VRIENDENWANDELING 25 MEI 2014 VRIENDENWANDELING JOODS AMSTERDAM

Hartelijk welkom bij de jaarlijkse Vriendenwandeling van Stadsherstel. Graag laten we u zien wat Stadsherstel onder andere met uw hulp heeft gerealiseerd. U kunt bijzondere en historische panden niet alleen aan de buitenkant bewonderen, maar ook binnen een kijkje nemen.

THEMA JOODS AMSTERDAM ‘Joods Amsterdam’ is het thema van deze wandeling. Stadsherstel heeft namelijk bijzondere pan- den gerestaureerd met een Joodse achtergrond en historie waar we u graag meer over willen ver- tellen.

STADSHERSTEL PANDEN Alle Stadsherstel panden zijn te herkennen aan het blauwe Stadsherstel logo op het pand en voor de beschrijving in dit boekje. De panden waar u binnen kunt kijken zijn voorzien van een rood logo voor de beschrijving.

WANDELING EN BORREL Om teleurstelling te voorkomen is het goed te weten dat het laatste pand op de route is geopend tot 17.00 uur. De borrel aan de Nieuwe Prinsengracht duurt tot 17.30 uur en hier kunnen we elkaar ontmoeten en napraten over de wandeling. De borrel wordt u overigens aangeboden door aanne- mersbedrijf VIOS/Scheurer. We wensen u veel wandelplezier toe en danken u voor uw bijdrage als Vriend. Uw steun en be- trokkenheid zijn van groot belang voor Stadsherstel. Niet alleen omdat u de projecten van Stads- herstel ondersteunt maar u draagt ook letterlijk bij aan het bewaren van gebouwd erfgoed in en om Amsterdam voor nu en de toekomst.

Foeliedwarsstraat

1 | Vriendenwandeling 2014 KORTE INLEIDING IN DE JOODSE HISTORIE De Joodse bevolking heeft met haar rijke cultuur en historie op onder andere cultureel- en financi- eel gebied een grote invloed gehad in Amsterdam. Door de eeuwen heen heeft ongeveer 50% van de in Nederland woonachtige Joden in Amsterdam gewoond, waar zij ongeveer 10% van de bevol- king uitmaakten. Amsterdam werd daarom ook wel het Jeruzalem van het Westen en liefkozend Mokum, Jiddisj voor plaats, genoemd.

DE EERSTE PORTUGESE JODEN NAAR AMSTERDAM De eerste Joden die zich hier vestigden rond 1600 kwamen uit Portugal en Spanje. Omdat vooral Portugese Joden zich vestigden in Amsterdam en om de associatie met Spanje te voorkomen (de Republiek was immers tussen 1568 en 1648 in opspraak gekomen met Spanje) spreekt men van oudsher van Portugese Joden. Ze werden ook wel Sefardische Joden of Sefardim genoemd, afgeleid van het Hebreeuwse woord Sefaràd wat Spanje betekent. In 1492 werden zij gedwongen Spanje te verlaten, of zich tot het christendom te bekeren en zij vluchtten onder andere naar Portugal. De bekeerlingen, ook wel nieuw christenen genoemd, bleven het doelwit van de inquisitie, die ongelovigen opspoorden, martelden of ter dood bracht op de brandstapel. Een aantal nieuw christenen vestigden zich in Antwerpen en daarna in Amsterdam, wat een belangrijkste handelsstad was geworden. In Amster- dam heerste economische voorspoed en relatieve tolerantie en de Joden konden gebruik maken van enkele fundamentele vrijheden die vrijwel nergens in Europa golden. Zo was er geen inquisi- tie, konden Joden vrij huwen, was er geen verplicht Jodenteken, kon eigendom worden verwor- ven en was men niet verplicht om in een getto te wonen. De eerste nieuw christenen die zich in Amsterdam vestigden, waren vooral welgestelde kooplieden met vaak een rijke culturele bagage en een uitgebreid handelsnetwerk. Hun kennis van het jodendom was in de achterliggende eeuw nagenoeg verdwenen. In Amsterdam maakten zij voor het eerst kennis met het jodendom en de ge- bruiken.

HOOGDUITSE JODEN Later vluchtten ook straatarme Joden uit Midden- en Oost-Europa naar Amsterdam omdat ze werden vervolgd of uitgewezen. Deze zogenaamde Asjkenzische Joden werden ook wel Hoog- duitse Joden genoemd, vanwege de taal die in hun oorspronkelijke woongebied gesproken werd. In Amsterdam konden zij in ieder geval hun Joodse levenswijze zonder dreiging voortzetten. Som- mige Joden afkomstig uit Duitsland behoorden tot de zelfkant van de samenleving. De Poolse Joden waren ook arm maar arriveerden met een rijke religieuze cultuur waarin tekststudie centraal stond.

RIJKDOM EN ARMOEDE Joden mochten geen ambachten, die in gildeverband werden beoefend, uitoefenen waardoor ze beperkte mogelijkheden hadden en voornamelijk in ongeorganiseerde beroepen zoals markt- en straathandel, bedrijvigheid en geldhandel terecht kwamen. Daardoor leefde een groot deel van de Joden in grote armoede. Het beperkte aantal welgestelde Portugese kooplieden vormde een uitzondering op de regel. Zij brachten belangrijke handelscontacten mee waardoor een aantal van hen een behoorlijk vermogen wist te vergaren. Van de Hoogduitse Joden leefden in 1820 maar liefst 78% van de bedeling. Van de niet Joodse bevolking was nog geen 20% bedeeld.

WOII Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog woonden er in Nederland 140.000 Joden waarvan ruim 80.000 in Amsterdam. Meer dan 102.000 Nederlandse Joden overleefden de oorlog niet, waarvan 67.000 uit Amsterdam.

JOODS ERFGOED De oorlog heeft veel vernietigd, maar in Amsterdam is nog een groot aantal gebouwd erfgoed aanwezig dat herinnert aan het eertijds bloeiende Joodse leven. Stadsherstel heeft een groot aan- tal monumenten met een Joodse achtergrond weten te behouden zoals de onlangs aangekochte Foeliedwarsstraatpanden in de Jodenbuurt. De panden zouden gesloopt worden en zijn nu dank- zij een bijdrage van de Vrienden gered!

2 | Vriendenwandeling 2014 1 SPUISTRAAT 61 (TE BEZICHTIGEN) We starten de wandeling in ons pand Spuistraat 61. Een pand dat Stadsherstel in 2013 in vervallen staat aankocht en over enkele weken zal opleveren. Kom binnen, we vertellen u hier graag meer over.

VRIENDENGIFT De Vrienden droegen bij aan de aankoop van dit pand.

DE SPUISTRAAT De Spuistraat heette voor de demping in 1867 de Nieuwezijds Voorburgwal en was de westelijke grens van de middeleeuwse stad. De Amstel deelde de stad tot eind 14e eeuw in twee vrijwel gelijke delen, de oude zijde met de Oude Kerk en de nieuwe zijde met de Nieuwe Kerk. Met aan elke zijde een gracht en burgwal, een aarden wal. Bij stadsuitbreidingen rond 1385 werden er nieuwe wallen aangelegd. De bestaande wal werd de Voorburg- wal en de nieuwe de Achterburgwal. Zo ontstonden de Oudezijds Voorburgwal, Oudezijds Achterburgwal, Nieuwezijds Voorburg- wal en Nieuwezijds Achterburgwal. Aan de Nieuwezijds Ach- terburgwal lagen voornamelijk pakhuizen en stallen die bij de grotere huizen op de Nieuwezijds Voorburgwal hoorden.

We gaan rechts de Spuistraat in. Kijkt u, voordat we rechts de Korte Lijnbaanssteeg ingaan, naar de overkant het pand rechts van de steeg:

SPUISTRAAT 56; 2 EEN ZOGENAAMD JOODS HUIS

Joodse Huizen zijn huizen waaruit in 1942/1943 de Joodse bewoners werden gedeporteerd. De gegevens zijn afkomstig uit het Digitaal Monument Joodse Gemeenschap in Nederland. Hiervoor hebben de gemeentelijsten, die gemeenten moesten maken van de Duitsers, de basis gevormd. Ze zijn in 1941 ge- maakt op basis van formulieren die Joden zelf moesten invullen en vaak gecontroleerd aan de hand van het bevolkingsregister. Slechts weinigen hebben zich aan de registratie onttrokken, ontduiking werd zwaar gestraft. Op de 2e verdieping van dit pand woonde de 57-jarige Joodse Amsterdammer Hijman de Jong. Hij was magazijnbediende en overleed in Auschwitz in oktober 1942. Tijdens de wandeling zullen we enkele Joodse Huizen beschrij- ven. De naam Korte Lijnbaanssteeg komt van de touwslagerijen die hier in de 15e eeuw stonden.

We steken de Nieuwezijds Voorburgwal over en gaan de Dirk van Hasseltsteeg in.

Deze steeg is vernoemd naar de schipper Dirk van Hasselt die hier in de 14e eeuw een huis bezat. Stadsherstel heeft een bijzon- dere band met deze steeg omdat zij direct na haar oprichting in 1956 een kamer aangeboden kreeg boven het kantoor van het toenmalig hoofd van het Bureau Monumentenzorg, ir. R. Meischke, dat op nummer 51-53 gevestigd was.

3 | Vriendenwandeling 2014 DIRK VAN HASSELTSTEEG 7; 3 JOODS GEZIN MET JOKOS DOSSIER

Hier woonde op de 1e verdieping de 28-jarige Joodse Amster- dammer Nathan Frinkel met zijn vrouw Elisabeth en hun 5-ja- rige dochter Mia. Zij hadden hier een verfstoffenwinkel. In 1944 overleden moeder en dochter in Auschwitz en Nathan overleed in 1945 in Midden-Europa. Op de 2e verdieping woonde de 48-jarige Joodse Amsterdam- mer Abraham Waterman met zijn vrouw Marianne en hun 23-jarige getrouwde dochter Sientje. Zij hadden een sigaren- winkel op nummer 5. Sientje en haar moeder overleden in 1943 in Auschwitz en haar vader in 1944. Van dit gezin is een JOKOS- dossier aanwezig.

Een Jokos dossier is een dossier opgebouwd rondom claims die na de oorlog bij de Bondsrepubliek Duitsland werden ingediend voor tijdens de oorlog geroofde inboedels.

DIRK VAN HASSELTSTEEG 1-3 EN 2-6 ; 4 ÉÉN STEIGER WAS VOLDOENDE

Stadsherstel kocht de 18e-eeuwse rijksmonumenten nummer 1 en 3 in het jaar 2000 en de panden 2-6 in 2004. Ze verkeerden toen allen in zeer slechte toestand. De gemeente had de pan- den 2-6 al opgegeven, dichtgetimmerd en aan de achterzijde verstevigd met op en neren (dit zijn aan de buitenkant van het pand bevestigde balken die het pand op zijn plaats moeten houden). Aangezien Stadsherstel zich juist inzet voor de meest bedreigde monumenten werden deze, voor het aanzien en de entree van de Dirk van Hasseltsteeg zeer belangrijke huisjes, toch onder handen genomen. Nummer 3 was ook al jaren voor- zien van een stutconstructie. De panden werden in 2006 geza- menlijk gerestaureerd waarbij één steiger in het midden van de zeer smalle steeg beide projecten kon bedienen. In de jaren ’70 genoten de pandjes 1-3 plaatselijke bekendheid vanwege de vestiging van de Erotic Hairstyling Private Club. Ze adverteerden met de slogan ‘’Hier kunt u terecht voor een knip en een wip’’. Onder de panden 2-6 bevinden zich 13e-eeuwse funderingres- ten van mogelijk het kasteel van de Heren van Amstel.

VRIENDENGIFT De Vrienden hebben de zes historische afbeeldingen in de bovenlichten van nummer 6 aangeboden.

We gaan linksaf de Nieuwendijk op.

De Nieuwendijk is één van de oudste winkelstraten van Amster- dam en vormde met de Kalverstraat de dijk van de westelijke oever van de Amstel.

