Redaktor: Ben Andoni; Grafika Artan Buca 288 e dinjitet” e qipërisë nëmaj1913zba- mi 3-javor, qytetiiu kthye Sh- 180 ditor, mandejnjëpushti- madh verior. Pasrrethimit thuar Shkodrën,qytetine arake malazezekishinrre- ranë, 2012,f.243),trupatusht- Mosmarrëveshja, K NGA QERIMVRIONI shmin aristokrat plot thinja plot aristokrat shmin krye IsmailQemalin,“ krahinave shqiptare menë Kuvendi iPërfaqësuesve të shpalljes sëPavarësisë nga vendit ? Vlorë dhenëpjesëntjetërtë shoqërore nëatëkohë, si ishtegjendjapolitikedhe fotografi PetroDhimitri.Po shqiptare, autorisajështë ndërtesës sëQeverisëparë paraqet mitingunfestivpara Pavarësisë sëShqipërisë.Ajo Rrethnjëmuajpara Në këtënumër:QerimVrioni, RexhepFerri,Kaliopi Naska,LuanRama,FarukMyrtaj... (Kadare Ismail— jo fotografii të Shpalljessë pra Njëvjetorit Nëntor 1913, takon datës28 11 Qershor Onufri,Ti- 2017 të fam- të E DIEL të dytës, Vilajeti shumënga iJan- i dhaVilajetin eKosovës, ndërsa sipërfaqesh dhepopullsie,tëparës Greqisë, ihoqiasajpjesëtëmëdha vonë, nënpresionineSerbisëdhe ur ngaPerandoriaOsmane.Më Principatën eShqipërisëtëpavar- Londër”, më29korrik1913njohu ferenca eAmbasadorëvenë ferencë qënjihetmëshumësi“Kon- së Paqes nëLondër. Po, kjoKon- tim tëvendimeveKonferencës publikime, fotografiashoqërohet meemrineautorit,mangësipafalshme,por fatkeqë- Fotoja pasqyron festimetnëVlorë,paragodinëssëQeverisë sëIsmailQemalit,tëpërv- jetorit tëparëShpalljessëPavarësisë,më28Nëntor 1913.Gjithsesi,rrallëherënë Historia epatreguarfotos Shqipëria nëvitin1913 së “vërtetë”tëPavarësisë sisht, ezakonshmenështypindhebotimetshqiptare. hura atdhetare,nukushtronte mefiguratënjo- ndonëse eformuar jashtë kufijve. Konica, Shkupi,Strugaetj,mbetën Dibra, Gjakova,Prishtina,Peja, popullsisë shqiptare,siPrizreni, Qytete tëmëdhameshumicëne popullsi prejafro1mil.banorësh. qiptare hinën eÇamërisë.Kështu, inës dheManastirit,siedheKra- QeveriaeIsmailQemalit, , iushkëputëntrojemenjë Botës Sh- Botës të Amerikës,Rumanisë,Bullgar- Shqipëria dhekolonitëshqiptare mars 1913,rreth300atdhetarënga vetëm baltovinat”.Nëdatat1-4 të tjerashmedhimbjese,“nalanë varësisë, kishdeklaruar, përveç shumë evarfër. Vet P Vlorës, nukteprohettëquhet ana ekonomike,Administratae Fier-Berat, poashtuedhenga qiptare largtrekëndëshitVlorë- pushtet tëfortënëkrahinatsh- e-mail: laku iPa- [email protected] ëse të Qeverisë së Vlorës” së Qeverisë të ëse ishte përkrahës i politikës asnjan- politikës i përkrahës ishte qiptarëve përfshira nga Lufta Ballkanike dhe Ballkanike Lufta nga përfshira një Kongres. “ për gjendjenevenditnëTrieste isë, Italisë,Egjiptitetj.,umblodhën Heral— e rrymës oksidentale të sh- të oksidentale rrymës e lenge, Vol.V,Nr.4-Nëntor 2016). kohë kur viset shqiptare ishin të ishin shqiptare viset kur kohë Kongresi i Triestes-pasqyrë i Kongresi  —Revista”Global Chal- Ai u zhvillua në një në zhvillua u Ai Vijon nëfaqen14 (Saraçi

Festimet në Vlorë, në përvjetorin e parë të Shpalljes së Pavarësisë, më 28 Nëntor 1913 14 -FOTOGRAFIA E diel, 11 Qershor 2017

Pas vitit 1991 fotografia nisi të paraqitej e plotë si imazh, por me plasaritjen e titullit të rremë. Pavarësia u shpall në Sarajet e Vlorajve (te selamllëku), në shtëpinë e Xhemil Bej Vlorës (kushëri me Ismail Qemalin). Aty, u krijua edhe Qeveria e Parë e Shtetit të ri shqiptar, ku qëndroi deri nga marsi i 1913. Pas kësaj, Administrata e Qeverisë u vendos buzë detit, në Skelë, në një banesë dykatshe, ndërtesa e ish-karantinës së doganës. Kjo diçiturë e gabuar vazhdoi deri në vitin 2007, kur u korrigjua (nga autori i këtyre rreshtave) dhe saktësua data e fotos, e cila u afrua një vit. Kështu, ARGUMENTA fotoja pasqyron festimet në Vlorë, para godinës së Qeverisë së Ismail Qemalit, të përvjetorit të parë të Shpalljes së Pavarësisë, më 28 Nëntor 1913. Gjithsesi, rrallëherë në publikime, fotografia shoqërohet me emrin e autorit, mangësi e pafalshme, por fatkeqësisht, e zakonshme në shtypin dhe botimet shqiptare... Fotoja “e vërtetë” e Pavarësisë është bërë kur festohej njëvjetori i saj

