Verhuizingen en residentiële segregatie in Amsterdam 1890-1940
Henk Laloli Amsterdam Thema’s
• Patronen van stedelijke ontwikkeling
• Mechanismen van residentiële segregatie
•Oorzaken Patronen
• Onderzoek in moderne steden: Chicago • Stadstructuur van functionele en sociale zones • Transformatie van het stadshart • Toenemende rijkdom van centrum naar suburbs • Strijd om de schaarse ruimte • Toenemende residentiële segregatie • Buurt nog gemeenschap? Mechanismen van residentiële segregatie • Filtering of housing: opschuiving groepen • Strijd om de beste locaties: huur, inkomen • Verbetering: stadsvernieuwing, sloop, nieuwbouw, gentrification • Suburbanisering: rijken trekken weg Oorzaken
• Toenemende welvaart • Grotere mobiliteit • Individualisering • Prijs van onroerend goed • Op zoek naar aansluitende levensstijl
Weerslag van bredere sociale processen Doel van onderzoek
• Individuele mobiliteit verbinden met processen van residentiële segregatie Vragen
Bleven de armsten achter in de oude stad? Was er een toenemende residentiële segregatie in Amsterdam? Welke patronen van residentiële segregatie zien we in de verhuizingen? Redenen voor verhuizing
•Werk • Familie • Betere, grotere woning: gezinsuitbreiding • Huur: inkomensverandering Bronnen
• Stedelijke inkomstenbelasting en huren op buurt- en wijkniveau
• Steekproef van havenarbeiders en losse arbeiders aangevuld met data uit het bevolkingsregister Losse arbeiders
Wijken af van de totale bevolking • Lage huwelijksleeftijden • Hoge vruchtbaarheid • Zeer wisselvallig arbeidsbestaan • Gezinsinkomen van vader en kinderen • Migranten? Amsterdam development Bevolking naar gebied 1859-1941
400000
350000
300000
250000 Oude stad 200000
150000
100000
50000 Nieuwe wijken 19e Nieuwe wijken 20e eeuw eeuw 0 1859 1869 1879 1889 1899 1909 1920 1930 1941 Onderzoek naar verhuizingen • Twee cohorten: huwelijken voor en vanaf 1909, start en eindadressen Resultaat • Havenarbeiders verhuizen naar nieuwe stadswijken • Wonen dichtbij de haven • Overgerepresenteerd in oude stad en arbeiderswijken Verhuizingen in twee huwelijkscohorten
Voor 1909 Vanaf 1909 Wijken Start Eind Start Eind Zone % % % % Centrum 11,4 5,7 4,6 3,7 17e eeuw Grachtengordel 2,9 0,7 1,9 3,7 17e eeuw Jodenbuurt 17,1 7,9 11,1 6,5 17e eeuw Jordaan 18,6 5,0 11,1 6,5 17e eeuw Oostelijke Eilanden 22,9 15,7 13,9 12,0 17e eeuw Westelijke Eilanden 5,7 2,1 4,6 17e eeuw Oost 9,3 21,4 18,5 18,5 19e eeuw Staatsl., Spaarnd.buurt 7,1 16,4 17,6 10,2 19e eeuw Oud West 2,9 2,1 5,6 6,5 19e eeuw Pijp 2,1 2,1 6,5 4,6 19e eeuw Stedelijk gebied west 3,6 1,9 11,1 20e eeuw Stedelijk Noord 0 9,3 2,8 9,3 20e eeuw Oud-Watergraafsmeer en Omval 2,9 3,7 20e eeuw Amstellanen en omgeving 0,7 0,9 20e eeuw Museum-, Concertgebouw-,Willemspark- en Apollobuurt 1,4 20e eeuw Landelijk Noord 2,9 2,8 20e eeuw Landelijk West 0,9 20e eeuw Totaal 100 100 100,0 N = 140 N = 108 In nieuwe stad 21,4 62,9 52,7 68,5 In arbeiderswijken 79,3 80,7 77,1 73,4 Residential mobility Havenarbeiders en stadsbevolking vergeleken Huwelijk voor 1909 Huwelijk vanaf 1909 % Stad in 1900 en 1936 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Index of Index of Index Oude stad Oude stad dissimilarity dissimilarity Arbeiderswijken Arbeiderswijken Start adres Eind adres
