprowa- dzonymi na nich badaniami. Pierwsze dziewiêtnastowieczne prace niemieckich uczonych dotyczy³y obszarów po³o¿onych na pó³noc i po³udnie od terenu arkusza Czersk. Jentzsch (1896) i Maas (1898, 1899b, 1900) zajmowali siê rejonem Tucholi. Podobnie mapy geologiczne w skali 1:25 000 opracowane przez Maasa (1897, 1899a) obejmowa³y swym zasiêgiem jedynie po³udniowy fragment obszaru arkusza. Berendt (1888) i Sonntag (1927) w swych publikacjach omówili deglacjacjê terenu badañ podczas ostatniego zlodo- wacenia na Pomorzu. Keilhack (1901) jest autorem Geologiczno-Geomorfologicznej Mapy Pomorza 1:500 000. Galon (1949) i Adamiec (1954) opracowali arkusz Bydgoszcz Przegl¹dowej Mapy Geolo- gicznej Polski 1:300 000, w którym zebrali wszystkie dostêpne dane o omawianym terenie. W pracach regionalnych Oko³owicza (1948), Matuszaka (1952), Galona (1953, 1958, 1968), Churskiej (1958), Liberackiego (1958), Nowickiej (1958) oraz Sylwestrzaka (1978) poruszono zagad- nienia morfologii sandru Brdy i Wdy, dolin Bielskiej Strugi i Czerskiej Strugi oraz rozwoju sieci dolinnej na Pomorzu. Prace Oko³owicza (1948), Galona (1952) i Roszko (1968) obejmowa³y tematykê roz- mieszczenia i budowy moren czo³owych oraz zasiêgów faz recesyjnych ostatniego l¹dolodu na terenie Pomorza. Augustowski i Sylwestrzak (1973) pracowali nad morfogenez¹ centralnej czêœci Pojezierza Kaszubskiego, natomiast Drozdowski (1979) zajmowa³ siê deglacjacj¹ obszaru objêtego ostatnim l¹dolo- dem na terenie Dolnego Powiœla, a Makowska (1979) opisa³a wystêpuj¹ce na tym terenie osady inter- glacja³u eemskiego. Lisicki (2003) przedstawi³ wystêpuj¹ce w dorzeczu Wis³y litotypy plejstoceñskich glin zwa³owych wraz z ich litostratygrafi¹. Zosta³ tak¿e opublikowany arkusz Chojnice Mapy Geologicznej Polski 1:200 000 (Butrymowicz, 1978a; Butrymowicz i in., 1978) wraz z Objaœnieniami (Butrymowicz, 1978b). Opracowanie to stano- wi³o syntezê ówczesnych badañ i wiedzy o tym terenie. Informacje o budowie geologicznej g³êbszego pod³o¿a podczwartorzêdowego na terenie arkusza Czersk mo¿na odnaleŸæ w pracach regionalnych, gdzie o utworach permu i mezozoiku pisali Marek i Pajchlowa (red., 1997), o osadach neogenu i paleogenu – £yczewska (1958), Piwocki i Ziembiñska- -Tworzyd³o (1995) oraz Uberna (1974), natomiast o tektonice i neotektonice – Baraniecka (1983) i Dadlez (1983).
7 II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU
Obszar arkusza Czersk jest po³o¿ony w Borach Tucholskich – mezoregionie nale¿¹cym do makroregionu Pojezierze Po³udniowopomorskie i podprowincji Pojezierza Po³udniowoba³tyckie (Kondracki, 2009). Morfologia obszaru badañ zosta³a ukszta³towana g³ównie w wyniku dzia³alnoœci wód roztopo- wych, wytapiania siê bry³ martwego lodu, procesów eolicznych oraz akumulacji osadów w dolinach rzecznych i w zag³êbieniach bezodp³ywowych. RzeŸbê terenu charakteryzuje ma³e urozmaicenie, a jego powierzchnia, lekko nachylona w kierunku po³udniowym, wznosi siê maksymalnie na wysokoœæ 152 m n.p.m. w rejonie Gutowca. Najni¿ej po³o¿one miejsce – na wysokoœci 97 m n.p.m. znajduje siê w dolinie Brdy ko³o Woziwody. Dominuj¹c¹ rolê w obrazie morfologii tego obszaru odgrywaj¹ r ó w n i n y s a n d r o w e i w o d - n o l o d o w c o w e, które pokrywaj¹ 80% jego powierzchni (tabl. II). Wed³ug Galona (1953, 1958) jest to typowy sandr Brdy z licznymi z a g ³ ê b i e n i a m i p o w s t a ³ y m i p o m a r t w y m l o d z i e, co stanowi cechê charakterystyczn¹ dla sandru dziurawego. Wg³êbienia te czêsto wype³niaj¹ torfy i namu³y. Powierzchnia równin lekko opada w kierunku po³udniowym – od wysokoœci oko³o 152 m n.p.m. w rejonie Gutowca do 107 m n.p.m w okolicy M³yna Raci¹skiego. W strefie pomiêdzy D¹bkami a Raci¹¿em ponad równiny sandrowe wystaj¹ pagórki moren martwego loduo wysokoœciwzglêdnejnieprze- kraczaj¹cej oko³o 10 m i o rozci¹g³oœci do oko³o 1 km. Formy te ci¹gn¹ siê pasem w kierunku SW–NE. Doœæ monotonn¹ powierzchniê równin wodnolodowcowych urozmaicaj¹ liczne w y d m y. Wysokoœæ wzglêdna wiêkszoœci z nich jest niewielka i nie przekracza na ogó³ 2–3 m. Najwy¿sze pagórki wydmowe wystêpuj¹ w okolicy Koñskich B³ot i osi¹gaj¹ wysokoœæ dochodz¹c¹ do oko³o 8–10 m. Wielkoœæ powierzchni tych form waha siê od kilku do ponad 750 m2 – w tych przypadkach tworz¹ siê ju¿ pola wydmowe. Kszta³t pagórków jest zró¿nicowany – na terenie arkusza znajduj¹ siê wydmy paraboliczne, wyd³u¿one wa³y i formy o nieregularnych kszta³tach (Nowicka, 1958). Wydmom towarzysz¹ r ó w n i n y p i a s k ó w p r z e w i a n y c h. Ich powierzchnia jest lekko falista, o deniwelacjach nieprzekraczaj¹cych kilku metrów. Równiny te wystêpuj¹ na wysokoœci od 115,0 m n.p.m. w rejonie Woziwody do 151,8 m n.p.m. w okolicy Gutowca. Nale¿y podkreœliæ, ¿e procesom eolicznym zosta³a poddana znaczna czêœæ obszaru równin sandrowych, jednak¿e w wielu miejscach mi¹¿szoœæ osadów, które uleg³y eolizacji, nie przekracza 0,5 m i dlatego nie zosta³y one zazna- czone na szkicu geomorfologicznym. Na terenie arkusza dolina rzeki Brdy rozcina obszar Tucholskiego Parku Krajobrazowego, a jej dno jest po³o¿one na wysokoœci od 97 m n.p.m w rejonie Woziwody do 107 m n.p.m. w okolicy Rytla. Listwy t a r a s u a k u m u l a c y j n e g o nadzalewowego 6,0–10,0 m n.p. rzeki, miejscami o szerokoœci oko³o 400 m, ci¹gn¹ siê pasem wzd³u¿ doliny na odcinku od Dziekrza do Woziwody (Galon, 1953).
8 W pozosta³ej czêœci doliny Brdy oraz w dolinach bocznych dop³ywów osady tego tarasu zachowa³y siê fragmentarycznie w okolicy Ubogiej, Stobna i M³yna Raci¹skiego. Jego krawêdzie s¹ miejscami maskowane utworami eolicznymi lub spe³zniêtymi osadami wodnolodowcowymi. D n a d o l i n Czerskiej Strugi (Matuszak, 1952) oraz Niechwaszcza i jego dop³ywów (sama rzeka p³ynie ju¿ na terenie arkusza Karsin) wype³niaj¹ w przewa¿aj¹cym stopniu torfy, tworz¹ce r ó w n i n y t o r f o w e. W strefach krawêdziowych wysoczyzny, g³ównie w pó³nocnej czêœci badanego obszaru, znajduj¹ siê niezbyt liczne suche lub okresowo przep³ywowe doliny zaklasyfikowane jako d o l i n k i w o g ó l - noœci, nierozdzielone (tabl. II). Wysokoœæ k r a w ê d z i wysoczyzny dochodzi w okolicy Woziwody do oko³o 10 m. W obrêbie równin sandrowych wystêpuj¹, miejscami liczne, p³askie obni¿enia wype³nione osadami mineralnymi lub mineralno-organicznymi, bêd¹ce dnami starych jezior, które na tablicy II za- znaczonojakorówniny jeziorne. Znajduj¹ siê one na wysokoœci od 112 m n.p.m. w rejonie Mrowiñca oraz Rzepicznej do 134 m n.p.m. w okolicy Olszyn. Liczne nieckowate wg³êbienia, zajête na ogó³ przez osady organiczne i rozprzestrzenione na ca³ym badanym obszarze, zosta³y wyró¿nione jako d r o b n e z a g ³ ê b i e n i a o r ó ¿ n e j g e n e z i e. Niewielki fragment obszaru arkusza po³o¿ony w pó³nocno-wschodniej jego czêœci, w rejonie Czerska, zajmuje w y s o c z y z n a m o r e n o w a f a l i s t a. Jej powierzchnia wznosi siê na wysoko- œci od 123 m n.p.m. w Czersku do 140 m n.p.m. w Juñczy. Deniwelacja na tym terenie przyjmuje war- toœci oko³o 2–5 m. W obrêbie omawianej czêœci wysoczyzny wystêpuj¹ dwa pojedyncze pagórki moren martwego lodu o wysokoœciach nieprzekraczaj¹cych 8 m. Niewielkie fragmenty wysoczyzny morenowej, wystaj¹cej spod osadów równin sandrowych mo¿na spotkaæ tak¿e w rejonie Zapêdowa, Malachina, Krzy¿a, Plecna, ¯ukowa i M³yna Raci¹skiego. Na odcinku Bia³a–Rytel, przez ca³¹ szerokoœæ terenu arkusza, przebiega k a n a ³ (Wielki Kana³ Brdy); prawie na ca³ej swojej d³ugoœci posadowiony na nasypach. Omawiany obszar charakteryzuje siê dobrze rozwiniêt¹ sieci¹ rzeczn¹ i w ca³oœci nale¿y do dorzecza Wis³y i zlewni Ba³tyku. Lewobrze¿ny dop³yw Wis³y, Brda, przep³ywa w po³udniowej i po³udniowo- -zachodniej czêœci badanego terenu, od Rytla (107 m n.p.m) do Woziwody (97 m n.p.m). Brda w tym rejonie jest rzek¹ silnie meandruj¹c¹ i o niewielkim spadku. Prawobrze¿ny dop³yw Brdy stanowi Raci¹ska Struga, a lewobrze¿ny – Czerska Struga. W pó³nocnej czêœci terenu arkusza niewielkie, bezimienne cieki zasilaj¹ rzekê Niechwaszcz, bêd¹c¹ dop³ywem Wdy (Czarnej Wody). Dzia³ wodny drugiego rzêdu pomiêdzy dorzeczami Brdy i Wdy przebiega na linii od £ubnej przez Cegielniê do Kwiek. Istotnym elementem systemu hydrograficznego jest sztuczny kana³ (Wielki Kana³ Brdy), równoleg³y do koryta Brdy (z akweduktem w Fojutowie) i biegn¹cy na obszarze arkusza od Bia³ej przez Klocek i Legb¹d do Rytla.
9 W centralnej i po³udniowo-zachodniej czêœci opracowanego obszaru wystêpuj¹ liczne jeziora o dwóch typach genetycznych. Najwiêkszym zbiornikiem jest Œpierewnik, który z jeziorem Suszek i ciekiem Suska Struga tworz¹ system jezior rynnowych. Jego powierzchnia wynosi oko³o 1,4 km2, g³êbokoœæ – 14 m, a lustro wody jest po³o¿one na wysokoœci 113 m n.p.m. Jezioro Raci¹skie, Rudnica, Jezioro Bia³e, Krasne, Jezioro Sztuczne (Szczuczno) i Œwidno jako jeziora wytopiskowe powsta³y w zag³êbie- niach po bry³ach martwego lodu. Maj¹ one charakter przep³ywowy i uk³adaj¹ siê pasowo wraz z dnami wyschniêtych jezior wzd³u¿ linii Raci¹ski M³yn–Klocek–Bia³a, Legb¹d–Bar³ogi i Twaro¿nica–Z³otowo. Prawdopodobnie wyznaczaj¹ one strefy krótkotrwa³ego postoju l¹dolodu na tym terenie.
