Trudny Spadek Dysydentów III Rzeszy W Republice Federalnej Niemiec
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Trudny spadek dysydentów III Rzeszy w Republice Federalnej Niemiec Sebastian Fikus Trudny spadek dysydentów III Rzeszy w Republice Federalnej Niemiec Instytut Historii PAN Warszawa 2013 Redakcja, korekta i indeks Barbara Janicka Opracowanie graficzne i projekt okładki Karol Górski Na okładce: Pierwsze posiedzenie Bundestagu II kadencji, 20 października 1953 r. Fot. Brodde, Presse- und Informationsamt der Bundesregierung, B 145 Bild (Bundesarchiv/Bundesbildstelle, B 145 Bild-00091788) © Copyright by Sebastian Fikus © Copyright by Instytut Historii PAN ISBN 978-83-63352-16-5 Wydano z finansowym wsparciem Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej Herausgegeben mit finanzieller Unterstützung der Stiftung für deutsch-polnische Zusammenarbeit Wydanie I Instytut Historii PAN Rynek Starego Miasta 29/31 00-272 Warszawa www.ihpan.edu.pl [email protected] Druk i oprawa Fabryka Druku Spis treści Wstęp . 7 Część I: Założenia metodologiczne . 23 Rozdział 1: Kultura polityczna jako instrument analiz historycznych . 25 Rozdział 2: Obraz kultury politycznej Republiki Federalnej według autorów niemieckich i polskich . 42 Rozdział 3: Spory wokół pojęcia Opór w III Rzeszy . 58 Część II: Restauracja autorytarnych systemów wartości . 77 Rozdział 4: Mechanizmy dominacji dawnych elit . 79 Rozdział 5: Kreacja wyobrażeń o rzetelności systemu sądowniczego . 111 Rozdział 6: Instrumenty amnestii dla zbrodniarzy hitlerowskich i odbudowy ich wpływów . 139 Cześć III: Społeczna niechęć do ofi ar sądownictwa III Rzeszy do 1989 roku . 177 Rozdział 7: Ewolucja postrzegania Oporu . 179 Rozdział 8: Dyskryminacja dawnych przeciwników reżimu . 215 Część IV: Zmiana nastawienia do dysydentów III Rzeszy po zjednoczeniu Niemiec . 237 Rozdział 9: Uchylenie części wyroków politycznych w 1998 roku . 239 Rozdział 10: Rehabilitacja dezerterów . 265 Rozdział 11: Kontrowersje wokół rehabilitacji zdrajców wojny w 2009 roku . 281 Zakończenie . 297 Bibliografi a . 304 Zusammenfassung . 322 Abstract . 324 Wykaz skrótów. 326 Indeks osób . 328 Wstęp Wstęp Kiedy polski czytelnik zainteresowany sytuacją polityczną w Republice Federalnej Niemiec sięgnie po literaturę przedmiotu z ostatnich dwudziestu lat, przekona się, że współczesne Niemcy postrzegane są przez większość autorów jako kraj w pełni demokratyczny. Republika Federalna widziana jest jako państwo, w którym szanuje się godność drugiego człowieka i równość wobec prawa. Dominuje też pogląd, że sumiennie rozliczyła się ze swoją hitlerowską przeszłością, a dystansowanie się Niemców od totalitaryzmu należy do codzienności. Panuje nieomal gotowość, by uwierzyć zapewnieniom późniejszego przewodniczącego Bundestagu Rainera Barzela, który podczas jednej z dyskusji na temat nieprzedawniania zbrodni hitlerowskich w 1965 roku zapewniał z mównicy parlamentu: „Nasz kraj stał się inny. Stał się oazą humanizmu, wolności, szlachetności i rządów prawa. Dlatego opłaca się dzi- siaj być Niemcem”1. To przekonanie kłóci jednak się z historią pochodzącego z Cieśli pod Oleśnicą2 arystokraty i dyplomaty Rudolfa von Schelihy. W czasie jego pracy w konsulacie generalnym Niemiec w Katowicach, a