dhe u la vetëm Ismail Qemali. NGA QERIM VRIONI* Megjithatë, retushuesi, një njeri i aftë dhe i nderuar, Pertef Sinani, ërveç pushtetit krahinor kish harruar t’u hiqte dy-tre të të kapedanëve apo bajrak padëshiruarve duartë e vendosu- tarëve, në atë kohë sh ra te parmaku i ballkonit, kësisoj Pqiptarët administro- fotoja u botua gjatë disi e përçud- heshin nga Qeveria e Vlorës, me nuar . Në një bisedë para 10-12 udhëheqës Ismail Qemalin, e cila vitesh, me autorin e këtyre njihej nga superfuqitë e kohës dhe rradhëve, retushuesi i ndjerë e ajo e Durrësit e drejtuar nga Esat pranonte me humor të ëmbël har- Pashë Toptani, produkt i egoizmit resën e tij, por ngaqë urdhëruesit të tij të shfrenuar. Shkurt, mund nuk e kishin pikasur gabimin, ai të thuhet se, vendi ishte si një arë nuk pati asnjë pasojë nga kjo pa- e madhe e ndarë në shumë parcela kujdesi. Po ashtu, fotoja e riprekur e me pronarë të ndryshëm. Duke në shtypin e kohës, psh. revista kujtuar edhe intrigat e shteteve të “YLLI”, shoqërohej me titullin, “Is- ndyshme me interesa të kundërta mail Qemali shpall pavarësinë më me njera-tjetrën, thuajse gjith- 28 Nëntor 1912” (Populli ynë e ka monë në dëm të Shqipërisë, kupto- çarë rrugën e historisë me shpatë het mirë gjendja politiko- në dorë-Revista “Ylli”, Nr.11, 1969, ekonomike e Shtetit të ri, por edhe f.10). ajo shpirtërore e Themeluesit të tij Pas vitit 1991 fotografia nisi në kremtimet festive të aqpritura të paraqitej e plotë si imazh, por nga shqiptarët. Ndoshta si një me plasaritjen e titullit të rremë. mallkim jashtëtokësor a qiellor Pavarësia u shpall në Sarajet e për shqiptarët, fill pas Vitit të Lir- Vlorajve (te selamllëku), në sh- isë, 1912, i cili iu dha atyre Pavar- tëpinë e Xhemil Bej Vlorës (kush- ësinë, ja behu Viti i Mbrapshtë, Festimet në Vlorë në Përvjetorin e parë të Shpalljes së Pavarësisë, më 28 Nëntor 1913 uri me Ismail Qemalin). Aty, u kri- 1913, që iu hoqi gjysmën e trojeve jua edhe Qeveria e Parë e Shtetit të banuara nga ata, duke i lënë Rëndësia e fotos të ri shqiptar, ku qëndroi deri nga jashtë shtetit amë. Secili nga këta 28 Nëntorë ka veçoritë e tij, por asnjë nuk mund të marsi i 1913. Pas kësaj, Adminis- Petro Dhimitri barazohet me të vitit 1913, sepse atë ditë, veç të tjerash, festimet bëheshin trata e Qeverisë u vendos buzë Është lindur në Korçë në vitin nën drejtimin dhe praninë e flamurngritësit dhe të nënshkruesve të Aktit të detit, në Skelë, në një banesë dykat- 1869 (Kotherja Niko-Enciklopedi e madh të Pavarësisë. Ndonëse pa bandë muzikore e fishekzjarre, altopar- she, ndërtesa e ish-karantinës së fotografëve korçarë-Korçë, 2010, lante, paradë ushtarake e koncerte, dita 28 Nëntor 1913, ishte e thjeshtë në doganës. Kjo diçiturë e gabuar f.27). Petro Dhimitri njihet edhe me madhështinë e saj për të shpërfaqur dëshirën e kamotshme të shqiptarëve vazhdoi deri në vitin 2007, kur u dy mbiemra të tjerë, “Shqiptari”, për liri e pavarësi, por dhe e papërsëritshme në historinë e Shqipërisë. korrigjua (nga autori i këtyre në sajë të veprimtarisë së dalluar rreshtave) dhe saktësua data e fo- atdhetare dhe “Fotografi” nga pro- tos, e cila u afrua një vit. Kështu, fesioni. Mjeshtërinë e fotografim- rard-artikull i sipërcituar, f.250) hoqën nga fotografitë autentike” fotoja pasqyron festimet në Vlorë, it ai e mësoi në Stamboll, por nisi Fotografi Petro Dhimitri ësh- (Lulushi Astrit-Pak Ndryshe—Ti- para godinës së Qeverisë së Ismail ta ushtrojë atë në vendlindje së të ndarë nga jeta në Korçë, në vitin rana-Times, Tiranë, 2010, f.149). Qemalit, të Përvjetorit të parë të pari si fotograf shëtitës (Gerad 1949, pa lënë trashgimtarë të Kështu, nga fotoja origjinale u Shpalljes së Pavarësisë, më 28 Nën- Girad—Notes on Early Photogra- drejtëpërdrejtë në atdhe. Ai, mbe- fshinë të gjithë njerëzit që ishin në tor 1913. Gjithsesi, rrallë herë në phy in , july 1982, f.250). Ai, tet një nga përfaqësuesit më ballkon, shumica antarë të kabi- publikime, fotografia shoqërohet ka lënë mjaft fotografi dokumen- shquar të asaj shejze që njihet me netit të Qeverisë dhe nënshkrues me emrin e autorit, mangësi e pa- tare dhe historike, duke përfshirë Petro Dhimitri emrin “Fotografët e Rilindjes”, e të Aktit të Pavarësisë (madje edhe falshme, por fatkeqësisht, e zakon- mes tyre disa të çetave patriotike, njëkohësisht nga më të dalluarit ata që ishin në dy dritaret anash) shme në shtypin dhe botimet sh- të kapedanëve e atdhetarëve të e trupës teatrore pas shfaqjes në gjininë dokumentare të Fo- qiptare. shquar, ai ishte edhe vet pjesëtar i (Naçe Piro-artikull i cituar), ndër tografisë Shqiptare. Dita e 28 çetës së Çerçiz Topullit dhe Mihal të parat në qytetin e Korçës. Nga Rrugë me gropa para fo- Gramenos (Naçe Piro-Krijues e fundi i nëntorit të vitit 1913, ai sh- tografisë Nëntorit 1913 pasurues të traditës fotografike— koi në Vlorë për të marrë pjesë në Nuk dihen ende saktësisht Ajo ditë ka qënë një e premte e Revista “Skena dhe