4 | Vriendenwandeling 2014 5 NIEUWENDIJK 132; EERSTE BIJENKORF De Joodse Simon Philip Goudsmit (1845-1889) opent met Joodse medewerkers en was gesloten op zaterdag, hier in 1870 ‘Magazijn de Bijenkorf’, een kleine fourni- de Joodse rustdag en op Jom Kippoer, een Joodse feest- turenwinkel. Als Goudsmit in 1889 sterft, neemt neef dag. Bij het uitbreken van de oorlog was de Bijenkorf Arthur Isaac het roer over samen met weduwe Gouds- nog steeds een Joods familiebedrijf. De familie Isaac mit en later haar zoon. Er worden verschillende panden kon tijdig onderduiken. Bedrijfsleider Goudsmit werd aan de Nieuwendijk gekocht om uit te breiden. Om de voor de moeilijke keus gesteld welke vijftig Joodse per- verbouwing te bespoedigen, wordt de winkel in 1912 soneelsleden met hem met de boot naar Engeland kon- verplaatst naar de Dam. Een tijdelijke oplossing, maar den vluchten. 737 personeelsleden hebben de oorlog als de omzet zich op deze plek vervijfvoudigt, vestigen niet overleefd. Na de oorlog kon de Bijenkorf door de ze zich definitief op de Dam. Helaas vindt een grote teruggekeerde familie Isaac worden hersteld. De laatste speciaalzaak op de Dam weinig bijval van hypotheek- Isaac trad in 1980 uit het bedrijf waarmee deze keten banken. Om de financiering rond te krijgen wordt het niet meer in Joodse handen was. een warenhuis. De Bijenkorf was een echte Joodse zaak Hier was de eerste brug over de Amstel te vinden.

We gaan de 1e straat rechts de Oudebrugsteeg in.

DAMRAK 30; 6 BEELDEN JOSEPH MENDES DA COSTA

De gevel van het voormalige Lloydskantoor wordt ge- liefde’ staat niet zozeer de moeder als het kind centraal. sierd door een aantal zeer karakteristieke beelden van Da Costa zei daarover: “wij Israëlieten dragen het kind Joseph Mendes da Costa (1863-1939). Deze van aristo- aan ons hart”. Daarnaast volgt de ‘Spaarzaamheid’ van cratische Portugees Joodse afkomst zijnde beeldhouwer de huisvrouw, denkend aan de dag van morgen. Het leidde een wederopstanding in van de Nederlandse ‘Zelfbedrog’ geeft een geleerde weer, die in afzondering beeldhouwkunst. Mendes da Costa wilde de eeuwige tot wijsheid komt om de minderwaardige eigenschap- waarden in de kunst met nieuwe stileringen tot uitdruk- pen, weergegeven in het gedrochtelijke mannetje, te king brengen. Hij werd geïnspireerd door het oude onderdrukken. Het laatste beeld is ‘Vergankelijkheid’ Egypte en gaf aan zijn beelden een subjectieve religieu- weergegeven door een kameleon boven een zandloper. ze beleving. Deze beelden zijn daar een mooi voorbeeld Aan de zijgevel is de ‘Huiselijke trouw’ gesymboliseerd van. Het eerste beeld drukt het ‘bronzen gebed’ uit. In door het hondje. het rad is de eeuwigheid gesymboliseerd. In ‘Kinder-

We steken het Damrak over en vervolgen de Oude- brugsteeg.

OUDEBRUGSTEEG 26; EEN JOODS HUIS 7 EN IJZERHANDEL

Hier woonde de 31-jarige Joodse Amsterdammer Hij- De Lange Niezel heette in de Middeleeuwen de Sint man Rodrigues. Hij runde hier ook een ijzerhandel. Hij Geertruydenstraat en werd in de 16e eeuw bewoond overleed in 1943 in Auschwitz. Zij vrouw en kind over- door de rijkste families van de stad. Inmiddels was de leefden de oorlog. straatnaam veranderd in `Niezel’, een verbastering van ‘Liesdel’: laag land met lis begroeid. We gaan op het eind links de Warmoesstraat in nemen rechts de Lange Niezel.

LANGE NIEZEL 9 8 Hier woonde de 25-jarige Joodse Amsterdammer Levie Roofbank Lippman-Rosenthal: de naam werd overge- van Praag geboren in Amsterdam. Hij had hier ook een nomen van een gerenommeerde Joodse bank in Amster- slagerij. Eén kind dat nog thuis woonde heeft de oorlog dam. De nieuwe bank met dezelfde naam was opgezet overleefd. Van dit gezin zijn ook JOKOS-dossiers aan- om geld, waardepapieren en waardevolle bezittingen wezig bij het gemeentearchief. van Joden systematisch te registreren en vervolgens te Er is een claim is ingediend voor vergoeding van: roven. De naam van de roofbank wordt doorgaans afge- 33 geroofde effecten of waardepapieren; kort tot Liro-bank. 33 waardevolle voorwerpen ingeleverd bij de roofbank Lippmann-Rosenthal.

5 | Vriendenwandeling 2014 LANGE NIEZEL 10; 9 HET HUIS VAN VIER BURGEMEESTERS

In dit pand genaamd ‘in de Keysershoedt’ had de regent Hen- drick Boelens (1542-1603) zijn domicilie, na hem Jacob Dir- cksz. de Graeff (1571-1638) die koopman en burgemeester van Amsterdam was in 1613, 1628-1633 en 1637. Zijn vader Dirck Jansz.de Graeff was ook burgemeester en wel na de reformatie in 1578 en hij was reder en ijzerhandelaar. De zonen van Jacob; die machtige burgemeesters waren hebben hun jeugd hier doorgebracht. Cornerlis was negentien jaar burgemeester en in 1672 geremoveerd door Stadhouder Willem III. En Mr. Andries was veertien jaar burgemeester.

LANGE NIEZEL 22 ; HET HUIS VAN DE FAMILIE BICKER

Dit is een voorbeeld van een bedreigd monument dat te lang ‘onbeschermd’ is geweest. Kunsthistorisch en geschiedkundig 10 bleek dit één van de meest waardevolle woonhuizen van Am- sterdam te zijn. Het 16e-eeuwse houtskelet was nog aanwezig en het pand werd bewoond door het bekende Amsterdamse regentengeslacht Bicker. Het zeer belangrijke monument, dat door Stadsherstel in 1984 is aangekocht, bleek ondanks de instandhoudingmaatregelen die de organisatie indertijd heeft getroffen te zeer aangetast om nog in zijn originele staat te wor- den gerestaureerd. Vooral het zware houtskelet had ernstig te lijden gehad van langdurige vochtinwerking en was voor 100% aangetast door zwam. Reden om deze unieke houtconstructie na uitputtende documentatie geheel te verwijderen en com- pleet opnieuw aan te brengen. Als laatste handeling werd de originele wapensteen terugge- plaatst in het zogenaamde Bickerspoortje dat nu de scheiding markeert tussen entreehal en trappenhuis, hiermee een door- kijkje creërend waarvan een ieder ook vanaf de straat genieten kan.

VRIENDENGIFT Vrienden droegen bij aan de restauratie van het 16e eeuwse kopje in de gevel.

De broers Gerrit Bicker (1554-1604) en Laurens Bicker (1563- 1606), beiden zeer vermogende kooplieden woonden hier. De eerste bracht het tot burgemeester, de tweede maakte als koop- man grote reizen naar Zuid Amerika en Oost-Indië. Gerrit’s zo- nen groeiden ook hier op; de machtige regent Dr. Andries Bic- ker was koopman vooral op Rusland, invloedrijk burgemeester die zijn ambt ingevolge de eis van Prins Willem III moest neer- leggen, maar werd na diens dood hierin hersteld. Jacob Bicker die in het vaderlijk huis bleef wonen trouwde met een dochter van Jacob de Graeff die in ons pand op nummer 10 woonde. Dr. Jan Bicker, die eveneens met een dochter van laatstgenoemde trouwde en eigenaar was van het Bickerseiland en ten slotte de regent Cornelis Bicker was koopman op Amerika, een der oprichters der West-Indische Compagnie en burgemeester.

Waar het om de handel ging, hadden de vier gebroeders Bic- ker de wereld onder elkaar verdeeld, schreef de dichter Joost van den Vondel. (Vondel woonde om de hoek, in de War- moesstraat.)

6 | Vriendenwandeling 2014 11 LANGE NIEZEL 25; 7,50 GULDEN KOPGELD Hier woonde de 58-jarige Joodse, in Rhenen geboren, Abraham van Crevel met zijn vrouw en dochter. Hij was handelaar in sla- gersbenodigdheden. In 1943 ontving een politieman 7,5 gulden kopgeld voor het arresteren van Abraham. Zij overleden allen dat jaar in Sobibor.

We gaan rechts de Oudezijds Voorburgwal in.

OUDEZIJDS VOORBURGWAL 61 en 67; 12 OSSENOGEN EN DOLFIJNEN

Deze twee pandjes hebben een mooi uitzicht op de Oude Kerk. In 1958 is nummer 61 aangekocht en is vanwege haar goede staat nog niet gerestaureerd.

Het rijksmonument op nummer 67 met de ingezwenkte hals- gevel met festoenen uit de eerste helft van de zeventiende eeuw heeft in de top heeft een hijsbalkgat met dolfijnen in de omlijsting. Op de derde verdieping bevinden zich twee oeils- de-boeuf (kleine ovalen of ronde ramen, letterlijk ‘ossenogen’). Voor de aankoop in 2009 werd het gepresenteerd in het Eind- rapport verwaarloosde panden in de binnenstad, samengesteld onder auspiciën van Groen Links Amsterdam-Centrum en Erfgoed Vereniging Heemschut als een pand die een verwaar- loosde indruk maakt. De vorige eigenaar kon de restauratie van het pand, wat een duivenpaleis was geworden, niet afmaken zodat Stadsherstel het karwei in 2012 afmaakte.

OUDEZIJDS VOORBURGWAL 224-226; 13 VERGETEN MONUMENTEN

In 1985 verscheen een boekje getiteld Vergeten Monumenten in Amsterdam, uitgegeven door het Bouwfonds Nederlandse Gemeenten. Daarin werden de vijftig meest bedreigde mo- numenten in de binnenstad beschreven. Deze panden waren hierin opgenomen. Nummer 224 was beschreven als: “Pand met gevel onder rechte lijst uit de eerste helft van de 19e eeuw. Op de bovenverdieping bevinden zich empire roedenverdelin- gen”. En nummer 226 als: “Pand uit 1726. Gevel onder rechte lijst met maskerconsoles. Zijgevel met in- en uitgezwenkte VRIENDENGIFT verhoging. Daklijst met consoles en twee ovale trapvensters.” In de Servetsteeg werd de deur en het boven- Deze twee zeer vervallen panden werden samen met de licht herplaatst. De herplaatsing is betaald door elektriciteitscentrale van Hotel Krasnapolsky, die op het bin- de Vrienden. Ook hebben zij de buitenlantaarns nenterrein staat, aangepakt. Bij aanvang van de restauratie aan Stadsherstel aangeboden. bedroeg de scheefstand van de gevel van nummer 224 circa dertig centimeter. Tot overmaat van ramp brak ook nog brand uit in de kapverdieping, nadat alle krakers het pand hadden verlaten. Het hele dak en de bovenste verdieping gingen verlo- ren. In overleg met monumentenzorg werd besloten de gevel te demonteren en direct daarna waterpas weer op te bouwen. Hierbij werd ook de gevelsteen ‘De Ton’ aangebracht, die Stadsherstel van de gemeente kreeg vanwege haar veertigjarig bestaan in 1996.

