Historia Czerska I Ekonomii Czerskiej
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ABORY CZASOPISMO REGIONALNE 2SEWII ZABORSKIEJ N r. 4. R ok IV IV* kwartał 1938 r* TREŚĆ: Jan Karnowski, Historia Czerska i Ekonomii Czerskiej. % JAN KARNOWSKI Historia Czerska i Ekonomii Czerskiej ryczm e. , ,ą mianowicie w' 17 wieku i to przeważna: i. przez lu ność Ziemi Zaborskiej, jak to wyka ,uj.< nazwiska najstarszych osadników,, o ile stwieidze- W najdawniejszych czasach nazywano ziemię, »v nie ich nazwisk na podstawie najstarszych ks-as której Czersk leży, Ziemią Zahorską. Nazwa ta za chowała się do dziś dnia w nazwie wsi „Wysoka Za hipotecznych 1 Jo możliwe. Być może że w czasach przedhistorycznych, borska“, należącej do porafii lesińskiej. Do ziemi gdzie jeszcze panował ustrój plemienny, stanowiła Zaborskiej należały dzisiejsze parafie; Czersk, Ląg Czerska Struga południową plemienną granicę dl; Karsin, Wiele, Brusy, Leśno i część parafii Sworzyń Zabór/,an z obronnym frontem, skierowanym na skiej i 'Rytelskiej. Granice tej ziemi tworzyły: Brda południe. Nato wskazywałyby niektóre punkta for na zachodize, Zbryca na północy, jezioro Wdzydzkie tyfikacyjne na tej linii obronnej się znajdująca i Czarna Woda od wschodu, a Czerska Struga Takim punktem fortyfikacyjnym była zdaniem Czernica) od południa. (Frydrychowie, .,Ge- moim Łysa-Góra, leżąca na granicy Czerska i Będz schichte der Stad Tuchel“, Kujot: „Kasztelania mierowic, niedaleko ujścia Baby do Strugi Kla- Raciążka“ .) Jskawskiej. Drugi taki punkt umocniony może znaj Jeszcze za czasów krzyżackich m iały Zabory swe dował sie przy pustkowiu Gardki, na co nazwa tej go osobnego sędziego ziemskiego. Nazwa Zabory, u miejscowości zupełnie wyraźnie wskazuje, śladów Krzyżaków „Sabirsgebiet“ albo „das land Saborn“, takiej fortyfikacji jednar;wóż dotychczas tam nie ięga prawdopodobnie czasów pierwotnego zalud stwierdzono. — Trzecim punktem fortyfikacyjnym nienia P morza, ' yli czasów organizacji plemien był gródek w Kunigorcie nad Brdą, leżący nad bro nej. (Pańsko 131, 135, 137). Plemie zaborskie ,osia dem między Rytlem, a Mylofem, o czym świadczy dłe na Ziemi Zaborskiej, należy do szczepu kaszu jeszcze dziś nie tylko nazwa miejscowości, ale tak bskiego. Jest obecnie według dzisiejszych granic et że znaczny nasyp nad brodem sit- znajdujący. Na nograficznych, jego ostatnią, najbardziej na połu syp ten czyni także wrażenie wiilkiego kurhanu. dnie wysuniętą odnogą. Mewa kaszubska sięga na Badań archeologicznych tu. o ile mi wiadomo, je Ziemi Zaborskiej na południe aż do Niechwaszcza, szcze nie prowadzono. który stanowi tutaj południową granicę kaszub- szczyzny. Czersk, leżący 10 km. na południe od Za granicą plemięimą przemawia także i ta oko Niechwaszcza należy dziś pod względem językowym liczność. że według krzyżackiego dokumehtu osad- do obszaru dialektu borowiackiego, ale w dawnych czego Czerska, granice gminne Czerska biegną na czasach niewątpliwie dialekt kaszubski sięgał dalej południu równolegle z Czerską Strugą i po za ni? na południe poza Niechwaszcz, może aż do Czer już nie wychodzą. Jeżeli osada leży nad strugą, a, jej skiej Strugi, lub nawet jeszcze dalej. O tym świad poła biegną w tył, a nie sięgają także na