III. BUDOWA GEOLOGICZNA
Budowa geologiczna badanego terenu jest s³abo rozpoznana. Spoœród 58 otworów wiertniczych 24 zlokalizowano na obszarze miasta Czersk, a pozosta³e s¹ nieregularnie rozrzucone g³ównie w po³udniowo- -zachodniej czêœci terenu arkusza. Oko³o 80% jego powierzchni nie zosta³o udokumentowane ¿adnymi otworami wiertniczymi. Cztery otwory badawcze wykonane w celu rozpoznania zasobów z³ó¿ ropy naftowej i gazu ziemnego siêgaj¹ do utworów pod³o¿a paleozoicznego (Lutom 1 – otw. 45, Nicponie 1 – otw.50, Stobno 3 – otw.55 i Stobno 1 – otw.56). Osiem otworów zosta³o zakoñczonych w utworach paleoge- nu i neogenu, a pozosta³e – to p³ytkie otwory studzienne, maj¹ce g³êbokoœæ 5,0–95,0 m. Rozpoznaj¹c budowê geologiczn¹ pos³u¿ono siê przede wszystkim wynikami analiz utworów z czterech otworów kartograficznych (tabl. I), odwierconych w £osinach (otw. 37), Czersku (otw. 40), Zapêdowie (otw. 46) oraz we M³ynie Raci¹skim (otw. 52). Zaznaczyæ nale¿y, ¿e wyniki badañ rdzeni z tych otworów, ze wzglêdu na brak przewodnich poziomów glin zwa³owych, nie pozwoli³y na jedno- znaczn¹ interpretacjê budowy geologicznej terenu arkusza. Przy ustalaniu schematu litostratygraficz- nego kierowano siê w du¿ym stopniu wynikami badañ przeprowadzonych na obszarach s¹siednich arkuszy SMGP – £¹g (Trzepla, Drozd, 2005, 2006) oraz Karsin (Petelski, Majewska, 2008, 2009).
A. STRATYGRAFIA
Stratygrafia oraz skrócony opis litologiczny utworów, które nie ods³aniaj¹ siê na powierzchni podczwartorzêdowej (tabl. III), zosta³y opisane na podstawie profilu otworu w Wysokiej (otw. 50) oraz danych z prac Dadleza (1983) i Butrymowicza (1978b). Najstarszymi utworami poznanymi na obszarze arkusza Czersk s¹ nieprzewiercone i³owce syluru, wystêpuj¹ce w Wysokiej (otw. 50) na wysokoœci 2871,0–2902,0 m p.p.m. Powy¿ej (2381,0–2871,0 m p.p.m.) zalega 490-metrowa warstwa utworów dewonu, któr¹ buduj¹ naprzemianleg³e serie i³ow- ców i piaskowców z wk³adkami dolomitów po³o¿onych na wysokoœci: 2496,0–2517,6 m p.p.m.,
10 2741,0–2758,0 m p.p.m. i 2821,0–2832,0 m p.p.m. W stropowych partiach i³owców znaleziono wk³adki anhydrytów. Utwory cechsztynu o mi¹¿szoœci 316,0 m zosta³y nawiercone na wysokoœci 2065,0 m p.p.m. Sp¹g warstwy buduje 169,2-metrowa seria anhydrytów, powy¿ej których wystêpuje poziom dolomitów o mi¹¿szoœci 35,8 m. Jego strop tworzy 111-metrowa seria i³owców. Utwory triasu dolnego s¹ reprezentowane przez 514-metrow¹ warstwê i³owców, nawiercon¹ na wysokoœci 1551,0 m p.p.m. W jej obrêbie, na g³êbokoœci 1758,0 m (1638,0 m p.p.m.), wystêpuje 9-metrowa wk³adka piaskowców ¿elazistych. Profil osadów triasu œrodkowego tworzy seria i³owców z wk³ad- kami dolomitów, o mi¹¿szoœci 77,0 m i stwierdzona na wysokoœci 1474,0 m p.p.m. Na nich, na wyso- koœci 1395,0 m p.p.m., le¿¹ mu³owce i mu³owce wapniste z wk³adkami piaskowców i dolomitów (trias górny), których mi¹¿szoœæ wynosi 79,0 m. Profil utworów jury dolnej buduj¹ mu³owce z wk³adkami wapieni o mi¹¿szoœci 37,0 m, nawier- cone na wysokoœci 1358,0 m p.p.m. Osady jury œrodkowej reprezentuje 81-metrowa warstwa mu³owców i mu³owców marglistych z wk³adkami wapieni i ¿wirów kwarcowych. Wystêpuje ona na wysokoœci 1277,0 m p.p.m. Utwory jury górnej le¿¹ na wysokoœci 1045,0 m p.p.m. i osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 232,0 m. Buduj¹ je g³ównie mu³owce margliste z 15-metrow¹ wk³adk¹ piasków kwarcowych z glaukonitem w stropie. Utwory kredy dolnej o mi¹¿szoœci 40,0 m zosta³y nawiercone na wysokoœci 1005,0 m p.p.m. W sp¹gu tej warstwy wystêpuj¹ piaski kwarcowe o mi¹¿szoœci 23,0 m, a jej strop tworzy 17-metrowa seria mu³owców marglistych z wk³adkami wapieni. Osady kredy górnej osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 912,0 m, a ich strop znajduje siê na wysokoœci 93,0 m p.p.m. Doln¹ czêœæ omawianego kompleksu buduj¹ naprze- mianlegle serie mu³owców i i³owców marglistych, o gruboœci 507,0 m. W jego górnej czêœci wystê- puj¹ naprzemiennie margle i wapienie z czertami, o mi¹¿szoœci 405,0 m. Na wysokoœci 68,0 m n.p.m. wydzielono 161-metrow¹ warstwê mu³ków i i³ów nale¿¹cych do nieroz- dzielonych utworów paleogenu i neogenu. Omawiany profil koñczy 11-metrowa seria mu³ków z wêglem brunatnym, któr¹ zaliczono do osadów miocenu.
1 . P a l e o g e n
a . O l i g o c e n
Wychodnie utworów oligoceñskich wystêpuj¹ na powierzchni pod³o¿a podczwartorzêdowego w centralnej czêœci obszaru arkusza w rejonie £osin. Wyrównany strop omawianych utworów znajduje siê na wysokoœci oko³o 62–94 m n.p.m. Tak wysokie po³o¿enie tych osadów w stosunku do obszarów s¹siednich jest wynikiem ich tektonicznego wyniesienia lub zaburzeñ glacitektonicznych. Tego typu zaburzenia stwierdzono w utworach ilastych oligocenu, w otworze kartograficznym w £osinach (otw. 37). O mo¿liwoœci wystêpowania deformacji glacitektonicznych w strefach tektonicznych nieci¹g³oœci w pod³o¿u osadów czwartorzêdowych w rejonie Szlachty i Lipowej na terenie arkusza £¹g pisali wczeœniej Trzepla i Drozd (2005).
11 I ³ y , m u ³ k i i p i a s k i oligocenu nie zosta³y przewiercone w otworach na obszarze badañ i wystêpuj¹ w £osinach (otw. 37), na g³êbokoœci 31,8–75,0 m (strop na wys. 93,2 m n.p.m.). W dolnej czêœci profilu otworu w £osinach, na g³êbokoœci 49,0–75,0 m znajduj¹ siê jasnoszare i szare piaski drobno- i œrednioziarniste, kwarcowe i z ³yszczykami. S¹ to osady bezwapniste o ró¿nym stopniu wysortowania, przewarstwione piaskami py³owatymi i z brunatnymi przemazami substancji organicznych. Powy¿ej zalega 18,2-metrowa seria br¹zowych i³ów z przewarstwieniami szarych mu³ków ilastych. Wed³ug wyników badañ litologiczno-petrograficznych (Sza³amacha, 2009) analizowane utwory charakteryzuj¹ siê zmiennym uziarnieniem, doœæ dobrym obtoczeniem ziaren kwarcu (wspó³czynnik obtoczenia R = 0,24–0,47) oraz nisk¹ zawartoœci¹ CaCO3 (do 0,3%). Badania palinologiczne (Ziembiñska-Tworzyd³o, 2007) przeprowadzone na trzech próbkach z otworu 37 wskazuj¹ na dolnooligoceñski (rupel) wiek tych utworów. Oznaczono charakterystyczne dla rupelu gatunki py³ków: Cicatricosisporites sp., Cupanieidites eucalyptoides Krutzch, Quercoidites micro- henrici (Potonié) Potonié, Thomson i Thiergart oraz Fususpollenites fusus (Potonié) Kedves. Seria piaszczysta (próbka z g³êb. 51,4 m) powsta³a w warunkach œrodowiska l¹dowego, bowiem nie wystêpuj¹ w niej wskaŸniki morskiego pochodzenia osadów. Seria ilasto-mu³kowa (próbki z g³êb. 33,7 i 48,7 m) osadzi³a siê natomiast w zbiorniku morskim lub brakicznym. Stwierdzono tutaj liczny fitoplankton morski z gatunkami dinocyst: Chiropteridium lobispinosum (Gocht) Gocht, Glaphyrocysta pastielsii (Deflandre i Cookson), Membranophoridium aspinatum Gerlach i Wetzeliella symmetrica Weiler.
2 . N e o g e n
a . M i o c e n
Utwory tego wieku wystêpuj¹ w pod³o¿u podczwartorzêdowym na przewa¿aj¹cej czêœci badanego obszaru i nie zosta³y nigdzie przewiercone. Strop osadów miocenu jest na ogó³ wyrównany i po³o¿ony na wysokoœci od 51,7 m n.p.m. w Zapêdowie (otw. 46) do 97,0 m n.p.m. w Plecnie (otw. 1). Jedynie we wschodniej czêœci terenu arkusza, w okolicy Z³otowa, opada on do oko³o 80,0 m p.p.m. Takie samo po³o¿enie stropu osadów miocenu w rejonie badañ podali Trzepla i Drozd (2005, 2006) na podstawie profilu wiercenia w Bukowej Górze (otw. 4) na obszarze s¹siedniego arkusza £¹g. I³y, mu³ki i piaski z wk³adkami wêgla brunatnego zosta³ynawiercone w trzech otworach kartograficznych: w Czersku (otw. 40) na g³êbokoœci 44,7 m (85,0 m n.p.m), w Zapêdowie (otw. 46) – na 68,0 m (51,7 m n.p.m) i we M³ynie Raci¹skim (otw. 52) – na 42,5 m (70,5 m n.p.m). Wykszta³cenie litologiczne omawianych osadów jest zró¿nicowane. W Czersku (otw. 40) opisano szare i zwiêz³e i³y z przewarstwieniami mu³ków ilastych oraz z przemazami piasków py³owatych i ziemistego wêgla brunatnego. Na g³êbokoœci 49,7–53,3 m i 59,7–61,8 m wystêpuj¹ warstwy s³abo zdiagenezowanego
12 wêgla brunatnego z wk³adkami jego ziemistej odmiany. W Zapêdowie (otw. 46) i we M³ynie Raci¹skim (otw. 52) s¹ to szare mu³ki ilaste z przewarstwieniami brunatnych piasków drobnoziarnistych z prze- mazami wêgla brunatnego. W otworze we M³ynie Raci¹skim, na g³êbokoœci 51,3–55,3 m, znaleziono warstwê ziemistego wêgla brunatnego. Wed³ug wyników badañ litologiczno-petrograficznych (Sza³amacha, 2009) mioceñskie utwory piaszczyste charakteryzuj¹ siê zmiennym uziarnieniem, s³abym obtoczeniem ziaren kwarcu (R >0,60) oraz nisk¹ zawartoœci¹ CaCO3 (<1,5%). Analizy palinologiczne przeprowadzone na siedmiu próbkach (Ziembiñska-Tworzyd³o, 2007) okreœli³y wiek badanych utworów na miocen œrodkowy (baden). Utwory z dwóch profilów w Czersku (g³êb. 53,3–73,0 m) oraz we M³ynie Raci¹skim s¹ skorelowane z osadami górnej czêœci formacji paw³owic- kiej i adamowskiej. Zosta³y tu oznaczone m.in.: Nyssapollenites sp. (21,0%), Pinuspollenites sp. (20,5%), Inaperturopollenites sp. (17,0%) oraz charakterystyczny dla VII poziomu sporowo-py³kowego – Iteapollis angustiporatus (1,5%). Utwory z profilów w Czersku (g³êb. 44,7–53,3 m) oraz w Zapêdo- wie s¹ skorelowane z osadami I œrodkowopolskiej grupy pok³adów formacji poznañskiej. Opisano tu m.in.: Pinuspollenites sp. (do 27,0%), Inaperturopollenites sp. (do15,0%), Betulaepollenites sp. (do 13,5%), Laevigatosporites sp. (do 12,0%) oraz Alnipollenites verus Potonié (do 9,0%). Rzadkie wystêpowanie grupy py³ku flory ciep³olubnej (subtropikalnej) oraz du¿e zró¿nicowanie taksonomiczne w grupie py³ku roœlin rosn¹cych w klimacie umiarkowanym ciep³ym pozwala skorelowaæ badane osady z VIII pozio- mem sporowo-py³kowym – Celtipollenites verus.
