Eit Nytt Blad På Aasen-Mål

Nr. 1-2002 - 1. årgangen - http://maalmannen.sambandet.no Eit nytt blad på Aasen-mål

Bladet Målmannen hev vore i emning lenge. Bladet siktar seg inn mot reflekterande Bladet er fostra av arbeidet med bladet Vest- menneske som søkjer etter nye tilnærmingar mannen. Dei unge som kom med i arbeidet til målsaki. Skal målsaki og serleg høgnorsk- med Vestmannen hadde tydeleg nok andre saki hava nokor framtid, meiner me at det må trongar og ynskjemål til eit blad enn fleirtalet skapast eit medvit millom folk som vil strida i Vestmannalagsstjorni. Det vart klårt i blad- for Aasen-målet i dag, utan umsyn til styrartidi åt Lars Bjarne Marøy, og det kjem fastlæste posisjonar. truleg til å verta klårare i tidi som kjem. I haust kjem Målmannen med 3-4 num- Dei målpolitiske skiljelinone millom mer, det skil seg litt på uppslutnad og tilgang Vestmannen og Målmannen kjem ikkje til på artiklar. Frå nyåret er det meiningi at bla- synes på yta, men me trur ikkje ein skal det skal koma med same utgjevingsruta som grava djupt for å finna deim. Målmannen Vestmannen hadde i styringstidi åt Marøy, skal vera eit organ for ordskifte og refleksjon det tyder utgjeving kvar månad. Dette fyrste kring målsak og andre aktuelle spursmål. Me nummeret sender me åt folk som me trur vil ynskjer å opna for artiklar som søkjer dju- vera forvitne etter bladet. I utgangspunktet er pare enn til berre skildringar av dagnære det eit vågsamt tiltak å setja i gang med eit saker. Me vil frigjera oss frå ein tradisjon der nytt blad, men det økonomiske grunnlaget er framhevjing av kringværet i Vestmannalaget til stades fyrstundes. No vonar me berre at de og Bjørgvin er ei viktig sak. Målmannen skal som les bladet, vert nøgde, og at de vil tinga vera eit blad for heile landet, der alle lands- det. God lesnad! luter og målfolk stend på like fot. Helder enn å dyrka gamle heltar vil me leita oss fram til Olav Torheim, Klaus Johan Myrvoll og nye framtidssyner for målreisingsarbeidet. Lars-Toralf Storstrand

Årsmøte i Vestlandske Mållag Ein ungdomeleg flokk utsendingar var samla til årsmøte i den væne bygdi Borkne i Bremanger i Nordfjord laurdag 29. juni. Dette var fyrste gongen på mange år at årsmøtet i Vestlandske Mållag vart skipa til for seg sjølv, og det syner at det er større vilje attum å driva aktivt målarbeid no enn fyrr. Årsmøtet var merkt av mange gode innspel og av at unge og tiltakssame høgnorsk- folk var samla. Millom emni som vart dryfte var ordbøker og ordlistor på høgnorsk og skriveskeid for ungdom, og det vart vedteke ei fråsegn um statleg målbruk, som er att- gjevi inne i bladet. Les meir på sida 14

I dette nummeret: Ole Jakob Totland: I-mål = bømlamål? s. 2 Klaus Johan Myrvoll: Skal Språkrådet kløyva i-målet? s. 3 Helge Liland: Respekt for menneskeverdet s. 4 Lars Bjarne Marøy: Umedviti læring s. 5 Anders Moe: Bok frå nynorsk-mafiaen s. 6 Torill Hjartåker Hauge: Frie menn bed ikkje grannen um ord - islendsk måldyrking s. 7 Lars-Toralf Storstrand: Reise det som velt er? s. 8 Magne Myhren: Vinje um lògmålet s. 9 K. E. Steffens: Anders Hovden - frilynd prest, men ingen liberal teolog s. 10 Johannes Gjerdåker: Nokre dikt av Heinrich Heine s. 11 Klaus Johan Myrvoll: Korso kunde dei gjera noko slikt? s. 12 Vegard Aa. Langvatn: Vellukka årsmøte i Vestlandske Mållag s. 14 Olav Torheim: 35 år fær vera nok s. 15 Trygve Orheim: Timberkøyraren s. 15 Anders Moe: Noko um eit skulemålsordskifte i Bjørgvin s. 16 2 I-mål = bømlamål? Av Ole Jakob Totland

Gøymt og gløymt etter 64 år som side- ein dét, taper ein eit sjølvljod (o) som former, er i-målet so godt som daudt i gjerer mykje for variasjonen. Men tek norsk skule. Altfor fåe nyttar i dag desse folk i-ane i bruk, er vinningi stor likevel. upphavlege formene, men dette er vel i Det som gjerer desse i-formene til dei grunnen ikkje so løgje. Gjenom eit liv i rettaste i høve til bømlamålet, er nettupp klamme- og sideform, og endåtil med skilet millom dei linne og dei sterke forbodsstempelen sumtid, hev det vorte hokynsordi. Dette vert òg gjort i bømla- som reinska ut or skriveupplæringi. Og målet, um skilet ikkje er so berrsynt. I når borni ikkje lærde i-målet, so vart dei bundi form eintal heiter det på rett uppveksande ættledene med kvart vande bølamål den bokjo (eller -å), men det med a-mål. Dette vart gjort som ein lekk heiter den kako, og ikkje kakjo. Denne i samnorskplanen, som gjekk ut på å sam- skilnaden kjem ikkje til synes i a-målet, eina nynorsk og bokmål til eitt mål. hokynsordi skil me millom dei linne og der er bøygjingi lik, boka/kaka. Her er det Kva er det so som er so bra med i- dei sterke. Dei linne er dei som endar på inkje som tyder på at det skal vera ulik målet? Kva fyremuner hev det som ikkje sjølvljod (vokal), og skal bøygjast solei- uttala. I i-målet derimot vert uttala rett, a-mål hev? For å svara på desse spurs- des: ei kaka, den kaka, mange kakor, alle for når ein i kjem etter bokstavane g og k måli er det naudsynt å vita kva tilnærm- kakone. Dei sterke hokynsordi bøygjer skal dei hava ei j-fengjing, jf. kino, kista, ing ein hev til målet. Skal me freista å me ei stund, den stundi, mange stunder, gifte, gilde og so frametter. strekkja oss etter eit sams mål, med sams alle stundene; ei bok, den boki, mange I-målet er altso rettast i høve til formverk, for heile landet, eller skal me bøker, aller bøkene. talemålet på Bømlo, og leitar du nøgje i halda oss til formene og skrivemåtane I inkjekyn skal ein bøygja alle ordi dei gjeldande ordbøkene for nynorsk, so som ligg nærast vårt eige målføre? Eg for likt, med nokre undantak (hjarta/hjarto, skal du sjå det stend einkvan staden at det min del held meg til fyrstnemnde. Noreg øyra/øyro , hyrna/hyrno og nokre fleire). er tillate med, um ordbokskrivarane hev skulde hava eitt mål, og til dessa hev Bøygjingi er slik: eit hus, det huset, gjort sitt beste for å dylja det. Difor ingen kome upp med ein betre samnem- mange hus, alle husi; eit eple, det eplet, skulde me atter taka upp dei gamle gode nar for alle norske målføre enn han Ivar mange eple, alle epli. Hankyn er som a- formene. Sjølv skriv eg jamt etter ein Aasen. Til dette målet høyrer i-formene. målet. varsamt justera Aasen-normal (med eitt Men òg dei som sver til sidstnemnde til- No tenkjer mange kann henda at og anna personleg avvik), ofte kalla høg- nærming, skulde etter mi meining halda bømlamål sovisst ikkje læt slik. Me seg- norsk, som òg inneber i-former. Det vore seg til i-mål. jer korkje boki, husi eller kakone. Det er visseleg best um alle fylgde etter di, men For å klårgjera denne syni er det tur- sanning, men me segjer då ikkje boka det skal eg ikkje krevja ved dette høvet. vande å syna korleides dei ser ut, desse eller husa heller, so det vert like gale. Når formene eg masar um. Det er hokyn- og det gjeld kakone, so er det nok mest Dette stykket stod fyrste gongen på prent inkjekynsordi som skil seg frå a-målet. I talemålsnært å skriva kakene, men gjerer i Bømla-Nytt 03.04.2002.

