Ivar Aasen Og Språknytt
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
SPRÅK MELDINGSBLAD FOR NORSK SPRÅKRÅDnytt 24. årgang 1-96 Ivar Aasen og Språknytt EI FLESTE KJENNER truleg til at ved Språknytt denne gongen. året 1996 skal vera vigt til Redaksjonen tok til å planleggje Dminnet åt Ivar Aasen, og at emne og tenkje på mogelege for- det i den samanhengen skal kallast fattarar til dette nummeret som- Ivar Aasen-året. Høvet er at det er maren 1995. Vi vende oss til nokså 100 år sidan den store målgranska- mange og bad dei skrive om noko ren og målreisaren døydde. Tilta- vi gjerne ville ta opp. Dei som såg ket er offisielt for så vidt som det seg syn til å skrive, har alle levert har fått stønad, moralsk og økono- tilskot vi gjerne ville prente. Vi misk, av Kulturdepartementet. kjenner oss støe på at lesarane Norsk språkråd høyrer inn under våre også vil tykkje mon i det vi dette departementet. kan by fram. Då Norsk språkråd saman med Ivar Aasen var sterkt imot at andre institusjonar vart oppmoda det skulle gjerast krus på han sjølv. av Kulturdepartementet om å mar- Det var norsk mål som alltid låg kere Ivar Aasen-året på høveleg han på hjarta. Men det skulle vera vis, gjorde styret straks vedtak om råd å stette båe omsyna på same å følgje oppmodinga. Det viktigaste tid, og det er tanken at dette heftet tiltaket med det føremålet hadde skal gjera det. Vi vil fremja kunn- då alt vore framme i styret, og var skapen om norsk mål ved å kaste drøft av oss som steller med Språk- ljos over Ivar Aasen og det han nytt. Det var å gje ut eit temanum- gjorde. Ved det heidrar vi også mer om Ivar Aasen og verket hans. minnet hans. Redaksjonen tykte det var natur- leg å opne året med det. Dette er bakgrunnen for det særskilde INNHALD 1/96 1 Om Ivar Aasen i eit minneår 24 Tydelege Ivar Aasen 8 Knud Knudsen og Ivar Aasen – 27 Ivar Aasen – nyttepoet jamlikar og motpolar eller sann diktar? 11 Ivar Aasen som veiviser til 31 Tonediktaren Ivar Aasen bokmålet 35 Færøysk og frisisk målreising 14 Aasen set fra Danmark 38 Nynorsk i Noreg i dag 17 Aasen, språk og identitet 43 Vad fräckt, Ivar Aasen! 21 Ivar Aasen som syntaktikar 46 Ivar Aasen og eg DENNE UTGÅVA ER EIT OPPTRYKK AV SPRÅKNYTT NR. 1/1996 SPRÅKNYTT 1.96 Om Ivar Aasen i eit minneår KJELL VENÅS I SKRIV 1996, og når vi kjem til 23. 1896, skreiv ein av dei hardaste Vseptember dette året, er eit hund- språkpolitiske motmennene til Aasen, reår gått sidan den åttitreårgamle Ivar professor Johan Storm: Aasen døydde stilt på hybelen sin i Under Trykningen af denne Bog er den Holbergs gate 23 i Kristiania. Mange store Mester Ivar Aasen afgaaet ved Dø- minneord om han i dagane etter og den, 83 Aar gammel. Ved hans Død er- ved gravferda frå kapellet på Vår kjendes det af alle Partier, at en stor Frelsars gravlund 29.9. synte at Aasen Mand her er vandret bort, en Mand af vart sett høgt for vitskapsverket og grundlæggende Betydning for det norske språkarbeidet sitt, og at han av alle Folk. lag i folket vart møtt med godhug og Ivar Aasen var stor i alt hvad han kjærleik for det han var som menneske gjorde. Også hans Landsmaal var et stor- og som diktar. Likevel var det arbei- slagent Experiment, stort tænkt og skjønt det hans med norsk mål som sette formet. Selv om det ikke kan naa frem til skil i soga, og som no har gjeve grunn almen Gyldighed, saa skal det dog staa til å minnast han og til å kalle året for os som et Ideal, et Mærke, der skal 1996 med namnet hans. vise os, hvad der er norsk. I innleiinga til ei bok om landsmål Vi skal her sjå attende på livsvegen og andre mål i landet, som kom ut i og arbeidet åt Ivar Aasen, med tanke på å skjøna kva som gjorde at ein bondegut frå ein småkårsheim på Sunnmøre kunne få ein slik posisjon i Noreg på 1800-talet at ord som dei Storm og andre skreiv ved avferda hans, kunne kjennast rettkomne. Heimegrunnen Ivar Aasen vart fødd på ein liten gard i Hovdebygda i Ørsta 5. august 1813. Han var den yngste av åtte sysken og kom til verda sju år etter den nest yng- ste. Han miste mor si då han var tre år gammal, og far sin då han var tretten. Før mora døydde, var ho mykje oppte- ken av at vesleguten måtte få lære å lesa; det var ikkje alle som gjorde det den tida. Det skulle syne seg at ho hadde hatt liten grunn til uro. Ivar lær- SPRÅKNYTT 1.96 1 de helst å lesa av seg sjølv, for det fanst drog han