3. Czwartorzêd
a. Plejstocen
W obrêbie obszaru arkusza Czersk wyró¿niono osady piêciu zlodowaceñ. Za pomoc¹ analiz litologiczno-petrograficznych (Sza³amacha, 2009) udokumentowano wy³¹cznie poziom glin zwa³owych zlodowacenia Warty. Wyniki badañ innych warstw glin by³y niemiarodajne ze wzglêdu na wysoki stopieñ zwietrzenia osadów lub niedostateczn¹ iloœæ przeanalizowanych ¿wirów. Poziomy glin zwa³owych s¹ przedzielone osadami wodnolodowcowymi, zastoiskowymi i rzecznymi. Omawiany rejon charakte- ryzuje wystêpowanie w profilach licznych luk stratygraficznych – brakuje utworów zlodowacenia Narwi, a na przewa¿aj¹cej czêœci badanego obszaru osady zlodowaceñ Nidy i Sanu 1 zosta³y prawie w ca³oœci usuniête. Przedstawiony na syntetycznym profilu geologicznym oraz na przekroju geologicznym (w rejo- nach nieudokumentowanych wierceniami) obraz budowy terenu badañ wyinterpretowano na podstawie wyników badañ geoelektrycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007) i analiz przeprowadzonych na obsza- rach s¹siednich arkuszy SMGP – £¹g (Trzepla, Drozd, 2005, 2006) i Karsin (Petelski, Majewska,
13 2008, 2009). Schemat budowy jest jednak bardzo uproszczony, co wynika z niedostatecznej iloœci dostêpnych danych.
Zlodowacenia po³udniowopolskie
Osady zlodowaceñ po³udniowopolskich wyró¿nione na arkuszu Czersk powsta³y w trakcie zlodowacenia Nidy oraz zlodowacenia Sanu 1. Starsze utwory zlodowacenia Nidy zosta³y nawiercone w Czersku (otw. 6 i 18) i zaliczone do osadów tego wieku na podstawie analogii z profilem otworu karto- graficznego Karsin (otw. 38) na terenie arkusza Karsin. Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 1 znaleziono w Czersku (otw. 18) i we M³ynie Raci¹skim (otw. 52).
Zlodowacenie Nidy
P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e wystêpuj¹ w g³êbokim obni¿eniu pod³o¿a podczwartorzêdowego w rejonie Czerska. W profilu otworu 6 osi¹gaj¹ one mi¹¿szoœæ 14,0 m. Z opisu makroskopowego wynika, ¿e w sp¹gu znajduj¹ siê szaro¿ó³te piaski ró¿noziarniste i ¿wiry, natomiast w stropie przewa¿aj¹ piaski i ¿wiry z otoczakami ska³ pó³nocnych. G l i n y z w a ³ o w e nie tworz¹ ci¹g³ego poziomu na obszarze arkusza i wystêpuj¹ ponad warstw¹ piasków i ¿wirów wodnolodowcowych w obni¿eniu pod³o¿a podczwartorzêdowego w Czersku. Miejscami s¹ one reprezentowane przez poziom rezydualnych otoczaków ska³ pó³nocnych, który znajduje siê w stropie warstwy (otw. 6). Na pó³nocnym stoku wspomnianej depresji ciemnobr¹zowe gliny ilaste ze ¿wirkami, o mi¹¿szoœci oko³o 3,5 m (otw. 5), le¿¹ w stropie utworów mioceñskich. Na granicy z obszarem arkusza £¹g wystêpuj¹ one na wysokoœci 80,0 m p.p.m. i kontaktuj¹ siê z osadami miocenu.
Zlodowacenie Sanu 1
P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e wype³niaj¹ w Czersku depresjê podczwartorzê- dow¹ i le¿¹ ponad warstw¹ glin zlodowacenia Nidy lub na ich rezyduach. Zosta³y nawiercone w otwo- rach: 5, 6 i 18, gdzie osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 1,5–16,5 m. S¹ to w sp¹gu piaski gruboziarniste ze ¿wirami i otoczakami, a w stropie – szare piaski ró¿noziarniste ze ¿wirkami. G l i n y z w a ³ o w e tworz¹ prawie ci¹g³y poziom w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru, gdzie zosta³y nawiercone w otworze 18, oraz w jego po³udniowo-zachodniej czêœci (otw. 52). Zareje- strowane w profilach otworów mi¹¿szoœci tych glin s¹ niewielkie i wynosz¹ oko³o 2–4 m. W pó³noc- nej czêœci terenu badañ osi¹gaj¹ one mi¹¿szoœæ nawet do oko³o 27 m, na co wskazuje interpretacja wyników badañ geoelektrycznych. Wyniki analiz litologiczno-petrograficznych omawianych glin nie pozwoli³y na ustalenie charakteryzuj¹cych je wspó³czynników petrograficznych z powodu ma³ej mi¹¿szoœci ich warstwy i braku potrzebnej do analiz frakcji ¿wirowej 5,0–10,0 mm. Makroskopowo s¹ to ciemnoszare gliny piaszczyste z otoczakami ska³ pó³nocnych o œrednicy oko³o 10 cm.
14 Interglacja³ wielki Interglacja³ mazowiecki
P i a s k i i ¿ w i r y r z e c z n e wystêpuj¹ lokalnie, g³ównie w pó³nocno-wschodniej i po³udniowo- -zachodniej czêœci badanego obszaru. W miarê wyrównany sp¹g warstwy le¿y na wysokoœci 55–65 m n.p.m. w czêœci pó³nocnej i na wysokoœci oko³o 75 m n.p.m. w czêœci po³udniowej. Mi¹¿szoœæ utworów rzecznych nie przekracza na ogó³ kilkunastu metrów, jedynie miejscami mo¿e wzrastaæ do ponad 20 m (otw. 6) w strefach aktywnych tektonicznie, tak jak w obni¿eniu podczwartorzêdowym w rejonie Czerska. Piaski tego wieku zosta³y przebadane i opisane w profilu otworu we M³ynie Raci¹skim (otw. 52), gdzie ich warstwa osi¹ga mi¹¿szoœæ 6,5 m. Seriê rozpoczyna 2,8-metrowa warstwa szarych ¿wirów i piasków gruboziarnistych. Powy¿ej zalega 3,7-metrowy poziom szarych i s³abo wysortowanych piasków ró¿noziarnistych, kwarcowo-skaleniowych, z piaskami gruboziarnistymi. Ich wapnistoœæ maleje ku stropowi warstwy. Z wyników badañ litologiczno-petrograficznych (Sza³amacha, 2009) wynika, ¿e s¹ to piaski o niskiej zawartoœci CaCO3 (1,5%), a w sk³adzie frakcji ciê¿kiej minera³y przezroczyste dominuj¹ (58,4%) nad nieprzezroczystymi (41,6%). Wœród minera³ów przezroczystych granaty (40,6%) przewa¿aj¹ nad pirok- senami (20,5%) i amfibolami (15,8%). Charakterystyczna dla tych osadów jest stosunkowo du¿a zawar- toœæ sylimanitu (2,8%), staurolitu (2,5%), chlorytów (2,6%) i biotytu (2,3%).
Zlodowacenia œrodkowopolskie Zlodowacenie Odry
I ³ y i m u ³ k i z a s t o i s k o w e. W czasie zlodowacenia Odry lokalne zastoisko funkcjonowa³o w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza, miêdzy £osinami a Czerskiem. Sp¹g warstwy jego osadów le¿y w tym rejonie na wysokoœci oko³o 72–88 m n.p.m., a ich maksymalna mi¹¿szoœæ dochodzi do 12 m. W £osinach (otw. 37) sp¹g 0,8-metrowej warstwy osadów zastoiskowych jest po³o¿ony na wyso- koœci 92,4 m n.p.m. Buduj¹ j¹ br¹zowoszare mu³ki ilaste i s³abo wapniste z wk³adkami br¹zowych i³ów. W Czersku (otw. 6 i 18) seriê zastoiskow¹ tworz¹ przewarstwiaj¹ce siê mu³ki ilaste i i³y piaszczyste. ¯ w i r y i p i a s k i w o d n o l o d o w c o w e wystêpuj¹ doœæ powszechnie w po³udniowej i œrod- kowej czêœci terenu arkusza. Osi¹gaj¹ one mi¹¿szoœæ 16,0–32,5 m i le¿¹ przewa¿nie ponad osadami oligocenu i miocenu lub nad warstw¹ glin zlodowacenia Sanu 1. Te utwory zosta³y nawiercone w Zapê- dowie (otw. 46), gdzie maj¹ mi¹¿szoœæ 32,5 m. W sp¹gu s¹ to ¿wiry drobnokruchowe i szare piaski gruboziarniste, a w œrodkowej partii profilu – jasnoszare piaski drobnoziarniste i œrednioziarniste, kwarcowo-skaleniowe. W stropie przechodz¹ one w szare ¿wiry drobnookruchowe.
15 Wyniki badañ litologiczno-petrograficznych (Sza³amacha, 2009) pokazuj¹, ¿e piaski te charakte- ryzuj¹ siê zmiennym uziarnieniem, s³abym obtoczeniem ziaren kwarcu (R = 0,23–0,29) oraz zawarto-
œci¹ CaCO3 w granicach 4,3–6,9%. W sk³adzie frakcji ciê¿kiej minera³y przezroczyste dominuj¹ (59,1%) nad nieprzezroczystymi (40,9%). Wœród minera³ów przezroczystych granaty (45,2%) prze- wa¿aj¹ nad amfibolami (21,4%) i piroksenami (20,1%). Stosunkowo wysoka jest zawartoœæ sylimanitu (2,1%) i dystenu (4,0%), a niska – biotytu (0,5%). G l i n y z w a ³ o w e tworz¹ niemal ci¹g³¹ warstwê na ca³ym obszarze arkusza, brak ich jedynie miêdzy Zapêdowem a £osinami. Sp¹g ich warstwy jest wyrównany w po³udniowej czêœci terenu i le¿y na wysokoœci 80–95 m n.p.m. Jedynie w okolicy Czerska odnotowano wyraŸniejsze ró¿nice w wysokoœci jego wystêpowania (55–95 m n.p.m). Maksymaln¹ mi¹¿szoœæ (25,0 m) gliny te osi¹gaj¹ w rejonie Czerska (otw. 18). Omawiane gliny zosta³y opisane w otworach: 6, 17, 18 i 51 oraz w otworze kartograficznym 37 w £osinach (otw. 37), gdzie jednak nie zosta³y zbadane petrograficznie z powodu zbyt ma³ej mi¹¿szoœci ich warstwy i braku odpowiedniej do analiz frakcji ¿wirowej. W opisie makroskopowym wystêpuj¹ jako br¹zowe gliny zwa³owe z g³azikami ska³ pó³nocnych.