potem w amba- sadzie III Rzeszy w Warszawie nawiązał w okresie międzywojennym wiele bliskich przyjaźni z przedstawicielami polskich elit. Wykraczały one znacz- nie poza normalne kontakty służbowe3. Kiedy wybuchła II wojna światowa, Scheliha otrzymał eksponowane stanowisko w berlińskim Ministerstwie Spraw Zagranicznych. W tym też czasie zaczęli się do niego zwracać jego warszawscy przyjaciele z prośbą o obronę przed represjami hitlerowskiego aparatu terroru4. Jego zabiegi były w wielu wypadkach skuteczne, dzięki czemu udało mu się 1 Archiwum Bundestagu – Parlamentsarchiv des Deutschen Bundestages [dalej: PA-DB], Protokół posiedzenia parlamentarnego [dalej: P.p.p.] IV/170 z 10 marca 1965 r., k. 8532 (dr Rainer Barzel pochodził z Braniewa na Warmii). 2 Polityczne Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych – Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes [dalej: PAAA], Bd. 13116, Akta personalne [dalej: Akt. pers.] Rudolfa von Schelihy. 3 U. Sahm, Rudolf von Scheliha 1897–1942. Ein deutscher Diplomat gegen Hitler, München 1990, s. 66. 4 B. Wiaderny, Der polnische Untergrundstaat und der deutsche Widerstand 1939–1944, Berlin 2002, s. 86. Wstęp 8 uratować przed pewną śmiercią wielu znajomych5. Na temat Schelihy pisał po wojnie także Rudolf Rahn, którego o antyfaszystowskie skłonności trudno było posądzać. Raczej w formie oskarżenia pisał: „Scheliha nie potrafi ł zapanować nad swoją sympatią do polskiej arystokracji i pozwalał sobą do tego stopnia manipulować, że w bagażu dyplomatycznym wywoził nawet do Szwajcarii ich rodzinne kosztowności”6. Kiedy oburzenie hitlerowskimi zbrodniami stało się silniejsze niż strach przed represjami gestapo, Scheliha nawiązał współpracę z polską konspiracyjną organizacją wywiadowczą Muszkieterowie, założoną i dowodzoną przez Stefana Witkowskiego. Przypuszcza się, że to Scheliha był inspiratorem powstania dokumentu „The Nazi Kultur in Poland” (Kultura faszystowska w Polsce) dla polskiego rządu emigracyjnego w Londynie. W każdym razie dyplomata był ważnym źródłem informacji, na podstawie których Muszkieterowie ów doku- ment przygotowali. Jest to księga zbrodni popełnionych przez Niemców w oku- powanej Polsce w latach 1939–1942, przedstawia prześladowania Kościoła, szkolnictwa, rabunek bibliotek, rozkradanie archiwów, muzeów i prywatnych kolekcji. Dokumentuje również prześladowania ludzi teatru, sztuki, dzienni- karzy i eksterminację szeroko pojętej polskiej inteligencji7. Scheliha aresztowany został jesienią 1942 roku. Współcześnie panuje prze- konanie, że aresztowano go właśnie za współpracę z polskim ruchem oporu8. Być może z obawy przed dekonspiracją konfi denta gestapo w szeregach pol- skiego ruchu oporu postawiono mu jednak całkowicie wymyślone zarzuty. Oskarżono go bowiem o współpracę z wywiadem radzieckim i z niemiecką 5 PAAA, B. 100, Bd. 1729, Akt. pers. Marii Louisy von Schelihy, k. 78: pisemna informacja Herberta Schaffarczyka na temat postawy i działalności Rudolfa von Schelihy (pochodzący z Chorzowa Herbert Schaffarczyk pracował podczas wojny w referacie kiero- wanym przez Rudolfa von Schelihę; po wojnie pełnił m.in. funkcję ambasadora Republiki Federalnej Niemiec w Hiszpanii); ibidem, k. 141: oświadczenie Hansa Georga von Studnitza; ibidem, k. 148: oświadczenie hrabiny Edit von Strachwitz. Urlich Sahm przywołuje rów- nież kilkadziesiąt innych dokumentów, jednoznacznie świadczących o bohaterskiej pomocy udzielanej Polakom przez Rudolfa von Schelihę, znajdujących się w prywatnym archiwum Marii Louisy von Schelihy. Zob. U. Sahm, Rudolf von Scheliha…, s. 117 i nn. 6 R. Rahn, Ruheloses Leben, Düsseldorf 1949, s. 141. 