Ekrani”, kremtimet e Përvjetorit të Parë të vendi (gazetë, revistë, libër) dhe kthjellët e me shumë diell, sikur Nr.1,1988). Si arshivues të historisë, Pavarësisë, dhe natyrisht për t’i koha kur i është shfaqur sëpari vet natyra kish dashur që festimi i Petro Dhimitrin e veçon edhe fo- përjetësuar ato me aparatin e tij publikut fotografia “28 Nëntor Ditëlindjes së Parë të Shtetit të tografia masive e mijra atd- fotografik, duke kryer kështu një 1913” (ky mbetet titulli më goditur bëhej sa më mirë. Shqiptarët e pris- hetarëve të mbledhur më 14 shkurt shërbim të çmueshëm për his- i saj). Gjithsesi, kjo foto ka parë nin me padurim këtë ditë, duke 1910 në Kodrat e Shëndëllisë (Ko- torinë e vendit. Ndër shkrepjet e dritë në shtyp dhe botime të ndry- shpresuar se do ta festonin edhe rçë), në “Mitingun e Shkronjave bëra në Vlorë kanë mbërritur disa shme në vend, qysh para vitit 1991. shumë e shumë vite të tjera, e Shqip”, që në të vërtetë ishte një foto, mes tyre, si më e vlertë Veçse, pas vitit 1945, jo si origina- ndoshta kanë uruar edhe për fes- manifestim i fuqishëm i sh- mbahet kjo që po përimtohet. Si- li, por e riprekur dhe viktimë e timin e 10, 20, 50 e madje edhe 100 qiptarëve për liri kombëtare. Si pas studiuesit francez të fo- praktikës së njohur të diktaturave vjetorit. aktor teatri, ai luajti edhe në tografisë, Gerard Girard, në fakt që siç e përshkruan studiuesi As- Sipas studiuesit Ilir Ikonomi, dramën “” të Sami Frashërit, duket që Petro Dhimitri ishte në trit Lulushi, “Fytyrat e personave me rastin e 28 Nëntorit (1913- që u shfaq në Korçë në vitin 1908, qëndër të fotografisë atdhetare historikë, por të padëshirueshëm shën.im), Ismail Beu (Qemali- prej atij ka mbërritur edhe fotoja para dhe pas vitit 1912 (Gerard Gi- për regjimin (komunist-shën.im) u shën.im) dha një pritje në selinë e E diel, 11 Qershor 2017 MEA CULPA - 15

...nga numri i shkuar postdiktatoriale, i dha dorë Standardit dhe ca më mirë me rikthim e in- origjinali kroatisht. Botuesi i saj, “Milosao” e këtij numri ishte me të 1972 të zërë vend më masivisht vestim në vendlindje. Fjalë disi të “Poeteka” në mirëkuptim me au- shkrime kilometrikisht të gjata. Tema nga sa i druheshin ata që e duan ashpra por që e justifikonin idenë e toren ka menduar ta sjellë me em- kryesore iu la Lekë Tasit me argu- Shqipen me tërë pasurin e saj, dhe tij. rin “Fëmijët e dashurisë dhe urre- mentin për përdorimin e Gegnishtes jo të rëgjuar shum a pak në një degë Anton Papleka na kish sjellë një jtjes” . Libri është një nga përkujte- dhe problemeve të Standardit. Fat- të saj . Të shkruarit sipas traditës së cikël, që e botuam sipas premtimit sat më të mprehta të së shkuarës keqësisht avokimi i tij për Gegnisht- vet përqendrohet ende relativisht në me pak vonesë. Autori na përcjell një hebreje, por edhe vetë kësaj gjend- en bëhej edhe vetë me një Standard, pak pena gege, kurse të folurit rez- pjesë nga krijimtaria e vet e kohëve je, sjellë nga një emër shumë sfi- fakt që tregon se nuk është realisht iston por vetëm tek të pashkolluarit të fundit. Me shumë kujdes, por edhe dues i letërsisë bashkëkohore, personi i duhur për t’iu përmbajtur ose në momente të pavetdijshme të me finesën që e shoqëron krijimin e Dasa Drndic... një teme të tillë. Redaktori vendosi intelektualëve të konformuar. Kjo vet, duke përdorur një figuracion Numri mund të themi se ishte i ta botojë për respekt ndaj tij, por edhe zbrapsje e dialektit më të pasur me modern, autori na jep perceptimin e mirë, vetëm jo me shumë përbërje për mosbesimin që autori tregonte folklor epik e letërsi të hershme, kohës ku jetojmë, por sjellë nga të larmishme, por që gjithsesi tre- ndaj periodikëve letrarë se ato e ësht një fatkeqësi më thelbsore se vende të huaja, ku gjithnjë e më gojnë se kërkesat tona mbeten të paragjykonin. Vetëm se ndërmarrje emigracioni masiv, i cili e ka edhe shumë ka jetuar në vitet e fundit..., larta për përshfaqje të mirë të këtij të tilla kërkojnë ekspertizë më profe- një anë pozitive, ndikimin direkt ose shkroi redaktori. periodiku e që ka krijuar një për- sionale. indirekt mbi gjendjen e vendit, me Redaktori shtoi një pjesë nga ro- vojë të shquar në vend. Grafika ish- Zvarritja e zgjidhjes së proble- përmirsime sëlargu falë arsimit cil- mani i sapobotuar në shqip “Sonne- te munduar të mbyllte disi shkrimet meve, karakteristike e periudhës sor, me ndihma buxheteve familjarë, schein”, që e ka përkthyer vetë nga e gjata, që e mbuluan këtë numër.