7 | Vriendenwandeling 2014 OUDEZIJDS VOORBURGWAL 228-230; 13 ONDERDEEL VAN KRASNAPOLSKY

Deze 19e-eeuwse dwarsgevel is geplaatst voor drie in verdiepingen 24 HAT-eenheden met sociale huurprij- oorsprong 17e-eeuwse huizen en een steeg, de Jan Vrie- zen te maken, waar de krakers na de restauratie naar zensteeg. Hier was vroeger de opslag van de ingrediën- konden terugkeren. De begane grondverdieping bleef ten die likeurstoker Wijnand Focking voor zijn likeuren in het bezit van Krasnapolsky en diende als leverancier- nodig had en de distilleerderij van het bedrijf. singang, expeditieruimte en afvoerroute van vuilnis en Dit gebouw behoort bij het Krasnapolsky complex. Er de vluchtweg voor het hele complex. De voormalige Jan zaten krakers in de bovenverdiepingen, die zich via Vriezensteeg, die nog duidelijk herkenbaar was in het nummer 232 met een gat in de bouwmuur toegang gebouw, werd benut als vluchtweg voor de bovenwo- hadden verschaft. Na onderhandelingen tussen Stads- ningen. herstel, de gemeente en de krakers werd besloten op de

OUDEZIJDS VOORBURGWAL 232; 13 HUIS PARYS

Dit pand staat vanouds bekend als huis Parys naar een eigenaar, Pieter Parys genaamd, die het huis in 1626 had gekocht en er een gevelsteen in liet aanbrengen. Omstreeks 1715 kreeg het pand zijn huidige voorgevel. Opvallend is de rijke top van de halsgevel, met alliantie- wapens en een gebeeldhouwde kop. De alliantiewapens zijn afkomstig van de franse bouwheer, de wisselhande- laar Jan Frederik Mamouchette, heer van Houdringen (overleden in 1720) en zijn vrouw Catherina van Heus- den. De gebeeldhouwde kop en de drie koppen in het alliantiewapen hebben opvallend grote neuzen. Som- migen vermoeden dat dit een karikatuur is, gebaseerd op de Franse naam, Mamouchette, die ‘mijn snuit(er)’ zou betekenen. Anderen vermoeden dat het hier om Sa- racenen gaat, die verwijzen naar de handelsbetrekkin- gen die vanuit dit huis hebben bestaan met Palestina.

VRIENDENGIFT Het polychromeren en het verguldwerk aan de top is aangeboden door de Vrienden

We gaan links de brug over de Oude Doelen in en de volgende gracht rechts.

OUDEZIJDS ACHTERBURGWAL 156 14 (TE BEZOEKEN)

Dit in 2011 aangekochte rijksmonument is onlangs gerestaureerd en te bezoeken.

VRIENDENGIFT De stoeppartij is hersteld dankzij een bijdrage van de Vrienden.

8 | Vriendenwandeling 2014 OUDEZIJDS ACHTERBURGWAL 164 ; 14 PAND MET EEN SCHUILPLEK?

Mensen hebben zich tijdens de oorlog op de gekste plekken verstopt; in kassen, wasserijen, musea, in Artis maar ook op hele ‘gewone’ plekken, zoals zolderkamer- tjes, pensions, bij niet Joodse families of bij een niet Joodse echtgenoot in hun eigen huis. Van de 12.000 Amsterdamse Joden die vermoedelijk zijn ondergedo- ken is 1/3 alsnog gepakt, gevonden, verraden of aan- gegeven toen ze geen geld meer hadden om voor hun onderdak te betalen. Waarschijnlijk is meer dan de helft buiten de stad ondergedoken. In dit pand bevindt zich in het trappenhuis een kast die waarschijnlijk ook als schuilplaats gediend heeft. Als je de bovenkant van de kast er namelijk uithaalt en naar boven klimt dan kun je, nadat je het plankje weer teruglegt, er bovenop gaan staan. “Ik heb het uitgepro- beerd. Het ging net, maar het was geen vrolijke gewaar- wording. Weet nu dus hoe je je voelde als onderduiker”, gaf de huurder van de bedrijfsruimte aan toen hij het In de middeleeuwen vormde de Oude Hoogstraat, die uitprobeerde. wat hoger ligt dan de omliggende straten, een deel van de belangrijkste oost-westas van Amsterdam die van de Dam naar de Sint Antoniesdijk liep, destijds de oostgrens VRIENDENGIFT van de stad. Aan en rond de Oude Hoogstraat lagen in Vrienden hebben een bijdrage toegezegd voor het aan- de 14e, 15e en 16e eeuw de terreinen van meerdere kloos- brengen van stoephekjes. tercomplexen.

We gaan terug en steken de brug over en gaan de Oude Hoogstraat in.

OUDE HOOGSTRAAT 14-18; DE 2E HEMA, 15 EEN JOODS BEDRIJF

Tot 1926 kwamen alleen de rijken in warenhuizen zoals mers werden waar mogelijk ondersteund, personeels- de Bijenkorf. Alles was er duur en het personeel sprak leden kregen onmisbaarheidverklaringen om hen te Frans. Dit veranderde toen de H.E.M.A, de Holland- vrijwaren van dwangarbeid of ze kregen goederen toe- sche Eenheidsprijzen Maatschappij Amsterdam werd gestopt. Bij de bevrijding was er weinig meer over van opgericht door Leo Meyer en Arthur Isaac, directeuren- de blakende H.E.M.A. van voor de oorlog. Veel winkels generaal van De Bijenkorf. Ze openden hier het tweede waren in puin, geplunderd of gevorderd. Van de ruim filiaal. In de oorlogsjaren moest het bedrijf vele offers 2000 personeelsleden in 1940 waren er vijf jaar later nog brengen. In juli 1942 moesten de Joodse personeelsle- maar 735 over. 201 Medewerkers hadden de bezetting den worden ontslagen en de directeur werd aan de kant niet overleefd. Zij worden nog elk jaar op 4 mei bij een geschoven. H.E.M.A werd in die jaren synoniem voor gedenksteen in het hoofdkantoor herdacht. Helpt Elkaar Met Alles. De ontslagen Joodse werkne-

OUDE HOOGSTRAAT 24; 16 HET OOST-INDISCH HUIS

Dit 17e-eeuwse gebouw, vermoedelijk ontworpen door Hendrick de Keyser, was het hoofdkwartier van de VOC en eerste gebouw wat daadwerkelijk voor hen gebouwd werd. Hier kwamen o.a. de twintig Heren Bewindheb- bers bijeen zoals de enkele Joodse eigenaren van huis De Pinto die we straks bezoeken.

9 | Vriendenwandeling 2014 KLOVENIERSBURGWAL De Kloveniersburgwal vormde de grens van de derde stadsuit- breiding, welke omstreeks 1425 gerealiseerd was, waarbij aan de stadzijde een muur kwam te staan. Ze dankt haar naam aan een onderdeel van de schutterij dat kloveniers werd genoemd, naar het geweer dat de manschappen gebruikten. In het Frans heette dit een couleuvrine. Aan de muren grensden vooral boom- gaarden en tuinen van o.a. diverse kloosters

KLOVENIERSBURGWAL 44; 17 JOODSE ARCHITECT (TE BEZOEKEN)

In 1532 wordt ons stuk grond door het klooster verkocht waar- na het bebouwd werd. Het rijksmonument heeft in 1910 een nieuwe onderpui gekregen naar ontwerp van de orthodoxe Joodse architect E.M. Rood (1851-1929). Rood liet zijn naam in het linker penant aanbrengen. Emanuel Marcus Rood werd in 1851 in Maarssen geboren. Na in Den Haag gewerkt te hebben als aannemer, vestigde Rood zich als aannemer-architect in Amsterdam. Hij heeft een scala aan bouwwerken ontworpen waaronder enkele synagogen, woonhuizen en bedrijfspanden.

Als we de Kloveniersburgwal oversteken treden we het Joden- kwartier binnen.

HET JODENKWARTIER Dit deel lag in de stadsuitbouw van omstreeks 1600. Joden die nieuw aankwamen gingen in de Jodenbuurt wonen, zonder dwang maar meer omdat ze dezelfde taal spraken, dezelfde gewoonten wat eten betreft hadden en dus dezelfde levensmid- delenzaken, dezelfde rustdag en feestdagen en familiebanden. Er waren ook christenen die in die buurt woonden, maar zij bleven in de minderheid. Tijdens de Tweede Wereldoorlog maakte de Duitse bezetter met wachtposten, wegversperringen, prikkel- draad en borden met het opschrift “Joodsche Wijk / Judenviertel” de oude Amsterdamse Jodenbuurt tot een getto. Ook de brug die u net overstak werd afgezet met prikkeldraad. Deze Jodenbuurt was één van de drie wijken waar de Joden van buiten en later ook van binnen Amsterdam naartoe moesten verhuizen.

We gaan meteen rechts, dan de 1e links en lopen dan rechts om de Zuiderkerk heen.

18 ZUIDERKERK: De toren van de Protestantse Zuiderkerk uit 1614 domineert de nog eens de heerlijke lucht opsnuift, die sym- hele voormalige Jodenbuurt en geeft het duidelijkst weer dat bool is voor de heerlijke geur van sjabbat. De van het begin van hun vestiging af er niet alleen Joden in deze bus had vaak de vorm van een kerktoren. Van- buurt woonden. Op zaterdagavond wordt door vele Joden bij daar dat de Zuidertoren ook wel de bessamiem- het einde van het sjabbat, de wekelijkse rustdag in het joden- bus van de Jodenhoek genoemd werd. dom, een bessamiem- of specerijbus gebruikt. De bus wordt rondgegaan waarbij de geur opgesnoven wordt, zodat iedereen

10 | Vriendenwandeling 2014 We gaan door het poortje van het Zuiderkerhof.

Door het poortje is ons Huis De Pinto te zien. De Sint destijds zeer omstreden aanleg van de metro, hebben de Antoniesbreestraat die doorloopt in de Joden-Breestraat oorspronkelijke bebouwing doen verdwijnen. Ook Huis was een drukke verkeers- en winkelstraat en stond vol De Pinto was bijna afgebroken om plaats te maken voor met allerlei marktkraampjes. Stadsherstel’s Huis de Pinto een brede verkeersweg. Na veel verzet van de buurt en is één van de weinige overgebleven huizen dat aan het o.a. Geurt Brinkgreve, een van de initiatiefnemers van Joodse verleden van deze straat herinnert. Voor de oorlog Stadsherstel, konden de verkeersplannen tegengehouden werden vrijwel alle panden in de Sint Antoniesbreestraat worden en werd Huis De Pinto gered. Het pand werd in door Joden bewoond en ook de winkeliers waren Joods. 1975 gerestaureerd door Stichting De Pinto en kwam la- De deportaties, de Hongerwinter van ‘44-45 en de sa- ter in bezit van Stadsherstel. Onlangs is het gerenoveerd. neringen van de jaren vijftig en zestig, waaronder de

SINT ANTONIESBREESTRAAT 69; 19 HUIS DE PINTO (TE BEZOEKEN)

We gaan links af en blijven aan deze zijde, steken de brug over en kijken nog even naar drie bijzonderheden voordat we oversteken en de Zwanenburgwal ingaan.

SINT ANTONIESLUIS MET 20 SLUISWACHTERSHUISJE

De Sint Antoniesluis was het centrum van een levendige straathandel, vooral in gedragen kleren. Vele ‘ouwek- leerkooplieden’ hebben daaraan de naam Sluis of Sluys overgehouden. Samen met de Oude schans was dit de grens van de jodenbuurt.

MONUMENT JACOB ISRAËL DE HAEN In het midden van de straat, voor de Sint Antoniesluis, staat een zuil op een sokkel in de vorm van een schildpad met daarop een strofe uit een gedicht van Jacob Israël de Haan (1881-1924) waarin Amsterdam wordt bezongen. Het monument is geplaatst ‘om de plek te markeren waar de grootschalige sanering en de aantasting van het stadspatroon tot stand werd gebracht.

11 | Vriendenwandeling 2014 REMBRANDHUIS; 21 HET JOODSE BRUIDJE

De schilder Rembrandt van Rijn (1606-1669) heeft van De werken van Rembrandt tonen aan dat zijn werk 1639 tot 1660 hier, in het hart van de Jodenbuurt ge- wezenlijk is beïnvloed door zijn Joodse omgeving en woond aan de relatief deftige Breestraat, die toen gelei- hij maakte vaak gebruik van anonieme buurtbewoners delijk aan steeds Joodser van karakter werd en daardoor als model voor zijn personages. Rembrandt kreeg van Jodenbreestraat ging heten. Het huis is gebouwd in een aantal welgestelde Joden opdrachten zoals van zijn 1606 en toen Rembrandt het kocht was hij al een be- overbuurman de rabbijn Menasseh ben Israël. De ets roemd kunstenaar. In de negentiende eeuw was er een ‘Het Joodse Bruidje’ stelt vermoedelijk de dochter van huissynagoge op de bovenste verdieping. In 1906 kocht Ephraim Nueno, een vriend van Rembrandt en bekende de gemeente het pand en bestemde het als museum. Portugees-Joodse arts, voor.

Na de Zwanenburgwal gaan we links het Waterlooplein op.