7 S. Kienlechner, The Nazi Kultur in Poland, Rudolf von Scheliha und Johann Wühlisch. Zwei Deutsche Diplomaten gegen die nationalsozialistische Kultur in Polen, [http://www. zukunft-braucht-erinnerung.de/images/stories/Zweiter_Weltkrieg/scheliha_070623.pdf], s. 1. Historia współpracy Rudolfa von Schelihy z polskim ruchem oporu w świetle pol- skich archiwów jest zagadnieniem niezbadanym, a tym samym interesującym postulatem badawczym. 8 PAAA, B. 100, Bd. 1729, k. 135: dokument, w którym Maria Louisa von Scheliha zeznała 12 kwietnia 1955 r. pod przysięgą, że jej mąż posiadał całą dokumentację na temat swoich powiązań z polskim ruchem oporu. Dokumentację tę skonfi skowało gestapo w dniu aresztowania Schelihy; ibidem, k. 61: powojenny dokument zawierający pisemne oświad- czenie współpracownika Schelihy, Carla Helfricha. Helfrich twierdzi w nim, że Scheliha miał podczas wojny kontakty z polskim rządem w Londynie, które utrzymywał poprzez dyplomatę szwajcarskiego Carla Jacoba Burckhardta. Przesłuchiwany przez gestapo w spra- wie Schelihy Carl Helfrich wyraża w swoim oświadczeniu przekonanie, że prawdziwym powodem aresztowania Schelihy były jego nielegalne kontakty z polskim ruchem oporu. Wstęp 9 grupą opozycyjną Czerwona Kapela. O jej istnieniu Scheliha prawdopodobnie nie miał w ogóle pojęcia9, a jedynym dowodem na prawdziwość tych oskarżeń było wymuszone torturami przyznanie się do winy10. Dochodzenie prowadził m.in. prokurator Manfred Roeder, zbrodniarz znany ze stosowania brutalnych metod podczas przesłuchań11. Oskarżenia te stały się też ofi cjalnym powodem zamordowania Schelihy z wyroku hitlerowskiego sądu 22 grudnia 1942 roku12. Zgodnie ze stereotypowymi wyobrażeniami o stosunku Niemców do faszy- zmu wydawać by się mogło, że pamięć takiego człowieka zostanie publicznie uhonorowana, a rodzina będzie mogła być dumna z jego czynów. Miało być jednak inaczej. Po wojnie wdowa po Rudolfi e, Maria Louisa von Scheliha, zwróciła się z prośbą do Regionalnego Urzędu Odszkodowań Wojennych (Bezirksstelle für die Wiedergutmachung) w Stuttgarcie o rehabilitację męża. Urząd wniosek odrzucił, uzasadniając, że zbrodniarz i zdrajca Scheliha słusznie został skazany na karę śmierci13. Takie stanowisko urzędu pozbawiło żonę i córki śląskiego dyplomaty świadczeń socjalnych, w konsekwencji znalazły się w bar- dzo trudnej sytuacji materialnej. Przez kilkadziesiąt kolejnych lat żona Rudolfa Schelihy wielokrotnie podejmowała bezskuteczne próby rehabilitacji męża. Po kolejnym odwołaniu Marii Louisy von Schelihy niemiecki MSZ w 1990 roku ponownie zlecił ekspertyzę w tej sprawie. Opracowujący ją ministerialni prawnicy doskonale znali liczne powojenne oświadczenia wybitnych bojow- ników polskiego i niemieckiego ruchu oporu – dowodziły one jednoznacznie zasług i bezkompromisowej antyhitlerowskiej postawy Schelihy14. Mimo to 9 PAAA, B. 100, Bd. 1729, k.