PAÑSTWOWYINSTYTUTGEOLOGICZNY PAÑSTWOWYINSTYTUTBADAWCZY BART£OMIEJSZA£AMACHA,B£A¯EJTRZMIEL G³ówni koordynatorzy Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski —A.BER,W. MORAWSKI KoordynatorregionuPolskizachodniej—B.PRZYBYLSKI OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI 1:50000 Arkusz Czersk(165) (z2tab.i4tabl.) WARSZAWA 2017 Autorzy:Bart³omiejSZA£AMACHA,B³a¿ejTRZMIEL PrzedsiêbiorstwoGeologicznePOLGEOLSA,Zak³adw£odzi ul.Nowa29/31,90-030£ódŸ Redakcja merytoryczna:Agnieszka£UKASIK Akceptowa³doudostêpniania Dyrektor PañstwowegoInstytutuGeologicznego–PañstwowegoInstytutuBadawczego drS³awomirMAZUREK ISBN978-83-7863-748-6 ©Copyrightby Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa 2017 Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, AnnaRAÆKOS SPISTREŒCI I.Wstêp .......................................................... 5 II. Ukszta³towaniepowierzchniterenu .......................................... 8 III.Budowageologiczna ................................................. 10 A. Stratygrafia..................................................... 10 1. Paleogen .................................................... 11 a. Oligocen................................................... 11 2. Neogen ..................................................... 12 a.Miocen ................................................... 12 3.Czwartorzêd .................................................. 13 a. Plejstocen .................................................. 13 Zlodowaceniapo³udniowopolskie ..................................... 14 ZlodowacenieNidy .......................................... 14 ZlodowacenieSanu1 ......................................... 14 Interglacja³wielki ............................................. 15 Interglacja³mazowiecki ........................................ 15 Zlodowaceniaœrodkowopolskie ...................................... 15 ZlodowacenieOdry .......................................... 15 Interglacja³lubawski .......................................... 16 ZlodowacenieWarty .......................................... 17 Interglacja³eemski ............................................. 18 Zlodowaceniapó³nocnopolskie ...................................... 19 ZlodowacenieWis³y .......................................... 19 Stadia³œrodkowy .......................................... 19 Interstadia³ ............................................. 19 Stadia³górny ............................................ 20 b.Czwartorzêdnierozdzielony ........................................ 22 c. Holocen ................................................... 23 B. TektonikairzeŸbapod³o¿aczwartorzêdu ..................................... 24 C.Rozwójbudowygeologicznej ........................................... 26 IV.Podsumowanie .................................................... 29 L i t e r a t u r a ...................................................... 