WATERLOOPLEIN; 22 VOORMALIG VLOOYENBURG

Het Waterlooplein is ontstaan door demping van de Portugees-Joodse synagoge in 1639 haar deuren open- grachten die het vroegere eiland Vlooyenburg omslo- de. Halverwege de zeventiende eeuw kwamen er grote ten. Van oorsprong was het een drassig stuk grond dat aantallen arme Hoogduitse Joden die zich in krotten en herhaaldelijk overstroomde (Overvloeyde). In 1602 sloppen in deze buurt vestigden. Het armoedige karak- startte de bebouwing op Vlooyenburg. In die tijd kwa- ter werd versterkt doordat de beter gesitueerde Joden men de eerste Portugese Joden naar Amsterdam en zij vertrokken naar de nieuw grachten. Na de demping van gingen zich hier vestigen. Tussen de scheepswerven en 1882 kreeg het plein de naam Waterlooplein en werd de houtopslag konden zij onopvallend hun godsdienst de markt van de Breestraat hier naartoe verplaats. Het uitoefenen en begin 17e eeuw ontstonden hier de eer- hebreeuwse ‘Lou’ betekent niet of geen. Na de demping ste verborgen synagogen waarvan de eerste openlijke geen water meer, vandaar de naam Waterlouplein.

KROTTEN EN SLOPPEN; EEN OOGGETUIGE VERSLAGEN VAN ROND 1900

Louis Hermans kreeg in 1901 van de Amsterdamsche vele malen groter dan in de hele stad. Hermans gaf aan Bestuurdersbond opdracht onderzoek te doen naar de dat je juist hier moet gaan wandelen als je meer wilt woonomstandigheden van de armste Amsterdammers, weten over slechte woningtoestanden. de krot- en kelderbewoners. In zijn rapport komt het volgende naar voren: In de Joden Houttuinen werd door hem een slop bezocht met de naam ‘wijde gang’ hij schreef daarover: In het jaar 1874 waren er in Amsterdam 4985 kelder- “Hier voeren de menschen strijd met het ongedierte en woningen, waarvan 3500 voor bewoning ongeschikt delven vaak het onderspit in dien strijd. In den zomer, …. En men moet over die kelderwoningen niet zoo licht als de nachten zoel zijn, slapen vader en moeder liggend denken; verschillende kelderwoningen zijn vochtig en de over de vensterbanken, want de wandluizen bijten zoo bewoners moeten zodra zij ‘s morgens opstaan pompen geducht en zijn zoo talrijk in het donkere gat, dat men of water scheppen, wil men tenminste niet hebben, dat bedstede noemt, dat van slapen geen sprake kan zijn. de vloer blank staat. Slakken en schimmels op het be- Alleen de kinderen die moede, doodmoede zijn van het hangsel vooral aan de benedenzijde, zijn dan ook in de venten of het bedelen kunnen er slapen, al krabben zij kelderwoningen geen zeldzaamheid. ook het vuile vleesch tot bloedens toe in hun slaap. Het De bevolkingsdichtheid in de jodenbuurt was ruim ze- zijn niet alleen de wandluizen, die de bewoners komen venmaal groter dan in de hele stad, en verder was het kwellen, ook de ratten, groote, leelijke beesten, doen het- aantal huizen waarin besmettelijke ziektes voorkwamen zelfde”.

12 | Vriendenwandeling 2014 23 MOZES EN AÄRONKERK Vanwege zijn opvallende ligging in de Jodenbuurt is deze katholieke kerk vaak versleten voor een synagoge. De volksnaam Mozes en Aäron komt van de gevelste- nen die in de achtergevel zijn gemetseld en afkomstig zijn van de huizen Moyes en Aäron waarin zich eerst de schuilkerk bevond. De kern van de jodenbuurt heeft eeuwenlang gelegen rondom dit gebied waar ook de monumentale synago- gen kwamen.

We steken over en lopen rechtdoor en blijven aan de rechterzijde. Als u de Portugese Synagoge wilt be- zoeken dan steekt u de Weesperstraat over, u ziet de synagoge voor u. Anders loopt u door en vervolgt u de wandeling.

DE PORTUGESE SYNAGOGE 24 (TE BEZOEKEN)

U kunt met uw museumjaarkaart de synagoge bekijken menten van Nederland en wereldberoemd. Zo heeft het of met 50% (Vrienden)korting voor € 6,00 inclusief au- model gestaan voor synagogen in London, Willemstad, diotour een bezoek brengen. We raden u aan alleen de Paramaribo en New York. Hoewel de Grote Synagoge Portugese Synagoge en de schatkamer, rechts van de van de Hoogduitse Joden iets ouder is, is de Portugese ingang, te bekijken en een andere keer terug te komen. Esnoga of Snoge het symbool geworden van openlijk Uw kaartje is namelijk een maand geldig voor het ge- beleden jodendom. De omvang van het gebouw en de hele Joods Cultureel Kwartier. Dit wordt u aangeboden indrukwekkende architectuur is een uitdrukking van door het Joods Cultureel Kwartier. het zelfvertrouwen van de Portugese gemeente in Am- sterdam en van de tolerantie van de stad, want nergens De Portugese Synagoge is eeuwenlang het symbool in West-Europa mochten de Joden zo openlijk zichtbaar geweest van de bloei van Joods Amsterdam en heeft getuigen van hun geloof. De Snoge is onder leiding van veel bijgedragen aan de beeldvorming over de rijke stadsbouwmeester Elias Bouwman, ook de bouwmees- Sefardische- of Portugese Joden. De synagoge is onon- ter van ons huis de Pinto, tussen 1671 en 1675 gebouwd. derbroken in gebruik gebleven tot mei 1943. De nazi’s Het Joodse aspect werd gezocht in symbolische details lieten de synagoge onaangetast en het ontkwam aan en vooral in de voorhof, die verwijst naar de tempel van plunderingen in de Hongerwinter. Nog altijd is de syna- Salomo. Door de omringende laagbouw werd voldaan goge in gebruik bij de Portugees-Israëlitische gemeente. aan het voorschrift dat de synagoge hoger moet zijn dan De synagoge is één van de belangrijkste Joodse monu- de huizen, zodat hij voor iedereen zichtbaar is.

13 | Vriendenwandeling 2014 JONAS DANIEL MEIJERPLEIN; 25 DE FEBRUARISTAKING

Tussen de Portugees en de Hoogduitse synagogen ligt de Zaanstreek, Haarlem, Velsen, Hilversum en de stad dit plein, met in het midden het robuuste beeld van de Utrecht en directe omgeving. Het was de eerste en enige dokwerker. Het beeld is gemaakt door Mari Andries- grootschalige en openlijke verzetsactie tegen de Duitse sen en werd in 1952 onthuld door koningin Juliana ter bezetter in Nederland. Na de oorlog kreeg de stad we- herinnering aan de Februaristaking die elk jaar wordt gens de staking het devies ‘Heldhaftig, Vastberaden en herdacht. Vanwege diverse ongeregeldheden ontstond Barmhartig’. er voor de Duitse bezetter voldoende aanleiding om op Jonas Daniël Meijer (1780-1834) was een begaafd jurist 22 en 23 februari 1941 de eerste grote razzia’s o.a. op die op jonge leeftijd de eerste Joods advocaat werd. Hij dit plein onder de Joodse bevolking te houden. Dat was was een belangrijk adviseur van koning Lodewijk Napo- de aanzet tot de Februaristaking die gestart werd door leon en koning Willem I. de dokwerkers in Amsterdam en zich uitbreidde naar

26 HET HOOGDUITSE SYNAGOGECOMPLEX De synagogen van de Hoogduitse Joden bieden sinds paert, die ook de Amstelkerk, het kantoor van Stadsher- 1987 onderdak aan het Joods Historisch Museum. Het stel ontwierp, en Elias Bouwman. grootste synagogecomplex van Europa heeft daarmee Het bestuderen van de leer werd de belangrijkste op- een waardige bestemming gekregen nadat het ruim dracht van de Joden om tot God te komen. De rabbijn veertig jaar in een desolate staat had verkeerd. Het com- werd de leraar en de synagoge de plek van samenkomst plex bestaat uit twee grote en twee kleinere synagogen. gebed en vooral van studie. Dat verklaart waarom de sy- De Grote synagoge is in 1671 gebouwd en was de eerste nagoge werd aangeduid als scula of in het Duits ‘Schule’ synagoge in West- Europa die voor iedereen zichtbaar waarvan het Jiddisj-Nederlandse sjoel is afgeleid. was. Het ontwerp is van stadsbouwmeester Daniël Stal-

DE JODENGRACHTEN

De grachten ten oosten van de Amstel behoren bij de laatste grote stadsuitleg van Amsterdam in de Gouden Eeuw. De belangstelling nam vanwege de stagnerende economische ontwikkeling in Amsterdam af waardoor het voor de beter gesitueerde Joden de kans gaf om de snel verpauperde jodenbuurt te verlaten. Vooral de rijkere Portugese Joden vestigden zich hier waardoor zij in de volksmond Jodengrachten werden genoemd.

De panden van Stadsherstel aan de Nieuwe Heren- gracht zijn het beste te zien als u net over de brug even terugkijkt.

HOEK NIEUWE HERENGRACHT 55-45; 27 EEN RIJK VERLEDEN

Stadsherstel kocht in 1991 het hoekpand nummer 55 en kunnen vangen staat de totale constructie op rubberen nummer 45 met de daartussen liggende gronden. De blokken op de fundering. In 1993 was de restauratie en panden waren gedemonteerd vanwege de aanleg van reconstructie gereed en werd de openingshandeling de metrolijn onder voorbehoud dat ze teruggebouwd verricht door burgemeester Ed van Thijn. zouden worden. Omdat zich een metrobuis pal onder De panden worden de Waterleidingpanden genoemd de panden bevind werd een bijzonder casco gerea- naar het kantoor van het Gemeentelijke Waterleidingbe- liseerd. De binnenkant werd compleet uitgevoerd in drijf die hierin gehuisvest was. Maar de oudheidkundige beton, bij de buitenzijde en de kap is zover mogelijk en kunsthistorische waarde is vele malen groter dan de gebruik gemaakt van onderdelen van de gedemon- waterleidinghistorie. teerde panden. Om trillingen vanuit de metrobuis op te

14 | Vriendenwandeling 2014 NIEUWE HERENGRACHT 51

Dit pand had voornamelijk Joodse bewoners. Op de ge- velsteen is te lezen dat de eerste steen in 1851 gelegd is door de 12-jarige Isaäc van Liet. Van deze familie waren verschillende generaties actief in de Joodse gemeen- schap, onder andere als bestuurder van een begrafenis- vereniging.

NIEUWE HERENGRACHT 49; LOGEER- ADRES VAN STADHOUDER WILLEM III 45 47 49 51 53 55

Dit pand is het mooiste pand op dit stukje gracht. voorbeeld voor de inbreng die Sefardische kooplieden Hier woonde van 1620-1697 Mozes Curiël alias Hier- hadden in de uitbouw van de Amsterdamse handels- onymus Nunes da Costa. Zijn vader was in het begin activiteiten in de Gouden Eeuw. Nunes was een zeer van de 17e eeuw een vooraanstaand persoon binnen begaafd en geleerd persoon en ontving in zijn fraaie de Sefardische gemeenschap in Hamburg en ook huis veel diplomaten en aristocraten en was persoonlijk gezant(ambassadeur) van de koning van Portugal. bevriend met stadhouder Willem III, die meerdere ma- Nunes vertrok in 1642 naar Amsterdam omdat deze len bij hem heeft gelogeerd. Mede dankzij zijn financi- stad het internationale handelscentrum werd. Hij was ële steun kon de Portugese Synagoge worden gebouwd één van de eersten die zich vestigden aan deze gracht. en hij heeft ook het heilige hout voor de Tora geschon- Als voorstaander van de Portugese onafhankelijkheid ken. Hij was vanaf zijn vijfendertigste tot aan zijn dood werd hij in 1645 door de Portugese koning tot agent van bestuurder van de Portugees Joodse gemeente in Am- de kroon benoemd, waardoor hij onder andere vrijstel- sterdam. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd het huis ling van belastingen verkreeg. Hij werd later ook in de gebruikt voor de opvang van Chassidische Joden die adelstand verheven. Hij was o.a. actief in de handel in gevlucht waren uit Duitsland. diamanten, vijgen, suiker en tabak en was een duidelijk

NIEUWE HERENGRACHT 45; HUIS VAN EEN BEKENDE SCHRIJVER EN DICHTER

De bekende schrijver en dichter Isaäc da Costa (1798- 1860) heeft in dit huis zijn jeugd doorgebracht. Hij was één van de belangrijkste personen in de 19e eeuw. Hij veroorzaakte samen met zijn vrouw Hanna Belmonte grote opschudding met hun bekering tot de Neder- landse Hervormde Kerk in 1822. Na Isaäc hebben er vrijwel altijd Joden in het pand gewoond waaronder de bekende Sem Premsela (1869-1936) en zijn zoon Meijer Jacob Premsela (1904-1971). Premsela, arts, mizrachist en publicist en emigreerde naar Israël.