Qeverisë, ku përveç parisë, kishte Vlorë (pas prishjes me kampin lin- poshtë. Mesa dihet, Petro Dhimi- të ftuar edhe anëtarë të KNK, kon- dor), gjithsesi me mjaft veprimtari tri ka përdorur procesin e fo- suj e komandantë të anijeve luft- festive. Më 1972 (vite mjalti me tografimit me pllaka xhami indus- arake dhe austriake në Gjirin e vëllezërit kinezë), me rastin e 60 triale dhe me aparat të vendosur Vlorës (Ikonomi Ilir-Esat Pashë vjetorit, u përurua në Vlorë, në mbi trikëmbshin prej druri.. Toptani-Njeriu, lufta, pushteti- Sheshin e Flamurit, Monumenti i Fotoja është kapur në forma- UET Press, Tiranë, 2016, f.194). Sh- Pavarësisë (vepër e Kristaq Ramës, tin peizazh për të përfshirë sa më tëpitë dhe dyqanet e qytetit ishin Shaban Hadërit e Muntaz shumë njerëz dhe sipërfaqe të stolisur me flamuj kuq e zi, nisja e Dhramit). 19 vite më vonë, më 1991, ndërtesës, përkundër një shkrepje- një tradite të bukur të shqiptarëve në ngritjen tradicionale të Flamu- je të po asaj dite në Rrugën e Mu- asokohe, sidomos midis L1B dhe rit në Shtyllën e ideuar nga poeti radijes (më vonë “Liria” e sot “Jus- L2B, e cila jo fatmirësisht, ende nuk Ali Asllani, Flamurit Kombëtar iu tin Godard”), rruga kryesore e qy- ka shenja rifillimi. Studiuesi hoq ylli i kuq i komunizmit dhe u tetit të Vlorës në atë kohë, ku Petro Ikonomi vazhdon, i rrethuar nga valvit ashtu siç e kish ngritur Fotografi ka përdorur formatin por- antarët e Qeverisë, Ismali Beu doli Plaku i Vlorës, 79 vite më parë. tret, për të kapur brenda objektivit në ballkonin prej dërrase dhe mbaj- Ndërsa ceremonitë e festimet ndërtesat 2-3 katshe në të dy anët e ti një fjalim të gjatë para popullit. e 100-Vite Pavarësi, natyrisht ish- saj e të stolisura me flamurin ko- Ai falenderoi Fuqitë e Mëdha, të in më të pritshmet e më tërheqëset, mbëtar dhe zbukurime me dafina. cilat i përmendi me emër. Poshtë ato patën kulmet e tyre në Vlorë e Këtë foto e shqetëson disi ballkonit, nxënësit e shkollave me Tiranë, por të hareshme u zhvillu- grafikisht një shtyllë vertikale druri flamuj të vegjël në duar këndonin Festimet në Vlorë më 28 Nëntor 1913 an edhe në Prishtinë, Tetovë, Ul- që pret në mes, thuajse të gjithë këngë patriotike, të tjerë hiqnin qin, Preshevë e në shumë qytete të katërkëndshin e imazhit. Ndoshta valle. Loja e aktorit të njohur Flamurit. Një portret i madh i shteteve të tjera në botë ku ban- mjeshtër Dhimitri nuk ka gjetur Sandër Prosi në rolin e Ismail Qe- Skënderbeut, në qëndër të fo- ojnë e punojnë shqiptarë. vend më të përshtatshëm për fo- malit në filmin “Nëntori i Dytë”, tografisë, duket se i mban Secili nga këta 28 Nëntor ka tografim dhe e ka pranuar atë bren- në mungesë të regjistrimeve film- mbledhur grusht me njeri-tjetrin, veçoritë e tij, por asnjë nuk mund da fotos. Nga 2-3 foto të tjera të ike autentike, sjell në një farë e njëkohësisht, të pashuar dashur- të barazohet me të vitit 1913, sepse mitingut, dallohet se shtylla mënyre në përfytyrim Plakun e inë për gjuhën, historinë dhe ven- atë ditë, veç të tjerash, festimet mbanë në majë Flamurin Ko- Pavarësisë. din e të parëve të tyre. bëheshin nën drejtimin dhe pran- mbëtar. Kështu, shqetësimi pamor Fjala e Kryeministrit të Parë inë e Flamurngritësit dhe të nën- i shtyllës zbehet nga kumti atd- të Shqipërisë, ka gjasa të jetë pri- Të tjerë 28 Nëntorë shkruesve të Aktit të Madh të Pa- hetar që përcjell ajo si objekt që tur e përcjellë me brohoritje të Përvjetori i Parë i Pavarësisë në Odesë Pas vitit 1913, 28 Nëntori, ose varësisë. Ndonëse pa bandë muz- mban simbolin e kombit. shumta nga gjindja, si “Rroftë Sh- Dita e Madhe e Shqiptarëve, është ikore e fishekzjarre, altoparlante, Fotografia “28 Nëntor 1913” qipëria”, “Rroftë Flamuri”, “Rroftë tyre karakteristike, të zbritur nga festuar thuajse rregullisht nga sh- paradë ushtarake e koncerte dita shënon, veç të tjerave, fillimin e fes- Liria” e ndoshta edhe me emrin e fshatrat me gëzim të paprovuar teti shqiptar. Si kulmore mund të 28 Nëntor 1913, ishte e thjeshtë në timeve të përvitëshme të “Ditës së tij. Hamendësojmë se brohoritje të kurrë. Natyrisht në kremtime shënohen disa, sidomos ato jubi- madhështinë e saj për të shpër- Madhe”, vargu i të cilave do të jetë i forta ka pasur edhe pas shqiptim- kish vend të merituar e nderuar lare. Më 1932 (20-vjetori) u sollën faqur dëshirën e kamotshme të pafundëm, përsa kohë do jetojnë it të emrit të çdo Fuqie të Madhe edhe për fshatarë nga Myzeqeja, eshtrat e Themeluesit nga Kanina shqiptarëve për liri e pavarësi, por shqiptarë, jo vetëm në Shqipëri, gjatë fjalimit. E ai, mbase ka Mallakstra, Bregu i Detit, Tepele- (ku ishte varrosur më 1919) me cer- dhe e papërsëritshme në Historinë Kosovë, Maqedoni, Mali i Zi, por buzëqeshur i përmbajtur, e ndër na e krahina të tjera të vendit, por emoni në Vlorë e, mbi vendprehjen e Shqipërisë. edhe ngado në botë. Po ashtu, në mend i kalonin shqetësimet e sigurisht pa përjashtuar banorë e tij u ngrit Monumenti i Flamur- foton tonë nuk është sendërtuar shumta të jashtme dhe të (qytetarë) nga qytetet kryesore të tarit (vepër e skulptorit Odise Fotootootogggrafiarafiarafia vetëm dora e një fotografi të aftë, brendshme, të cilat ishin përballë Shqipërisë, duke përfshirë edhe nga Paskali). 