30 SPISTABLIC TablicaI—ZestawienieprofiliotworówbadawczychdlaSMGP(kartograficznych) TablicaII—Szkicgeomorfologicznywskali1:100000 TablicaIII—Profilgeologicznyutworówstarszychodczwartorzêdunapodstawieprofiluotworubadawczego Nicponie1(otw.50) TablicaIV—Szkicgeologicznyodkrytywskali1:100000 I.WSTÊP Obszar arkusza Czersk (165) Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 (SMGP) wyznaczaj¹ wspó³rzêdne 17°45'–18°00' d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 53°40'–53°50' szero- koœci geograficznej pó³nocnej. Jego powierzchnia wynosi 306 km2. Administracyjnie po³udniowa i po³udniowo-wschodnia czêœæ jego obszaru nale¿y do województwa kujawsko-pomorskiego (powiat tucholski, gmina Tuchola). Pozosta³y teren jest po³o¿ony w województwie pomorskim oraz obejmuje fragmentpowiatuchojnickiegozgminamiBrusy,ChojniceiCzersk. Arkusz zosta³ opracowany na podstawie projektu badañ geologicznych sporz¹dzonego przez Petelskiego i Gondka (1996) oraz zatwierdzonego przez Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów NaturalnychiLeœnictwadecyzj¹DG/KOK/21/97zdnia12.06.1997r. Prace terenowe by³y prowadzone w latach 2006–2009. Zdjêciem geologicznym objêto obszar oko³o 310 km2. Podczas prac kartograficznych wzd³u¿ wytyczonych marszrut wykonano oko³o 300 sond i p³ytkich wkopów. Sprofilowano i opisano 35 ods³oniêæ naturalnych i szurfów. Charakterystyczne ods³oniêcia posiadaj¹ dokumentacjê fotograficzn¹. W ramach prac dokumentacyjnych odwiercono 666 sond rêcznych i mechanicznych (WH) o g³êbokoœci 2,0–4,0 m. Na linii przekroju geologicznego wykonano 31 sond mechanicznych (WH), z których ka¿da ma g³êbokoœæ 10,0 m (na mapie zaznaczono 21 z nich – tab. 1). W celu rozpoznania i udokumentowania osadów g³êbiej zalegaj¹cych odwiercono cztery otwory badawcze dla SMPG (kartograficzne): K-II £osiny (otw. 37 – g³êb. 75,0 m), K-I Czersk (otw. 40 – g³êb. 73,0 m), K-III Zapêdowo (otw. 46 – g³êb. 83,0 m) oraz K-IV M³yn Raci¹ski (otw. 52 – g³êb.68,5m),o³¹cznymmetra¿u299,5m(tabl.I). Na obszarze arkusza Czersk w latach 1965–1971 zosta³y wykonane cztery g³êbokie otwory strukturalno-poszukiwawcze (badawcze – otw.: 45, 50, 55 i 56), które dostarczy³y dane do opisu utwo- rówpaleozoicznychimezozoicznychnatymterenie. Na potrzeby ustalenia przynale¿noœci stratygraficznej i korelacji poszczególnych warstw geologicznych wykonano analizy specjalistyczne. Sza³amacha (2009) opracowa³ wyniki badañ litologiczno-petrogra- 5 T a b e l a 1 Wykazwybranychpunktówdokumentacyjnych Numerpunktu Rodzaj Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ na mapie wnotatniku punktu* (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) Uwagi geologicznej terenowym 1 3/7 sr Kwieki 133,6 2,1 Piaskiimu³kijeziorne 2 3/8 sr Kwieki 133,5 2,0 Kredajeziorna 3 4/4 sr Kwieki 132,8 2,4 Piaskihumusowe 4 1/6 sm Malachin 141,0 10,0 PrzekrójgeologicznyA–B 5 1/5 od Malachin 134,0 2,2 Piaskii¿wirywodnolodowcowe(górne) 6 7/6 sm £ubna 134,0 10,0 PrzekrójgeologicznyA–B 7 10/6 sr £ubna 133,6 2,0 Mu³kizastoiskowe 8 9/10 sm Stodó³ki 139,0 3,0 Piaskiimu³kideluwialne 9 14/6 sm Czersk 134,0 10,0 PrzekrójgeologicznyA–B 10 13/11 sm Czersk 120,5 10,0 PrzekrójgeologicznyA–B 11 9/12 sm Z³otowo 118,0 3,0 Piaskirzeczne 12 17/11 sm Czersk 127,0 10,0 PrzekrójgeologicznyA–B 13 23/10 sm Nie¿urawa 138,0 3,0 Osadyorganiczne 14 23/11 sm Skrzypówki 125,0 10,0 PrzekrójgeologicznyA–B 15 6/17 sm £ukowo 130,0 10,0 PrzekrójgeologicznyA–B 16 14/16 sm £osiny 122,0 10,0 PrzekrójgeologicznyA–B 17 2/22 sm Fojutowo 125,0 10,0 PrzekrójgeologicznyA–B 18 20/17 sr £osiny 120,0 2,5 Morenamartwegolodu 19 23/17 sm Lipce 