drugi czą jeszcze dziś pewne nazwy topograficzne, zacho brzeg, to fakt ten dowodzi, że osada napewno leży dzące na południu od Czerskiej Strugi jak: Gardki nad jakąś znaczną granicą. Kuńcbłot, Redunek o wyraźnym typie starokaszub- Czersk leżał niedaleko t. zw. traktu książęcego, skim. To by wskazywało na cofanie się kaszub- który szedł od grodu Nakła przez Więcbork. Cer szczyzny z linii Legbądzkiej Strugi na linię Niech kwice do grodu Raciąż i pod Rytlem przechodzi! przez Brdę. Jednym ramieniem szedł stąd przez waszcza. Zaludnienie pustego trójkąta borów: Czersk — Siennicę, Mokre, Kiszewę do ¿Gdańska, a drugim Śliwice — Tuchola nastąpiło już w czasach histo- do Bytowa i Słupska. Również'^'prowadził osobny . fi Str. 2 ZABORU Nr. i. trakt z Raciąża do Starogardu, a później z Tucholi skiego należał Czersk podobnie jak cała ziemia Za do Starogardu przez Śliwice. Czersk sąm w czasach borska do kasztelanii Raciąskiej, którą utworzył do dawnych nad żadnym głównym traktem nie leżał. piero M estwin I I (1292 r.) Z dokum entów krzyżac (Przeciwnie Kujot, I. 291). Nastąpiło to dopiero w kich (Panske, 39, 92) dotyczących Czerska wiemy, czasach pruskich .Trakt pomiędzy Chojnicami a że Czersk był od początku wsią włościańską i włas Starogardem bowiem dawniej nie był traktem głó nością księcia a po zajęciu Pomorza przez Krzyża wnym. ków (1309) własriością zakonu krzyżackiego, które Kiedy Czersk powstał, o tym nie posiadamy ża go reprezentował nazewnątrz Wielki Mistrz. Czersk dnej historycznej wiadomości, ale istnienie grobów' rządził się nietylko za czasów książąt pomorskich, przedhistorycznych (np. na posiadłości p. Bartla ale także jeszcze w pierwszych dziesiątkach lat za opodal wsi) dotychczas niezbadanych, świadczy o rządów krzyżackich — prawem polskim. Prawo to dawności tej osady. Również wymienia Lissauer było zwyczajowe i nienapisane. Na czele wsi Czer (Die praehistorischen Denkmäler Westpreussens — ska stał starosta. Takiego starostę czerskiego imie pod nazwą Czersk) że vf zbiorach historycznego to niem Marcin napotykamy przy wystawieniu doku warzystwa w Kwidzynie znajdują się 2 pierścionki mentu krzyżackiego na młyn w Czersku w r. 1350 (Panske 39). (Spiralringe) z drutu bronzowego i fragment pier ścionka spojonego, na wewmątrz pustego. Również nie są znane początki kościoła i para fii czerskiej. Według ks. Kujota (Parafie I. 291 i Sama nazwa Czersk wskazuje, że jest to osada nast.) mamy tutaj do czynienia z prastarą parafią. słowiańska. Etymologiczne spaczenie nazwy Czer Być może, że początki jej sięgają czasów Bolesława ska w dokumentach krzyżackich pisanej jako — Krzywoustego, lub jeszcze dalej wstecz. Ks. Kujot Czirsk-Czyrske-Czyrsk (Panske 9a) jest niepewne. czasu powstania ani w przybliżeniu nie wkreśla. Po Zwykle tłomaczy się ją w ten sposób, że Czersk o- dobnie jak sąsiednie parafie Brusy i Wiele jest znacza osadę, leżącą nad strugą, która się pierwot fundacja kościoła i utworzenie parafii dziełem ja nie nazywała Czerna. Rzeczywiście przez Czersk kiegoś księcia pomorskiego. O tern świadczy wielki przepływa struga, nazwana Czerską Strugą. Da obszar parafii i okoliczność, że kościół stanął na wniej nazywano ją Czernicą, co potwierdza nietyl- książęcym