25 vjetori i Pavarësisë Ende deri tani nuk është gje- por edhe shpirti i një atdhetari të shtetit të tij të ri e të përgjysmuar. Kosova e nga Krahina e Çamërisë. (1937) u festua me madhështi nga tur ndonjë foto e datës 28 Nëntor kulluar, siç ishte Petro Dhimitri. Por poshtë ballkonit njerëzit lipset Kjo përbën herën e parë dhe të vet- Mbretëria Shqiptare e Zogut I. Viti 1912, ndonëse ato ditë në Vlorë thu- Nga një këndvështrim fotoja të gëzonin këtë ditë e s’kish pse me, kur Përvjetori i Pavarësisë ësh- 1942 (30 vjetori) u kremtua me pro- het se ka pasur edhe fotografë të hynë në lëmin e fotogazetarisë, si duhet të dinin për vështirësitë e të kremtuar në ndërtesën e Qever- pagandën e Shqipërisë së Madhe huaj, italianë dhe austriakë, pasqyrim pamor i një ngjarje, qeverisë së tij-ndofta ka menduar isë, ku ushtroi më gjatë veprim- nga pushtuesit italianë. Dy vite më përveç ndonjë shqiptari. Pas asaj veçse jo i një ngjarje dosido. Kjo ai i trishtuar. Sot është ditë feste e, tarinë e tij kabineti i Ismail Qe- pas, 1944, 28 Nëntori shënon hyr- date (më 30 nëntor ose 1,2 dhjetor) shkrepje gjendet më mirë në gjin- njerëzit mund të shfaqnin fare lir- malit. jen në kryeqytetin e vendit, Tiranë, kanë mbërritur 2-3 foto, njera me inë e fotografisë dokumentare, shëm harenë e tyre shumë të Fare pak gjasa ka që të ishte të Qeverisë Demokratike (komu- të gjithë përfaqësuesit e Kuvendit, sepse ajo ngërthen edhe vlera të ligjshme e të natyrshme, madje kënduar e hequr valle kaq lirshëm niste), duke legjitimuar çlirimin e tjetra Ismail Qemali dhe Isa Bole- veçanta historike, çka shpaloset edhe të paprovuar ndonjë herë. dhe hareshëm më parë për Sh- Shqipërisë nga pushtuesit e huaj. tini, të dyja në oborrin e Sarajeve në tre vektorë. Ngjarja është his- Mitingu është mbajtur mbas- qipërinë, Skenderbeun, Flamurin, Gjysëm- Pavarësi (1962), u të Vlorajve, por edhe këtyre, ende torike (Festimi i Njëvjetorit të Pa- dite, ndonëse njerëzia, kishin ni- Lirinë, madje edhe Ismail Qemalin. kremtua solemnisht, sidomos në nuk u dihet gjithashtu, autorësia. varësisë, e papërsëritëshme), ka sur grumbullimin në qëndrën e Veçse qysh prej asaj dite, ato do Fotoja ka mbërritur në ditët persona historikë (Ismail Qemali qytetit qysh prej orëve të para të hynin natyrshëm në repertorin (jo tona e pastër teknikisht e me dritë- dhe antarët e kabinetit të tij dhe mëngjesit. Gazeta e Vlorës “Për- protokollar) të festimeve të për- hije të theksuara ( i fortë) edhe ndodh në një vend historik (ndërte- lindja e Shqipeniës”e atyre ditëve vitëshme të 28 Nëntorit në Vlorë, në sajë të punës me shumë kujdes sa e qeverisë, sot Muzeu i Pavarë- shkruan ndër të tjera se “Pas kësaj Tiranë, Prishtinë, Tetovë, Ulqin, të fotografit. Ka të ngjarë që mjesh- sisë në Vlorë). Fotografia e Petro nisnë këngët kombiare (ko- gjithkah banonin dhe banojnë sh- tër Petroja ka vendosur aparatin Dhimitrit me emërtimin më të sak- mbëtare-shën.im) nga ana e popul- qiptarë. Ashtu siç ëndëronin Rilin- mbi çatinë e banesës së vogël të, “Vlorë, 28 Nëntor 1913”, shër- lit të Vlorës dhe të tjerave vise të dasit e ndritur, Shqipëria kishte njëkatshe përballë ndërtesës së ben edhe si një Urë kujtese e Shqipëriës”(Përlindja e Sh- mbyllur dritaren nga lindte dielli, Qeverisë, kjo duket ngase aparati përhershme që lidh të shkuarën me qipeniës-Kremtimi i festës ko- dhe e kish hapur andej nga perën- dhe ballkoni janë thuajse në të të tashmen e të ardhmen e sh- mbëtare të 15 Nëndorit (28 nëntor- donte ai. njëjtën vijë horizontale. Sidoqoftë, qiptarëve, duke e kthyer këtë jo alla franga)-E mërkurë, 20/3 Duke shikuar foton na vjen në nuk përjashtohet edhe përdorimi vetëm në një ikonë të veçantë të vjesht’ e III 1913, faqe 2). kujtesë një foto tjetër e po asaj dite, i një platforme të vogël druri, rreth Historisë së Fotografisë Shqiptare, Fotoja të fut në atmosferën e por e realizuar mijra kilometra 50-60 cm. e lartë, që mund të çven- por edhe në një imazh të vyer e të festës, duke ngacmuar fantazinë e largë në Odesë (Ukrainë), ku sh- dosej ngado. Kjo kuptohet edhe ndritur dokumentar në Historinë shikuesit të përfytyrojë grupe leb- qiptarë të atjeshëm, të shpërngu- nga disa foto të po asaj dite e ven- e Shqipërisë. rish duke kënduar këngë patri- lur shumë vite më herët nga atd- 28 nëntor 1913, di, në të cilat njërëzit janë fo- *Studiues i fotografisë dhe publicist otike me shumë zëra, me veshjet e heu, kanë nisur të festojnë Ditën e foto P. Dhimitri tografuar me kënd rënie, nga lartë 16 -LETËRSIA E KOSOVËS E diel, 11 Qershor 2017