Interglacja³ lubawski
P i a s k i i ¿ w i r y r z e c z n e wype³niaj¹ kopalne doliny, które zachowa³y siê w rejonie M³yna Raci¹skiego i Czerska. Sp¹g ich warstwy jest nierówny i le¿y na wysokoœci od ponad 80 m n.p.m. w okolicy M³yna Raci¹skiego do oko³o 105 do m n.p.m. w Czersku. Maksymaln¹ mi¹¿szoœæ tych utwo- rów (16,0 m) odnotowano w profilu we M³ynie Raci¹skim (otw. 52). Seriê osadów rzecznych buduj¹ szare i s³abo wysortowane piaski ró¿noziarniste, kwarcowo- -skaleniowe, z domieszk¹ frakcji gruboziarnistej oraz pojedynczymi ¿wirami o œrednicy do 6 mm. W ca³ej warstwie omawianych utworów wystêpuj¹ przewarstwienia piasków drobnoziarnistych, a w jej sp¹gu – poziom ¿wirów. We M³ynie Raci¹skim znajduje siê ona na osadach interglacja³u mazowieckiego. Wed³ug wyników badañ litologiczno-petrograficznych (Sza³amacha, 2009) opisane utwory cha- rakteryzuj¹ siê na ogó³ dobrym obtoczeniem ziaren kwarcu (R = 0,12) i doœæ zmienn¹ zawartoœci¹
CaCO3 (4,7–7,7%). W sk³adzie frakcji ciê¿kiej dominuj¹ minera³y przezroczyste (64,1%), z których najliczniejsze s¹ granaty (42,5%), przewa¿aj¹ce nad piroksenami (28,8%) i amfibolami (13,8%). Od ni¿ej le¿¹cej serii utworów rzecznych interglacja³u mazowieckiego badane osady odró¿nia wyraŸnie wiêksza zawartoœæ minera³ów przezroczystych, g³ównie piroksenów, mniejsze iloœci biotytu, chlorytów, sylimanitu i staurolitu przy podwy¿szonym udziale dystenu oraz lepsze obtoczenie ziaren kwarcu.
16 Zlodowacenie Warty
Osady zlodowacenia Warty wystêpuj¹ powszechnie w profilach otworów wiertniczych na tere- nie arkusza Czersk. Osady wodnolodowcowe i gliny tworz¹ ci¹g³y, dobrze rozpoznawalny poziom, wyraŸnie widoczny na przekrojach wyinterpretowanych na podstawie wyników badañ geoelektrycz- nych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007). M u ³ k i i i ³ y z a s t o i s k o w e znajduj¹ siê w profilu we M³ynie Raci¹skim (otw. 52), na g³êbokoœci 18,1–19,0 m. Makroskopowo s¹ to brunatno-szare mu³ki i i³y, drobno laminowane i bez widocz- nych zaburzeñ. Ich warstewki uk³adaj¹ siê równoleg³e wzglêdem siebie i zalegaj¹ horyzontalnie. Wyniki badañ litologiczno-petrograficznych (Sza³amacha, 2009) pokazuj¹, i¿ seria osadów zastoiskowych charakteryzuje siê du¿¹ zawartoœci¹ CaCO3 (19,3%). W sk³adzie frakcji ciê¿kiej minera³y przezroczyste (55,1%) przewa¿aj¹ nad nieprzezroczystymi (44,9%), natomiast udzia³ wêglanów wynosi 19,8%, a glaukonitu – 5,0%. Wœród minera³ów przezroczystych pirokseny (41,1%) dominuj¹ nad amfibolami (26,6%) i granatami (18,5%). P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e (dolne) wystêpuj¹ w profilach licznych otworów archiwalnych oraz w trzech otworach kartograficznych (otw.: 37, 40 i 46). Na obszarze arkusza osady te tworz¹ prawie ci¹g³y, dobrze rozpoznawalny poziom, którego sp¹g le¿y przewa¿nie na wysokoœci 90–105 m n.p.m. W pó³nocno-wschodniej czêœci terenu obni¿a siê on do wysokoœci 60–80 m n.p.m. ¯wiry i piaski wodnolodowcowe znajduj¹ siê poni¿ej poziomu glin zwa³owych zlodowacenia Warty. Makroskopowo s¹ to Ÿle wysortowane piaski œrednioziarniste, kwarcowo-skaleniowe, z poje- dynczymi ¿wirami o œrednicy do 5 cm, a w sp¹gu – z przewarstwieniami br¹zowych i br¹zowo¿ó³tych piasków gruboziarnistych i ¿wirów (œr. do 1 cm). Wed³ug wyników badañ litologiczno-petrograficznych (Sza³amacha, 2009) opisane utwory cha- rakteryzuj¹ siê s³abym obtoczeniem ziaren kwarcu (R = 0,29–0,34) oraz du¿¹ zawartoœci¹ CaCO3 (8,7–11,3%). W sk³adzie frakcji ciê¿kiej dominuj¹ minera³y przezroczyste (57,2%), wœród których najlicz- niejsze s¹ granaty (33,0–44,0%). Zaznacza siê te¿ przewaga amfiboli nad piroksenami. Podstaw¹ do wydzielenia omawianych utworów oraz piasków i ¿wirów wodnolodowcowych m³odszych (górnych) jest wystêpowanie rozdzielaj¹cej je warstwy glin zwa³owych. Jedynie w strefie Czerska (otw. 40), gdzie brakuje glin w profilu, wyznaczenie granicy miêdzy piaskami i ¿wirami gór- nymi a dolnymi w kompleksie osadów wodnolodowcowych by³o utrudnione. G l i n y z w a ³ o w e na obszarze arkusza wystêpuj¹ w profilach prawie wszystkich otworów archiwalnych. Sp¹g ich warstwy jest nierówny – znajduje siê na wysokoœci od 88–105 m n.p.m. na przewa¿aj¹cej czêœci terenu, ale opada do oko³o 70 m n.p.m. w obni¿eniu podczwartorzêdowym w s¹siedz- twie Czerska. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ (15 m) glin stwierdzono we M³ynie Raci¹skim (otw. 51). W wielu otworach mi¹¿szoœæ warstwy tych utworów wynosi 4–6 m. Le¿¹ one tam na piaskach i ¿wirach wod-
17 nolodowcowych (dolnych) lub mu³kach i i³ach zastoiskowych. Gliny te s¹ zwarte i silnie wapniste oraz maj¹ szare zabarwienie. Zawieraj¹ one w sk³adzie liczne ¿wiry i otoczaki ska³ pó³nocnych o œred- nicy do 15 cm. Gliny zlodowacenia Warty zosta³y równie¿ opisane i przebadane w trzech otworach kartogra- ficznych. W £osinach (otw. 37) ich sp¹g wystêpuje na wysokoœci 102,5 m n.p.m., a ich mi¹¿szoœæ wynosi 3,9 m. W Zapêdowie (otw. 46) sp¹g warstwy glin o mi¹¿szoœci 6,0 m le¿y na wysokoœci 98,2 m n.p.m. We M³ynie Raci¹skim (otw. 52) ich sp¹g znaleziono na wysokoœci 94,9 m n.p.m., a mi¹¿szoœæ oszaco- wano na 9,1 m. Wed³ug badañ litologiczno-petrograficznych (Sza³amcha, 2009) gliny charakteryzuj¹ siê wyrów- 1 nan¹ zawartoœci¹ CaCO3 (13,5–19,3%) oraz nastêpuj¹cymi wspó³czynnikami petrograficznymi : otw. 52 – O/K = 1,41; K/W = 0,81; A/B = 1,11; otw. 37 – O/K = 1,20; K/W = 0,92; A/B = 0,98. Przeba- dane utwory z M³yna Raci¹skiego i £osin prezentuj¹ litotyp glin zlodowacenia Warty. W Zapêdowie (otw. 46) natomiast znalezione gliny s¹ silnie zwietrza³e. P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e (górne) zosta³y opisane w kilku otworach wiertni- czych w rejonie Zapêdowa (otw. 53 i 54) i Czerska (otw.: 17–20, 22, 26 i 40). Nierówny sp¹g ich war- stwy wystêpuje na wysokoœci od 90 m n.p.m. w rejonie Czerska, gdzie w otworze 40 osi¹gaj¹ one sw¹ maksymaln¹ mi¹¿szoœæ (13,5 m), do 110 m n.p.m. w po³udniowo-zachodniej czêœci terenu. Utwory wodnolodowcowe zosta³y opisane makroskopowo jako br¹zowe i ¿ó³tobr¹zowe, Ÿle wysortowane piaski wapniste, grubo- i œrednioziarniste, kwarcowo-skaleniowe, z pojedynczymi ¿wi- rami o œrednicy do 3 mm. Wyniki badañ litologiczno-petrograficznych (Sza³amacha, 2009) pokazuj¹, i¿ s¹ to piaski ró¿no- ziarniste i piaski ¿wirowate, które charakteryzuj¹ siê s³abym obtoczeniem ziaren kwarcu (R = 0,36–0,45).
Zawartoœæ CaCO3 w tych osadach wynosi 2,5–4,9%. W sk³adzie frakcji ciê¿kiej dominuj¹ minera³y przezroczyste (55,0%), spoœród których najliczniej wystêpuj¹ granaty (38,0%) przy du¿ym udziale amfiboli (22,5%) i piroksenów (17,7%).
Interglacja³ eemski
P i a s k i r z e c z n e wystêpuj¹ lokalnie, g³ównie wype³niaj¹c doliny kopalne. Sp¹g ich warstwy jest w miarê wyrównany i po³o¿ony na wysokoœci od 85–108 m n.p.m. w dolinie Brdy i Czerskiej Strugi do 115 m n.p.m. w okolicy M³yna Raci¹skiego. Maksymaln¹ mi¹¿szoœæ tych utworów (17 m) stwierdzono w rejonie doliny Brdy.
1 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5,0–10,0 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charaktery- zuj¹ zale¿noœci pomiêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O – ska³y osadowe, K – ska³y krystaliczne i kwarc, W – ska³y wêglanowe, A – ska³y nieodporne na wietrzenie, B – ska³y odporne na wietrzenie.
18 Do osadów interglacja³u eemskiego zaliczono seriê piaszczyst¹, wystêpuj¹c¹ pomiêdzy glinami zlodowacenia Warty i glinami zlodowacenia Wis³y oraz charakteryzuj¹c¹ siê wed³ug Jagodziñskiej i Kalitiuka (2007) wysokimi oporami w³aœciwymi (400,0–800,0 Ùm). Piaski rzeczne z tego okresu przewier- cono w Czersku (otw. 16) na g³êbokoœci 13,0–16,0 m. Osady rzeczne wystêpuj¹ce w podobnej sytuacji geologicznej opisywa³a w rejonie dolnej Wis³y Makowska (1979), a na obszarze s¹siedniego arkusza £¹g SMGP – Trzepla i Drozd (2005).
Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y
Stadia³ œrodkowy
Nieci¹g³y poziom g l i n z w a ³ o w y c h wystêpuje wy³¹cznie w pó³nocno-wschodniej i po³udniowo- -zachodniej czêœci obszaru arkusza. Sp¹g ich warstwy le¿y na wysokoœci od 102 m n.p.m. w rejonie M³yna Raci¹skiego do 122 m n.p.m na pó³noc od Czerska. Gliny te zosta³y opisane w profilach wielu otworów oraz punktów dokumentacyjnych (sond mechanicznych), wykonanych w tych miejscach. Litologicznie omawiane osady tworz¹ szare lub brunatno-szare gliny piaszczyste lub piaszczysto- -mu³kowate z du¿¹ zawartoœci¹ ¿wirów o œrednicy do 2 cm i pojedynczymi g³azikami. Ich czêœæ stropowa jest odwapniona, a poni¿ej tej strefy stwierdzono gliny silnie wapniste. Utwory o najwiêkszej mi¹¿szoœci (12,4 m) zosta³y udokumentowane w Czersku (otw. 19), gdzie sp¹g ich warstwy wystêpuje na wysokoœci 114,4 m n.p.m. Na granicy z terenem arkusza Karsin ich mi¹¿szoœæ mo¿e przyjmowaæ wy¿sze wartoœci. P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e , m i e j s c a m i p i a s k i r z e c z n e wype³niaj¹ zag³êbienia w stropie glin zwa³owych stadia³u œrodkowego. Obecnoœæ tych utworów stwierdzono w Czersku (otw.: 8, 20 i 21). Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ (4,7 m) piaski te osi¹gaj¹ w otworze 20, gdzie ich sp¹g znaj- duje siê na wysokoœci 114,4 m n.p.m. Badane utwory stanowi¹ szare piaski gruboziarniste z cienkimi przewarstwieniami ¿wirów. S¹dz¹c po stopniu zerodowania ni¿ej le¿¹cych glin zwa³owych, przypuszcza siê, i¿ rozprzestrzenienie tych osadów w obrêbie badanego obszaru jest znacznie wiêksze, nie ma jednak podstaw do ich wydzie- lania poza rejonem Czerska.