Skriftmålsstemna på Stord Helgi 1.-3. november skipar Stord upp ei meining um kva kanaljane stend flògvitet Ivar Aasen såg det, kann ikkje Mållag til «Nynorsk skriftmålstemna» på for, slik me meiner å vita noko um sjå- yverliva utan at aasenmålet vert elska og Stord. Siktemålet med stemna er å setja førar - med hatt - i trafikken. Sjølve ligg odla fram. Stoda er ikkje den beste, men kveik i målfolket og reisa undring og me gjerne på hornet so snart me fær syn um viljen finst - til strid - segjer me med nyfikna kring nynorsk og målsak. Ikkje på slike fårlege trafikkfellor på vegane. Aasen: Me skal koma um inkje so brått. minst vil tilskiparane slå eit slag for kri- Difor kjem fyredragshaldarane - med Av fyredragshaldarane kann me nem- tisk sjølvforståing og kann henda brjota og utan hattar - frå ulike hald. Bokmåls - na Klaus Johan Myrvoll, Ola Breivega, gjengs vanetenkjing. Ingen av oss mak- folk, samiske representantar og nynorsk- Johannes Gjerdåker, Karsten Alnæs, Rolf tar å gripa tilveret i si nakne tilversform ingar og målfolk, nystavarar og gamal- Theil-Endresen og Lars Amund Vaage. (eksistens); me tolkar verdi - og livet - stavarar, til liks med poetar og vrangpeis - Emni for stemna vert tilhøvet millom gjenom symbolske forståingsformer. So- ar, skal ordskiftast um språk og identitet. talemål og skriftmål, den bokmåliserte leis: Ingen feller domar utan fyrerdomar. I dag stend nynorsken - i alle sine nynorsken no etter at tilnærmingspara- Difor vil sume av oss slå av radioappa- utgåvor - under skotmål frå det rådande grafen er kjend daud, «Attende til aasen- raretet når andakten byrjar sundags fyre- bokmålet, som me lyt tevla med. Krevst målet?» og ordskifte um det ideologiske middag; me meiner å vita so altfor vel, det ein interessekamp for nynorskbru- upphavet åt norsk målreising. kva som kjem til å verta sagt. Andre vil karane eller ein strid for den norske kult- Målmannen kjem attende til program- snu det dauve øyra til når dei høyrer ny- tur- og målarven? Striden for det ny- met i næste nummer, men alt no vil me norsk, atter andre fell ut når dei ser ser- norske skriftmålet er programmatisk ein uppmoda lesarane um å melda seg på til skilde utgåvor av nynorsk skrift (denne!). kulturkonservativ strid av ideologisk Stord mållag ved Vincent Eye Færavaag, Dei hev - ein gong for alle - gjort seg upphav. Visjonen um fedramålet slik tlf. 53 41 58 20, epost: [email protected] 3 Skal Språkrådet kløyva i-målet? Av Klaus Johan Myrvoll På umframt møte i dragi frå einannan. Det Tilskrift: nynorskdeildi i Norsk einaste argumentet som Målmannen språkråd 13. mai vart det kom fram på møtet 13. mai, Postboks 49 Blindern vedteke at skipnaden med var utbreidsla i Nynorsk 0313 Oslo sideformer i nynorsken frekvensordbok (1989): i- skal falla burt. Frametter formerne var nytta i 1% av Bladstyrar: skal alle godkjende former tilfelli der det var mogelegt, Olav Torheim i rettskrivingi hava lik sta- men endingarne -or,-one Dyrgravvegen 21E tus og kunna nyttast av var «berre» nytta i 0% av 3617 Kongsberg alle, sameleides som i bok- tilfelli! Denne nærlesingi av [email protected] målet. På same møtet vart frekvensordboki må segjast det gjort eit fyrebils vedtak å føra nynorskdeildi på ville Tingar- og lysingsandsvarleg: um korso den nye rett- veger. Det er mykje tilfel- Klaus Johan Myrvoll skrivingi skal sjå ut, der framlegget som lelegt kva for nokre skrifter som hev kome Nedre Ullevål 9-322 gjekk lengst i retning av å opna upp for med, og skorten på or-former kann rett og 0850 Oslo fridom i val av former og skrivemåtar, vart slett koma av at sjølve bøygjingi (mangtal [email protected] lagt til grunn. Gledeleg for folk med vyrd- av linne hokynsord) er meir sjeldsynt. I nad for den nynorske litterære tradisjonen staden for å ganga seg burt i tal og frekven- Grafisk utforming: var både i-formerne (soli, åri, ei opi dør) sar, bør nynorskdeildi sjå på korso ein- Olav Torheim og endingarne -or, -one i linne hokynsord skildmenne hev nytta og nyttar målet, og Lars-Toralf Storstrand (visor, konor) med i dette framlegget. Men det er eintydigt med umsyn til i-målet. ([email protected]) i ihugen etter å skjera ned på valfridomen, I røyndi er i-formerne og endingarne og etter framlegg frå leidaren i Språkrådet, -or, -one ein lut av ein større målrikdom Netstad: Jan Olav Fretland, gjorde deildi vedtak um der dei fulltonande sjølvljodarne a (å vera, maalmannen.sambandet.no å taka burt -or, -one, men lata i-formerne ei kona, eit auga, hestar), i (soli) og u elder standa. o (ruskut, vitug, visor, augo) skifter med Bladet kan tingast ut året for I den nynorske skrifttradisjonen fylg- einannan i endingar. Denne skiftingi gjev kr 100,-. jest desse tvo serdragi åt mesta allstødt. So ein sjeldsynt rik velklang som sermerkjer godt som alle som hev nytta i-former, hev Aasen-målet, og som minner um det Bankgiro 2291.14.45666 samstundes nytta endingarne -or,-one, svenske riksmålet, som ofta vert påansa for sume -ur, -une. Det gjeld grunnlegjaren ljodrikdomen sin. I statsstyrd nynorsk hev Målmannen fylgjer redaktør- Ivar Aasen og skaldar som Aasmund desse full-ljodarne vorte skorne undan plakaten. Olavsson Vinje, Elias Blix, Arne Garborg, elder gjorde valfrie i stendigt fleire ord og Per Sivle, Anders Hovden, Olav Aukrust, bøygjingsformer. Det hev vore til meins Ivar Aasen-sambandet Aslaug Vaa og Olav H. Hauge, og det gjeld for vænleiken i nynorsken, og gjort honom Ivar Aasen-sambandet er alle deim som nyttar desse formerne i dag. til eit mål med færre avskyggjingar. landssamskipnaden åt Det er ålmenn semja um at det er desse tvo Det er ikkje noko argument mot eit høgnorskrørsla. Sambandet serdragi i lag som utgjer det me kallar i- heilt i-mål at det kjem til å skapa ugreida i arbeider for målupplysning, målet, og ikkje berre sjølve i-formerne, og innlæringi av målet. Gjenomføringi av måldyrking og målreising. det vart stadfest av departementet i sam- desse endingarne fylgjer ein einfelt regel, Sambandet krev fulle rettar for band med 1938-målbrigdet. og ingen kjem til å blanda deim saman nynorsk i Noreg, og krev i Det som sermerkjer i-målet er at det med a-målet, som hev bygda og viser. Ein nynorsk full jamstelling for i- skil millom sterke og linne hokynsord, der vel seg eit mynster, og gjenomfører det. målet som Ivar Aasen valde. dei sterke er dei som endar på medljod Millom 1917 og 1938 var desse tvo byg- Sambandet hev ei sergjerning i (bygd, sol), men dei linne er dei som endar naderne (a- og i-mål) jamstelte, men det norsk målrørsla; både lag og på sjølvljod (visa, kona). Det heiter den vart aldri noko rot for det. No når klombr- einskilde kann vera med. bygdi, men den visa, og mange bygder, erne skal takast burt, er det høve til å gjeva Skriv deg inn! men mange visor. Denne samlivnaden av i-målet jamstelt rom i rettskrivingi att, og eintals- og mangtalsformer finst i dei fleste då må det vera i heilt stand. Det skal Innmelding til formannen: målføri som skil millom sterke og linne gjerast endelegt vedtak i saki på årsmøtet i Klaus Johan Myrvoll hokynsord òg, i eit belte i Midlandet frå Norsk språkråd i 2003, og då bør både i- Nedre Ullevål 9-322 Indre Agder og Sætisdal i sud til Roms- formerne og endingarne -or, -one, saman 0850 Oslo dalen og Nordmøre i nord, og dessutan i eit med andre merke på nynorsk serhått og Tlf. 900 26 380 umråde i Ytre Namdalen og på Helgeland. ljodrikdom (ei kona, ruskut), vera med i Epost: [email protected] Ut ifrå skrifttradisjonen, bygnaden i framlegget. http://www.sambandet.no målet og utbreidsla i målføri er det beint Giro 0814 20 27 209 fram meiningslaust å skula skilja desse tvo 4 Respekt for menneskeverdet Av Helge Liland Årsmøtefyredraget på årsmøtet for Dette er ikkje ei privatsak. Det er og dei frå 1950 slær millom anna fast: Hordaland folkeakademi onsdag 19. juni andre si sak. Eit stort problem er kva som 2002 var ved Tore Frost, og hadde tittelen hender dersom einskilde gruppor kjem på … alle menneske hev grunnleggjande ret- «Respekt for menneskeverdet - kva mein- kollisjonskurs med autoritetane, og vert tar i kraft av menneskeverdet sitt. er vi med det?». Tore Frost er filosof ved stigmatiserte. Det hev millom anna hendt i Universitetet i Oslo. høve til gruppor som: Den tidlegare umsetjingi av kunngjeringi Han innleidde med å segja at det hev - samar av menneskerettane hadde ikkje med um- hendt mykje når det gjeld menneskerettane - roma gripet «ibuande menneskeverd». Difor og norsk lov dei seinste åri. Til døme nytta - psykiatriske pasientar vart det ikkje noko ordskifte um dette. han den nye lovi um pasientrettar, § 1-1, - psykisk utviklingshemja Av dei internasjonale instrumenti når der det stend millom anna: det gjeld menneskerettar som er vortne Dette fører til at slike gruppor misser inkluderte i norsk lov, er: … ivareta respekten for den einskilde verde. Den religiøse tradisjonen gjeng - Kunngjeringi av menneskerettane pasienten sitt liv, integritet og menneske- helder ikkje fri. Ein kann få ein konflikt (1948) verd. millom Guds autoritet og menneskeverdet. - Den europeiske menneskerettskon- Som eit døme på dette nemnde Tore Frost vensjonen (1950) Vidare stend det i Lov um psykisk helse- måten USA handsama fangane på Cuba - Europadomstolen vern: etter felttoget i Afghanistan. Fangane vert - SN-konvensjonane om: ikkje rekna for å vera krigsfangar, jamvel a) sosiale, kulturelle og økonomiske … respekt for menneskeverdet. um USA reknar seg for å vera i krig. Dette rettar hev med den religiøse dimensjonen i b) politiske og sivile rettar Dette er noko heilt nytt i norsk rettspraksis. amerikansk politikk. Handsamingi av fan- c) rettane åt borni Men kva tyder «respekt»? Kva meiner me gane kan synast lik ei moderne heksejakt, med respekt? Nemningi respekt kjem frå og fangane vert rekna for ikkje-menneske. Det etiske fundamentet for menneske- latin spici eller spectare, som tyder å sjå. Etter krigen fekk me ei uppgjerd med rettane er: Det latinske ordet respectare tyder å sjå den tyske nazismen og den italianske fas- 1 retten til informasjon og samtykkje på um att, eller å sjå på nytt. Ein kan difor cismen, som nøra upp under ein men - friviljugt grunnlag segja at å respektera tyder å sjå um att vår neskeforakt som kuliminerte i utrydjingi 2 respekt for alle menneske sin autonomi måte å sjå ting på. Han sagde vidare at me av jødar og andre minoritetar. Kunn- 3 respekt for alle menneske sin integritet må vera merksame på våre eigne fyreset- gjeringi av menneskerettane, som kom i Det gjeld òg retten til ikkje å verta infor- nader og vantar. Kva meiner me so med 1948, var dramatisk. Det viktugaste som mert. verdet åt menneskja? Grunnlaget for å stend i denne kunngjeringi, stend i fyrste skyna det er at menneskja skil seg kvalita- avsnittet. Der vert det millom anna nytta Respekten for integriteten åt mennesket, tivt frå alt anna liv. Menneskja er unik. umgrip som «ibuande verde» og «uavhen- kva er det? Umgripet «integritet» kjem frå Kva byggjer me det på? Tradisjonelt hev delege rettar». Dokumentet kann sjåast latin integritet, som tyder ‘sunn’. Det latin- det vore tvo svar på dette spursmålet: som ei uppgjerd med menneskeforakten i ske ordet integer tyder ‘fullstendig’ eller den andre verdskrigen, og vart utarbeidt av ‘heil’, medan ordet tegrita tyder ‘skade’ 1. Det fyrste svaret byggjer på den klas- ei nemnd leidd av Ellinor Roosvelt. Ho var eller ‘krenkjing’. Integritet tyder difor siske antikke humanismen. Dette var ein vél kvalifisert for dette arbeidet etter mil- ‘ukrenkjelegdom’. sekulær humanisme som leider fram mot lom anna å ha fenge jødar inn i USA og I ordskiftet etterpå sagde Arne Øi at humanetikken. Menneskja er unik i kraft stade i leidingi for hjelpearbeid. Det gav utviklingi hev gjenge frå tilhøvet millom av fornufti. Menneskja er den einaste skap- henne godt grunnlag for å arbeida med nasjonar til tilhøvet millom nasjon og ningen som kann taka frie val. Toleranse er kunngjeringi av menneskerettane. Det vart menneske. Franzie Lerch sagde at respekt viktugt, og menneskja er ein skapning som dana eit nytt vokabular, og dei fleste kunde må byrja med deg sjølv. Ho sagde vidare at tenkjer. skriva under på dokumentet, jamvel um ein ofte kann møta seg sjølv i døri. Ein dei kunde hava ulike grunnar for å gjera kann ikkje ha respekt for andre dersom ein 2. Det andre svaret byggjer på den reli- det. Ein fekk ei form for semja. ikkje hev respekt for seg sjølv. Dette har giøse arnestaden, frå dei tri monoteistiske Eit anna spursmål er um det er rett at med haldningar å gjera, og å læra er å religionane: kristendomen, jødedomen og menneskja er unik, og kva me i so fall byg- uppseda. Oddvar Johan Jensen tok fram eit islam. Menneskesyni er stort sét lik i dei tri gjer det på. Det er ikkje noko fasitsvar på teologisk perspektiv. Borgny Johannessen religionane, jamvel um gudsumgripi kann dette spursmålet. Men den norske retts- kom innpå at mange gamle vert neitta vera ulike. I 1. mosebok stend det at men- staten hev fenge eit nytt ankerfeste. Borni operasjon av di dei vert rekna for å vera for neskja vart skapt i Guds bilæte. hev fenge ein ny rettssituasjon. Individet gamle. Kvar er menneskeverdet? Det same hev fenge eit verde alt frå fødselen, men gjeld psykisk utviklingshemja. Ho avslutta Det store spursmålet er kven det er som det hev òg skapt vanskar, slik me millom med å segja at me må rydja upp i vårt eige hev den gode og rette fornufti. For det er anna kann sjå i abortordskiftet i dag. Den bu fyrst. klårt at det finst dårleg og gali fornuft òg. europeiske menneskerettskonvensjonen 5 Umedviti læring Av Lars Bjarne Marøy Helge Sandøy, som er professor i nordisk å tegja, tegjer, tagde, hev tagt målvitskap, hev eit innlegg i Dag og Tid tagnad, tagall, togn 25. mai um normeringsspursmålet i nynorsken. Han er millom anna glad for at Skuleelevar treng å læra seg å granska Noregs Mållag segjer at dei vil hava ein ordformer og ordlagingar og koma fram romsleg nynorsk som opnar for regional til løysingar og samanhengar som gjer variasjon og for at målet hev ein iden- deim medvitne um korleis målet kann titetsfunksjon. Sandøy meiner valfridom knytast i hop. Det er lett å sjå samanhen- er eit gode for nynorsken. Han hevdar at gen millom tegja og tagnad, segja og dei som vil fjerna valfridomen for å få fråsegn, gjeva og gjevar. Utan infinitivs- faste skriftbilæte, læser seg til ein lær- formi gjeva syner det seg gong på gong at ingsteknisk modell som fører med seg ein skuleelevar kjem fram til presensformi tanke um at ein lærer mål gjenom auga. «gjer». Sandøy meiner vidare at menneski er gjeva elevane læringsmotivasjon, og han Skal skuleelevar læra seg å nytta for mangslungne til at denne læremåten meiner at dette sosialpsykologiske nynorsken godt og greidt, treng dei eit er den einaste som kann nyttast. Han momentet um motivasjon i læringi er det hovudmynster som gjev deim ein analy- viser til ein annan læringsteknikk: «Ube- viktugaste. Ein skal få auka motivasjonen tisk kompetanse. På vegen fram mot ein visst oppdagar vi systematiske likskapar til å læra nynorsk gjenom at ein umedvite slik analytisk kompetanse er mynsterbrot og forskjellar mellom det vi kan (her tale- uppdagar systematikken i målet, trass i og regelløysor berre eit hinder. Å læra at målet), og det nye som vi lærer (skrift- alle dei valfrie formene. ein må gjeva avkall på noko av sitt eige målet), og denne systematikken hjelper Det tyder dei formene som samsvarar måltilfang er vel so viktugt som å læra at oss vidare i læringsprosessen. Dessutan med heimstadmålet. Denne læringsmoti- ein kann bruka av sitt eige måltilfang. Det gir det å oppdage ein likskap mellom vasjonen er til og med eit sosialpsykolo- er fyrst når ein kann éi form av nynorsken talemålet og skriftmålet elevane ei gisk moment. Sosialpsykologien må at ein kann læra seg andre former. kjensle av at språket og kulturen deira er femna um meir enn eitt menneske. Då må Helge Sandøy vil byggja nynorsk- verdsett, og denne opplevinga skaper i vel faktisk fleire menneske samstundes undervisningi på umedvitne prosessar. neste omgang interesse og læringsmoti- vera i samverknad, og det kann ikkje Det skulde ha vore moro å vera med når vasjon. Dette siste sosialpsykologiske ganga fyre seg umedvite. Skuleelevane han eventuelt skulde setja ideane sine um momentet om motivasjon i læringa er skal gjera desse umedvitne uppdagingane til praksis. kanskje viktigare enn det reint tekniske.» og kanskje jamvel forsterka lærings- Sandøy talar um læringsteknikk, men motivasjonen gjenom innbyrdes hopehav, kva meiner han i røyndi med det? Ein og alt hender umedvite. Korleis kann ein lærar kann då umogleg fremja umedvitne sosialpsykolog få lagt til rette for noko uppdagingar hjå elevane. Det finst grovt slikt, for ikkje å tala um Sandøy? sét eitt mål ved å læra seg å skriva, og det At skuleelevar uppdagar likskapar og er å læra seg den måten språkljodane skal skilnader millom talemålet og skrift- setjast fram på i skrift. Når skuleelevar målet, er eit interessant påstand. Eg kann lærer bokmål, hev dei ingi vanskar med å ikkje sjå at Sandøy fører noko prov for læra seg ein standard, og den regionale denne syni. Eg trur derimot at skal identitetsfunksjonen vert snaudt veikt av skuleelevar kunna verta medvitne um det. Det er heller slik at identitetskjensla talemålet sitt, må dei fyrst læra seg er like sterk i bokmålsumråde som i nynorsk. Det krevst god tame i ordlaging nynorskumråde. og mållæra fyre elevane kann koma so At elevar kann uppmodast til å bruka langt at dei skynar at dei kann hava nytte skriftfomer som samsvarar med målføret av målføret sitt. Elevane treng å læra eit Kva rører seg i undermedvitet? er éin ting, noko anna er påstandet um at mål som vert nytta einskaplegt og ikkje ei dei skal gjera og gjer uppdagingar umed- rad valfrie former som vert nytta inkon- vite. Umedvite tyder faktisk utan at ein er sekvent. Etymologiske skrivemåtar syner klår yver det. Den fremste eksperten på mynster og samanheng, jamfør nedanfor: det umedvitne var vel Sigmund Freund. Tystnad Ein kann segja mykje um Freud, men han å gjeva, gjev, gav, hev gjeve utvikla aldri, so langt som eg veit, nokon gjevmilde, gjevar, gåva, giv, gjæv «Høyr etter!» læringspsykologi. Læring byggjer på å skreik den stumme til den dauve tileigna seg noko medvite. å taka, tek, tok, hev teke og det heldt fram med å vera tyst. Men ikkje nok med at Sandøy ikkje tak, ordtøkje, framtøk lèt til å ha sett seg inn i freudianismen og Or Raut frå byggjefelt til minefelt læringspsykologien. Han meiner til og å segja, segjer, sagde, hev sagt av Ole Jakob Totland med at dei umedvitne uppdagingane skal segn (frå-, ut-, til-), soga, segnad 6 Bok frå nynorsk-mafiaen Av Anders Moe