• Havenarbeiders verdeling wijkt af • Hun verhuizing houdt de totale bevolking niet bij • Havenarbeiders wonen vlakbij de haven in de oude stad • Niet in de elite of middle class wijken • Elite verschuift van centrum naar zuiden • Havenarbeiders blijven nabij de haven • Havenarbeiders wonen in de lage huren wijken • In de oude stad • Ze verhuizen naar de nieuwe wijken met lage huren Hoe konden ze verhuizen? Lage huren per gebied (%) Oude stad % Nieuwe stad 50 42,9 45 40,36 40 37,9 35 30 25 20 13,68 14,01 15 11,62 10 5 0 1915 1925 1936 < fl. 2,50 < fl. 4,- < fl. 4,81
De nieuwe wijken hebben hogere huren Oude stad Totale voorraad lage huren per gebied (%) Nieuwe stad
%
70 65 45000 63,0 Abs. 40000 60 52,4 35000 50 47,6 30000 37,0 40 35 25000
30 20000
15000 20 10000 10 5000
0 0 1915 1925 1936 < fl. 2,50 < fl. 4,- < fl. 4,81 Inkomen en huur havenarbeiders in 1925
Buurtcombinaties Stadsdeel Gemiddelde Huur huur percentage bij inkomen van fl.1537 per jaar Spaarndammerstraat 19e eeuws 256,55 16,69
Barentszbuurt 19e eeuws 172,14 11,20
Planciusstraat e.o 19e eeuws 261,61 17,02
Westerstr-Tuinstr (Jordaan) 17e eeuws 167,91 10,92
Lindengr-Westerstr (Jordaan) 17e eeuws 185,23 12,05
Brouwersgr-Lindengr (Jordaan) 17e eeuws 157,39 10,24
Indische buurt 20e eeuws 318,61 20,73
Funen 19e eeuws 186,72 12,15
Dapperbuurt 19e eeuws 246,75 16,05
Buiksloterham 20e eeuws 181,9 11,83 Inkomenspositie van de blijvers in oude stad en vertrekkers naar nieuwe stad (%)
Huwelijken voor 1909 Huwelijken na 1908
Beneden Boven Beneden Boven gemiddeld gemiddeld gemiddeld gemiddeld blijvers 79,5 20,5 81,8 18,2 nieuwe stad 66,1 33,9 63,2 36,8
Totaal 72 28 39 13 Inkomenssegregatie
Elite belasting segregatie wijken met > 5 % van de elite Elite Wijken
% 100 91,9 89,5 1879 1915 en 1930 1936 90 86,2 79,5 80 Centrum Grachtengordel 70 60 Grachtengordel Hugo de Grootgracht - Vondelpark 50 40 30 Jodenbuurt Museum-, Concertgebouwbuurt 20 10 Pijp 0 Oost Nieuw-Zuid 1879 1915 1930 1936 Aantal wijken
3 5 6 Homogeniteit van arbeiderswijken aangeslagenen in midden en elite categorie (%) % 1900 18 1915 16 1930 14 1936
12
10
8
6
4
2
0 Noord Oost West Jordaan Oostelijke Pijp Eilanden
Nieuwe stad Oude stad
Arbeiderswijken Gemengd Stad Conclusies havenarbeiders • Havenarbeiders leven in de buurten met de laagste huren en inkomens: gesegregeerd • Dit verandert nauwelijks wanneer ze verhuizen naar de nieuwe stadswijken • Werklocatie en woninghuur beïnvloeden de keuze voor een woning • Ze maken de overstap naar betere huizen • Profiteren beperkt van gemeentebeleid Stedelijke ontwikkeling
• Toeneming residentiële segregatie? – Sinds 19e eeuw toegenomen, met een afzwakking in jaren ‘20 • Degradatie van de oude stad? – Verlies van elite en middengroepen – Centrum toont verschijnselen van CBD – Arbeiderswijken hier toenemend homogeen • Verschillen tussen bouwzones? – Bouwkwaliteit verschilt – Arbeiderswijken in oude en nieuwe stad groeien naar elkaar wat inkomen betreft • Patroon residentiële segregatie – Tegenstelling tussen het zuiden en de rest