NIEUWE HERENGRACHT 43; HUIS VAN EEN KUNSTVERZAMELAAR

Dit pand is één van de vele panden die leeggehaald zijn het verzamelen van kunst. In de negentiende eeuw in de oorlog. Het huis werd o.a. bewoond door familie was Jonkheer Augustus Pieter Lopes Suasso een van Lopes Suasso die al sinds het midden van de 17e eeuw de belangrijkste kunstverzamelaars in Nederland. Na in Amsterdam woonde en behoorde samen met De Pin- zijn dood in 1890 heeft de weduwe Suasso de Bruyn de to, Pereira en Belmonte tot de meest welgestelde Joodse omvangrijke kunstverzameling nagelaten aan de stad families van de stad. Ze namen de leefwijze van de West Amsterdam waardoor het Suasso Museum, het latere Europese aristocratie zoveel mogelijk over waaronder Stedelijk Museum ontstond.

15 | Vriendenwandeling 2014 WEESPERSTRAAT

Al in de jaren dertig bestonden er plannen om de smalle wederopbouwplan opgesteld, kort daarna viel ook het Weesperstraat te verbreden, maar dat voornemen nam besluit tot aanleg van de IJ-tunnel. Zo veranderde de nog grootsere vormen aan na de Tweede Wereldoorlog. relatief rustige Weesperstraat in een vierbaansweg. Voor de verpauperde en leegstaande buurt werd een

We lopen het trappetje af langs het herdenkingsmonu- ment en slaan rechtsaf de Nieuwe Keizersgracht op.

HET MONUMENT VAN JOODSE 28 DANKBAARHEID

Het ontwerp van dit monument is van de Joodse beeld- dankbetuiging voor de Amsterdammers die de Joodse houwer Jobs Wertheim, die tijdens de oorlog met zijn bevolking hebben geholpen tijdens de Tweede We- gezin naar Kamp Westerbork en daarna Theresienstadt reldoorlog. werd gedeporteerd. Het is aangebracht in 1950 als

29 SCHADUWKADE Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn meer dan 200 namen van Joodse bewoners die in de panden erte- bewoners van deze gracht vermoord omdat ze Joods genover woonden. De schaduwkade is een initiatief waren. Dit is te lezen op de bordjes op de twee bruggen van bewoners van de Nieuwe Kiezersgracht en werd van dit gedeelte van de gracht. Op de kaderand ziet u de in 2013 voltooid.

Aan het eind gaan we linksaf de Amstel op. We steken de Magere Brug over en gaan meteen naar rechts en na de volgende brug de Keizersgracht op (rechter zijde).

KEIZERSGRACHT 703; 30 GEBOORTEHUIS MR. PH.J. BACHIENE

Dit winkelhuis werd in 1669 gebouwd door de meester- drijf, volgeling van Thorbecke en vier jaar Tweede Ka- metselaar Dirk Heere en is waarschijnlijk altijd een win- merlid voor een Zeeuws district. Maar het was ook een kelhuis gebleven. We weten dat meester-kabinetmaker Joods huis met vijf Joodse bewoners die allen de oorlog Pieter Uylenburg in dit pand heeft gewoond alsook Mr. niet overleefden. Dit pand is in 1961 door Stadsherstel Ph. J. Bachiene waar een gevelplaat voor is aangebracht. aangekocht en in 1970 gerestaureerd. Hij was grondvester van het Ned. hypotheek bankbe-

KEIZERSGRACHT 697-695; 31 AMSTERDAMSE VERZETSGROEPEN EN SCHILDER MONNICKENDAM (TE BEZOEKEN)

Over dit rijksmonument met haar prachtige plafond- schildering en ander werk van Martin Monnickendam vertelt de voorzitter van de Vriendenvereniging en tevens huurder van dit pand, Ruud van Helden, u graag over. Over de verzetshistorie van dit pand hebben we Loes Gompes, tevens schrijfster van het boek Fatsoen- lijk Land bereid gevonden over te vertellen.

VRIENDENGIFT De in 1890 verdwenen stoep werd gereconstrueerd dankzij een bijdrage van de Vrienden

16 | Vriendenwandeling 2014 We vervolgen de Keizersgracht en gaan voor de brug links de Reguliersgracht op

REGULIERSGRACHT 63; ARCHITECT 32 VAN DE ‘HOLLANDSE RENAISSANCE’

Het pand Reguliersgracht 63 is net zoals nummer 57 ontworpen door Izak Gosschalk (later: Isaac) in op- dracht van de firma Z. Deennik & Zoon timmerlieden, aannemers en makelaars. Nummer 63 was bestemd als woonhuis voor de directeur, de meester-timmerman Zeeger Deenik (1844-1906), die het in februari 1883 met zijn gezin kon betrekken. Gosschalk was in 1838 geboren aan de Nieuwe Heren- gracht en groeide op in een liberaal Joods artsengezin. De in zijn tijd zeer bekende Isaac Gosschalk (1838- 1907) heeft vooral in Amsterdam belangrijke gebouwen ontworpen. Hij is wel de architect van de ‘Hollandse Renaissance’ genoemd, maar hij heeft zich ook laten inspireren door de gotiek. Zijn naam werd met name gevestigd dankzij zijn vriend Gerard Adriaan Heineken lijke oorspronkelijk waarschijnlijk open loggia op de 3e voor wie hij een Stoombierbrouwerij ontwierp aan de verdieping. Het pand is in 2003 gerestaureerd en geluk- Stadshouderskade. Dit pand betekende zijn doorbraak, kig kon het aan één huurder verhuurd worden zodat het vooral ook omdat reclamepionier Heineken er vaak bijzonder fraaie 19e-eeuwse interieur zoveel mogelijk afbeeldingen van gebruikte. in oude staat behouden kon worden. Dit pand is in 1974 aangekocht en is een rijksmonu- ment met een zeer originele laat 19e-eeuwse gevel VRIENDENGIFT in middeleeuwse trant (overkragingen, topgevel met De Stoephekjes zijn dankzij de steun van de Vrienden windveren) maar met neorenaissance details; opmerke- teruggebracht ook kreeg het pand een lantaarn met arm.

REGULIERSGRACHT 65-67/KERKSTRAAT 321-323; WEER EEN FRAAIE HOEK VRIENDENGIFT Deze zeer vervallen maar voor het stadsbeeld zo be- Bij het schoonmaken van de gevels kwam in de zijgevel langrijke panden werden in 1974 als één cluster aan- van 67 een aantal dichtgemetselde ‘gevelogen’ tevoor- gekocht en in 1991 gerestaureerd. Met veel zorg is de schijn, die vroeger dienden voor de verlichting van het gedemon¬teerde gevel van nummer 65 weer met de trappenhuis. Dankzij de steun van de Vrienden konden oude steentjes opgetrokken, waarbij veel aandacht is de ogen weer geopend worden. Deze zijn nu gevuld besteed aan het metselverband. In de winkel van num- met glas-in-loodraampjes, gemodelleerd naar een ori- mer 67 is de 19e-eeuwse winkelbetimmering gerestau- gineel ruitje dat achter het metselwerk werd ontdekt. reerd teruggebracht samen met de bijbehorende tegel- Ook hebben de Vrienden deze panden voorzien van patronen in de vloer. bijpassende oude lantaarns, nummer 65 van een mooi snijraam en Kerkstraat 321 van levensboompjes in de voordeuren.

Voor de Amstelkerk gaan we links de Kerkstraat in.

KERKSTRAAT 329-331; EEN VERPLAATST HUIS

Deze twee panden werden aangekocht in 1971. Van moest wijken voor het Kolkcomplex. In de top van dit nummer 331, dat ooit het tweelingpand was van het pand is bij de voltooiing van de herbouw in 1995 een zwaar vervallen pand 329, resteerde in 1991 - toen gevelsteen aangebracht ter herinnering aan dr. Th.A.J. Stadsherstel eigenaar ervan werd - alleen nog het on- Meys, commissaris van Stadsherstel, die bij een auto- derstuk. Dit werd gebruikt als stalling en onderdoor- ongeluk om het leven is gekomen. gang voor auto’s naar het daarachter gelegen binnenter- rein. Op deze plek staat nu een pand dat afkomstig is uit de Dirk van Hasseltsteeg. Het is verplaatst, omdat het

17 | Vriendenwandeling 2014 33 AMSTELKERK Hier begint om 15.00 uur het concert van het Jiddisch Koor. Dit pand uit 1670 was zeer vervallen en is in 1990 gerestaureerd door Stadsherstel waarna ze het als haar eigen kantoor in gebruik kon nemen. Ook is de kerk, net zoals elf andere bijzondere gebouwen, te huur voor di- verse evenementen. Wist u dat u als Vriend 5% korting op de zaalhuur van een bijzondere locatie krijgt? . Aan de overkant van het plein, aan de Prinsengracht ziet u een andere bijzondere locatie van Stadsherstel, namelijk De Duif.

VRIENDENGIFT Aan beide panden hebben de Vrienden bijgedragen. Bij de Amstelkerk aan het Bätz-orgel, de lantaarns, de luid- klok en de klokkenstoel.

KOKADORUS

Op het Amstelveld staat een bronzen beeld, gemaakt door Erica van Eeghen, van de marktkoopman Koko- dorus. Hij is symbool geworden van de Joodse markt- koopman, eeuwenlang het meest typerende beroep van de Joden. Omdat zijn opa Ko heette, zijn oma Ka en zijn vader Dorus, noemde Meijer Linenwiel zich Kokadorus. Onder die naam werd hij de koning van de Nederlandse standwerkers, een briljant fantast en een verkoper van schrijfgerei, zakmessen, lepels, vorken, kammen, zeep, bretels, likdoornpleisters wondermiddelen en vooral praatjes. Hij stond vanaf 1881 als veertienjarige jongen op de maandag markt op het Amstelveld. Tijdens de Duitse bezetting was ook deze markt verboden voor Jo- den.

De Kerkstraat is onderdeel van de Vierde Uitleg van Am- kaar. Aan de Kerkstraat lag als het ware de achteringang sterdam, ontworpen door Daniël Stalpaert en vanaf 1658 van het grachtenpand. De Kerkstraat ontleent haar aangelegd. De Kerkstraat , die tussen de Keizersgracht en naam aan de bedoeling om vier geplande kerken in deze de Prinsengracht ligt, was bedoeld voor de koetshuizen stadsuitbreiding met elkaar te verbinden: de Amstelkerk, en paardenstallen van de grachtenpanden. Het grachten- de Oosterkerk en twee kerken die nooit zijn gebouwd, één pand en het koetshuis hoorden vaak kadastraal bij el- bij het Molenpad en één bij de Weesperstraat.

In dit stukje Kerkstraat is goed te zien waar Stadsherstel zich vooral in de beginjaren mee bezig hield namelijk het restaureren van hoekpanden en vaak namen we de bouwvallige buurpanden ook mee. De filosofie daarachter was dat je met een hoekpand een positieve uitstraling naar twee zijden kan realiseren in de hoop dat dat het vliegwieleffect, dat andere buurtbewoners dus ook hun panden gingen opknappen, twee maal zo groot zou worden.