Interstadia³
To r f y interstadia³u nie ods³aniaj¹ siê na powierzchni terenu. Ich obecnoœæ stwierdzono w punk- tach dokumentacyjnych w rejonie £osin, pod 1,4–2,6-metrow¹ pokryw¹ piasków i ¿wirów wodno- lodowcowych (dolnych) stadia³u górnego. W Lipcach (punkt dok. 19) brunatne i silnie zdiagenezowane torfy znajduj¹ siê na g³êbokoœci 1,4 m.
19 Stadia³ górny
M u ³ k i z a s t o i s k o w e nie wystêpuj¹ na powierzchni terenu. Ich obecnoœæ stwierdzono wy³¹cznie w dwóch sondach w rejonie Malachina i £ubnej. W Malachinie (punkt dok. 4) na g³êbokoœci 4,5 m nawiercono 2,3-metrow¹ warstwê laminowanych oraz s³abo spoistych, szarych i jasnoszarych mu³ków wapnistych, kwarcowych. W £ubnej (punkt dok. 7) seriê osadów zastoiskowych tworz¹ s³abo spoiste oraz smugowane szarozielone mu³ki s³abo wapniste, kwarcowe. W sondzie wystêpuj¹ one na g³êbokoœci 1,4–2,0 m i nie zosta³y przewiercone. P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e (dolne) ods³aniaj¹ siê na powierzchni terenu w strefie krawêdziowej doliny Czerskiej Strugi w rejonie £osin oraz w okolicy Lipiec, w punkcie dokumenta- cyjnym 19. Na prawie ca³ym obszarze arkusza tworz¹ one ci¹g³¹ warstwê, której sp¹g jest ³agodnie nachylony w kierunku po³udniowym od 126 m n.p.m. w Malachinie do 104 m n.p.m. w rejonie M³yna Raci¹skiego. Obecnoœæ tych utworów stwierdzono równie¿ w wiêkszoœci otworów wiertniczych, w tym w trzech otworach kartograficznych: w £osinach (otw. 37), Czersku (otw. 40) oraz w Zapêdowie (otw. 46). Utwory wodnolodowcowe najlepiej zosta³y rozpoznane w Zapêdowie (otw. 46), gdzie osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 10,5 m. Na g³êbokoœci 13,3–15,5 m wystêpuj¹ jasnobr¹zowe i s³abo wysortowane piaski s³abo wapniste, drobnoziarniste, kwarcowo-skaleniowe. Reprezentuj¹ one osady usypywane u czo³a transgreduj¹cego l¹dolodu. W miarê zbli¿ania siê jego czo³a ros³a frakcja kumulowanych utworów. Powy¿ej, na g³êbokoœci 10,0–13,3 m, le¿¹ br¹zowo¿ó³te i Ÿle wysortowane piaski wapniste, œrednioziarniste, kwarcowo-skaleniowe. Strop warstwy omawianych osadów, po³o¿ony na g³êbokoœci 5,0 m, buduj¹ szare i Ÿle wysortowane piaski wapniste, gruboziarniste, kwarcowo-skaleniowe, z licznymi ¿wirami pochodzenia skandynawskiego. Piaski utworów wodnolodowcowych wed³ug wyników badañ litologiczno-petrograficznych (Sza³amacha, 2009) charakteryzuj¹ siê zmiennym uziarnieniem, s³abym obtoczeniem ziaren kwarcu
(R = 0,5–0,8) oraz zawartoœci¹ CaCO3 w granicach 3,0–7,0%. Niewielkie p³aty g l i n z w a ³ o w y c h wystêpuj¹ na powierzchni terenu w pó³nocno-wschod- niej czêœci obszaru arkusza, w strefie Czersk–Malachin–Juñcza, w œrodkowej – w okolicy Plecna i Krzy¿a oraz w po³udniowo-zachodniej – w pasie ¯ukowo–Zapêdowo–M³yn Raci¹ski. Nierówny sp¹g ich warstwy opada lekko w kierunku po³udniowym od wysokoœci 137 m n.p.m. w okolicy Juñczy do 104 m n.p.m. w rejonie M³yna Raci¹skiego. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ (14 m) gliny te osi¹gaj¹ w s¹siedztwie M³yna Raci¹skiego. Zosta³y one opisane w wiêkszoœci otworów wiertniczych, w wielu punktach dokumenta- cyjnych (sondach mechanicznych) oraz w piaskowni-¿wirowni w Klocku. W otworze kartograficznym w Czersku (otw. 40) na g³êbokoœci 5,0 m zosta³a przewiercona 3,6-metrowa warstwa br¹zowych glin zwa³owych piaszczystych, zwartych i z du¿¹ iloœci¹ ¿wirów o œrednicy do 2 cm. Utwory te s¹ s³abo wapniste i wystêpuj¹ w nich przewarstwienia piasków gliniastych. Gliny o podobnym opisie makroskopowym ods³aniaj¹ siê równie¿ w piaskowni-¿wirowni w Klocku. W otworze kartograficz-
20 nym we M³ynie Raci¹skim (otw. 52) gliny silnie piaszczyste, s³abo wapniste i z bardzo du¿¹ iloœci¹ ¿wirów i g³azików o œrednicy do 10 cm wystêpuj¹ na g³êbokoœci 6,0–9,0 m. Wyniki badañ litologiczno-petrograficznych omawianych utworów (Sza³amacha, 2009) wykaza³y, ¿e na skutek odwapnienia wiêkszoœæ ¿wirów wapieni paleozoicznych frakcji 5,0–10,0 mm uleg³a zniszczeniu. Spowodowa³o to, i¿ wartoœci wspó³czynników petrograficznych badanych glin zwa³owych znacznie odbiegaj¹ od tych, które s¹ charakterystyczne dla tego regionu (Lisicki, 2003). Trzepla i Drozd (2005) w opracowaniu arkusza £¹g podaj¹, ¿e wspó³czynniki petrograficzne glin tego wieku wynosz¹: O/K = 1,94–2,04; K/W = 0,55–0,57; A/B = 1,36–1,62. Piaski, ¿wiry i g³azy moren martwego lodu.Pagórkizbudowane z tych utworów wystêpuj¹ w pó³nocno-wschodniej czêœci badanego obszaru w rejonie £ubnej i Juñczy oraz ci¹gn¹ siê ³ukiem wzd³u¿ doliny Czerskiej Strugi, od D¹bek przez £osiny i Nadoln¹ Karczmê do M³yna Raci¹skiego. Utwory moren martwego lodu zosta³y stwierdzone w £osinach (punkt dok. 18). Na g³êbokoœci 0,3–2,5 m zalegaj¹ tu szarobrunatne i Ÿle wysortowane piaski bezwapniste, gruboziarniste, kwarcowo- -skaleniowe i z du¿¹ iloœci¹ ¿wirów o œrednicy do 2 cm. Miejscami s¹ one zaglinione i zawieraj¹ wk³adki ¿wirów o œrednicy do 4 cm. Na powierzchni pagórków wystêpuj¹ liczne g³azy o œrednicy dochodz¹cej do 1 m. Ich budowa wewnêtrzna jest nieznana z powodu braku ods³oniêæ. Na obszarze arkusza Chojnice Mapy Geologicznej Polski 1:200 000 (Butrymowicz, 1978a, b; Butrymowicz i in., 1978) formy w rejonie £ubnej i Juñczy zaklasyfikowano jako moreny czo³owe, a czêœæ pozosta³ych wyniesieñ – jako nagro- madzenia piasków i ¿wirów lodowcowych. P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e (górne) buduj¹ ponad 80% powierzchni obszaru arkusza. Zaobserwowano lekkie nachylenie stropu utworów wodnolodowcowych w kierunku po³udnio- wym od 152 m n.p.m. w rejonie Gutowca do 107 m n.p.m. w okolicy M³yna Raci¹skiego.W po³udniowo-zachod- niej czêœci terenu badañ (rejon M³yna Raci¹skiego) piaski i ¿wiry osi¹gaj¹ najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ (12 m). Przewa¿nie wynosi ona 3–7 m, a miejscami nie przekracza 2 m w przypadku, gdy osady te le¿¹ bez- poœrednio na glinach zwa³owych (okolica Czerska, Krzy¿a oraz pomiêdzy Rytlem i ¯ukowem) lub na mu³kach zastoiskowych (rejon £ubnej). Omawiane utwory zosta³y opisane w wiêkszoœci otworów wiertniczych i w punktach dokumenta- cyjnych (w sondach mechanicznych i rêcznych oraz w ods³oniêciach). W wykopie w Malachinie (punkt dok. 5) na g³êbokoœci 0,8–2,2 m wystêpuj¹ ¿ó³te i rdzawo¿ó³te, Ÿle wysortowane piaski bezwapniste, œrednioziarniste, kwarcowo-skaleniowe. Znajduj¹ siê w nich przewarstwienia piasków drobnoziarni- stych i niewielka iloœæ ¿wirów o œrednicy do 8 mm. Piaski te uk³adaj¹ siê w 4–10-centymetrowe, rów- noleg³e wzglêdem siebie ³awice o lekkim nachyleniu (3–12°) w kierunku po³udniowo-zachodnim. Warstwowanie wewn¹trz ³awic jest s³abo widoczne, równoleg³e lub miejscami skoœne. Powy¿ej zalegaj¹ rdzawo¿ó³te, bez³adne i Ÿle wysortowane piaski œrednioziarniste, kwarcowo-skaleniowe, ze znaczn¹ domieszk¹ frakcji py³owej, a miejscami lekko zaglinione (zbrylone).
21 Seria osadów wodnolodowcowych zosta³a przewiercona we wszystkich otworach kartograficznych, gdzie osi¹ga mi¹¿szoœæ od 3,0 m w Zapêdowie (otw. 46) do 11,0 m w £osinach (otw. 37). Wykszta³cenie litologiczne tej serii jest we wszystkich otworach podobne. W stropie stwierdzono ¿ó³te i br¹zowo¿ó³te, s³abo wysortowane piaski drobnoziarniste, kwarcowo-skaleniowe, przechodz¹ce w piaski œrednio- i grubo- ziarniste ze ¿wirami. Wed³ug wyników badañ litologiczno-petrograficznych (Sza³amacha, 2009) omawiane osady charakteryzuj¹ siê zmiennym uziarnieniem, s³abym wysortowaniem i s³abym obtoczeniem ziaren kwarcu (R = 0,48–0,76). Zawartoœæ CaCO3 kszta³tuje siê w zakresie 3,8–11,2%.