gruncie. Obszar starej parafii czerskiej ko tradycja ludowa, ale także stare akta hipotecz jest wielki, obejmował on także Łąg (jako filię), ne Czerska. Ale nazwy „Czerna“ nigdzie stwierdzić Granice tworzyły: Niechwaszcz, Brda, Czerska Stru się nie dało. Nazwa „Czernica“ jest widocznie na ga. Klaskawska Struga i Czarna Wodą. Z wizytacji zwą pochodną od Czerna. Ale sądzę, że Czersk od ks. biskupa Rozdrażewskiego wiemy, że do czerskiej tej nazwy pochodzić nie może, gdyż trudno sobie parafii należały także Zapędowo i Lutom, leżące wytłumaczyć zanik „n“. Zresztą najstarsza piso już poza Czerską Strugą. Ale wizytator zaznacza, wnia Czernicy brzmi w wspomnianym dokumencie że ciążą one ku Raciążowi i na kościół czerski nic krzyżackim „Czirsenitz“ (Panske 92). To wskazuje nie dają. Z czasem, jak w. puszczy między Czer na pierwiastek inny, a mianowicie „cierń“. Analo skiem, Śliwicami i Tucholą powstały w 17 wieku gia topograficzna zdaje się tę hipotezę potwier rozmaite pustkowia, siłą faktów przesunęła się gra dzać. Nad jeziorem „Debrzk“ między Czyczkowami nica parafii dalej w bory. Tutaj była granicą mię a Męcikałem (w powiecie chojnickim), leży młyn, dzy parafią czerską a śliwicką dosyć płynna. któ ry się zwie o ficja ln ie Czernica, ale lud go inaczej nie nazywał i nie nazywa jak „Ciernica“. Nazwa pochodzi najwidoczniej od „cierń“ Od tego samego II. pierwiastką pochodzi także nazwa wsi Cierznia w powiecie wejherowskim. Krzyżacka pisownia „Czir senitz, nasuwa mysi, że dzisiejsza Czerska Struga W roku 1309 zajęli Krzyżacy po krwawych wal kach w Gdańsku i w Tczewie całe Pomorze Gdańskie Czernica nazywała się pierwotnie „Cierznica“, a od niej wzięła osada nazwisko i pierwotnie nazy i zaprowadzili w nim własną administrację, dzieląc wała się „Ciersk“ albo „Cierzsk“. kraj na komturstwa. Ziemia Zaborska, a zatem i Czersk zostały zrazu przyłączone do komturstwa Również leży Czersk świecki nad małą rzeczką, człuchowskiego, a dopiero w rok'1 G komtur która się wedle Kujota niewątpliwie nazywa Czerz- stwa tucholskiego, gdy w ' o włas nica, tyle co Cierznica. (Kujot — Kto założył para ną komandorię. K g • kładała i fie, I, 271. Prócz powyższych dwóch Czersków zna się z 2 części, przędza :v tuchoi ny jest jeszcze Czersk Kraiński po niem. Brahnau. skiej i zaborskiej. Zab e śro położony nad rzeką Brdą). Autorzy zarysu Diecezji dowisko administracyj ■ v ' gdzie Chełmińskiej także wywodzą nazwę Czerska od Krzyżacy mieli własny rttei- pierwotnej nazwy rzeki, którą nazywają „Czerz- hof. nicą.“ . Zaprowadzając własn ■ ■ v ńe- Czersk istniał już prawdopodobnie za czasów śli Krzyżacy od razu ist> , ..•• ; ol- ,wa książąt pomorskich, chociaż żaden dokument z zwyczajowego, lecz czynili >ow> io- tych czasów o nim nie wspomina. W okresie ustroju szczególnym miastom, na Au o d ziemstw, plemion,,, należał Czersk do ziemstwa Za wsiom prawa chełmińskiej/ o borskiego, a pc zaprowadzeniu ustroju kasztelań Prawo to niemieckie prze\ S'r. i. Nr. 4. ZABORY za powyższa darowiznę mają sołtys i jego następ czasowe polskie prawro zwyczajowe, że było spisane cy nam i naszym braciom pełnić służbę wojenną i miało już ustalone orzecznictwo w instancji od podobnie jak i inni sołtysi, i to wewnątrz i zew woławczej.