18 | Vriendenwandeling 2014 34 KERKSTRAAT 396-398 Vlak bij de Magere Brug zien we weer een aantal panden die door Stadsherstel gerestaureerd zijn. De panden 396-398 zijn in 1968 aangekocht en 400-402 in 1970. Alle vier de panden zijn in 1970 gerestaureerd

KERKSTRAAT 414- 416, 419 en AMSTEL 262; ÉÉN VAN DE VELE HOEKEN

De panden zijn aangekocht in 1963 en gerestaureerd in 1964. Amstel nummer 262 is een Joods huis waar Rachel Sanders- Polak woonde met haar kinderen Anna en Albert. Zij stierf op 71-jarige leeftijd in het concentratiekamp Auschwitz. Opval- lend is de afgesneden hoek van dit pand. Dit zag je vaker bij hoekhuizen. Het stamt uit de tijd dat men met koetsen door de straten reed. Als een paard de bocht niet wijd genoeg nam, maakte de koets een nog smallere bocht en kon dan een hoek- huis schampen. Door de hoek ‘eruit te snijden’ voorkwam je dit probleem. In de 18e en eind 19e eeuw zat er op de begane grond een broodbakker vandaar de uitstekende etalage. Aan beide zijgevels bevindt zich een ‘pothuis’, een uitbouwtje waar vroeger de put zat waar regenwater werd verzameld. Later kreeg het andere functies, zoals secreet of kookruimte. Men nam het niet zo nauw met de hygiëne, want in dit geval zaten in het pothuis zowel een waterput als een secreet.

Om de hoek bevinden zich nog een aantal panden van Stads- herstel (264, 268, 282), maar wij gaan de Magere Brug weer over het Jodenkwartier in.

De Kerkstraat gaat na de Magere Brug over in de Nieuwe Kerk- straat. In de volksmond werd dit de Jodenkerkstraat genoemd. De armere Portugese Joden vestigden zich in de straatjes tussen de Jodengrachten en de straatarme Hoogduitse Joden bleven voor het grootste deel in de oude Jodenbuurt. De Jodenkerkstraat was een familie buurtje met een rijk verenigingsleven en waar vaak op straat gedanst werd. Het muziek schalmde daarbij dan uit de openstaande ramen. Het Joodse karakter is vrijwel geheel weggevaagd door de oorlog en niemand spreekt meer van de Jodengrachten of de Jodenkerkstraat.

35 AMSTEL 81 Dit hoekhuis is aangekocht in 1968. Het pand was zo bouwval- lig dat het meteen na aankoop tot op de begane grond verdie- ping moest worden afgebroken. De herbouw/restauratie vond plaats in 1973. Het pand maakte oorspronkelijk deel uit van drie identieke halsgevels uit 1736. Het 19e-eeuwse uiterlijk werd gereconstrueerd

19 | Vriendenwandeling 2014 AMSTEL 87; GESLOOPT WEGENS OORLOGSSCHADE

Het huis was in 1736 gebouwd in opdracht van de steenrijke lakenhandelaar Francois Straalman. In 1779 koopt Ezechiël Schabracq het pand. Ezechiël was lid van de Joodse patriottensociëteit ‘Felix Libertate’, Latijn voor Gelukkig dankzij de vrijheid. Het was een patriot- tische sociëteit of club die in 1795 in Amsterdam was opgericht en waarvan het doel de gelijkberechtiging, de emancipatie, van de Joden was. Deze Joodse patriotten waren aanhangers van de Haskalah (Joodse verlich- ting), en de Franse Revolutie die na eeuwen door kerk en staat gezaaide haat en onderdrukking de emancipa- Tijdens de Tweede Wereldoorlog woonde de Joodse tie van de Joden had gebracht. Ondanks de beginselen familie Klein in Amstel 87. Het gezin bestond uit David van de Bataafse Revolutie werden de Joden in andere en Regina en hun dochters Mirjam en Betty. Alle ge- sociëteiten geweerd, zodat een eigen sociëteit werd zinsleden stierven in het concentratiekamp Auschwitz. opgericht. De sociëteit bestond uit ongeveer honderd Regina en haar dochters in 1943 en David in 1944. leden die in de Franse Revolutie hun grote voorbeeld In de winter van 1944/45 liep het pand oorlogsschade zagen en vonden dat de gelijkberechtiging” in de repu- op waardoor het in november 1945 gesloopt werd. In bliek niet snel genoeg tot ontwikkeling kwam. 1962 is het pand gereconstrueerd door Stadsherstel.

AMSTEL 93; HIER WERDEN DAVIDSTERREN VERKOCHT

Hier was in de twintiger en dertiger jaren van de 20e de Israëlitische koninkrijken Israël en Judea lagen. eeuw een zionistisch centrum waar men zich bezig Tijdens de bezettingsjaren was het pand in gebruik hield met fondsenwerving en waar zionistische vereni- genomen door een afdeling van de Joodse Raad. In het gingen bijeen kwamen. Zionisme is een nationale be- voorjaar van 1942 werden er gele Davidsterren verkocht weging en ideologie die een Joods thuisland of Joodse voor 4 cent per stuk. staat ondersteunt in het gebied waar in vroegere tijden

AMSTEL 95: BEWOOND DOOR C. AN- DRIESSEN EN LATER EEN JOODS HUIS

Hier woonde Christiaan Andriessen die hier zijn dag- Sophia Dukker-Theeboom geboren in Amsterdam boeken tekende. Later werd het een Joods Huis woonde in op de 1e verdieping met haar man Jacob Dukker (beroep reiziger) en één van hun zonen Samuel In oorlogstijd woonde op de begane grond Maud Nunes Dukker (beroep magazijnbediende). Sophia stond ook Cardozo, geboren op 4 juli 1924 in Amsterdam als vier- bekend als tante Fietje. Het echtpaar Dukker had twee de kind van David Nunes Cardozo en Veronika Haag. zonen. De één was leider van een jazzband in een hotel Ze had nog een oudere broer, Sjaak, en twee oudere aan het begin van de Kalverstraat. De ander was ge- zussen, Greetje en Annie. In 1930 werd haar broertje trouwd met Milca Komkommer. In 1941 woonde zij nog Flip geboren. Maud’s vader was pompeur, haar moeder bij haar ouders. Sophia, Jacob en Samuel zijn alle drie hoedenmaakster, maar daar deed zij niets meer mee in 1942 in Auschwitz overleden. na haar huwelijk. Beide ouders hadden problemen met hun gehoor: vader was doofstom, moeder was slechtho- Hartog Kuit, 38 jaar, geboren te Amsterdam overleed in rend en ook Maud leed aan deze laatste kwaal. Ook haar Sobibor in 1943. Hartog Kuit woonde samen met zijn geestelijke vermogens waren niet optimaal. Eind 1942 huisgenote op de 2e verdieping en hij had twee kinde- is het gezin op een ochtend van huis gehaald en via de ren. Toen de huisgenote van Hartog Kuit werd opgeroe- Hollandsche Schouwburg naar Westerbork gebracht. pen zich te melden in kamp Vught heeft zij het oudste Sjaak was toen al ondergedoken en de zussen Greetje kind in bescherming gegeven aan een kennis. In Vught en Annie waren inmiddels getrouwd en woonden al bleek zij zwanger van haar tweede kind. De moeder en niet meer thuis. Maud bleef met haar ouders en broertje het tweede kind hebben de oorlog overleefd, van het drie weken in Westerbork - toen werden ze op transport oudste kind is niets meer vernomen. gesteld naar Auschwitz, waar ze alle vier op 26 februari Ook woonde Marie Troede (naaister) in 1941 in dit huis. 1943 in de gaskamers werden vermoord. Sjaak, Greetje Ze overleed in Auschwitz in 1943 en Annie overleefden de oorlog door onderduik. Maud Nunes Cardozo werd 18 jaar.

20 | Vriendenwandeling 2014 AMSTEL 95-97

Amstel 95 en 97 zijn de eerste panden die Stadsherstel heeft aangekocht. Maar ook weer niet… In het oprichtingsproces van Stadsherstel werd in 1955 een rapport op tafel gelegd over de exploitatiemoge- lijkheden van deze panden. In werkelijkheid waren zij enkele maanden eerder door anderen op een veiling gekocht. Op basis van dit rapport werd besloten dat de doelstellingen van Stadsherstel haalbaar zouden zijn, mits de overheid het onrendabele deel van de restaura- ties subsidieerde. Amstel 95 en 97 waren dus de eerste panden die – zij het theoretisch – bewezen dat de Stads- herstelgedachte levensvatbaar zou zijn. In 1958 werden deze twee theoretisch aangeschafte panden ook daad- werkelijk aangekocht.

VRIENDENGIFT Hier kunt u de 18e- eeuwse gevellantaarn bewonde- ren, gevonden in een kringloopwinkel, gerestaureerd dankzij de Vrienden. Dit pand werd door de Vrienden uitgekozen als pand waar de lantaarn het beste tot zijn recht komt.

AMSTEL 99

VRIENDENGIFT Dit in 1972 aangekochte en in zeer erbarmelijke staat verkerende pand is in 2009 opgeleverd. De Vrienden droegen bij aan de reconstructie van de stoeppartij.

36 NIEUWE PRINSENGRACHT 29 Dit 18e-eeuwse pand is in 1957 door Stadsherstel aan- gekocht en in 1968 gerestaureerd.

NIEUWE PRINSENGRACHT 43 t/m 53; 37 EEN PROJECT MET WUBBO OCKELS

Van deze rij van zes panden zijn er vijf rijksmonument uit de 18e en 19e eeuw. Bij dit project vertellen we u graag meer over de restauratie en de duurzaamheid- maatregelen die we getroffen hebben. Dit project behoort namelijk tot het Pilot Project van de Groene Grachten, een initiatief van Wubbo Ockels.

21 | Vriendenwandeling 2014 NIEUWE PRINSENGRACHT 51; WOONHUIS VAN WALTER SÜSKIND

Walter Süskind (1906-1945) werd in het Duitse Lüden- Walter was in staat de persoonsgegevens van vooral kin- scheid uit Nederlandse ouders geboren. Samen met zijn deren te manipuleren. Samen met de directrice van de vrouw Johanna Natt en zijn dochtertje Yvonne woonde crèche, Henriette Rodriques Pimentel, zette hij met de hij in Bergen op Zoom maar moest op 19 maart 1942 Amsterdamse econoom Felix Halverstad een systeem verhuizen naar de Nieuwe Prinsengracht 51-1 op last op om Joodse kinderen uit de schouwburg via de crèche van de bezetter. te laten onderduiken. Zodra er onderduikadressen be- schikbaar waren, haalden de verzorgsters de kinderen In de loop van 1942 begonnen de Duitse bezetters met uit de crèche. Baby’s en peuters werden in een tas, een het wegvoeren van de Joodse inwoners van Amster- doos, een koffer of desnoods in een vuilnisbak gestopt. dam. De Hollandsche Schouwburg werd ingericht als Het verzetswerk dat Süskind en de zijnen verrichtten, centrale verzamelplaats. Ongeveer drie keer per week gebeurde zonder dat de leiding van de Joodse Raad ging er ’s nachts een transport vanaf de Schouwburg daar iets vanaf wist. Tot op de dag dat de laatste Joden naar Kamp Westerbork. Velen werden vandaar naar uit Amsterdam werden weggevoerd, 29 september 1943, kampen in Duitsland of Polen vervoerd. De in 1941 werden er zo´n 500 kinderen uit de crèche door Joodse opgerichte Joodse Raad kreeg de opdracht ‘hulp aan en niet Joodse verzetsmensen in veiligheid gebracht. vertrekkenden’ te bieden en was verantwoordelijk voor Die laatste dag van de deportaties ontruimden de de praktische organisatie in het gebouw. Dat Joden in Duitse bezetters de crèche en de Hollandsche Schouw- opdracht van de Duitsers – weliswaar met hun eigen burg. Alle nog aanwezige kinderen en personeelsleden agenda - meewerkten aan de ondergang van hun eigen moesten op transport. Amsterdam werd ‘judenrein’ gemeenschap, is altijd een pijnlijk punt gebleven. Als verklaard. Ongeveer 70.000 Joden waren in 1942 en directeur van de schouwburg werd door de Joodse Raad 1943 via de Hollandsche Schouwburg weggevoerd en Walter Süskind aangewezen. Süskind zag er niet Joods zijn niet meer teruggekomen. uit. Hij was groot, blond en had blauwe ogen. Hij sprak Walter Süskind moest uiteindelijk met zijn gezin met perfect Duits en hij kreeg het vertrouwen van Aus der het transport van 3 september 1944 ‘naar het oosten’. Fünten, die verantwoordelijk was voor de organisatie Dit was het laatste transport, waar ook Anne Frank in van de deportaties uit Nederland. zat. Walter Süskind is in Midden-Europa op 28 februari 1945 omgekomen. Zijn vrouw en kind werden reeds in oktober 1944 vermoord in Auschwitz.