Ottar Grepstad: brukt i ein offentleg tale då A. O. Vinje argumenti og gjev seg til å polemisera Det nynorske blikket heldt 17. mai-tale på Eidsvoll 1859. Etter mot sine eigne utsegner. Det er ei dårleg 575 sidor [!] kvart som eit normert skriftspråk festna byrjing, for i eit ordskifte lyt ein alltid Det Norske Samlaget 2002 seg, blei også nynorsk tale prega av spen- prova at det ein freistar å diskutera, i ningane mellom dialekt og skriftspråk. røyndi er slikt som motstandarane mein- Av ein artikkel i Kampen for språket (ei Difor representerer den nynorske skrifter. Grepstad gjer det litt for lett for seg artikkelsamling utgjevi av Noregs Mållag kulturen både eit skriftspråk og eit tale- sjølv når han skriv til dømes soleis: og Det Norske Samlaget), som no er språk. prenta uppatt i boki Det nynorske blikket, Nynorsk er ein konstruksjon: Romantik- gjeng det fram at Ottar Grepstad tek seg kens ideologi om språk som noko natur- nær av at Dag og Tid ein gong umtala den gitt, er djupt rotfesta i dei same miljøa organisera, statsfinansiera målrørsla som som føyser bort nynorsken som bortkasta. «nynorsk-mafiaen». Lingvistisk grunnlag for slike synspunkt Diverre er det mangt og mykje som har det enno ikke lykkast nokon å finne kan stydja uppunder eit slikt spitord um fram til. Alle språk, all målbruk, er men- ein so ynskjer; Grepstad høyrer til i eit neskeskapt og dermed konstruert. miljø som er lite, og der folk kjenner kvarandre godt. Soleis er Ottar Grepstad Her skulle Grepstad ha teke folk på ålvor, bror til Jon, som er informasjonssjef i for det er vanleg at folk skil millom Norsk språkråd. Det einaste boklaget som livande mål, som engelsk, daude mål, hev plass der, er Det Norske Samlaget, som latin, og filologkonstruera mål, som der Ottar Grepstad tidlegare var redaktør esperanto. Skilet millom desse er ikkje og redaksjonssjef, og det er nett Samlaget Gudfaren? lingvistisk, men sosialt og kulturelt. Det som hev teke på seg å gjeva ut denne (Bilæte: Dag og Tid) er ikkje lingvistikken som fortel oss kva boki. Grepstad fekk pris frå Norsk språk- for nokre språk som er dei mest høvelege råd for «fremragende språkbruk i sak- Me vart kann henda ikkje so mykje i kvardagen. So er det òg eit skil millom prosa» i 1999. klokare um tilhøvet millom talemål og ideologiar og idear; idear kann mot- Full yversyn yver alle vervi og posi- skriftmål av dette. Eit skriftkulturumgrip provast, men um folk flest meiner at tionane hans Grepstad er det vel ingen som jamvel femner um eit talemål, er esperanto ikkje er eit mål av di det ikkje som hev, men han er cand. philol., hev meiningslaust. Umgripet «skriftspråk» finst noko esperanto-land der det bur vore sekretær for Volda Venstre og aktiv i vert òg nytta i fleire tydingar um kvaran- esperanto-folk, so er det eit ideologisk val Nei til EU, redaktør for Syn og Segn dre; «spenningane mellom dialekt og dei hev rett til å taka. Det er uvisst um det (som vert gjeve ut av Samlaget) 1984- skriftspråk» skal vel tyda ‘spenningane kann provast lingvistisk at det er noko 89, og tidlegare dagleg leidar for Noregs (=motsetnadene) millom målføri og det gale med esperanto, men dette at det er Mållag og nestleidar i Aasen-året. No er normera målet’. Sogesyni hans Grepstad ein filologkonstruksjon som ikkje spring Grepstad direktør for det nynorske skrifter heller ikkje til å verta klok på - og då ut av eit målsamfund, det byd folk imot. kultursenteret i Ørsta, attåt spaltist i Dag tenkjer eg ikkje berre på kor mange år det Grepstad kunde godt ha kosta på seg og Tid og ymse sovore. i røyndi er millom 1853 og 1859. At Ivar å vedgå at det er skilnad millom esperan- Han hev kontaktnetet i orden, korleis Aasen lagde fram det mynstergilde to, latin og engelsk, for seinare i same er det med skrivedugleiken? Mange av norske målet i ei bok og ikkje i ein tale, artikkelen skriv han: «Den nynorske artiklane hans er lagde ut på www.aasen- segjer noko um personlegdomen hans, skriftkulturen er boren oppe av eit fleir- tunet.no, attåt at dei er prenta i bok, so no mindre um framgang for målstrævet. I talsspråk brukt av eit mindretal.» Dette er kann kvar og ein gjera seg upp ei meining røyndi er tali hans Grepstad misvisande; tydeleg funne på av ein som trur at skrift- um kor godt han skriv. den fyrste boki på nynorsk er ikkje leg nynorsk stend i eit beinveges sam- Boki Det nynorske blikket hev eit Prøver af Landsmaalet i Norge ; ho band med målføri; eg trur det er ein fyreord, «Nynorsk - meir enn eit språk». inneheld berre nokre stykke på landsmål, parafrase yver noko Kjartan Fløgstad hev Det byrjar soleis: det meste er dialektdøme. Den fyrste sagt. Det som ligg i dette, er vel at ny- røynlege boki er nok Eirik Sommer si norsken høyrer heime i eit målsamfund; Den nynorske skriftkulturen byggjer på Noregs-Saga i Stuttmaal frå 1860 - at han er det skriftlege uttrykket for dei eit skriftspråk, men har alltid knytt dette medan fyrste gongen nynorsken vart tala, norske målføri, at han hev ein kultur og skriftspråket nært til dialektar frå store var då det stutte spelstykket av Aasen I sermerkte ordlag og ikkje er eit reint delar av landet. Det fanst mykje tradert ein Marknad vart synt fram i 1854. filologprosjekt. dikting og nokre mindre trykksaker på Det er mykje ein kann segja for Dette er i nokon mun sant når dialekt før det nye skriftspråket fekk si nynorsken, men Grepstad vel den mot- Fløgstad skriv det, men Grepstad sin mål- ordbok og sin grammatikk. Berre sju år sette vegen: «Motstanden mot nynorsk bruk ser heilt ut som ein sidemålsstil. Her etter at den første boka på nynorsk blei har vore boren oppe av skiftande argu- er det ingen sermerkt norske segjemåtar; utgitt i 1853, blei nynorsk for første gong ment.» So set han upp nokre av desse bruken av samsvarsbøygjing er noko surr 7 (han talar um ei bok som er «utgitt», men sidan, men den er størst der den er minst mange svivyrdelege karakteristikkar i ein skriftkultur som er «boren oppe»); i pressa» (mine uthevjingar). Hadde Grep- aust og vest. Eller kva skal ein segja um: fyredraget um sidemålsstilen skriv han stad skrive dette på mynstergild nynorsk, «Eit av dei minst omtalte problema i tilslutningen, men i kronikken um laut han tenkja yver kva desse tvo den- norsk kulturpolitikk er rett og slett bok- «Aasen-årets politiske nachspiel» skriv ane stend for: Er det kulturen eller toler- målsbrukarens manglande sjølvtillit.» han ei feilslutning, so heller ikkje skilet ansen som er størst der han er minst pres- Grepstad takkar konsulenten sin til millom han- og hokyn er heilt klårt for sa? - Og heiter det «overkjørt», som sist i fyreordet. Det er forlagsredaktør honom. I ordtilfanget er det mykje latin Grepstad skriv ein annan stad? Sverre Tusvik i Samlaget, som millom og ein god del plattysk, soleis «besne- Retorikken hans Grepstad kjem ikkje anna er litteratursosiolog og hev fenge rande» i fyreordet og «uangripeleg» i til å vinna mange nye vener for nynors- studnad av kulturrådet til å vurdera eit Aasen-kronikken. Grepstad hugsar heller ken; det er mest utruleg at han tek seg nær prosjekt med etterutdaning av bokmel- ikkje at det heiter han og ho i staden for av uttrykket «nynorsk-mafia», når han darar og av Noregs forskingsråd til pros- den på nynorsk, so i fyreordet finn me sjølv finn det passande å jamføra mot- jektet «Den litterære institusjon i Norge dette: «Vel er den kulturelle toleransen mennene sine med Göbbels i fyreordet. etter 1945». Det nynorske blikket høyrer mot [andsynes, AM] nynorsk skriftkultur Nazi-allusionar servera han i sidemåls - ein priviligera kulturelite til. vesentleg større enn for berre nokre tiår fyredraget med; det kann snøgt verta for