*
* * Piaski i ¿wiry rzeczne tarasów nadzalewowych 6,0–10,0 m n.p . r z e k i ci¹gn¹ siê pasem wzd³u¿ doliny Brdy od Dziekrza do Woziwody (Galon, 1953). W pozosta³ej czêœci doliny Brdy oraz w dolinach bocznych osady te zachowa³y siê fragmentarycznie (w okolicy Ubogiej, Stobna i M³yna Raci¹skiego). Powierzchnia tarasu obni¿a siê w kierunku po³udniowo-wschodnim na wysokoœci od 115 m n.p.m. w okolicy Ubogiej do 106 m n.p.m. w rejonie Woziwody. Wykszta³cenie litologiczne osadów buduj¹cych ten taras jest monotonne. W s¹siedztwie Woziwody (punkt dok. 32) na g³êbokoœci 0,2–2,5 m wystêpuj¹ jasnoszare i szare piaski bezwapniste, œrednioziarniste, kwarcowo-skaleniowe. S¹ one na ogó³ œrednio i s³abo wysortowane, z pojedynczymi ¿wirami o œrednicy do 1 cm. Maksymalna mi¹¿szoœæ omawianych osadów mo¿e dochodziæ do 6 m.
b. Czwartorzêd nierozdzielony
P i a s k i i m u ³ k i d e l u w i a l n e wype³niaj¹ dna nielicznych dolin, suchych lub okresowo przep³ywowych. Pod wzglêdem litologicznym osady te s¹ bardzo zró¿nicowane. Utwory deluwialne le¿¹ce na piaskach wydzielono wy³¹cznie na podstawie kryteriów morfologicznych, poniewa¿ nie wystêpuje wyraŸna granica pomiêdzy nimi a osadami pod³o¿a. Na obszarach, gdzie pokrywy deluwialne znajduj¹ siê na glinach zwa³owych, s¹ one wykszta³cone w postaci utworów piaszczysto-mu³kowych. W Stodó³kach (punkt dok. 8) na g³êbokoœci do 3,0 m wystêpuj¹ brunatne piaski bezwapniste, drobno- ziarniste, kwarcowo-skaleniowe i silnie zapylone. Zwarte pokrywy p i a s k ó w e o l i c z n y c h wystêpuj¹ we wschodniej czêœci badanego obszaru, w strefie pomiêdzy D¹bkami a Bia³¹. Wiêksze p³aty tych utworów znajduj¹ siê w pasie od Legb¹da do Dziekrza oraz pomiêdzy Rytlem i Krzy¿em, natomiast niewielkie ich pola s¹ rozrzucone na ca³ej powierzchni równin wodnolodowcowych. Utwory eoliczne rozci¹gaj¹ siê na wysokoœci od oko³o 113 m n.p.m. w rejonie Woziwody do 151,7 m n.p.m. w okolicach Gutowca i osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ nieprzekraczaj¹c¹ na ogó³ 3 m. W wielu
22 miejscach granica pomiêdzy piaskami eolicznymi i ni¿ej le¿¹cymi utworami wodnolodowcowymi jest umowna. Stropowa czêœæ pokryw osadów sandrowych czêsto zosta³a zeolizowana do g³êbokoœci oko³o 0,3–0,5 cm. Piaski eoliczne najlepiej zosta³y opisane w piaskowni w Brodach. Do g³êbokoœci 2,5 m wystê- puj¹ tu ¿ó³te i bia³o¿ó³te piaski drobnoziarniste, dobrze wysortowane, dobrze obtoczone i bez³adne, miejscami zapylone. W ich sk³adzie przewa¿a kwarc z nielicznymi skaleniami. W stropowej czêœci omawianych osadów znajduje siê rozdrobniony detrytus roœlinny. Piaski eoliczne zosta³y przewiercone równie¿ w otworze kartograficznym w Zapêdowie (otw. 46). Do 2,0 m wystêpuj¹ tu rdzawo¿ó³te piaski drobnoziarniste, kwarcowo-skaleniowe. Wed³ug badañ litologiczno-petrograficznych (Sza³amacha, 2009) charakteryzuj¹ siê one dobrym wysortowaniem i bardzo dobrym obtoczeniem ziaren kwarcu (R = 0,09), których powierzchnia jest matowa. Zawartoœæ CaCO3 wynosi poni¿ej 1,0%. P i a s k i e o l i c z n e w w y d m a c h. Najwiêksze skupiska wydm wystêpuj¹ w po³udniowo- -wschodniej czêœci obszaru arkusza, w rejonie Legb¹d–Woziwoda–Bia³a, oraz w jego pó³nocno-wschod- niej czêœci – w strefie miêdzy Kwiekami a Malachinem. Osady te buduj¹ formy wznosz¹ce siê na wyso- koœci od oko³o 115 m n.p.m. w okolicy Bia³ej do 147,4 m n.p.m. w rejonie Malachina. Ich maksymalna mi¹¿szoœæ nie przekracza 15 m (Nowicka, 1958). Piaski wydmowe najlepiej zosta³y rozpoznane w piaskowni w Koñskich B³otach. Na g³êbokoœci do 2,3 m wystêpuj¹ ¿ó³te i jasno¿ó³te piaski drobnoziarniste, kwarcowe, z nielicznymi skaleniami. S¹ one dobrze wysortowane i obtoczone, na ogó³ bez³adne. Miejscami zauwa¿ono w nich wyraŸne warstwo- wanie równoleg³e o nachyleniu 8° na po³udniowy zachód, w którego obrêbie warstewki o mi¹¿szoœci 2–6 cm rozdzielaj¹ niekiedy 2–3-milimetrowe poziomy wzbogacone w minera³y ciemne.
c . H o l o c e n
P i a s k i i m u ³ k i j e z i o r n e. Niewielkie p³aty tych utworów wystêpuj¹ w rejonie Olszyny– Kwieki, gdzie zalegaj¹ na wysokoœci 130 m n.p.m., oraz w okolicy Bia³ego B³ota (118 m n.p.m.). W Kwiekach (punkt dok. 1) na g³êbokoœci do 2,1 m nawiercono szaroniebieskie mu³ki kwarcowe ze œladami laminacji. P i a s k i r z e c z n e wype³niaj¹ dna dolin Brdy, Czerskiej Strugi oraz ich dop³ywów (czêsto pod cienkim przykryciem utworów organicznych). Do tych osadów zaliczono równie¿ piaski wype³niaj¹ce dna dolin w ci¹gu jezior przep³ywowych w rejonie Legb¹da i Klocka. Na ogó³ s¹ one wykszta³cone w postaci szaro¿ó³tych i szarych piasków drobnoziarnistych, czêsto z 5–10-centymetrowymi warstewkami ¿wirów. W Z³otowie (punkt dok. 11) na g³êbokoœci do 3,0 m wystêpuj¹ brunatne piaski drobnoziarniste, kwarcowo-skaleniowe, s³abo wysortowane i lekko zapylone. W ich stropie znaleziono niewielkie iloœci rozproszonej substancji organicznej. Piaski podœciela war- stwa szarozielonych mu³ków kwarcowych.
23 N a m u ³ y d e n d o l i n n y c h i z a g ³ ê b i e ñ b e z o d p ³ y w o w y c h. Wiêksze p³aty tych utworów zlokalizowano w rejonie Kwiek, gdzie namu³y stanowi¹ stropow¹ czêœæ serii osadów jeziornych. Liczne niewielkie zag³êbienia bezodp³ywowe wype³nione namu³ami wystêpuj¹ w okolicy D¹bek. Wykszta³cenie litologiczne omawianych utworów jest bardzo zró¿nicowane. S¹ to namu³y piaszczyste i piaszczysto-py³owate z ró¿n¹ zawartoœci¹ substancji organicznej, miejscami przechodz¹ce w namu³y torfiaste. W Nie¿urawie (punkt dok. 13) pod 0,3-metrow¹ warstewk¹ torfów wystêpuj¹ brunatne (z szarymi smugami) namu³y piaszczysto-humusowe z du¿¹ zawartoœci¹ s³abo roz³o¿onych czêœci roœlinnych. Mi¹¿szoœæ serii osadów organicznych wynosi tu 2,1 m. To r f y wype³niaj¹ przewa¿aj¹c¹ czêœæ dolin Niechwaszcza i Czerskiej Strugi oraz ich dop³ywów, a tak¿e dna starych jezior w rejonie W¹do³y–B³ota oraz Bar³ogi–Legb¹d–Bia³a. S¹ to g³ównie czarne torfy ziemiste, z 0,1–0,3-metrowymi wk³adkami gytii i brunatnych zdiagenezowanych torfów, le¿¹ce g³ównie na piaskach rzecznych, utworach wodnolodowcowych i miejscami na glinach zwa³owych. Osi¹gaj¹ one mi¹¿szoœæ w granicach 0,5–2,8 m. Lokalnie, w rejonie £osin, mo¿e ona dochodziæ do 5 m. W punkcie dokumentacyjnym 16 na g³êbokoœci do 5,0 m wystêpuj¹ czarne torfy ziemiste, w których znaleziono (g³êb. od 3,4 m) wk³adki namu³ów torfiastych. P i a s k i h u m u s o w e znajduj¹ siê na terenie arkusza wy³¹cznie w okolicy Kwiek (punkt dok. 3). Osi¹gaj¹ one niewielk¹ mi¹¿szoœæ (0,6 m) i le¿¹ na piaskach rzecznych. K r e d a j e z i o r n a wystêpuje równie¿ lokalnie w rejonie Kwiek (punkt dok. 2) i osi¹ga mi¹¿- szoœæ dochodz¹c¹ do 2 m. Stanowi ona stropow¹ czêœæ serii utworów jeziornych i jest podœcielona tor- fami, namu³ami lub piaskami i mu³kami jeziornymi.
B. TEKTONIKA I RZEBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU
Obszar arkusza Czersk jest s³abo rozpoznany pod wzglêdem budowy tektonicznej. Le¿y on w obrêbie krystalicznej platformy wschodnioeuropejskiej, nadbudowanej przez osady permo-mezozoicznego kompleksu strukturalnego (synklinorium brze¿ne, odcinek pomorski – Dadlez, 1983). Region ten charakte- ryzuje siê typow¹ tektonik¹ platformow¹. Ska³y najstarszego krystalicznego piêtra gotyjskiego i kompleksu staropaleozoicznego buduj¹ bloki pociête uskokami o przebiegu NW–SE. Ska³y permo-mezozoicznej pokrywy osadowej (laramijskie piêtro strukturalne) tworz¹ nieckê, przez któr¹ biegn¹ uskoki o kierun- kach WNW–ESE oraz NW–SE. Le¿¹ce wy¿ej osady kenozoiczne, nale¿¹ce do m³odoalpejskiego piêtra strukturalnego, tn¹ uskoki o dominuj¹cym w tym regionie przebiegu NW–SE oraz NE–SW. Szkic geologiczny odkryty (tab. IV) opracowano na podstawie danych z profili 12 otworów wiert- niczych przebijaj¹cych osady czwartorzêdowe, wyników badañ geoelektrycznych (Jagodzinska, Kali- tiuk, 2007) i analiz palinologicznych utworów neogenu i paleogenu (Ziembiñska-Tworzyd³o, 2007).
24 Dodatkowo skorzystano z opracowañ kartograficznych obszarów s¹siednich arkuszy SMGP (Petelski, Majewska, 2008, 2009; Trzepla, Drozd, 2005, 2006). Na ukszta³towanie pod³o¿a podczwartorzêdowego na terenie arkusza Czersk ma wp³yw jego charakterystyczna budowa blokowa. Na tablicy IV przedstawiono przebieg przypuszczalnych uskoków. Starsze uskoki o kierunku NW–SE s¹ zwi¹zane z odm³adzaj¹cymi ruchami platformy paleozoicznej w czasie orogenezy alpejskiej. Drugi kierunek deformacji (NNE–SSW) równie¿ ma zwi¹zek z naprê¿eniami generowanymi podczas orogenezy alpejskiej, ale same uskoki powsta³y ju¿ po oligocenie. W nielicznych na obszarze arkusza otworach wiertniczych stwierdzono nieznaczne ró¿nice w g³êbokoœci wystêpowania sp¹gu utworów neogenu (miocenu) w po³udniowo-zachodniej czêœci terenu (otw.: 45, 50 i 55). W innych rejonach po³o¿enie sp¹gu jest nieznane. Strop osadów neogenu w czêœci pó³nocno-zachodniej i œrodkowej terenu badañ jest nieznacznie zró¿nicowany; deniwelacja wynosi oko³o 50 m. W jego czêœci pó³nocno-wschodniej i wschodniej ró¿nice w wysokoœci po³o¿enia stropu mioceñskiej powierzchni podczwartorzêdowej siêgaj¹ 170 m. W tym miejscu wystêpuje przy- puszczalnie krawêdŸ erozyjna, za³o¿ona wzd³u¿ uskoku o kierunku NNE–SSW. Na badanym terenie utwory paleogenu (oligocenu) i neogenu (miocenu) s¹ pociête odm³odzonymi uskokami i tworz¹ wyniesione lub obni¿one bloki, bêd¹ce strefami niestabilnymi oraz predestynowanymi do powstawania zaburzeñ geotektonicznych i glacitektonicznych. W obrêbie obszaru arkusza wyznaczono blok £osin, gdzie strop utworów oligocenu le¿y na wysokoœci 93,2 m n.p.m. (otw. 37) i jest wyniesiony w stosunku do otaczaj¹cej go zblokowanej powierzchni osadów mioceñskich. Drugi charakterystyczny element rzeŸby pod³o¿a stanowi g³êbokie, pod³u¿ne obni¿enie o przybli¿onym kierunku NNE–SSW, przebiegaj¹ce na wschód od Czerska i wyznaczone na podstawie danych uzyskanych z opracowania arkusza £¹g (Trzepla, Drozd, 2005, 2006). W czêœci œrodkowej i pó³nocno-zachodniej omawianego terenu wystêpuje ³agodne wyniesienie utworów miocenu osi¹gaj¹ce wysokoœæ 97,0 m n.p.m. (otw. 1). Ku po³udniowemu wschodowi, w s¹siedztwie Bia³ej obni¿a siê ono na wysokoœæ do 10 m n.p.m., a na wschód od Czerska – do 80 m p.p.m. Du¿¹ rolê w kszta³towaniu procesów geologicznych na tym terenie odgrywa³y ruchy neotekto- niczne. W trakcie trzech etapów tych ruchów, wyró¿nionych przez Baranieck¹ (1983) na obszarze arkusza Czersk, najintensywniejsze procesy zachodzi³y w fazie mazowieckiej. W wyniku ich dzia³ania zosta³y wyniesione, a nastêpnie w ca³kowicie lub w znacznej czêœci usuniête, osady zlodowaceñ Narwi, Nidy, Sanu 1 i Sanu 2. RzeŸba pod³o¿a utworów czwartorzêdu na obszarze arkusza Czersk ukszta³towa³a siê ostatecz- nie pod wp³ywem procesów egzogenicznych, neotektoniki, a tak¿e erozji wód rzeczno-lodowcowych i egzaracji l¹dolodów we wczesnym plejstocenie.