Op dit pand willen we graag een herdenkings- namelijk ten behoeve van de restauratie van Huis plaquette aanbrengen. Lukt het ons om vandaag de Pinto. Als de plaquette is aangebracht, kunt u daarvoor het benodigde geld bij elkaar te krijgen? in onze digitale nieuwsbrief lezen wanneer de pla- Helpt u mee? quette op dit pand te bewonderen is.

Elke bijdrage is van harte welkom en bij een do- Ontvangt u onze digitale nieuwsbrief nog niet? natie vanaf € 5,00 krijgt u een prent van Huis De Schrijf u vandaag in of meld u aan via Pinto van Romeyn de Hooghe. In 1975 werd deze www.stadsherstel.nl prent verstrekt bij een andere inzamelingactie

Met dit project sluiten we de Vriendenwandeling af. We Graag attenderen we u hierbij nog op de Algemene hopen dat we u een informatieve wandeling hebben Ledenvergadering die gehouden wordt op 17 juni in de aangeboden en dat u een goed overzicht heeft gekregen voormalige tramremise de Hallen waar u van de pro- van de projecten waar we nu mee bezig zijn en die we jectleider en architect een rondleiding krijgt. We zien u in het verleden hebben gerestaureerd. En dat daarbij de dan graag! financiële hulp van de Vrienden en dus van u altijd erg belangrijk is geweest. Geniet nog van de borrel en eventueel van uw diner in een Stadsherstel pand.

22 | Vriendenwandeling 2014 NI K EU A W M P N E E I HAMWEG EU R W F KLA E O B PU U E I RM KS L P E LO I R ROZEN E W TE W EG RM

A PAPAVER E E E

R R G P

C LE W I H W N

A EG E N G

G E G L E DI R GENERATORSTRAAT G ST J. VAN HASSELTKANAAL-WEST O N WEG HAPAR W DE IE ANDA RAS E KRUISSTR U

WWW.BLOKPLAN.NL L W G W W

EG T E E E A P R WE A ENGO GEVIEWEG W A U

HOUTHAVEN SST A T R IBE R D M G . R E U S R R R W T W TAV E E S G G AN WA US N DDE I GE R N E W DI DI J RW H K S . T T EL R

E A T G W L SP G S

AARN E N E G P DAMMERDIJK G I E N U R

E E W M

L KABELWEG W R ER

TOLHUISKANAAL

N

P Het IJ N E W

EG E

S RW E E

TO H A DI GROTE G

RM G FO O D D C NS S

A R T O T E L

D

E M R T

L A DIE

A OST K W A

ADE TRANSFORMATORWEG R W W

AA W E R G NOORDHOLLANDSKANAAL

Z D D U E

AA T I E ST

A S R A T E R A W A

E L E N S L D W JOHAN VAN HASSELTWEG W T T T STRA UGSTR ASMANSTRAAT R R U K S E E N E RDIJ MB G I E ME N

IE D R E DAM U EN A HE G E WEN W M EM W L EU M P N L NI ER A POLAN S I DIJK EG EG E BE Z T O W AAN M W OS W

L NO M U VA VE P S ZEMB IE UR T L N RAA E LA D IE STRA N UW ME NSTRAAT GRASWEG ABE AT EN R T DA W

K MM EG VAN DIEMENSTRAAT ER GROTE KA SP DE HAGE G HAVEN AA E

W NI M RNDA D G VAN E E CONTACTWEG DOO R O U W N

NOORDT AT GE NAAR ZIJKNAAL N E N BUIKSLOTERKANAAL I M T RN AARSW N GRACHT AA RA W L IKE M ZSTR D E TS A ER AN ST W EG D AR EG M N CONTACTW B K ADE A E W M DA STRAAT G RA K E G N E ASW ER J RDI R N A MM G T OH AN INKEL ER PE LO A A J D N L ZAM K M ZOUTKEETSGRACHT S E E WESTERKANAAL V N N T IK A RW N N E H U EK U O A W B F O K V W S T EG H E U R HO A E A S D EG A T E T T E W E G M A E KANAAL S R R A A Z ZAND D A A HASSELTWEG ME L N O E HO D FS K IDOORNW T REALENGRACHT E A RA S AT M D

I J K NCIUSSTR NIEUWENDAM

LA P E AAT D R HA A N SLOTE V LAA RDIJKSTRA LK IK EN AT SST W S HAARLEMMERWEG SL EEU CH KE AAN M AA HAARLEMMERWEG ER HAARLEMMERWEG HAAR- N TS HAARLEMMERWEG O S EILANDSGRACHT N T LEMMER- WESTERDOK R HA A . F BICK R A A PLEIN E G RLEMMER N V R

N OT AN O NOORDHOLLANDS-

I R E U

G N S H E NWE. D HOUTT ALLST V S A A C

H K M N NK WAGENSTR. HAARLEMMERDIJK R A O O U P PR L TTE N ADMIRA INE E TO R T W E WI SPREEU A I N N N E VINKENSTRAAT R AT S ST T D W AL R E Het IJ N D G . AL DE RU E E E E A BROUWERSGRACHT N R W ME AA D K EUWENL E R X E R A I T IJ T O T S K E N A L R T DE WITTENSTRAAT U A R A D IKS W LOMMERWEG EN RA S U S SINGELGRACHTA E STEEKHAV N E A R B N G M TR NI I OS N A A BI./ BU. U E T E

B T I A XS CH J T

I A U

L R T

G WE W

LM E

WILTZANGH- WILL WITTENKADE PA

KOSTVERLORENVAART ORANJESTR R

RN

K

G

A E AD

S

U E

ADE M HA T

M D K GEDEMP S E

L T E R P A D CA B RLE D E O A OK EN ZWIJ C T ORDWAL VA A LIJNBAANSGRACHT A O J L STRA HA ST N M M R

A M . W N G KATTENSLOOT LEMS- D R - E WIL WA R ERLAAN H IN H B ALLSTR O CK K. PRINSENGR. E RSST U S IJTUNNEL T T T E A T E TRA LE U N Het IJ LST S UDSBLOEM- STRAATACHT I A V WESTELIJK MARKTKANAAL EL GO GR BI./ BU. M E A AG STR ME N D F - R SINGEL E A N RS M E DE AAT RAAT R LIN T A BROUWERS- IR - D B R T R A A A A T O DE RUIJTERKADE AA T L XKA STR U W E NI N- R DE S SUMATRAKADE SUMATRA W R IN G S L R G D T A E I FREDERIK- C R L STRAAT P RW E MA HT R E A L R BOOM I MM E E HENDRIK N LO . U A DE NIE S G R T M EN ST I A HEN S S J MARNIXSTRAAT I O STRAAT K BO UD D E V T UWEN D U E E D VRIENDENWANDELING I R A AT R JAVAKADE USS NAERT Z A REI W R I K W ST K E ASS STER D A T I WE . D 25 MEI 2014 G J N E K R. GE AAT ADE PRINSEN- T A DE RUIJTERKADE STRAAT A J R AVAKADE LA ISTR RAAT TR . T R

AN ES A TR HEREN- KORSJES- Panden geopend voor bezoek S NJELIERSS 1 A STRAAT NG POORT TOS A T L AA STEEG STR PIET HEINKADE BLAUW- AT UIN KNSM-LAAN T V KOSTVERLORENVAART PRINSEN- GRACHT BURGW.

IJhaven E

R IKSTRAAT TRA DENBERCH 2 2 Panden op de route B EGELANTIERSSTRAAT L K E J Z DR E A 5 I I 6 E N . L W D D KEIZERS- GRACHT E D ERASMUSGRACHT V LDTS G N D R E IN S I DIJKSGRACHT VE SINGELGRACHTKA 1 U W J LIJNBAANSGRACHT G E X LELIE- GRACHT B K RAAT E BERG- U 7 S NST R E D HO LE N I N GA T O A VA R EGELANTIERSGRACHTA O N O. BRUG DAMRAK PIET HEINKADE AN GILL HEREN-STR. GRACHT 4 Stadsherstel panden op de route M J TRA 8 2 S SINGEL V O E HEN IE STEEG L H S Ertshaven EL F UG MARNI E L T D L A DWEG M O ASSAUKADE 11 W J 4 . A AT D EU I 3 N P E TRA E N NI Z IE R G W I RC W RAA Z LENS E N GA RO T DAMRAK EL S OT S E I OLDENBA I W H A L ST , W S M AN RAA MARNIXSTRAAT U U K T E OO TORS V L OR S JAN P E T N T IJ TR M E E T I OOSTERDOK

A L S S A MS D I D JK M N A O R E H T BLOEMGRACHT 9,10 . A I A R R K N

EN OUDE D D T K K EL T DRIE S - S L A KA R. E W BEURS S KERKSPL. D AAT T D E K KONINGEN S STR I E E EL Z NG R TRAA R EU O K - HE T I N W A MS A J V A E E E STR. M I O A N R GELDERSEKADE DMI I D D D I T BL J A L BIN

AA H

E E G TR U 12 A W

R I E S E N LENS STR N A R F AAT Z E R C ST. JANSSTR. D N VAN G AAL D RECH O L N KANT . VA U L J A J S A . ADMIRALEN- GRACHT DE G E NIXSTRAA

FRANKLINST A BLOED R ME R T N WA T N H N ROZENGRACHT B A N A K A O E O C . STR. ON H TR A U A PANAMAKADE RCATO M S IS D PIJLSTEEG OMSLOO H KALK- R

L E OFD E AM I T T L N T J

NIEUW- ES 13 BARNDE I S AT REESTR. PA D G MARKT A P R HARTEN S R M IN E MARKT T W STRAAT GA ST STEEG ST S PIET HEINTUNNEL STHUIS- H G HUGO DE GROOT GRACHT STR. R KEIZERSTR.R T E R STRA E EG RS T M . OLEN . N R R AT T O.Z. VOORBURGWAL S U O A AA STEEG D E R R L B R T ENLAA ROZEN- A RAPEN R T ST ST P. JABOBSZ D OOT N G R . . I

A O. DOELEN K E CQ A R L K R R A I T T E A - O.Z. ACHTERBURGWAL JKS S T U R . CL W D A E S NT B E IER KONIJNEN STR. E K R D R T M LIUS N P G UI U E STR. B STUURMANKADE J T S T T U A LA O O E R N 17 KATTENBURGERVAART R KI A S N W R R N O E STR. KEIZERS- GRACHT U NI G

PRINSEN- GRACHT G R O E A . A K M B B L E R R E

M

A I A R WITTENBURGERVAART

V 14 M SA HAZEN-

RAAT S

D T L FOELIE NBURGERSTRAAT O A S R O R. AN E BORNEOLA ST

EN B -

E S T R A N A T B. LAURIERGRACHTSTR. O DW. STR. L K B N A SINGELGRACHT - I SINGEL RST T R K A T L I V S XS E Q TE D . UI JAN EVERT C S R WI A WITTE R R OUDE E RG IT E P E L E T D 18 U N C BERENSTR. ROKIN 15,16 E OUDE- SCHANS J B W E S RA WOLVEN- R ST I 19 D S N 1E LOOIERS SPIEGEL OT E R E D DWARSSTR. Z T LIJNBAANS GRACHT - S R L N VAN SPEIJKSTRAAT W A D STR. E U G MERCATOR- R E UI T E I N STR. SL . HOOGTE KADIJK I J T A A A N . E L Entrepothaven N D O K W A A N EL D 20 A K - PLEIN E R L R E . A . I NW T

DE S N FF K

S N N OOSTENBURGERGRACHT

W BILDERDIJKGRACHT GE A J T S GR E R

S T O I L

KE A A U RAAT T D LA 2E KOST- VERLORENKADE T A E F HEREN- GRACHT T

R V N R B H T A S R S U BURG BR N DA COSTAGRACHT RIM W. KLOVENIERSBURGWAL UILENBURGERGRACHT- A G T

R E G T

. E K R A T N E S E E E

I R K KA RSTRAA A

G A LANDS- ES G

T T E R S R

S O O W. DIJK NKEN OR 21 T OSTEN D T

HOOF WEG R P W U R T . R STR E RUNSTR. T T G . B R. NIEUWE VAART O VO S S . A N T . OOSTENBURGERVAARTLA HUIDEN- R U R R W T E B T TR. WIJDE E K RS E S A R U L T L RL E T ZEEBURGERKADE ELIU E A STR. B RG A G H E S A F HUD HEISTEEG OO V R P D HIMM A M T M N U U C T C S T E PL. B R WEG ARNIXST A . A R ROKIN A CRUQUIUSWEG S O NB EN R R ENTREPOTDOK VA S A T E P A KADE BAARSJE AT KT A Z ON ADMIRALEN- GRACHT GR AT RA NS GR N R C