Frie menn bed ikkje grannen um ord Islendsk målreinsing og måldyrking Av Torill Hjartåker Hauge Målmannen prentar fyrste stykket i ein fylgjetong på fire bolkar

Fyrste bolken - itær okkupasjon kann ein språkleg okku- amerikanske «Hi». I skriftmålet er hel- Eit levande tusundårsmål pasjon truga det islendske sjølvstendet. singi tilmåta islendsk skrivemåte: [ai]- I fire bolkar skal eg gjeva nokre glytt ljoden vert skriven med bokstaven æ. Sjálfstætt f ólk (Frie menn) heiter romanen inn i målstriden åt islendingane; korleis Difor kan private brev og samtalar i nyare islendingane hev kòra til hundradårsboki. dei kjempar for å halda målet sitt «reint» litteratur opna på den for oss nordmenn Ogso dei allra fyrste lesekyndige islen- og sjølvstendig, og kvifor dette eldgamle intelligent utsjåande måten: «Hæ!». dingane hadde nok skyna og havt gleda målet er so livsviktugt for dei. Me tek til Dette skiftet i helsingar kann standa av denne soga. Både mål og ideal hev med stoda i dag, med dei fårane som tru- som eit døme på det mange kallar ei for- vore seigliva på Island. So lenge det hev gar tusundårsmålet og det vernet som vert simpling eller ureining av det islendske funnest islendingar, hev dei kjempa for sett upp mot deim. Den siste bolken gjeng målet. Ein byter ut det nedervde, bøyg- sjølvstende og fridom. Frå dei rømde frå noko attende i tid for å svara på kvifor- jingsrike og openlyst innhaldsrike «Bles- samlingsplanane og kongedraumane åt spursmålet. saður» med det kjapp-kjappe, einfelde Harald Hårfagre til dei endeleg reiv seg Ein av dei mange fyremunene islend- «Hæ» utan grammatiske endingar og med laus frå Danmark i 1944 - og kampen var sk hev i høve til norsk er dei mange vari- duld tyding. Ogso islandsk brigder seg ikkje slutt med det. For dette er ein sjølv- erte og fine måtane ein kan helsa kvaran- altso um nokon skulde vera i tvil um det. stendekamp som ikkje berre handlar um dre på. Alt etter humør og situasjon vel Islendingane er eit moderne folkeferd lovgjevingsrett og fiskefelt. Frie menn ein ulik helsing. Variasjonen kjem ikkje som legg stor vinn på å fylgja med all treng meir enn eigne lover og eigen mat. berre av stor fantasi og mangfald i målet, verdsens nyvinningar og trendar. Til det Dei treng sitt eige mål. men òg det aktive bøygjingssystemet. Til trengst nye ord. Målstriden deira gjeng Byrgskapen yver å vera herre i eige dømes må adjektiv bøygjast etter person, difor på ingen måte ut på å frjosa fast målhus, yver å ikkje tiggja ord hjå tal og kyn. Møter du ei gruppa menn og målet. Han gjeng ut på å lata det veksa og grannen, hev halde det islendske skrift- kvende, kan du helsa deim med «Komið gro ut frå sin eigen kjerne og ikkje lata målet i live i tusund år, og stendigt må þið blessuð». Um der berre er menn, må framandt ugras taka knekken på det. målet nærast og vernast med denne byrg- du helsa med «Komið þið blessaðir», Kjernen femner um både ordtilfang og skapen. Det er ein kamp som aldri er vun- berre kvende «blessaðar», éin mann bøygjingssystem. I det daglege ordvalet nen ein gong for alle. Han må kjempast «Komdu blessaður» og eit kvende sitt spyrr islendingane seg: Kva ord er stødt, og nye generasjonar islendingar må «Blessuð». reine nok til å kallast islendske? Kva ord vervast til kamp. Islendingane hev ingi Denne helsingi tyder noko så høg- er lojale og trufaste mot det nedervde militær verneplikt. Dei amerikanske tideleg som «Ver velsigna! / Kom du/de bøygjingssystemet, og kva ord kan koma basane og NATO tek seg av det forsvaret. velsigna!» og er etter mi syn den vænaste til å undergrava det? Korleis kan me brig- Denne tenesta hev derimot gjort den av dei islendske helsingane. Men ho krev da eit tusundårsmål utan å drepa det? språklege verneplikti di meir naudsynleg. umtanke og tid kvar gong ein nyttar Andre bolken viser éi løysing på Fåren for å verta okkupert av engelsk- henne. I dagsens travle tid og store denne vansken: korleis islendingane rein- amerikanskt mål er stor. For den islend- straum av folk ikring ein på alle kantar, sar utlendske ord. ske nasjonalkjensla er dette ein kamp på treng òg islendingane ei kjapp og bøyg- liv og daude. Like so mykje som ein mil- jingsfri helsing. Òg dei har teke i bruk det Framhald i næste nummer ... 8 Reise det som velt er Av Lars-Toralf Storstrand

Under merkelappen «Dverge- I dette stykket spelar eg på titelen på boki av målreisingi i dette fyredraget, er utsegni målet», som er eit godt norskt ord Eigil Lehmann, med same titel. Men lat meg høgst aktuell i denne samanhangen òg. Det for det utlendske ordet «ekko», vil fyrst få strika under at dette ikkje på nokon vert sagt at det ikkje er alderen som avgjer me frå og med næste utgåva av måte er eit åtak på Eigil Lehmann, for det kor gamal ein person er. Det trur eg er rett. bladet taka med reaksjonane dine finst nok av deim som vil tolka det soleis. Er ein åndsfrisk og sunn i tanken, er ein ung på bladet, og andre ting du måtte Til liks med Lehmann tenkjer eg på det so lenge ein lever. Men det tyder ikkje at ein hava på hjarta. norske målet - og som ei fylgja av det, ikkje kann gjeva upp og leggja våpni ned, Du kann ringja til oss med ris, norskdomen. Men det synest som om kamp- og verta gamal fyre tidi. Difor er det viktu- og med ros (det likar me best), og gløden mykje hev falle til jordi, og meir enn gare enn nokon gong at ein no gjer nye du kan senda skjermbrev til oss - dei fleste - både innanfor målrørsla og elles framstøytar for å festa unge, friske menner dersom du er kopla upp mot - hev funne seg i å drikka skarntydekalken (og kvinnor), og med di krafter, inn i mål- Internetet. Og um du tykkjer best åt yvermakti, slik Sokrates ein gong gjorde rørsla. Og for å strika under endå ein gong: um det, kann du senda vanlegt det. Då er det berre å vona på at jamvekti Dette er ikkje eit spursmål um fysisk alder, brev med. (status quo) vert haldi uppe, medan ein ligg men um glød og vilje. Det er sers viktug at du er so og ventar på å døy. Gjer noko for at målrørsla skal veksa! stutt som råd er, men du skal Vitskapen åtvarar Noreg ålment mot det Prenta ikkje berre minneord yver dei daude naturleg nog få grunngjeva det du dei kallar «forgubbing» av samfundet. Talet kjempone, men fostra nye kjempor, nye hel- meiner. på pensjonistar er i ferd med å taka att talet tar, som kann svinga sverdet med ny glød. Kor som er vil me setja krav på nye, friske og unge krafter som held uppe Korleis skal ein gjera det? Den sokalla um at du gjev upp namn, skal du produksjonen av nye, friske kronor til nynorsken som dei unge lærer i skulen i dag, koma på prent. Anonyme mei- Folketrygdfondet. Det kann verka som um hev etter kvart vorte so brigd at det knappast ningar, er som ein hev sagt, «ikkje dette er sanning når det gjeld målrørsla òg. finst rest att av det som ein gong var norsk i verde papiret dei er skrivne på». Ikkje fyrst og fremst i fysisk alder, men - i honom. Difor reiser innvendingane seg mot Me tykkjer som sagt at det er mange høve - i mental alder. «nynorsken» òg, på same vis som protesten godt um du vil skriva rosande eller I eit fyredrag av målmannen og blad- mot tvangslatinen reiste seg i England i risande ord til oss um bladet - mannen Arthur Berg for nokre år sidan, fyrre hundradåret. eller um andre tankar du gjer deg møtte eg ei soga. Og eg hermer: Ein finsk Til liks med latin er no ekta nynorsk i når du les det. Same kva du skriv soldat var i vinterkrigen. I lang tid hadde ferd med å verta eit stagnert og statisk språk. um, gjeld regelen um at du lyt vera dei vore stille i læger, då bodet kom um at Det er, um du trur det eller ei, ikkje tillate å stuttast råd og på same tid sakleg. dei skulde ganga til åtak dagen etter. Då skriva so som dette i offentlege publi- Argumentasjon av slag som steig denne tilårskomne finske soldaten upp, kasjonar. Det Noreg treng no er ein ung og fører til uvitugt kiv, kjem me ikkje vaska seg, kjemde håret og gjorde våpni rei- vital Eliezer ben-Jehuda som gjeng fyre og til å prenta her. Det er nog av slikt duge, og sagde med klår røyst: «Besta kon- bryt ny veg, slik han gjorde det for det heb- andre stader. sten mot att retirera; det er konsten att stå raiske målet for kring hundrad år sidan. Då Me vonar du hev noko å segja kvar». Men Berg stoggar ikkje der, han held kann ein hava von for norskdomen. Då kann oss til næste utgåva av bladet. fram med å segja: Og endå betre er det å ein segja at ein aktivt gjer noko for å «reisa gjera motåtak! det som velt er». Bladstjorni Jamvel um Berg tala um noko anna enn