Profesor Rexhepi shkruan konceptualisht për atë botë që e rrethon dhe që do t’i kumtojë. Duket si një botë virtuale dhe tejet larg së përditshmes, por një sy i vëmendshëm dhe afër tij i shikon shqetësime kombëtare, që ai mundohet t’i blatojë dhe në formatin e tij pikturik tejet filozofik.... EESSE

Nga Rexhep FERRI jeta është ngarkesë e madhe. E gjithë kjo histori është më e gjatë sesa Pas luftës së Trojës e pas 999 luftërave të historia e teatrit kombëtar... tjera, më 1916 në Durrës me dymbëdh- Sot, kush është Mbret, është Mbret. jetë topat e Pric Vidit regjistrohet vikti- Harron fillimin. ma e parë. Prapa shpine edhe shumëçka Përtej fatit e rrok çmenduria. tjetër. Tani nuk e di pse po flasim se kishim Topave të Princ Vidit u mungonte shtra- Mbret. ti i vendosjes. Nga luftërat gjithmonë kemi dalë si hum- Gjatë udhëtimit me anije, një shqiptar “i bës e si komb i shkatërruar. verbër” i kishte gjuajtur në det. Shpesh nuk e kemi kuptuar se kush e Edhe kjo dhuratë e Austrisë u harrua niste luftën. shpejt. E vërteta e ka kuptimin e vet. Fjalën e fundit ende nuk e tha askush. Sfidën e vet. Si të ishim në fillim, luftës i afrohej fun- Një ditë, Mbretëresha e Zezë, gruaja e di. atij farë mbreti të Rrejshëm më tha: Për ta fotografuar një vetmi, mendojmë „A di ti me e mbyll atë gojë?!” dhe ndalemi. Inati i saj m’i këputi këmbët! Një ditë më vonë, dikush tjetër e ka në Çka të bëj, nuk po di?! dorë. Te guri kilometrik i rrugëve çka kemi Unë, jo vetëm unë, nuk pamë asgjë... humbur. Gjatë çdo lufte e di se sa i shtrenjtë është Çka kemi fituar? Atdheu. Unë nuk di ta them. Tani është pak vonë të flasim për armët e Është hera e parë që jam ndier aq i pafu- krahut, për armët e brezit. qishëm. Pritni pak. Edhe njëherë duhet t’i shohim fotografitë bard- 5. hezi të Kel Marubit. Jeta nuk është as përsëritje, po as kohë e Gegët e maleve, të kaçakëve e të cubave të gabuar. maleve dhe toskët e detit, të piratëve të detit, Ndoshta ka ndonjë mundësi të panjohur. me armë brezi, me armë krahu kujtuam se do Me njeriun e fundit do t’i ndajmë të gjitha të jenë të lirë dhe se do të bëhet mirë... Me fatin dilemat. e Atdheut të lodhur. Harresa është gjë e madhe. Nëse më besoni, as kjo histori nuk na solli fat. Shumë mirë e dallon dhe e prek realite- Në emër të Evropës, për ta harruar sa më parë tin. Evropën, vonë e kuptuam se historia me re- Nganjëherë kjo prekje shënohet si hum- belët e hajdutët e të gjitha ngjyrave na fut në bje. besim të rrejshëm. Fillimi është sa për ta gjetur fillimin. Koha për të cilën po flasim nuk është e vetmja E sa për të kaluar në një moment e tjetrin kohë e njohur dhe e panjohur. dhe tjetrin… Të kishte qenë vetëm e vetëm qorrfermani i Kur koha përfaqëson dikë tjetër. Haxhi Qamilit, sa e hoqa nga mendja prapë Në fushën e lojës diplomatike, me një lloj më erdhi koha e Haxhi Qamilit, e cila për ta kuptimi që nuk preket me dorë: kthyer kohën mbrapsht bënte namin. - Pritni ta gjej rrugën. Pritni se nuk po Me çdo kusht kërkonte të kthehej koha e babës kuptoj asgjë, – tha një student që studi- Mbret. E Flamurit më Hënë. onte dramaturgjinë. Unë kurrë nuk e Pas çdo kthese, rebelëve të vet u thoshte: Nuk kam luajtur rolin e Hamletit, as të Siz- e dua këtë flamur të shqiptarhanes me sorrë ifit, as të Patriotit e as të Prometeut. Çka të zezë... është Atdheu, është thënë. Tani pas Këtë çmenduri nuk kam si ta fshehi e as pse të shumë lidhjeve të palumtura e kam har- mos e them... HERËT NA KA ruar se çka është Atdheu. Patriotizmin ia kemi lënë këngës mashtruese. Me një 2. personazh që luan rolin e dikujt, pa e di- tur se rolin e kujt është duke e luajtur. Tani unë dhe jo vetëm unë, mbetëm të hum- Mendja folklorike, para pasqyrës, bur e të pagjetur, kur historia përsëritet. thjesht e përsëri po na çon larg. Sipas asaj që po shihet, me vetminë e vet, kur KËNDUAR Prej fjalëve në fjalë, për ata që besojnë. deti bie në heshtje, Odiseja Albane, sa e pabe- Për të sharë e për të sharë… sueshme, po aq po na del e largët. Nga të dy anët e paturpësisë… Me thashethëna. Me vrasje. 6. Me vetëvrasje. Përball të drejtës dhe të padrejtës, çka Para pasqyrës kur dalim, pasqyrën e pyesim: QYQJA s’kemi qenë. “ Çka na gjet?! Fjalët që po na mungojnë ku i Me piratët e detit, kapedanët e detit, me humbëm? Ku do t’i gjejmë? Kur do t’i shpre- kaçakët e maleve, cubat e maleve, të cilët him” të Dytë, shkohet deri në dhimbje... Sa kushton e drejta. nuk i patëm vetëm për lëvdata. Njëri-tjetrit me vite e vite i kemi treguar për- Kur flitet për çka shkohet në luftë? Nga kush duhet ta kërkojmë... Tani, prapa shpine na kanë kaluar shumë ralla. Për çka bëhet lufta? Jemi në një kohë pa kritere. shekuj, shumë vite, e jemi e ku jemi e si Si në të gjitha mashtrimet tona, edhe tani nuk Lufta e Parë, Liria e Parë. Me probleme. jemi. bëhet fjalë as çka duhet të bëjmë e as çka du- Eh, Liria e Parë! Me defekte jetësore. Me faqe të zezë. het të kuptojmë. Lufta e Dytë, Liria e Dytë? Pa kontroll. Shkurt e shqip: gjatë historisë, pa fillim. Për brezat në qytetërim, ku ta marrim e ku ta Eh, Liria e Dytë! Me histori të shëmtuar... Flitet se kemi bërë shumë luftëra. gjejmë guximin. Lufta e Tretë, Liria e Tretë? Se kemi qenë trima. Bota nuk është vetëm bardhezi. Eh, Liria e Tretë! 