N ST E N V L 22 M N

23 EN S E E E S Z WA 24 U A L LOOIERSGRACHT O N P D ID R E TR A Z A O H U . E HOOGTE KADIJK R E R E L L N I S H A A - W MR. VISSER A A J T H K N R UI AT R A AT ST . PASSEERDERSSTR. R PLEIN A ZEN E- N B A BIN AT NEN P CRUQUIUSKADE KINKER-I STRAAT AM L S AN T DERDI T 25 KOSTVERLORENVAART A E NIEUWE VAART A L A NIEUWE VAART L R MOLEN- AMSTEL NTAG L N YST PASSEERDERS PAD MUNT- A K

E . GRACHT L R ZEEBURGERPAD LLAM 26 G PLANTAGE P MIDDENLAAN PLEIN E E JK R A B E WATERLOOPLEIN K GU T STR. L JACOB VAN LENNEPSTR. IERS N RAAM DWA LOZINGSKANAAL R E W A KINKERSTRAAT STR. S- UW L IE E ST N P . N R. E RGERDIJK UTRECHTSESTRAAT RDIJK ZEEBU A S ZEEBURGE P RGERDIJK HOOF NTSTR S LEIDSE- GRACHT ZEEBU A S E S BINNENAMSTEL GRACHT PLANTAGE MUIDERGRACHT S A R

U 28 OU S T AMSTEL

OM K KOR L LEIDSE- STRAAT HEREN- GRACHT T A DWEG JACOB VAN LENNEPSTR.JACOB VAN LENNEPKANAALO A 27 R T

B NG KER A B A OS R. D M O

KINKERSTRAAT T A P R S A EERSTE CONSTANTIJNB HUYGENSSTRAAT VAN BAERLESTRAATE T E O N A E KST T T N E O R

2E KOST- VERLORENKADE MERS R H TA ST L T L N R E N C T

R NIEUWE KEIZERS- A S H E US A E I A A JAN PIETER H 3 R. X AA S T T I SARPHATISTRAAT O EG S R T D A LEIDES T AT R L POSTJESWEG POSTJES- W T A G A R S R LEIDS 30 29 R A T A T

E TA E T K A 31 S

A E HELMERSS T KEIZERS- GRACHT D N 2 D I S AT E VIJZEL- STRAAT KERKSTR E U S A O R D E E T Leidse- M U G D R S W B

S EDWA E A AT M E R REGULIERSGRACHT NIEUWE A D E SKA ME plein A SINGELGRACHTK TR O A JE L 35,36 E S L T R S N W OS E G T LI G P H S I E T JAVASTRAAT . S A ME T O WEESPERSTRAAT T A R M A R R C R ST S PL T N O A J V DE S U C AV KENSTRAA AV ESKA E T E R K A J A ASTR POSTJ ST A S S . ER PL A A E R KS T - AT EE D ID T TR A WEES M L R A 32 A UK OVERTOOM E A TR F H L AA T KS NIEUWE PRINSENGRACHT JACOB VAN LENNEPKANAAL O NWE. SPIEGELGRACHT KER RAAT BALISTRAAT

U T LIST OL T A D KERKSTRAA B UTRECHTSESTRAAT M

P P A T E W

OST T A T E ZIES A R H RAA RA S E 34 37 R T T PRINSEN- GRACHT R S K AMSTEL STR STRAAT OOFDWEG LST E L E E NIEUWE ACHTERGRACHT N T R CURACAOSTRAAT A E A R T ST J A IJESTRAAT AT D N H I AA S TJE ES AN RA D N IS TR A K T VON G K LIJNBAANSGRACHT S S 1E P E AAT EG S ADE 1 S SPIEGEL- E W U EW KA IE C E ND MERSS TE 1E VAN SWINDE T LI L H GRACHT RING N SU T E R IN SINGELGRACHTA D T L W. 33 E A DE ER N D E H A A T ST TRAA AMSTEL SARPHATISTRAAT URITSK I EN S S R. A N D T 2E SS M IN R R A E WE N E TER SW N LANGE T N T INGS A H O . OVERTOOM DW NO C VA R .ST ORD E DWA A E 2E R P ST . ERST TS LGR GRAVESANDE- L CH NGE STRAAT U A R E SI NA S AAT UTR S A E S INSULINDEWEG K T T AD N A ITSK T AA D AUR DIJ R T M R T AA H N S WE A EL TR O . LO VIJZELSTRAAT D S OI U E A M K N S R SSTR U D G O I S V S . T C S E F O E OK T O R KE S E V S IMO L

R NSZ L W

K STR U

. A . E

T D FREDERIKS- T B K

A A M E WIJTTENBACHSTRAATA E K O LIJNBAANSGRACHT R S TO PLEIN L E M J.J. CREMER- R T I S N E N A A O T V E LAERST O R S RA D N SE R PIETER CORNELISZ HOOFTSTRAATT O PLEIN S OOS A T A K N WETER A I S DOM NGSCH K A R KE AN S E J S W T T A UI IT U L E W ES R T A IN S JAN U C A I E T M B S TE D A R A T

BOERENWETERING M PA R E U STRAAT I PERSTRAAT A SURINAME- KOSTVERLORENVAART M N T O R A ATRA- O D S M T K SU R T OOSTERPARK T E E PLEIN V R O N AT V ICOL A A ALEN AAS R TIJNKA DE W A ST E CORNELIS LELYLAAN SINGELGRACHT ITS D AT ENK E AD ADE A T A K T S MS A IJNKA R - A NT R L HOBBEMAKADE ST DE R E ADH U T L HAARLEMMERMEERSTRAAT HAARLEMMERMEERSTRAAT O T U I A DERS HO N V KA TEL KS S DE R TAD RUYSCH A N G P E S R E T A RW ER T A D S A DE B R E O T POL IJ O S E K TRAAT U ME R S K U S T T A IK WILLEMSPARKWEG PAULUS POTTERSTRAAT R A P L T RA KE R O S E T R T A ST V V HSTRAA 2E N R A R V SC A T S T Y 1E OOSTERPARKSTRAAT W OOSTE TR. U S A R A E N TRAA AA A S - RINGVAART E R N AAT S E T

N

H G T R IU G S

M G E JACOB O T S E S E SS U W A 3 E

E W O N L D B S D A K L

N R D EE G K AN R T T T A A O S E V P A AA S W T G H E M U AN A IJS E E H GERHA L R L L J E V L S E- KADE W V I G J S S W JO T T T KADE A A TU AN EU E AND BOL A E RA A GE B CONCERT- T R D RA OR N E VAN BAERLEST AA T E T IN O A COR RECHTSTRAAT N PS S L ER H N STR Y R GEBOUWPL. U U AT RAN C TWE LIK C DI O S D RT MR. P HI F E E VLO R B N AL M LOT W E E S ELIS S T A RD F W . DE G E ERA N.

G BOCKSTR. I S THEOPHILE DE ESSTRA AN A AMSTEL B A A W M R BA M A

NT N C E

A T ST U G A A E HUY L A Z R T T U M A. CUY S E E P S O A R G VA L T N R SS M T E A T S AAT A I A D A U N N A T - R A A LAA W J N I S E TR O J A R E S C W T T NI A UUR K S L T WOU T A I SSES RA IN N L E R ST E N E T ADE G

HOBBEMAKADE E AAL I R T E C N HOG G T V K N A A S E LAI A TRAAT S A TR JAN S N NA W AT S E AL E E T ST N AT RS RA U GIN A S EE T VA E IN RK S R DE T - PA - U R N ST TI S G SPAR R A ADE AEL T SCHINKEL O US D H ST A E A S RP O R K RI Y A A T W K E U S AN A TRANS J A A A R V W I T VAL RA EE A K T M T S A T N W R AA L NGD NTSOEN S B S I UR E RAAT E U P R A T O T IN - T G L E CE ER E G E L G S IP O UR R U T L B F N E Z T E V LE G H UST I AA E A AN R I GER L T E R JD D A R A W T RB L S U T U A E E T U R N R T A R A T N . EIN A E RINGVAART S N C V TR G KA S NGI LS K S AAT A O ALST R NI T O NOORDER AMSTELKANAAL STR A SLUI E K RE N T N . - W T IJ . A W E NI R E N A E T ER D WO AA D T A AA L A R R E LAIRESSESTRAAT S OST TR A P O E T E D KA N D AN OLS L LOTE N V T B TRA S G IUSS E M ER S S R MA N E E

E T U S N T N D KA LW HOOFD- L E AT T N A RA S T A VA O AT A N

A ST

P. LAS RA T E K C T I E O R . W G DORPPL. V M R- TMAS R L H AD IN GE LU J. M KE R D FR . E BU A G T L TEN VAALKADE A J ES S I A S N I A K B RU A J W I OWE

R AD WETHOUDER ANNES V Z T E ST K L LI IL AP E B T H

E RAN OLL A NN AT FRANKEWEG O SEMANSTRAAT O T ER U LLOLAAN RA E J PO O T G

AT A LAA A S M A AAN H M S AE APOLLOL N UT A R L LLOLAAN P APO K TSTRA T U NELIS KR 2 E W R R S E S E R VAA CO D IB . PA A RUYSDAELKADE L R Z A NK V T RKWE A O I U S M A A J T N P B DE - OL N S O M T L T S DISONSTRAAT O D ID S DER R E V A N G A L . HIL N E P D L A LIGAER A H A EN T A G A STRAAT T P N S E MARA . E T N N O WEG P OL I H T EU W OLYMPIAPLEIN S B T D E E RS R Y I L H R E O S W M T E N E TS KRUISLAAN N TRAAT E EG A R NS F D W PIAPL VEE M AN DER T KA A AT E RIT V EL A R T T AT S GE A S L G MINE M A A S L R A A ADE IE . K R A LS R A TR RAE GOOISEWE T S E P I G V GS S O IN V R JOSEF RIJ G LL AMSTELKANAAL AMSTELKANAAL DE N EC VALAAN MINERVALAAN E UR B E W O ADE N PR. BERHARD- GO N AM HTSTRAAT V L STELK ELK U IO A ADE MST STR H M O D A PLEIN RIJNS A AN RAT H TA T S A AN H E A ONWEG C A UBL E HU E RC T R G HILLLAAN T B MR. E JULIANA- N W CH C A URCHI HURC PLEIN A IA LLLA HILLL AN AAN P FL M TADIONWEG F S TADIONWEG HO M S LY G CHURC I DIE AAN T D O E HILLLA DSL DEU AN N ‘ D T RLOO- RIJHEI MAX E P W V A A S N

E T TR V AMSTELVEENSEWEG A AT TR. WEG A N A

P NS S R W B W AR A R A E TR A

R IJN

G O A L E IET S NW M M L A CKST DIO N L A HUGO DE VRIESLAAN ST TA N S S CHILLE A ST L E RA M T A S S V E R A R AT G S T LAAN EIJER L O A D A A AMEMN USWEG IS R D AT H J H I AT S A GOOISEWEG N I ASONSTRAA T RU S J SS A H. T K CHELDEST T K HARINGV T E N T S R A TRAAT A L A FIZEAUSTRAAT BEE A L A E S T R D O A T EL T V T A DIONKA R T N TA A S AMSTELKANAAL WIEL SE R I A NG S EN O STRAA ST T O A HOFS TR R K T M T LE U STADION- STADION- B RG S GRACHT T . ZUIDER- - T US I N RAA M R DD MPE T PLEIN O A TR EN M N

E B INE N WEG

E B

E U E

R U R

T G V R H S

A O GOOISEW P O T N RA SCHINKEL A LA P A V A A R L E P T RDEN SP A AN ST N L A RAAT T N L VE A A E A S SE W I R KL S T N O E M IT S O R R U RI AASS ER SWEG U A WEESPER TREKVAART R J S T A NSTRAAT WE E W

A T E T G T N AI E A R G RA A G A RA ZA STRAAT T A

A L T

R. IRENE- S P T Y L D

A E IJSBAANPA N RINKS D A B TRAAT EN OESKES W K PAD FRED R T IJSBAAN EN INSKYLAAN SID STRAW RE PRESIDEN P T KENNEDYLAAN