Dvergemålet 9 Vinje um lògmålet Ved Magne Myhren

Aasmund O. Vinje var kunnskapsrik, spursmål syner millom anna skriftene Setningarne er noko ordrike, men stort sét men han skreiv aldri «lærd» (flokut) i Schweigaard, Vaar politik og mange greidt forma. Vinje hyste tankar som negativ meining. I stykket «Om stil» stykke i Dølen. I Dølen 3/12 1865 hev Nikolaus Gjelsvik skulde ta upp kring gjøner han med den lærde måten å skriva han ein merknad um lògmålet. Dette 30-40 år seinare: arbeidet med nynorsk på, for det krevst upplæring til å skriva vesle stykket hev, so vidt eg kan sjå, aldri rettsmål og einfeldare mål og syntaks i soleis. Med slik lærdom kann ein «skriva vore prenta uppatt. lòger på båe mål, nynorsk og norsk- so langt og tungt og uklårt, at ingen, som dansk. Gjelsvik synte at både svenske og ikke er nøydd til det, kunde lesa honom Vårt nyare lovspråk vita vi er eit dårlegt danske lòger hev tolleg god stil til kring utan at få bitaling for det.» språk, jamvel i samanlikning med lov- 1700. Sist på 1600-talet tok danske juris - Etter Schiller skil Vinje millom tri språket i fyrre Århundrad f. ex. Forordn. tar i bruk noko Gjelsvik kalla «låk latinsk stilar eller stilslag. Øvst stend den «fagre af 3die juni 1796, og at språket var endå umsetjingsstil» Sidan heldt dei «trufast stilen» og på troppestìget nedunder den betre i Christ. 5tes lov eller «logje», som fram i same faret». «vitskaplege stilen» som Vinje kallar den vert kallat på landet, det veit likeins «taterstil». Der er fagmannen «med all kver den, som har forstand på slike ting. Den latinen, som ligg bak, er ... ikkje den sin gråstein i magen». Grunnarne til dette kan eg ikki greida ut gode latinen ... men den meir stive og Og lenger nede eller høgre uppe, her, men at det er slikt det er vist, og vist daude millom-alderslatinen. Danskane om du vil, i det mindste som det fyrste, er er det og, at språket i våre stortingslover skreiv nok ikkje alltid direkte etter denne den folkelige stil, sagastilen ... som utan vil standa som eit merke frå ei halv «bar- latinen, men gjekk utfrå det tyske at vita det talar greidt og yndefullt, men barisk» tid i litteratur og smak. Chrimi- rettsmålet, som på si side var meir eller med alt trongsynt eller borneret. nalloven er kanskje den verste. Alt dette mindre låk umsetjing frå latin. (Gjelsvik i Og vidare: den som er barn, kan kjem no nærast af det, at våre største ret- Syn og Segn 1931, s. 24). føra ein folkeleg stil, og likeins den som slærde som oftest ero dårlige stilister, og hev gjenget gjenom taterskapet; men so kjem Stortinget tidt med bænkeforslag I Dølen 17/12 1865 klagar Vinje yver alle tateren sjølv kan aldri gjera det. Den som gjerer vondt verre. Det er ikki fårlegt desse «Rettarbøter» som gjer lògene fagre stilen er ein slags utvidkad og med bruken af kunstord her og der; det er uheile og lite samanhangande. Vinje foredlad sagastil. verre med alt det ugreide ordelaget og all meinte det knapt fanst ti stortingsmenner Den som skal skriva skikkeleg den uklåre tanken, som alltid kjem fram i som var so kunnige i lògene at dei kunde «taterstil», må både hava godt hovud og ulåre ord, og med alle dei millomset- laga skaplege rettarbøter. Og um dei kjenna målet til gagns. Med slike fyreset- ningar. kunde det, «so kjenna dei ikki landsens nader kann ein skriva ein livlaus stil utan Eg kom in på desse tankar, som eg språk so godt at dei kunna setja ei log i tatervæsen; men for at gjeva stilen liv og sidan skal greida ut, ved eit forslag i stil.» mannsmerke, må du vera ein mann, eit Morgonbladet om at ombyta justitiarius flognæme eller talent og eit flogvit eller med «lagmand» og assessor med «bydo- geni. Lærdomen, språket, tanken må få mare» i denne påtenkte rettarbot om ein Merknad: flaum og flod; det må renna som samans- byrett for Christiania. Det er eit godt Dette er ingi utgreiding um Vinje og retts- meltad malm og verda støypt i di møn- merke at folk taka til at tenkja på slike målet. Men eg lèt prenta dette vesle stykket sterform og få tilslut, som det stend skriv- ting, og det må vel koma den tid, då her med nokre stutte kommentarar til å syna kor langt fram og kor pedagogisk Vinje tenk- et: Herren insegl på panna si. (Blandkorn Storting og regjering tenkja på at få eit te. Kanskje kann det støra andre til å arbeida 1867, s. 192ff). meir folkeleg språk i sine forordningar og vidare med syntaks og stil i dei juridiske Vinje var utdana jurist med framifrå rettarbøter. (Dølen 3/12 1865). utgreidingane etter Vinje. eksamen. At han hadde innsyn i juridiske Handsam målet ditt i vyrdnad Kvi eg lyt engelsk i skulen læra Umkvæde: Nordmannatunga visnar burt når me hev eit fullgodt talemål Ivar Aasen! for engelsk og danemål det er ikkje lett å skjøna. Du gav oss eit skriftmål kar og kvende i Noregsveldet Kom i hug honom som have mykje æra all vanvyrding av det skulde straffast inkje ihuga gjer fyrr hans vyrkjing vert hivi på bål med pryl og stokkeslag for det å hindra. honom betre me skulde løna. men det vert for mykje slåing slik som stoda er i dag. Tidi er komi Eit grunndansk mål dei òg oss påprakkar Det er ikkje morosamt å sjå korleides for målvask mykje i det tvungne norske skuleverk me hev fare åt mot vår fedraarv finn fram vaskekosten kva godt kann det vel gagna? me skulde skammast alle saman det Aasenske mål Mot ei umstøyting det vonleg lakkar når me ser at stoda er soleides attkoma skal. for Aasen me slæst som berserk at framandordbok i bokheimen er tarv dei fær oss ikkje til å tagna. det gjev inkje til gaman. Teke or Raut frå byggjefelt til minefelt av Ole Jakob Totland. 10 Anders Hovden - frilynd prest, men ingen liberal teolog Av K. E. Steffens Jens Kåre Engeset: Ein annan materie som kunne ha vore Anders Hovden utgreidt og kommentert er Hovdens bruk Diktarprest og folketalar av levande modell. Det vert tangert på s. Det Norske Samlaget 2002 297, og ein skynar godt at bygdefolk kunne reagera negativt på det som beint For eit fleirtal av dagens norske er Anders fram kan verka som skakande svart- Hovden (1860-1943) snaudt eit namn, måling og utlevering av ein verbror (i og av den ruvande litterære produksjonen Laak Lagnad) og ein velkjend emissær hans er det berre ein del salmar og songar (under namnet «Trut» i Odd). Ei nyansert som lever i meir eller mindre brigda og vurdering av denne emissæren, O. G. språkleg moderniserte former. Der er Clausen (1855-1923), finn ein i band II noko grunnleggjande «uaktuelt» ved av Oscar Handelands Vårløysing, der ein mannen og verket: so mykje av det han òg finn eit noko kritisk syn på Hovden stridde og brann for tykkjest høyra til i ei M. A. Brekke, som Bjarne Kvam skreiv som salmediktar. fjern fortid og kan vera historisk forvitne- ei god bok om: En ordets lansesvinger Engeset hev eigne bolkar om diktaren leg, men er snaudt kveikjande og utbjo- (1953), som Engeset ikkje ser ut til å ha Hovden, ordna etter sjangrar og med grei- dande for dagens nordmenn og deira vore merksam på. Her kunne han ha de merknader til dei einskilde verka og røynsler og problem. funne eit forvitneleg opplegg til ei dju- deira sterke og veike sider. Dette er fram- Han var bondestudent, men sanneleg pare forståing av den slett ikkje urett- ifrå og vil vera til god nytte og hjelp for ingen Daniel Braut, og dessutan frå Volda komne skepsisen som mange kristne dei som vil granska og arbeida med Hov- (gjenom det meste av 1800-talet var hadde til dei frilynde som «ofte kjempet den både litteraturhistorisk og biografisk. Ørsta eit sokn i det prestegjeldet), som frå mot kristendom, men for norskdom og Engeset hermer biskop Nordervals og Hans Strøms tid hadde hatt ein elite av målsak» (s. 57 i Kvams bok). lokalhistorikaren Bjarne Rabbens syn og opplyste og skriveføre bønder. Som for Men Engeset fær godt fram det rause, vurdering som slær fast at Hovden ikkje mange andre bondegutar med gode evner opne og sers vinnande ved Hovdens per- var nokon liberal teolog, men forkynte og sosial og kulturell oppdrift var vegen sonlegdom, som gjorde at kyrkjelydane god og tradisjonell lutherdom. Det er fram til høg utdaning og embete både både i Melhus og Østre Toten svelgde utan tvil rett som Norderval skriv i tung og krokut, og lettare vart han ikkje nynorsken hans. Men målfolk vart dei Kommandobru eller prestesliperi at ved det uvyrdne og lidenskapelege i lyn- stort sett ikkje! «Teologien som vitenskap hadde liten det hans. Der var òg eit depressivt drag Eit anna emne eg gjerne skulle fått interesse for han.» Det var denne mang- hjå honom, som han truleg hadde frå utgreidt er Hovdens syn på dei innfløkte lande interessa for teologi og ein viss, ein faren. Ein kunne ynskt at Engeset i denne normeringsspursmåla i nynorsk. I debut- kan vel segja «frilynd livsstil», som biografien hadde vore meir psykologi- boka Laak Lagnad (1893) nytta han a- skapte det i grunnen falske biletet av serande og karakteriserande og dryft dei mål, men heldt seg so til i-målet fram til Hovden som dogmatisk tvilsam prest og både sterke og veike side ved mannen og 1938, då det er teikn som tyder på at han forkynnar. verket. Stundom vert det vel mykje sitat var viljug til å ofra det på det samnorske Til slutt nokre detaljar. Det er framifrå (rett nok som oftast opplysande og gode!) altaret. Interessant er vurderinga hans i at Engeset «daterer» personane både i og for lite resonnement og vurdering, Attersyn av Jørgen Løvland som målpoli- teksten og i registeret, men eg tykkjer han men hovudinntrykket er at Engeset hev tikar. Der vert reforma i 1917 omtalt som burde ha synt historisk respekt for dei skrive ei språkleg god og biografisk «eit tvilsamt verk» og Løvland skulda for namneformene sume av dei nytta same forvitneleg bok om ein mann som var å ha gjeve tilskot til «skrøna» om at eit kor «unasjonale» dei var. Mormor mi, sopass ruvande at han med tida burde få fullnorsk mål høyrde framtida og utvik- som gjorde eit ugløymande sterkt inn- både seminar og artikkelsamlingar. linga til (s. 148 i 1993-utgåva). No er trykk på Hovden, var inga «Pålsdotter», På sume omkverve skulle eg ynskt at ikkje logikk og konsekvens det som mest men skreiv alltid Paulsdatter. Og alle Engeset gjekk djupare og meir kritisk til sermerkjer Hovden, og Engeset kunne skreiv seg Hovde før Anders som den verks. Ikkje minst gjeld det Hovdens gjerne ha greidt ut sumt av det ein kunne fyrste la til ein n. (Telefonkatalogen syner nasjonalisme, som serleg gav seg språk- kalla den ideologiske hespelen hans. at 29 abonnentar i Ørsta er oppførde med lege uttrykk, og den spaninga det førde Men djerv og ærleg var han, og endå forma Hovde.) Eg tykkjer òg at Engeset med seg andsynes dei som var meir eller djervskapen til tider gjorde honom takt- er vel raus eller slepphendt når det gjeld mindre kritiske til målrørsla og ofte laus, synte han òg vilje til sjølvkritikk og utropsteikn. kunne tykkja at det var noko heidensk evne til forsoning med dei som kjende Dei nemnde og andre mogelege eller ukristeleg ved det dei lett kunne sjå seg krenkte. Han gjorde det klinkande merknader og innvendingar svekkjer som ei overdriva dyrking av den norske klårt i Attersyn og den sjølvbiografiske ikkje hovudinntrykket og konklusjonen nasjonale serhåtten. Kristendomen er uni- romanen Odd at den sanselege giren min: Engesets bok er eit pionerarbeid om versell, og for dei fleste norske hev hadde vore den største freisting og fåre i ein forvitneleg og fargerik person som dansk-norsk fungert uproblematisk som livet hans, og eg tykkjer at Engeset burde fortener meir merksemd enn han til dessa organ for religiøs trong og vilje. Ein som ha vore biografisk djerv nok til - sjølv- hev fenge. Når fær me det fyrste Hovden- sanna dette var ein annan ørsting og prest, sagt utan å gå i detaljar - å nemna dette. seminaret? 11 Nokre dikt av Heinrich Heine Ved Johannes Gjerdåker