4. Por nuk na rroki mendja të bëjmë his- Bota ka ngjyra... Edhe pse ligjet mungojnë, fajin e kanë të Për ta pritur të panjohurën, gjithçka ësh- tori. tjerët. të e mundur. Hamadreq histori. 3. Me dilema të veta, me rolin e vet, na pëlqe- Matematikë e thjeshtë. Nga gegët e maleve, kaçakët e maleve, Tani si i kemi punët, unë nuk po shoh jnë, s’na pëlqejnë. Në orët e vona të natës, prapë një thirrje. nga toskët e detit, piratët e detit. asgjë... E vërteta e ka kuptimin e vet. Me dilema të pakuptueshme. Ende nuk jemi të vetëdijshëm sa të Legjenda thotë: Për ta kërkuar një Odise Por s’i mund ta kthejmë besimin. Me një llogaritje të njohur e të panjohur, ngatërruar e me tension komunikimi e E diel, 11 Qershor 2017 SPROVA - 17

Një mësues i vjetër na ka besuar këto poezi dhe dëshirën e madhe për t’a botuar tek "Milosao"…

Toka u dridh Ose me mire thuaj, U be termet Koha e ballhutes, POEZIAP U ca dhe kalaja Kur shtetasit s’i fallen, Qe quhet shtet Kanunit as Kushtetutes. -O burra ta zhvatim deri ne skelet! Dikujt per vetmbrojtje,

Vershimi Dikujt per terror, Te lajthitur nga humbjet fatale Dikujt per te zbrazur, NGA SHABAN GECLILA Kriminele,hajdute,pa moral e ide Krejt kot ne oborr, Budallenj, qe I shkojne turmes Me gryken perpjete, Nga prapa Pa marre shenje gjekundi Shqetësimet e Edës Vershuan, si bishat n’kope A s'e din mor i shkrete, Mashtrimi U turren nder zyra, Se mish kerkon plumbi? Mallkuar qofshin Dyqane e magazina Ah, mor i mallkuar, Ata qe formuan E n’depo t’armatimit Pse nuk ia dhe vetes Nje mal me para Pushke dhe mina Ate plumb qorr Nga xhepat e te tjereve Mall pa zot Qe shpoi trupin e Edes?! Badihava Ky mall shteti Duke shpikur Kur ligji s’e ndalon Shqetësimi Firma mashtrimi Revanshin e krimit -Futi pa frike E garen me Zotin, Gjithkujt I therin plaget Trefish fitimi. Kur ze e prishet moti, E fiton dreqi. Por Eden e shqetesojne Shembja Pushka Dhe krisma baroti E shqetesojne ne zemer Se kush germoi E shqetesojne ne krye Ne zemer te mallit I duhej pushka I kujton me tmerr U krijua nje boshllek Pa tjeret trimit, Ato dite marrezie. Shtresat levizen Se u kthye koha, Dicka u shemb E anarshizmit, Mars 19971997Mars

kemi të kaluarën. Për ta parë, nuk ka jetë nuk na harron. Nuk ka qenë e njëjtë. Në që s’e ka historinë e vet. orët e matematikës, shpejt ia morëm Si për ata, si për ne, jeta qenka sfidë më dorën. Dy plus dy bëjnë unë. Dhe Zoti e di vete... se ku ka me na çuar kjo komedi e zezë. 7. Për t’i harruar vitet. Përtej Bjeshkëve të Nemuna, te katundi i Raca njerëzore po ndryshon. madh që po e quajmë kryeqytet, kur e pa- ADN-në e ka të fshehur thellë atje ku çdo shë një artist cirku u ndala dhe e pyeta: qelizë e humb rrugën. - Oh pehlivan, oh zhongler, ka i ke lëshuar? Më vjen keq ta them pse. - Dajo, ngadalë, ngadalë, unë tani nuk jam Përtej asaj që është e lejuar ka diçka që ai çobani që ty po të kujtohet. A po më na vret. sheh: jam doktor profesor. Dajo, edhe fati Sipas asaj që po shihet, para se të flasim, i zi nganjëherë del se është i bardhë. kur humbim diçka të humbur, për ta parë Universitetin e kam të dera e shtëpisë. botën e për ta kuptuar botën, dikur flit- Dajo, për kokërr të qejfit e kam hedhur nim shpat më shpat dhe merreshim vesh. monedhën e po luaj. Dajo, po luaj... Kush i Tani me kaq shumë telefona dhe celular, mbanë frenat e di. Fjalët e “largpamësve” nuk kemi mbetur as për shehër e as për kanë qenë për të folur shumë e pa thënë Barilevë. asgjë. Ora me rërë kaloi kufirin. Për ta provuar fatin tregon se sa larg 11. sheh njeriu. Unë them: Ja ujku! Shqiptarziut syri i Për ta pirë helmin... mbeti te njeriu. Hap pas hapi, deri te vendi i krimit. 