115,0 3,0 Piaskii¿wirywodnolodowcowe(dolne)natorfach 20 5/22 sm Fojutowo 124,0 10,0 PrzekrójgeologicznyA–B 21 I sm Zapêdowo 120,0 10,0 PrzekrójgeologicznyA–B 22 II sm Zapêdowo 121,0 10,0 PrzekrójgeologicznyA–B 23 III sm Zapêdowo 123,0 10,0 PrzekrójgeologicznyA–B 24 IV sm Zapêdowo 123,0 10,0 PrzekrójgeologicznyA–B 25 V sm LutomskiM³yn 125,0 10,0 PrzekrójgeologicznyA–B 26 VI sm LutomskiM³yn 108,0 10,0 PrzekrójgeologicznyA–B 27 VII sm Brda 120,0 10,0 PrzekrójgeologicznyA–B 28 VIII sm Brda 121,0 10,0 PrzekrójgeologicznyA–B 29 IX sm M³ynRaci¹ski 114,5 10,0 PrzekrójgeologicznyA–B 30 X sm M³ynRaci¹ski 123,0 10,0 PrzekrójgeologicznyA–B 31 XI sm M³ynRaci¹ski 121,0 10,0 PrzekrójgeologicznyA–B 32 18/28 sr Woziwoda 108,0 2,5 Piaskirzecznetarasunadzalewowego *sm–sondamechaniczna,sr–sondarêczna,od–ods³oniêcie ficznych przeprowadzonych na 104 próbkach glin zwa³owych, mu³ków i piasków, pochodz¹cych z rdzeni czterech otworów kartograficznych. Badania palinologiczne 10 próbek utworów paleogenu i neogenu przeprowadzi³a Ziembiñska-Tworzyd³o (2007). Dokumentacjê badañ geoelektrycznych wzd³u¿ linii przekroju geologicznego wykonali Jagodziñska i Kalitiuk (2007). 6 W trakcie prowadzenia prac kameralnych przeanalizowano 60 archiwalnych profili otworów wiertniczych oraz szeœæ dokumentacji geologicznych. Przy opracowaniu arkusza korzystano równie¿ z wyników badañ uzyskanych na obszarach s¹siednich arkuszy SMGP – Karsin (Petelski, Majewska, 2008, 2009) i £¹g (Trzepla, Drozd, 2005, 2006). W celu uzyskania pe³nego obrazu budowy geologicz- nej tego rejonu oprócz badañ w³asnych wykorzystano równie¿ publikacje i opracowania kartograficz- neznajbli¿szegos¹siedztwabadanegoobszaru. Teren arkusza Czersk jako przedmiot szczegó³owych badañ geologicznych pojawia siê w litera- turze bardzo rzadko. Nieliczne wzmianki o nim wystêpuj¹ prawie wy³¹cznie w pracach regionalnych. Nieco wiêcej informacji pojawia siê w opracowaniach obszarów s¹siednich w zwi¹zku z przeprowa- dzonyminanichbadaniami. Pierwsze dziewiêtnastowieczne prace niemieckich uczonych dotyczy³y obszarów po³o¿onych na pó³noc i po³udnie od terenu arkusza Czersk. Jentzsch (1896) i Maas (1898, 1899b, 1900) zajmowali siê rejonem Tucholi. Podobnie mapy geologiczne w skali 1:25 000 opracowane przez Maasa (1897, 1899a) obejmowa³y swym zasiêgiem jedynie po³udniowy fragment obszaru arkusza. Berendt (1888) i Sonntag (1927) w swych publikacjach omówili deglacjacjê terenu badañ podczas ostatniego zlodo- wacenia na Pomorzu. Keilhack (1901) jest autorem Geologiczno-Geomorfologicznej Mapy Pomorza 1:500 000. Galon (1949) i Adamiec (1954) opracowali arkusz Bydgoszcz Przegl¹dowej Mapy Geolo- gicznejPolski1:300000,wktórymzebraliwszystkiedostêpnedaneoomawianymterenie. W pracach regionalnych Oko³owicza (1948), Matuszaka (1952), Galona (1953, 1958, 1968), Churskiej (1958), Liberackiego (1958), Nowickiej (1958) oraz Sylwestrzaka (1978) poruszono zagad- nienia morfologii sandru Brdy i Wdy, dolin Bielskiej Strugi i Czerskiej Strugi oraz rozwoju sieci dolinnej na Pomorzu. Prace Oko³owicza (1948), Galona (1952) i Roszko (1968) obejmowa³y tematykê roz- mieszczenia i budowy moren czo³owych oraz zasiêgów faz recesyjnych ostatniego l¹dolodu na terenie Pomorza. Augustowski i Sylwestrzak (1973) pracowali