Heinrich Heine var fødd 13. desember 1797 i Düsseldorf i «Slik skal det skrivast», lagde Aasen til. Er det ikkje det ein- Tyskland. Foreldri var av jødisk ætt, men sjølv gjekk han inn i felde, det klåre og gjenomsynlege målet og vænleiken av det den kristne kyrkja. Både som lyrisk diktar og som prosaforfattar usagde attum ordi som hev gripe Aasen som so mange andre? høyrer Heine til meistrane på tysk mål. Songboki hans, Buch Heinrich Heine flutte til Paris i 1831 og vart buande der til han der Lieder, vart lesi i samtid og ettertid, ikkje berre i Tyskland, døydde 17. februar 1856. Nedanfor fylgjer nokre av dikti hans men i alle land der folk i det heile lærde tysk, i England og i umsette til norsk. Polen og Russland i stor mun, og ikkje minst i Skandinavia og på Island. Diktarar som Jónas Hallgrimsson, Gustaf Fröding, J. S. Welhaven og A. O. Vinje ovundra Heine og lærde av honom. Merknad: Like eins tok Ivar Aasen og Henrik Ibsen imot impulsar av Umsett til norsk lyder hermet or Buch der Lieder um lag soleis: Heine. Fyrst vilde eg mest gjeva upp, / og eg trudde, eg kunde aldri Reidar Djupedal fortel i eit etterord til Symra av Ivar Aasen greida det; / og eg hev likevel greidt det, / men spyrr meg berre at Aasen meir enn éin gong siterte frå Buch der Lieder: ikkje: korleis?

Anfangs wollt' ich fast verzagen, Und ich glaubt' ich trüg'es nie; Und ich hab' es doch getragen, Aber fragt mich nur nicht: wie?

Ei fura stend åleine Lorelei

Ei fura stend åleine Eg veit ikkje svar på den gåta i nord på nake fjell; at eg er sturen og sår; ho dormar i kvite dekkje ho kallar meg mest til å gråta av is og av snjo som fell. ei segn frå farne år.

Ho drøymer um ein palme Det kjøler fram imot kvelden langt burte i austerland og roleg strøymer Rhin, som tegjer einsleg og sturer og fjelltoppen tindrar av elden i berg ved brennande sand. der aftansoli skin.

Der sit uppå høgaste tinden ei ungmøy, underfull; Frå Austerland kom tri kongar i lag i spake solegladvinden ho kjemmer håret av gull. Frå Austerland kom tri kongar i lag, dei kalla på folk langs ferdi: Ho stryk det med gullkam i hende «Kvar er det byen Betlehem finst? og syng med røysti fri Me bed ‘kje um meir i verdi.» ein song som vil ljoma attende med maktfull melodi. Men unge og gamle stod utan svar, og atter dei tri fór av garde; Ein rorskar i båt yver båre dei fylgde ei stjerna som loga av ljos grip songen vilt og snøgt; til leidi dei gjekk utan varde. han ser ikkje skjer eller fåre, han ser berre uppyver, høgt. Yver stallen til Josef ho stogga heilt; inn steig tri heilage kongar: Eg trur han til sist gjeng til grunne der unguksen rauta og reivungen gret, i bylgja med båten trong, der lova dei himlen med songar. og den som det verket hev vunne er Lorelei med sin song. 12 Korso kunde dei gjera noko slikt? Av Klaus Johan Myrvoll Dette stykket neitta redaktørane i Språknytt å taka inn. På årsmøtet i Norsk språkråd i 2000 vart des’). Den andre måten må vera yverførd segjer) kor for kvar (segnaden kor kann det vedteke ny rettskriving for både frå den fyrste att (leid > måte). vera ljodrett framvaksen av gno. hvar), nynorsk og bokmål. Fagnemndi for kvar Det hev kome ulike gissingar um hev dei kann henda trutt at det var same av deilderne hadde gjenge gjenom rett- upphavet åt etterfestet -leiðis . Mange hev ordet. Anten dei lid under eit krav um å skrivingi for sitt mål og sét på korso dei hevda at det er eigefall eintal av inkje- tetta saman upplysningarne um ordsoga, kunde skjera ned talet på både hovud- og kynsordet leiði, som skal ha tydt ‘leid, elder er fåkunnuge, vert det like hjelpe- sideformer. Eitt av framleggi som fag- veg’ upphavleg, men hadde fenge andre laust. nemndi for nynorsk hadde kome upp med tydingar alt i norrøn tid: ‘byr, god Når dét er sagt, må det nemnast at dei til årsmøtet, var å taka burt formerne siglevind’ og ‘grav, legstad’. Det er denne hev kosta på seg eit «jf òg hvernig og hoss, hossen og koss, som dei meinte var ordsoga Nynorskordboka set upp (upp- hvernug» etter tilvisingi til gno. hvar, og sideformer åt spyrjeordet korleis. Dei slagsordi -leies og -leis). I røyndi er det det er ei rettleiding som kann setja oss på totte vel at det vart i meste laget med so ikkje naudsynt å rekna med noko inkje- spòret. Det viser seg at det ikkje er van- mange sideformer på ein gong, og vilde kynsord. Ordi kann vera laga med at delaust å setja upp ei litande ordsoga for reinska upp ein gong for alle. Berre nokre endingi -is hev vorte lagd rett på hokyns- nynorsk kor, t.d. viser Alf Torp berre til fåe røysta imot. I røyndi var vedtaket i ordet leið, nett som i ord som afhendis og ordsoga åt dansk hvor og svensk huru i Språkrådet tufta på ei stor mistyding. For réttsœlis ‘rettsøles, med soli’. Det at ordi Nynorsk etymologisk ordbok (1919), som målføreavbrigdi hoss, hossen (helst uttala hev i-ljodbrigd rotljod (a > e, o > ø) syner han held på er hverr + vegr ‘på kva for med open sjølvljod, /ò/ elder /å/) og koss at det er ein sers gamal vokster å leggja ei veg’. Aasen gissar på at det er gno. hváru (segnad med både /o/ og /å/ finst) er ikkje slik ending rett på roti. Aasen peika på (sidefall eintal inkjekyn) ‘kva for ein av former av ordet korleis, men av eit anna dette alt i ordboki si (s. 435).2 tvo’, som elles er nett den same uttydingi ord med same tyding, korso. Med andre Korleides tyder ‘på kva måte’, og det som Adolf Noreen legg fram til huru i ord tok Språkrådet burt former av eit radt som gjer det til eit spyrjeord er framleden Altschwedische Grammatik (1904). Eit anna ord då det vilde «rydja upp», og um kor-. Nynorskordboka segjer at upphavet tridje upphav munde vera gno. hvernig det ikkje hadde vore for at korso stend åt framlekken er spyrjeordet kor, som elder hvernug (av hvern veg), som tydde uppført på eigen plass i ordboki, kunde skal koma av gno. hvar att (same ordet både ‘kva veg, kvar, til kva stad’ og ordet ha kome heilt burt frå statsnorsken. som nynorsk kvar i «kvar kjem du frå?»). ‘korso; kor’. Men då fær me vanskar med Lat oss sjå nøgnare på korleis og Det kann vera noko å segja på båe desse å greida ut for ljodvoksteren fram åt kor. korso. Ivar Aasen gav det fyrste ordet påstandi. For det fyrste: Er det so visst at Litt uventa er det at Nynorskordboka formi korleides, av di det heng saman framleden i korleides er spyrjeordet kor? hev korso til eigi uppslagsform. Der heit- med namnordet leid (jf. svensk huruledes Ein kunde tenkja seg at det var ei eigi er det, som rett er, at ordet kjem av og dansk hvorledes), men denne formi hokynsform kor av varaordet kvar (gno. gamalnorsk hversu elder hvorsu, som vart alt tidleg umbytt med korleis, som hverr, hvarr) som låg attum. Denne formi kjem av hverr ‘kven’ og vegr ‘veg’ att. svara betre til segnaden (korleis , kolles finst i sume målføre, og me finn henne att Det hev med andre ord same upphavet osb.). I Norsk Ordbog (1873) skriv han at i hokynsformi eikor til einkvar, -kvan. som hvernig/-ug, berre at det her er eige- det er eit nyare ord, og det kann vera; det Det høver godt med at det finst andre ord fall som ligg til grunn (< hvers vegar). er i alle fall ikkje funne i norrøne skrifter. på - leides der framleden er ei hokynsform Me ser den same tydingsyverføringi som Men ordet er laga etter mynster frå av eit varaord, t.d. nokorleides og ingi- ligg attum mange av ordi på -leides (t.d. medord som fanst alt då, slike som leides, og ikkje minst eikorleides. Det er korleides): etterleden gjeng attende på eit afleiðis ‘or den rette vegen’, beinleiðis ikkje noko nytt at varaordet kvar hev avla ord som upphavleg berre hadde med leidi ‘beint fram’, heimleiðis ‘på heimvegen’ spyrjeord; det hev me døme på i ord som elder vegen å gjera, men som etter kvart og réttleiðis ‘på rett veg’. Dette etterfestet kven og korso. vart yverført til å gjelda måten noko vert hev vore sers frævt i norsk, og det hev For det andre verkar det urimeleg at gjort på. Andre gamalnorske former som kome til mange nye ord med det etter måte- og gradsmedordet kor skal koma syner upphavet i veg betre, er hversug og gamalnorsk tid, t.d. korleides , mange- av gno. hvar, so som Nynorskordboka horsug. leides, onnorleides og sameleides. Ordi segjer. I so fall må det gamalnorske ordet Når me skal setja målføreavbrigde på -leides skil seg i hovudsak i tvo ha klove seg i tvo ord med ulike bruks- som hoss(en) og koss (kvifor ikkje valfri flokkar: Den eine flokken peikar ut leidi umkverve i mange målføre: kvar (stad) -en her, tru?) inn i ei ordsoga, er det um å elder vegen noko rører seg i (beinleides , og kor (måte og grad). Attåt kjem det at gjera at me veit noko um korso målet plar skogleides), men den andre segjer noko hvar ikkje kunde nyttast som kor vert brigda seg, m.a. kva som er vanleg ljod- um måten noko vert gjort på (soleides , nytta i dag; det var det hvé, hvégi, hver- vokster. Aasen nemner ei rad avbrigde av sameleides).1 Den fyrste måten å nytta nug og hversu som kunde. Men so hev eg korleides i ordboki si, men ingi av deim etterfestet på må vera eldst, både av di ikkje sét denne ordsoga framsett nokon hev mist medljoden inne i ordet (-rl-, som han svarar heilt til tydingi åt grunnordet annan stad helder. Mest truleg botnar det i korleis, elder utlikna til -ll-, som i leid, og av di han var nærmast einrådande heile i at dei som stend attum Nynorsk- kelles), og alle er tvostavingsord. Solei- i gamalnorsk (einaste undantaki var svá- ordboka hev blanda i hop ordsogorne åt des finst det ikkje noko grunnlag for å leiðis og þáleiðis, som båe tydde ‘solei- kor og kvar: Med di so mange skriv (og rekna med ein vokster korleis > *koss, og 13 attåt er han uråd å tenkja seg reint ljodleg. ‘korleis’ i Nynorskordboka, det er ‘kor uppført på eigen plass i ordboki og med Heile stavingar dett ikkje burt sone utan som er; likevel’, og dømesetningi er «det rett ordsoga. Det kjem vel av at ordboks- vidare! går no med korso». Eg veit at det hev skrivararne hev sét at åssen ikkje kunde Derimot er det ikkje vandt å skyna vore vanleg å skriva korso med denne vera eit avbrigde av korkje hvordan elder korso gno. hvorsu (< hvarsu < hversu) tydingi i skriftmålet, men det kjem helst hvorledes i dét målet. kunde verta hoss(en) og koss og dilike av ei mistyding av talemålsgrunnlaget. Vedtaket um å taka hoss, hossen og former: I båe formerne hev -rs- vorte Når vestlendingen segjer korso i slike koss ut or rettskrivingi segjer mykje um utlikna til -ss-, som i ord som foss og fyst samanhengar, er det ikkje anna enn kor korso Norsk språkråd arbeider. Dei van- (slike utlikna former fanst alt i gamal- som med det vanlege m-burtfallet i som tar grunnleggjande innsyner i norskt mål norsk hvessu og hosso), og den utyngde (til liks med gjøno og mydlo), jf. aust- og norsk målvokster, og tykkjer meir enn u-en hev veikna og falle burt. Endingi - landsk hokke som, som tyder nett det dei veit. Til all lukka fekk formi korso (e)n er tillagd seinre, jf. former som kor- same. At det ikkje kann vera gno. hversu standa i fred, kann henda av di fagnemn- leis’n. Det som skil dei tvo formerne er som ligg attum, skynar me av at medljod- di ikkje fekk auga på henne elder skyna framljoden. I hoss(en) hev v-en etter h- sambandet -rs- oftaste hev halde seg; um kva det var for eit ord. So fær helder dei falle burt, som i spyrjeordi (h)å og det hadde vore ei gamal samstelling, som hev skrive hoss, hossen og koss fyrr, (h)åffer, men i koss hev medljodsamban- skulde det ha vorte -ss-. Dette hev Aasen samla seg um den sogerette og Aasen- det hv- vorte kv- fyrst, og so hev v-en skyna, for han nemner ordlaget kor som norske skrivemåten korso. falle burt. I båe tilfelli kjem venteleg v- er (med dømet «kor so va’») berre under burtfallet av den runda medljoden etter, uppslagsordet kor, og ikkje under korso. Merknader: jf. at former som kvifor og kåffer er Kva kunde det ikkje ha hjelpt um både 1 Denne kljuvingi i tvo flokkar hev sett merke helder vanlege i målføri, men at *kvåffer skrivarar og ordboksfolk hadde lært meir på korso endingi hev vakse òg; det heiter er ukjend.3 Dei gamalnorske formerne av honom? gjerne beinleies og skogleies, men annleis, hversug og horsug syner det same (v held Som de ser, er det mange mistydingar ansleis, ansles o.dil. og soleis, sålles o.dil. Det er lite truleg at sjølve tydingi åt ordi hev verka seg fyre urunda ljod, men fell fyre runda som knyter seg til dei tvo ordi korleides inn her; helst kjem skilnaden av at dei hev og korso. Når ein tenkjer på alt det arbei- ljod). vorte nytta ulikt i setningi og difor fenge ulik Trass i at det er berrsynt at former det som hev vorte nedlagt i norsk mål- tyngd. Det ser me på tonelaget òg; ordi på som hoss(en) og koss høyrer i lag med gransking sidan Ivar Aasen verka, er det -le(i)s fær oftaste einstavings tonelag, men korso, hev dei som hev stade for mål- støkkjande at fåe hev greidt å setja fram flokken med meir fulle former hev allveg jankingi her til lands skote deim inn desse tingi so greidt og rett som han tvostavings tonelag. under korleis. Det hev jamvel nedfelt seg gjorde. Dei som styrer med ordbøkerne i 2 Det kann elles sjå ut til at ordi på -leides i ordbøkerne (sjå t.d. Nynorskordboka dag berre rotar det til, og fagnemndi for kann ha vorte til på litt ymis vis, men det skal elder ordlista hans Alf Hellevik). Det nynorsk, som skal vera fremst på um- eg helder koma attende til ved eit seinre høve. syner kor fåvituge måljankararne hev kvervet, ser det ikkje, men fører toske- 3 Når det kann heita ka for (eldre) kva i vore, og kor teknisk dei hev sét på målet skapen endå lenger. mange målføre, er det ein yngre vokster. Her er sjølvljoden urunda, og flestalle stader hev vårt. Eit lite ljospunkt må nemnast: I dei skrive upp former med kv- fyrr. Det same Ordet korso hev fenge ei tyding attåt Bokmålsordboka (1993) er ordet åssen gjeld formi kar for kvar (stadmedordet).