til Bergen for å treffe kunni- ein bibel og nokre andaktsbøker i hei- ge folk der. Det var særleg biskopen i men. Han kom også på skule, ti dagar byen, Jacob Neumann, han fekk i tale. i året. Guten var liten av vokster, men Plantesamlinga han hadde med seg, hadde gode evner, og ved konfirma- brydde Neumann seg lite om. Deri- sjonen fekk han stå øvst på kyrkje- mot vart han svært oppglødd av å sjå golvet. Men han stod der i ei lånt ein grammatikk Aasen hadde skrive trøye, som var reint for stor åt han. over sunnmørsmålet. Neumann fekk Aasen til å skrive ein stutt sjølvbio- Arbeid og vokster grafi, og den lét han prente i avisene Då Ivar var 18 år gammal, vart han saman med eit stykke der han sjølv etter søknad omgangsskulelærar i skreiv om den merkelege, sjølvlærde heimbygda, etter at presten i Volda bondeguten frå Sunnmøre. Han tala hadde prøvt han både i kunnskap og og skreiv om Ivar Aasen til rektor rett tru. Han var lærar i to år (1831– F.M. Bugge i Trondheim. Bugge var lei- 33). Då kom han i lære hjå prost Tho- ar for Vitskapsselskapet der i byen og resen i Herøy og var der i to år (1833– fekk det til å løyve pengar til Aasen, 35). Av prosten fekk han ei grunnsku- slik at han kunne ta ut og granske ling i latin og andre fag, ja, også i tale- bygdemåla på Vestlandet. Eit studi- og diktekunst. Prost Thoresen baud um av norske bygdemål var noko seg til å hjelpe han vidare på skule, som høvde godt med nasjonalroman- men Ivar Aasen ville ikkje ta imot tiske tankar i tida. noka hjelp. I staden ville han sjå kor langt han kunne drive det ved å lesa På langferd for norsk folkemål og lære på eiga hand. Han meinte at Den 29. september 1842 sette Ivar Aa- han på den måten ville stå nærare sen over Voldsfjorden frå Ekset. Han bondestanden, som han ville tene og skulle ut på vandring for å lære å kjen- arbeide for med kunnskapane han ne dei norske målføra, for det fyrste vann seg. For det fyrste fekk han ei vestlandsmål. På denne ferda slo han ny stilling, då han kom til herregar- seg ned nokså lenge på sentrale stader den Solnør, tre mil frå Ålesund. Der og studerte talemålet der grundig. An- skulle han vera huslærar for dei seks dre stader fór han lettare over, for det borna åt kaptein Ludvig Daae og var ikkje råd å koma til kvar avkrok og kona Barbara, som åtte garden. heller ikkje turvande. Grunnlaget for Ivar Aasen var på Solnør i sju år arbeidet var samlingane han hadde (1835–42). Han nytta alle ledige stun- med seg frå Sunnmøre. I Trondheim der til å lesa og studere. Det var sær- var det gjort vedtak om at Aasen skulle leg to læreemne han likte å arbeide få løn i to år og arbeide på Vestlandet i med, og som han derfor samla seg den tida. Den fyrste vinteren var han i om i dei private studia sine; det var Sogn, lengste tida i Sogndal. Etter Sogn botanikk og grammatikk. Sommaren kom Nordhordland. Der måtte han 1840 tok han med seg ei plantesam- vera mykje lenger enn han ynskte, i ling han hadde laga, og drog til den heile ni månader, fordi oppdragsgjeva- plantekunnige prosten Deinboll på rane somla med å sende pengar. Etter Molde. Det kom ikkje noko anna ut dei to åra som var sette av til Vestlan- av turen enn at Aasen såg han var på det, vart det vedteke at han òg skulle rett veg i botanikken. Sommaren etter fara over Sørlandet og Austlandet. 2 SPRÅKNYTT 1.96 På kvar stad han slo seg ned, spurde klår tanke, fekk han snøgt ferdig eit Aasen seg fram til folk som hadde resultat av granskingane sine, som ord for kunnskap og daning. Dei som han la fram i to bøker. I 1848 gav han var viljuge og hadde stunder, spurde ut Det norske Folkesprogs Grammatik og han så ut om talemålet i bygda, gjerne i 1850 Ordbog over det norske Folkesprog. ut frå lister han hadde sett opp føreåt. «Folkesprog» – det var eit anna Han skreiv opp ord og bøyingar av ord for dialektane eller målføra. Den orda og tok òg med korleis orda vart fremste autoriteten på språk og soge brukte samanhangande i tala. Også den gongen, den lærde historikaren anna folkeleg kulturstoff skreiv han P.A. Munch, roste både grammatikken opp, såleis ordtak. Ved sida av inn- og ordboka mykje i utførlege mel- samlingsarbeidet dreiv han med å dingar. Aasen tok rosen frå Munch og laga førebuande oversyn og utgreiin- andre med stor ro. Han hadde planar gar for å planleggje og systematisere om meir gransking og fleire bøker.