25 C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ
Odtworzenie procesów geologicznych kszta³tuj¹cych omawiany rejon wy³¹cznie na podstawie wyników badañ, przeprowadzonych w trakcie realizacji arkusza Czersk, jest niezwykle utrudnione. Wynika to z ma³ej iloœci uzyskanych danych geologicznych, a przede wszystkim z wysokiego stopnia skomplikowania budowy tektonicznej na obszarach s¹siednich arkuszy. Do interpretacji rozwoju budowy geologicznej wykorzystano wyniki badañ wykonanych na terenach arkuszy £¹g (Trzepla, Drozd, 2005, 2006) i Karsin (Petelski, Majewska, 2008, 2009). Na obszarze objêtym badaniami pod koniec eocenu nast¹pi³a krótkotrwa³a regresja morza, która trwa³a do wczesnego oligocenu (£yczewska, 1958). Pocz¹tek wczesnego oligocenu by³ okresem sedymentacji l¹dowej (Ziembiñska-Tworzyd³o, 2007). U jego schy³ku dosz³o do transgresji morskiej (Uberna, 1974). Pocz¹tkowo sedymentacja osadów odbywa³a siê w zbiorniku brakicznym, a póŸniej w p³ytkim morzu (Ziembiñska-Tworzyd³o, 2007). Pod koniec oligocenu nast¹pi³a regresja morska spowodowana ruchami tektonicznymi fazy sawskiej (tab. 2). W tym czasie przypuszczalnie ukszta³towa³a siê sieæ uskoków, które prawdopodobnie mog¹ mieæ wczeœniejsze za³o¿enia. We wczesnym miocenie trwa³a denudacja, w wyniku której utwory oligocenu górnego mog³y zostaæ ca³kowicie lub czêœciowo usuniête. W miocenie œrodkowym i póŸnym sedymentacja utworów odbywa³a siê w œrodowisku lagunowym, jeziornym i czêœciowo rzecznym. Kolejna faza ruchów wznosz¹cych pod koniec pliocenu doprowadzi³a do wydŸwigniêcia rejonu badañ oraz odm³odzenia starszych struktur dyslokacyjnych (£yczewska, 1958). Na terenie badañ nie wystêpuj¹ osady zlodowaceñ najstarszych (zlodowacenia Narwi). Odtworzenie przebiegu procesów geologicznych w okresie zlodowaceñ po³udniowopolskich jest niezwykle utrudnione. W tym czasie dosz³o przypuszczalnie do trzech transgresji l¹dolodu (Trzepla, Drozd, 2005). W interglacjale mazowieckim, w wyniku intensywnych ruchów fazy mazowieckiej (Baraniecka, 1983) badany obszar zosta³ wyniesiony, a osady starszych zlodowaceñ – zupe³nie lub prawie ca³kowicie usuniête. Szcz¹tkowe utwory z okresu zlodowacenia Nidy zachowa³y siê wy³¹cznie w Czersku (otw. 5 i 6), a zlodowacenia Sanu 1 – we M³ynie Raci¹skim (otw. 52) i w Czersku (otw. 5, 6 i 18). Na koniec interglacja³u mazowieckiego przypada okres akumulacji osadów rzecznych. Transgresjê l¹dolodu zlodowacenia Odry poprzedzi³o osadzenie siê utworów zastoiskowych oraz mi¹¿szych serii osadów wodnolodowcowych. Wycofuj¹cy siê l¹dolód zostawi³ po sobie, osi¹gaj¹cy miejscami znaczn¹ mi¹¿szoœæ, poziom glin zwa³owych. Prawdopodobnie spowodowa³ on równie¿ zaburzenia osadów pod³o¿a. Interglacja³ lubawski w pocz¹tkowym okresie zaznaczy³ siê na badanym obszarze wzmo¿on¹ erozj¹ rzeczn¹, której wynikiem by³o powstanie rozleg³ych i g³êbokich na 30 m dolin (Trzepla, Drozd, 2005).
26 T a b e l a 2 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA
Stratygrafia
Utwory Procesy geologiczne Piêtro (opis litologiczny) System Oddzia³ Podpiêtro
Kreda jeziorna — Q kj h Akumulacja mineralno-organiczna w zag³êbieniach bezodp³ywowych Piaski humusowe — Q ph h
Torfy — Q t h Akumulacja organiczna Namu³y den dolinnych i zag³êbieñ bezodp³ywo- Akumulacja mineralno-organiczna w dnach wych — Q dolin i w zag³êbieniach bezodp³ywowych n h Piaski rzeczne — f Q H o l o c e n p h Akumulacja rzeczna
Piaski i mu³ki jeziorne — li Q pm h Akumulacja jeziorna w Piaski eoliczne w wydmach — e p Q Akumulacja eoliczna Piaski eoliczne — e p Q
Piaski i mu³ki deluwialne — d Q Rozmywanie materia³u na stokach i akumulacja p w obni¿eniach i w ujœciach dolin Piaski i ¿wiry rzeczne tarasów nadzalewowych f B t 6,0–10,0 m n.p. rzeki — Q Erozja i akumulacja rzeczna p¿ p4 fg B3 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — Q p¿2 p4 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa Piaski, ¿wiry i g³azy moren martwego lodu — gm QB3 Akumulacja z topnienia bry³ martwego lodu p¿g³ p4 g B3 Gliny zwa³owe — Q gzw p4 Egzaracja i akumulacja lodowcowa fg B3 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa przed Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — Q 4 Stadia³ górny p¿1 p czo³em l¹dolodu i na jego przedpolu b B3 Mu³ki zastoiskowe — Q m p4 Akumulacja zastoiskowa na przedpolu l¹dolodu
B2–3 Torfy — Q t p4 Akumulacja organiczna Inter- stadia³
Zlodowacenie Wis³y Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, miejscami piaski Erozja i akumulacja wodnolodowcowa
Zlodowacenia pó³nocnopolskie fg B2 rzeczne — Q na przedpolu l¹dolodu, miejscami przechodz¹ca p¿ p4 w erozjê i akumulacjê rzeczn¹
Stadia³ g B2 œrodkowy Gliny zwa³owe — Q gzw p4 Egzaracja i akumulacja lodowcowa f Piaski rzeczne — Q Interglacja³ eemski p p3 4– Erozja i akumulacja rzeczna fg W Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — Q p¿2 p3 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa g W Egzaracja i akumulacja lodowcowa, procesy Gliny zwa³owe — Q 3 Zlodowacenie gzw p glacitektoniczne Warty fg W Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — Q Erozja i akumulacja wodnolodowcowa przed p¿1 p3 czo³em l¹dolodu b Mu³ki i i³y zastoiskowe — QW mi p3 Akumulacja zastoiskowa przed czo³em l¹dolodu
Interglacja³ f L Piaski i ¿wiry rzeczne — Q 3 Erozja i akumulacja rzeczna lubawski p¿ p g O Gliny zwa³owe — Q Egzaracja i akumulacja lodowcowa, procesy gla- gzw p3 citektoniczne Czwartorzêd P l e j s t o c efg O n Zlodowacenie ¯wiry i piaski wodnolodowcowe — Q Erozja i akumulacja wodnolodowcowa przed Odry ¿p p3 czo³em l¹dolodu Zlodowacenia œrodkowopolskie b I³y i mu³ki zastoiskowe — QO im p3 Akumulacja zastoiskowa przed czo³em l¹dolodu
f M Piaski i ¿wiry rzeczne — Q Erozja i akumulacja rzeczna Interglacja³ Interglacja³ p¿ p2 3– wielki mazowiecki Ruchy neotektoniczne fazy mazowieckiej i denudacja
27 c d . t a b e l i 2
g S Gliny zwa³owe — Q 2 Egzaracja i akumulacja lodowcowa Zlodowacenie gzw p Sanu 1 fg S Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q p¿ p2 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa g N Gliny zwa³owe — Q 2 Egzaracja i akumulacja lodowcowa Zlodowacenie gzw p P l e j s t o c e n Zlodowacenia Nidy fg N Czwartorzêd Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 2 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa po³udniowopolskie p¿ p
WydŸwigniêcie obszaru (ruchy wznosz¹ce) Pliocen
I³y, mu³ki i piaski z wk³adkami wêgla brunatnego — Akumulacja œródl¹dowa (jeziorno-rzeczna) M N e o g e n imp Miocen Denudacja
Ruchy wypiêtrzaj¹ce fazy sawskiej I³y, mu³ki i piaski — Ol Akumulacja morska i lagunowa imp Akumulacja l¹dowa Oligocen Paleogen
Ich lokalizacja w du¿ym stopniu pokrywa³a siê z przebiegiem wspó³czesnej doliny Brdy i Czerskiej Strugi. Do koñca interglacja³u doliny te zosta³y zasypane utworami piaszczystymi i ¿wirowymi. Cykl sedymentacyjny w okresie zlodowacenia Warty rozpoczê³y, pochodz¹ce z fazy transgresji l¹dolodu, osady zastoiskowe. Bezpoœrednio przed jego czo³em by³y sypane gruboziarniste utwory wodnolodowcowe. Wycofuj¹cy siê l¹dolód pozostawi³ po sobie cienki poziom glin zwa³owych oraz kolejn¹ seriê osadów wodnolodowcowych. Z okresem tym Trzepla i Drozd (2005) wi¹¿¹ zmniejszenie lub ustanie aktywnoœci neotektonicznej, sugeruj¹c jednoczeœnie rozwój procesów glacitektonicznych. W interglacjale eemskim, w pocz¹tkowym okresie intensywna erozja rzeczna doprowadzi³a do powstania olbrzymich dolin (Makowska, 1979). Ich przebieg znacz¹co pokrywa³ siê z wspó³czesn¹ lokalizacj¹ dolin Brdy i Czerskiej Strugi. W koñcowym okresie interglacja³u rozciêcia te wype³nione zosta³y osadami rzecznymi. W trakcie zlodowacenia Wis³y dosz³o do dwukrotnej transgresji l¹dolodu. Utwory stadia³u œrod- kowego zachowa³y siê wy³¹cznie jako szcz¹tkowe p³aty glin zwa³owych i utworów wodnolodow- cowych. Pod koniec tego okresu lokalnie zaznaczy³y siê procesy erozji rzecznej. Rozciêcia erozyjne w rejonie Czerskiej Strugi zosta³y wype³nione osadami rzecznymi. W interstadiale tworzy³y siê torfo- wiska, po których pozosta³oœci¹ s¹ zlokalizowane w pobli¿u Czerskiej Strugi, w s¹siedztwie £osin, cienkie warstwy utworów organicznych. Na przedpolu transgreduj¹cego l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y utworzy³y siê lokalne zastoiska oraz zosta³y zakumulowane, zw³aszcza w rejonie £osin, mi¹¿sze serie osadów wodno- lodowcowych. Po ustêpuj¹cym lodowcu pozosta³ tak¿e poziom glin zwa³owych. Deglacjacja badanego obszaru mia³a charakter arealny (Trzepla, Drozd, 2005). Na przedpolu bry³ martwego lodu tworzy³y siê sto¿ki sandrowe. Zag³êbienia powsta³e po wytopieniu bry³ martwego lodu zosta³y przekszta³cone w jeziora. Przebieg strefy wystêpowania moren martwego lodu oraz ci¹gu jezior pozwala na rekon- strukcjê etapów deglacjacji obszaru arkusza Czersk.