Oslo, 12.4.2002

Klaus Johan Myrvoll

Takk for artikkelen til Språknytt. Redaksjonen har vurdert artikkelen og har kome til at han ikkje bør trykkjast i bladet. Etter redaksjonen sitt syn byggjer skuldingane mot Språkrådet og fagnemnda på ein del mistydingar. Fagleg sett inneheld artikkelen mange og svært gode åtgåingar, men framstillinga er ikkje pedagogisk nok for lesargruppa vår. Skulle det faglege reson- nementet leggjast fram i heile si breidd, ville det dessutan krevje for mykje av plassen i eit såpass lite blad.

Redaksjonen må altså takke nei til denne artikkelen, men kan derimot vere interessert i ei populær framstilling om dei ymse variantane av hoss, koss, åssen, korleis, kva for ein osv. Då bør bruken og formene i samtidsnorsken vere viktigast, og så kan ein nemne kort at det finst dels like og dels ulike opphav i norrønt for dei. Du er velkomen attende dersom du kan tenkje deg å skrive noko i den lei. Høveleg lengd er to til tre sider i bladet, dvs. 1000 til 1500 ord.

Regelen for publisering i Språknytt er at forfattaren bruker gjeldande rettskriving.

Vennleg helsing

Åsta Norheim redaksjonssekretær 14 Vellukka årsmøte i Vestlandske Mållag Av Vegard Aambø Langvatn I år vart årsmøtet i Vestlandske Mållag mennene»: Dei var med og streid for å komeleg uppgåva å få skipa til i alle fall skipa til i den naturfagre bygdi Borkne i løysa dei band som magtstal vårt folk i eitt skriveskeid i arbeidsbolken. Bremanger i Nordfjord. Møtedagen var ein syrgjeleg bolk av vår soge. ... men Elles vart mange gode tiltak tekne sett til laurdag 29. juni. Aktivistar frå enno me ikkje vårt mål heve nådd, det er upp til dryfting. Det er uppgåvor nog å Volda og Ørsta Målungdom var millom langt fram til hausting av det som er taka tak i. Kva med høgnorsk tekst på deim som stod for dei praktiske sidone av sådd. mobiltelefonar? Eller i-målstekst på tilskipingi. Huslyden Torheim hev ein Etter ordskifti å døma, skorta det ferdagreidone (samferdslemiddeli) i høg- sers stor gard som kunde hysa alle sende- korkje på glød eller vilje til å føra vidare norskbygder? Dessutan stend det att mennene. Sume sendemenner valde like verket som pionerane hadde teke til på. mykje arbeid for å få eit nynorskt hermål. vel å taka turen inn til idylliske Rugsund Millom emni som vart mest ordskifte, var Det er knappast nokon som nyttar og yvernatta på Rugsund handelsstad, ein å få eigne ordbøker og ordlistor på høg- nynorsk i heren; her gjeng kommandoane restaurert handelsstad frå 1600-talet. norsk. Det vart kasta fram litt ulike pla- fyre seg på stivt bokmål. Me hev fenge ei Naturi gav godt grunnlag for fotturar, og nar, alt frå å få ei stor høgnorsk ordbok i uppattnya Målsoga, og det må vera eit sendemennene fekk høve til fleire småut- tradisjonen etter Aasen, Ross og Schjøtt godt grunnlag for studieringar, vart det ferder innimillom programmet. til einfelde ordlistor til bruk på data og hevda. Årsmøtet i Vestlandske Mållag var mobiltelefonar. Ordskiftet munna ut i at Sist, men ikkje minst, er det verdt å det fyrste på mange år som vart skipa for det vart sett ned ei nemnd som hev til gjeva gaum på at samnorskparagrafen i seg sjølv. I mange år hev skikken vore at uppgåva å greida ut på kva måte det er Lov um Norsk språkråd hev vorte teken det hev vore samårsmøte millom Ivar råd å få laga til ei høgnorsk ordlista og ei burt av riksmaktene. I den samanhengen Aasen-sambandet og Vestlandske Mål- ordbok. Med i nemndi kom Sergej tok årsmøtet ved ei fråsegn um statleg lag, noko som hev skapt uklåre organ- Alexander Munkvold, Leif Arne Storset, målbruk. Det er på tide at staten fylgjer isatoriske råmor. I år synte det seg råd å Olav Torheim, Klaus Johan Myrvoll og upp attendegangen for samnorsken og få samla folk til årsmøte på tvo stader. Lars Toralf Storstrand. Nemndi skal legg- nyttar god og sermerkt nynorsk. Det syner at det er større vilje attum å ja fram ei utgreiding um desse spursmåli Alt i alt var det eit godt årsmøte som driva aktivt målarbeid no enn fyrr. på næste årsmøte. peika frametter. Sendemennene kunde Årsmøtet var merkt av mange gode Det vart nemnt at no må det koma i kosa seg med fersk fisk til årsmøtemidda- innspel og av at unge og tiltaksame høg- gang skriveskeid for ungdom. Vestland- gar både laurdagen og sundagen. Ei stor norskfolk var samla. Møtelyden vart ske Mållag vart uppmoda um å gjera sitt takk må rettast til Henny og Per Torheim påminna den hugheile uppstarten åt til at det vert halde slike skriveskeid. Det som var eit framifrå vertskap. norskdomspionerane gjenom framføringi er mange ungdomar som ynskjer å læra hans Thoralf Bergwitz av «Fyrigangs- seg å skriva høgnorsk, og det er ei yver-

Fråsegn frå årsmøtet i Vestlandske Mållag: Gode nynorskbøker til sals Styrk det høgnorske alternativet! Theodore Slette: Norsk-engelsk ordbok (1977), 1326 sidor, stort og sermerkt norskt ordtilfang - umissande for filologar og Årsmøtet i Vestlandske Mållag helsar velkomi av- skriveglade nynorskingar. Ny slitesterk innbinding, kr 200,-. gjerdi um å skipa av samnorsk-paragrafen i Lov um Norsk språkråd. Dette må føra til at dei tradisjonelle Asgeir Olden: Juridisk ordliste (1987), frå bokmål til nynorsk, siste resten av 3. upplaget, 94 sidor, full av gode norske nynorskformene, ikkje minst i-målet, vert styrkte i avløysarord. Kr. 80 pr. bok. NB! Berre fåe næme att. det nynorske målet. Med dette fær me eit større skil millom bokmål og nynorsk, som kjem til å hevja Eg vil so gjerne syngja - ny songbok med klassiske songar, kvaliteten på skriftleg nynorsk. Samstundes upp- utgjevi i november 2001. Tradisjonell rettskriving i songane. modar me styremaktene um å verta meir medvitne Utval og notar ved Arild Torvund Olsen, 88 sidor, kr. 100. um sin eigen målbruk i samsvar med eigne vedtak. Kjøp gjerne fleire bøker, me gjev avslag. Frå og med 10 bøker kr Med det meiner me at styremaktene bør nytta ein ser- 80,- pr. bok, f.o.m 100 bøker kr 60 pr. bok. Ei framifrå bok til merkt nynorsk. allsong på møte, festar og andre samkomor.

Årsmøtet i Vestlandske Mållag Frakt kjem i tillegg til bokprisen. Borkne, 29. juni 2002 Tinga frå oss: Skuleboknemndi åt Studentmållaget i Oslo Grensa 8 0159 OSLO

E-post: [email protected] / Tlf: 22 42 63 00 15 35 år fær vera nok Timberkøyraren Av Olav Torheim Hu hei på sledemei Den rørsla som Ivar Aasen med sin innført vidfemnande restriksjonar i Kaldan sno gjenom dalen so brei estetiske sans og grammatikalske logikk ytrings- og prentefridomen i dei sjølv- Det gniksar og gnell, lagde grunnlaget for, hev sidan 1967 vore styrde valdi, slik millom anna Amnesty Det knakar og smell, «okkupert» av autoritære sosialistar og International og Human Rights Watch I morgonen grå og grell. andre maksimumsradikalarar frå ytste hev ettervist i ei rad rapportar. vinstre. Er det rart det gjeng til atters med Det arbeidet Israel hev gjort for å Den aldrande kar målreisingi her i landet? integrera både arabarar og jødar frå alle velrøynd og hard. Mange nordmenn hev eit nært tilhøve verdsens kantar, stend i ei historisk ser- Tek timber or lunn, til den nynorske litteraturen og song- stoda. Israel hev greidt å byggja upp nett ved Elvestølbrunn. skatten. I den nynorske bokheimen det multikulturelle samfundet som krafter Lesser med spak, gøymer det seg mang ein skatt og rike i Mållaget ynskjer å importera til vårt stø og årvak kulturupplevingar. Diverre hev ikkje dei eige land (i motsetnad til Jaffa-appelsinar «No Blakken farr, som skulde varveitsla og verna um denne og Carmel-potetor, sjå sjølv på sjå du æ karr». arven stødt vore like glupe. Sidan Noregs www.boikottisrael.no der Norsk Mål- Mållag på slutten av 60-talet lanserte ungdom er med). Um Noregs Mållag Rimgrå gubbe på timberlass, «Målreising 1967»-programmet, hev fyrst skulde hava nokor meining um det Høysekk, kjetting og øksa på plass. Noregs Mållag sokke lenger og lenger som hender i Midausten, burde dei setja I mjellsnø og føyk, ned i den sterile hengjemyri åt sosialis - seg inn i det storverket som Eliezer Ben- med skarpsnodde øyk, men. Det som byrja so idealistisk og Jehuda og dei hine hebraiske målreis - langs surklande elv, visjonært i 1906 med skipingi av Noregs arane hev gjeve oss. Dei makta det mål- under islagde kvelv, Mållag, stend i dag att som ein stivbeint folket i Noreg aldri var i stand til, dei der jøkular storknar og svell. og byråkratisk murkloss der målsaki stødt reiste upp att eit mål som alle trudde var lyt måtast etter det AKP-arane i si tid daudt. Denne soga ligg det sprengstoff i! Blakken er yr, kalla for «dagskrava». No seinast med Diverre er det likt til at Noregs etter kvild innpå myr. fråsegni um palestinsk stat. Mållag helder reknar den israelske mål- Renner i tan, Noregs Mållag segjer at dei er uroa reisingi for ei uhyggjeleg påminning um under snøtunge gran, for det språklege og kulturelle mang- det heilt rangsnudde i den politikken dei med ringlande bjølla, feldet i Midausten-regionen. Det er me sjølve fører. Då er det betre å melda seg i singlande kjølda, fleire som er. Millom anna ottast me for på heiagjengen åt dei 300 millionar og rimgrå gubbe på timberlass. fylgjone ein palestinsk stat kann få for det arabarane i kampen mot det einaste språklege og kulturelle mangfeldet på demokratiet i Midausten. Allah Akbar, Trygve Orheim Vestbarden og Gaza, og då serskilt i his - her kjem Mållaget! torisk fleirkulturelle byar som til dømes Hebron. Det er helder ikkje til bate for målmangfeldet at Arafat-regimet hev Tvo målreisarar

«Eit gagnleg utgangspunkt er då det fak- Fråsegn frå landsmøtet i Noregs Mållag 28.4.02 tum som alt har vore nemnt i annan samanheng: at striden mellom våre to mål i sin Røter i eige språk, eigen kultur og eigne Noregs Mållag stør fråsegnene frå dei grunn er meiningslaus fordi dei så sårt tradisjonar gjev folk tryggleik og eit Sameinte Nasjonane om Israel og treng kvarandre.» godt grunnlag for eit likeverdig hopehav Palestina som mellom anna gjev palesti- «Eit slikt framtidsmål er så lokkande at med andre. Dette slår òg prinsipp-pro- narane rett til eigen stat innanfor gren- det må vera verdt store offer. Og dit fører grammet til Noregs Mållag fast. Difor sene frå 1967. det ingen annan veg enn Moltke Moes stør Noregs Mållag tiltak som styrkjer samarbeidstanke. Endå i dag kan program- og vernar om språkleg og kulturelt For meir informasjon: met hans gjerast gjeldande nær sagt ord for mangfald i andre land. I dag blir trygg- ord.» leiken og grunnlaget for fredeleg samek- Vidar Lund, leiar i Noregs Mållag, Sigmund Skard i Målstrid og masse- sistens teken frå dei som bur i Israel og 402 11 624 (m) kultur (1963), s. 65 og 67-68. Palestina. Hege Lothe, informasjonskonsulent, 926 48 348 (m) «Det er snart 40 år sidan Sigmund Skard Palestinarane blir mellom anna nekta gav ut Målstrid og massekultur (1963) og retten til utdanning, noko som hindrar Last ned bilete av Vidar Lund, sette målsaka inn i ein aktuell allmenn - palestinarane å styrkja eige språk og nyvald leiar i Noregs Mållag. kulturell samanheng.» eigen kultur. Landsmøtet i Noregs Mål- http://www.nm.no Oddmund Hoel i innleidingsstykket til lag er uroleg for denne undergravinga av heftet Globalisering og språkpolitikk, som palestinsk sjølvråderett. Noregs Mållag hev gjeve ut i år. B

ISSN-1503-2469 «Sosialt snobberi å krevje bokmål» Noko um eit skulemålsordskifte i Bjørgvin Av Anders Moe

Vestlandet vert kalla det nynorske kjer- sosialt snobberi og fanatisme, eller i hop; ingi pornoblad og countrysongarar. neområdet, men det einaste universitetet i beste fall uvitenheit [fåkunna, AM]. - Me fekk jamvel det klassiske ordtøkjet åt distriktet ligg i Bjørgvin, og den byen er Dette er sosial markering frå historie- åndssnobben: «Det er nå engang forskjell ein riksmålsbastion. Under 15% av stu- lause innflyttarar. Det er nesten uhygge- på kvantitet og kvalitet.» Det er vanske- dentane der nyttar nynorsk. Ettersom leg, når innflyttarar trengjer til side den leg, etter dette, å tru at professor Dahl er byen veks og bygdene kverv burt, et opprinnelege [opphavlege, AM] historia nokon prinsipiell motstandar av snobberi. riksmålet seg utetter, og eg vart litt von- og kulturen på staden, og dermed også Er det ein plass sosialt snobberi høyr- broten då eg kom til Bjørgvin att for delar av den norske og bergenske histo- er heime, er det no òg nett i skulen; me fyrste gong på fem år: det morosame veg- ria. Eg kallar det mangel på respekt! sender borni på skulen av di me vil at dei skiltet «Kyrkjebyrkjeland» i Nesttun Grunnlaget for desse gisningane um skal hava høg sosial status, for då fær dei hadde vorte banalisera til «Kirkebirke- kva folk i Åsane tenkjer, er ikkje nett liva vel. Um me vil at dei skal vera land». Det er framleis eit dumt namn, solid; Bergens Tidende hadde tala med folkelege og naturlege, kann me like godt men det var «Kyrkjebyrkjeland» som var Øystein Lund, ein av federne i Kyrkje- halda dei heime. til å koma i godt humør av. krinsen, 27. april, og det han sagde var: For kva var det i røyndi Dahl sagde 3. På andre sida av byen, i Åsane, går «Ungane kunne like gjerne lært svensk, mai? Um det er sosialt snobberi å krevja det like eins til. Bergens Tidende melde det hadde i det minste vore nyttig. bokmål, so fylgjer det logisk at nynor- 27. april at Kyrkjekrinsen skule hadde 36 Nynorsk er ikkje nyttig.» Ikkje mange sken hev lægre sosial status. Um det so er fyrsteklassingar; 27 bokmålselevar og 9 sosiale omsyn der! slik at nynorsken er tradition i Åsane, so nynorskelevar. Er det so mykje som ti Professoren er ikkje imot sosialt fylgjer det, like so logisk, at Åsane hev elevar som krev det, skal det skipast par- snobberi på eigne vegner; det synte seg i lægre status enn Bjørgvin sentrum, og at allellklasse, men logi krev jamvel at det lesarbrevordskiftet som fylgde. I Bergens dette, etter Dahl si meining, er slik det lyt skal vera ti elevar att i den andre klassen; Tidende 6. mai fekk han svar ifrå Steinar vera. Åsane er jo strileland, og innflyt- parallellklassen skal hava noko å vera Øksengård, som er formann i det sokalla jarane der skal ikkje tru dei er noko; det parallell til. Kyrkjekrinsen er ein Bokmålsforbundet. Øksengård var ikkje er det folk i Bjørgvin sentrum som er! nynorskskule, og når det berre er 9 elevar mykje snobbut: «Selv om professor Dahl Det er ein fin dualisme i snobberiet som vil hava nynorsken med godo, lyt ikke tror det, er folk flest faktisk i stand hans Dahl; det er eit kulturelt snobberi, resten taka honom med vondo. til å tenke på egen hånd.» som hev vyrdnad for den nynorske kul- Foreldri kann med andre ord ikkje få Innlegget åt professoren kom 16. mai; turarven, og eit sosialt snobberi, som ser bokmål av di det er for få av deim som vil det var skrive på bokmål. Her fekk ned på nynorskbrukaren, og dette finn me hava nynorsk. Kven kann vera usamd i at Øksengård på pukkelen for at han «ikke heilt attende til måten byborgarskapen det er meiningslaust? Nei, Bergens kan elementære regler i bokmålet», og for tok imot Ivar Aasen. Eg trur foreldri i Tidende lyt nok spyrja ut professor Willy at Bokmålsforbundet er ein rein kamp- Åsane hev vurdera stoda rett når dei tek Dahl, skal det verta noko ordskifte. Pro- organisation som ikkje driv nokor kultur- umsyn til det sosiale snobberiet åt fessoren bryt ikkje vonene: «Historielaust verksemd. Dahl kalla nynorsken «arven Bergenssosieteten og lèt kultur vera kul- og erkedumt!» (3. mai). Professoren vil fra de største internasjonalistene og euro- tur; det er det sosiale snobberiet som av- gjerne gisna um kva som fær folk til å peerne i norsk litteratur: Ivar Aasen, Aa. gjer um borni skal få arbeid eller ikkje. tenkja slik: O. Vinje, Arne Garborg, Olav Duun, Etter hans oppfatning [!] handlar Tarjei Vesaas, Olav H. Hauge og Kjartan ikkje denne debatten om språk, men om Fløgstad.» Finkulturelle kunstnarar alle i

Næste nummer av Målmannen kjem i Sluttordet: månadsskiftet september - oktober. Vit er vesalmanns trøyst Til då ynskjer me lesarane ein god ettersumar! Or Håvamål Attende til: Målmannen, Postboks 49 Blindern, 0313 Oslo