28 Na prze³omie plejstocenu i holocenu zaczê³a siê formowaæ wspó³czesna sieæ rzeczna (Galon, 1968; Sylwestrzak, 1978) oraz zachodzi³y intensywne procesy eoliczne (Nowicka, 1958) i denudacyjne. W holocenie akumulacja odbywa siê w dolinach rzecznych oraz postêpuje proces wype³niania jezior i zag³êbieñ po bry³ach martwego lodu, na pocz¹tku osadami mineralnymi, a nastêpnie – mineralno- -organicznymi i organicznymi.
IV. PODSUMOWANIE
G³ównym celem przeprowadzonych prac kartograficznych by³o szczegó³owe rozpoznanie budowy geologicznej terenu arkusza Czersk oraz odtworzenie przebiegu zachodz¹cych na nim proce- sów geologicznych. Do tej pory s³abo rozpoznano budowê geologiczn¹ badanego obszaru – oko³o 80% powierzchni terenu nie posiada³o dokumentacji wiertniczej. Przeprowadzone w trakcie opraco- wywania arkusza badania przyczyni³y siê w pewnym stopniu do poszerzenia zakresu wiedzy o tym obszarze, jednak¿e dane uzyskane z otworów kartograficznych, ze wzglêdu na brak przewodnich poziomów glin zwa³owych, nie pozwoli³y na jednoznaczne zinterpretowanie jego budowy. Zosta³a ona jednak stosunkowo dobrze rozpoznana wzd³u¿ linii przekroju geologicznego. W pod³o¿u utworów czwartorzêdowych wydzielono i udokumentowano za pomoc¹ badañ paleo- botanicznych (Ziembiñska-Tworzyd³o, 2007) osady oligocenu i miocenu; nie uda³o siê natomiast zbadaæ zasiêgu wystêpowania sp¹gu tych utworów. Na podstawie wyników badañ litologiczno-petrograficznych (Sza³amacha, 2009) wydzielono jedynie dwa poziomy glin zwa³owych zlodowaceñ Warty i Wis³y. Pozosta³e ich poziomy wyró¿niono na podstawie wyników badañ uzyskanych z opracowañ s¹siednich arkuszy SMGP i z analizy wzajem- nego u³o¿enia warstw osadów w profilach otworów. Dziêki temu uda³o siê okreœliæ przynale¿noœæ stratygraficzn¹ utworów wodnolodowcowych, zastoiskowych, rzecznych i jeziornych, rozdzielaj¹cych pok³ady glin. Przekrój geologiczny przedstawia charakterystyczne dla badanego terenu wystêpowanie luki stratygraficznej obejmuj¹cej osady zlodowacenia Narwi oraz nieci¹g³e poziomy glin zlodowaceñ po³udniowo- i œrodkowopolskich (zlodowacenia Odry). Luki w osadach powsta³y w wyniku wzmo¿onych ruchów neotektonicznych, które na tym terenie zachodzi³y wielokrotnie. Ruchy fazy mazowieckiej zalicza³y siê do najintensywniejszych (Baraniecka, 1983). Wzmo¿ona dzia³alnoœæ neotektoniczna da³a w efekcie rozbicie pod³o¿a krystalicznego na poszczególne bloki, które wykazywa³y siê zró¿nicowan¹ labilnoœci¹ w ró¿nych epokach geolo- gicznych. Linie uskoków przypuszczalnych, które maj¹ prawdopodobnie swoje g³êbsze za³o¿enie w ska³ach pod³o¿a krystalicznego, wyznaczono g³ównie na podstawie wyników badañ geoelektrycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2007).
29 Kartowanie geologiczne i geomorfologiczne terenu arkusza pozwoli³o na odtworzenie przebiegu deglacjacji jego obszaru po transgresji ostatniego l¹dolodu zlodowacenia Wis³y. Uszczegó³owienia wymagaj¹ ustalenia stratygraficzne glin zwa³owych, dla których nie uda³o siê uzyskaæ miarodajnych wspó³czynników petrograficznych. Dotyczy to w szczególnoœci glin wystê- puj¹cych na powierzchni terenu w rejonie Malachina, których wiek jest mocno dyskusyjny. Ze wzglêdu na brak dokumentacji otworowej we wschodniej czêœci terenu badañ, nale¿y wykonaæ otwory w tym rejonie, aby potwierdziæ, hipotetyczne jak dot¹d, po³o¿enie stropu osadów miocenu na wysokoœci 80,0 m p.p.m i wystêpowanie krawêdzi erozyjnej.
£ódŸ, 2009 r.
LITERATURA
A d a m i e c D . , 1954 — Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, ark. Bydgoszcz, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. A u g u s t o w s k i B . , S y l w e s t r z a k J . , 1973 — Z morfogenezy centralnej czêœci Pojezierza Kaszubskiego. Prz. Geogr., 45, 1. B a r a n i e c k a M . D . , 1983 — Fazy ma³opolska, kujawska i mazowiecka jako fazy tektoniczne w czwartorzêdzie Polski. Mat. 3. Kraj. Symp.: Wspó³czesne i neotektoniczne ruchy skorupy ziemskiej w Polsce. Ossolineum, Wroc³aw. B e r e n d t G . , 1888 — Die beiderseitige Fortsetzung der südlichen baltischen Endmoräne. Jb. Preuss. Geol. Landesanst., 9. B u t r y m o w i c z N . , 1978a — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Chojnice, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. B u t r y m o w i c z N . , 1978b — Objaœnienia do Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, ark. Chojnice. Inst. Geol., Warszawa. B u t r y m o w i c z N . , M u r a w s k i T . , P a s i e r b i c k i M . , 1978 — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Chojnice, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Churska C., 1958 — Stosunek sandru Brdy do wysp moreny dennej. Zesz. Nauk. UMK, Nauk. Mat.-Przyr., Geografia, 4. D a d l e z R . , 1983 — Podzia³ tektoniczny i paleotektoniczny niecki pomorskiej. Kwart. Geol., 27, 1. D r o z d o w s k i E . , 1979 — Deglacjacja dolnego Powiœla w œrodkowym Würmie i zwi¹zane z ni¹ œrodowiska depozycji osadów. Pr. Geogr., 132. G a l o n R . , 1949 — Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, ark. Bydgoszcz, wyd. A. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. G a l o n R . , 1952 — O fazach postoju l¹dolodu na obszarze Pomorza. W: Ksiêga pam. 75-lecia Tow. Nauk. w Toruniu, Toruñ. G a l o n R . , 1953 — Morfologia doliny i sandru Brdy. Stud. Soc. Sc. Torunensis, Sec. C., 1, 6.
30 Galon R., 1958 — Nowe badania geomorfologiczne na sandrze Brdy. Zesz. Nauk. UMK, Nauk. Mat.-Przyr., Geografia, 4. G a l o n R . , 1968 — Ewolucja sieci rzecznej na przedpolu zanikaj¹cego l¹dolodu. W: (Galon R., red.) Ostatnie zlodowa- cenie skandynawskie w Polsce. Pr. Geogr., 74. J a g o d z i ñ s k a B . , K a l i t i u k R . , 2007 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych dla Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Czersk (165). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. J e n t z s c h A . , 1896 — Neue Gesteins-Aufschlüsse In Ost- und Westpreussen 1894–1895. Jb. Preuss. Geol. Lande- sanst., 17. K e i l h a c k K . , 1901 — Geologisch-Morfologische Übersichstkarte der Provinz Pommern 1:500 000. Königl. Preuss. Geol. Landesanst. und Bergakad., Berlin. K o n d r a c k i J . , 2009 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. L i b e r a c k i M . , 1958 — Morfologia doliny Bielskiej Strugi (dop³yw Brdy). Zesz. Nauk. UMK, Nauk. Mat.-Przyr., Geografia, 4. L i s i c k i S . , 2003 — Litotypy i litostratygrafia glin lodowcowych plejstocenu dorzecza Wis³y. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 177. £ y c ze w s k a J . , 1958 — Stratygrafia paleogenu i neogenu Polski pó³nocnej. Kwart. Geol., 2, 1. M a a s G . , 1897 — Geologische Karte von Preussen und benachbarten Bundesstaaten 1:25 000, Blatt Tuchel (ark. Tuchola). Preuss. Geol. Landesanst., Berlin. M a a s G . , 1898 — Über einige Ergebnisse der Aufnahmen in der Gegend Tuchel. Jb. Preuss. Geol. Landesanst., 19. M a a s G . , 1899a — Geologische Karte von Preussen und benachbarten Bundesstaaten 1:25 000, Blatt Shüttenwalde (ark. Woziwoda). Preuss. Geol. Landesanst., Berlin. M a a s G . , 1899b — Geologische Skizzen aus der Tucheler Heide. Schr. Naturforsch. Ges Danzig., 10. M a a s G . , 1900 — Über Endmoränen in Westenpreussen und angrenzenden Gebieten. Jb. Preuss. Geol. Landesanst., 21. M a k o w s k a A . , 1979 — Interglacja³ eemski w dolinie Dolnej Wis³y. Studia Geol. Pol., 63. M a r e k S . , P a j c h l o w a M . , (red.), 1997 — Epikontynentalny perm i mezozoik w Polsce. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 153. M a t u s z a k K . , 1952 — Morfologia doliny Czerskiej Strugi. Arch. Inst. Geogr. UMK, Toruñ. N o w i c k a J . , 1958 — Wydmy na sandrze Brdy. Zesz. Nauk. UMK, Nauk. Mat.-Przyr., Geografia, 4. O k o ³ o w i c z W . , 1948 — Uwagi i przyczynki do znajomoœci morfologii Pomorza. Czas. Geogr., 19, 1–4. P e t e l s k i K . , M a j e w s k a A . , 2008 — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1: 50 000, ark. Karsin (127). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] P e t e l s k i K . , M a j e w s k a A . , 2009 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Karsin (127). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] P e t e l s k i K . , G o n d e k A . , 1996 — Projekt prac geologicznych dla Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, arkusze: Karsin (127) i Czersk (165), województwo gdañskie, bydgoskie. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. P i w o c k i M . , Z i e m b i ñ s k a - T w o r z y d ³ o M . , 1995 — Litostratygrafia i poziomy sporowo-py³kowe na Ni¿u Polskim. Prz. Geol., 43, 11. R o s z k o L . , 1968 — Recesja ostatniego l¹dolodu z terenu Polski. W: (Galon R., red.) Ostatnie zlodowacenie skandy- nawskie w Polsce. Pr. Geogr., 74. S o n n t a g P . , 1927 — Die grosse Baltische Endmoräne vom Turmberg bis Neuenburg an der Weichsel. Schr. Naturforsch. Ges. Danzig., 17. S y l w e s t r z a k J . , 1978 — Rozwój sieci dolinnej na Pomorzu pod koniec plejstocenu. Gdañ. Tow. Nauk., Gdañsk.
31 S z a ³ a m a c h a B . , 2009 — Badania litologiczno-petrograficzne dla SMGP ark. Czersk (165). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. T r z e p l a M . , D r o z d M . , 2005 — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. £¹g (166). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] T r z e p l a M . , D r o z d M . , 2006 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. £¹g (166). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] U b e r n a T . , 1974 — Sytuacja utworów paleogeñskich w pó³nocnej czêœci Ni¿u Polskiego na tle ukszta³towania powierzchni pod³o¿a utworów kenozoicznych. Biul. Inst. Geol., 281. Z i e m b i ñ s k a - T w o r z y d ³ o M . , 2007 — Ekspertyza palinologiczna próbek dla Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, z arkusza Czersk (165). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa.
32