8. Nuk po arrij ta kuptoj as kohën e as Për mua, rrëfimi është besim. vetveten. Miku dhe armiku, duke qenë miq, të Një mendje më thotë: afërt, të ngjashëm, shqiptarhanen e lanë Kombi e ka humbur vlerën. të shkojë larg, larg, larg... Nga inati harroje mikun. Për një vetmi më pak. Mbroje armikun e largët e të fortë. Për një qorrsokak më shumë. Sot pritja shkon përtej çdo pritje. Për famën e Mbretit që preu monedhën Përtej çdo kohe. Sepse s’ka më trima. dhe për profilin e dikujt tjetër që erdhi Po çfarë trimash?... për ta luajtur rolin e Mbretit të Rre- As gur mbi gur... jshëm. E di, por nuk mundem as të hesht e as ta Me tremijë vjet vonesë. them. Gjatë një pike kthese. Po ta kisha në dorë stinën e pranverës, Me frikë e pa frikë. lufte kësaj ilahije dikur i thojshim “Hyp Me heronjtë e pas luftës nuk e kuptuam do ta kisha hequr nga kalendari i viteve. Me autobus, për në Prizren, Gjakovë, se të vrava, zhdryp se të vrava”. as kush po na mashtron as kush po na Ndoshta po flas marrëzira. Pejë... Duke pritur e duke përcjellur gjithçka e tradhton. Nga kjo komedi e ftohtë, s’kemi Nuk dua të mendoj ndryshe. Një plak reagoi: asgjë. çka të presim. Për trimërinë, kalatë, Bëra çka më është kujtuar! - O kuku, kuku!... – dhe shoferit i tha: Herët na ka kënduar qyqja!... luftërat kemi fjalë të mira por mos t’i Koha e nisjes dhe koha e kthimit qenkan - Ti qenke për pilot! Për hava. Jo për tokë. zbukurojmë gënjeshtrat. Në fund të fun- dilemë e madhe. Për tokë e kemi traktoristin. 9. dit nuk është punë e lehtë të kuptojmë se Për ne që nuk jemi kërrkund, e kam di- Shoferi i autobusit me plakun qeshi dhe Afër fillimit e përtej kufijve. kujt i shërbejmë. tur. me shaka e vazhdoi muhabetin: Me ilustrime për histori të vogla. Nuk e di më çfarë fati jemi të prirur të na Shumë mirë e kam ditur që nuk jemi - Dajo, nuk të paska hije frika! Dajo a po Përball zbulimeve arkeologjike. kap legjenda shpejt. kërkund. e ndez një cigare. Para lufte, kur gjatë Në qoftë se nuk e kuptojmë luftën për ne Për një pëllëmbë Atdhe! ditës me diell i harrojshim dritat e auto- nuk ka kuptim as liria. Pse është kësh- 10 Gjuha e kandilit po qeshet me ne! busit të ndezura, na quajshin hajvana. tu. Historia nuk sheh çdo gjë. Shpëtimi i Zoti është në qiell. Ashtu si në Legjendë. Tani pas luftës, gjatë ditës me diell po saj është metafora e “verbërisë”. Ne jemi në tokë. Kur bie nata, a ka vend mbi tokë sa për harruam me i ndez dritat na dënojnë, me Prandaj nuk ia dolëm të kuptojmë as Mbi eshtrat e tre milion viteve. ta futur syrin për ta parë!... ligj e pa ligj. Me leje kombëtare. Me trofe robërinë, as luftën e as lirinë. Nëse bëjmë diçka të çmendur historia Maj, 2017 18 - LETËRSIA SHQIPTARE JASHTË VENDIT E diel, 11 Qershor 2017

Ky është një cikël i autorit, që vjen pas shumë kohësh te “Milosao”. Botuesi i tij i ka përçuar dhe konsideratën përmes një letre të kujdesshme..., që është botuar në librin e fundit të autorit...

RPOEZIA

NGA LUAN RAMA «Il n’y a pas d’amour heu- reux» - Nuk ka dashuri të lumtur Sot është 12 nëntor, dhe në qiellin gri nuk di pse m’u shfaq një varg i Aragonit, fjalë të sjella nga dorë perëndie, “Nuk ka dashuri të lumtur” … Po e dashur, mbi qepallat e mia ishte shkruar, në qiell, “Nuk ka dashuri të lumtur”, pasi ajo është gjithnjë e dhimbur, si dielli që të godet dhe të bën të verbër buzë të kuqe «cramoisi», Charlotte pëshpëriste ende nën zë atje ku Apollinaire me kohë kishte shkruar dhe buzët e thara t’i lë nga etja, dhe meqë s’kam kalem, “Victor, i ëmbli im”, në shtroje vargjesh, dashurish të harruara, këmbët e përgjakura nga ecja e gjatë meqë s’jam piktor Eleonore qëndronte pa folur si statujë, ti fluturove si në një tablo të Chagall për të hyrë në banesën e fundit të shpirtit, filloj ta skicoj me sytë e mi «Ti më mësove të dua», pëshpëriti më së fundi ajo, në kërkim të prindërve të tu. atje ku humbet kujtesa vizatoj vetullat, qerpikët, thuamë dhe njëherë si dikur, Todesfuge u recitua dje në Bundestag dhe ku përqafimi ynë ngujohet në cepin e botës zbres poshtë mbi faqet rozë, «që jam jeta e jetës tënde», ndërsa unë dëgjoja ende dënesën e Seine-s si në një palimpsest shkruar nga dorë murgu. prehem pak në mjekrën ovale të saj thuamë, folmë ëngjëlli im i kuq, dhe 40 vjet më pas… Po, «nuk ka dashuri të lumtur», dhe vazhdoj të vizatoj hiret pëllumbi im i bardhë, sepse gjumi ynë është gjithnjë i shprishur si të isha Man Ray «Poeti im bujar po shkon symbyllur…» përshendeste dhe puthja e syve djeg, në dritën e atelierit të tij, Henrietta Vendi im në ankthin e vetmisë dhe të pritjes, të vizatoj linjat e një të panjohure e hirtë dhe e thinjur akoma më shumë për të dashurin e në tik-takun e mungesës që zgjat, në moshën e saj të artë, saj, Vendi im është një rrëfenjë në zhgjandrën që s’ka fund si një Simonetta e Boticelli-it, «Ti më shpëtove nga zija dhe dëshpërimi, e vjetër sa bota, dhe në frikën e humbjes që përgjon në një velur të zi, si një Hendricke e Rembrandt, më hape dritaren e madhe të shoh botën, është një shpat që zbret poshtë në lotin që mbetet në qerpik që të shoh refleksin e syve e me fytyrën e dashurisë së parë, më dhe kurajon të shkoj në rrugën që ngjitet” në krahë të thyer shqiponje, mi atje në sedilje “ndiq diellin” më the, “ndiq dritën” është një lumë lotësh “Nuk ka dashuri të lumtur”, ku gjithë gratë e botës flinin atë çast, «S’ka gjë, le të t’i vrasë sytë »… që derdhet në një det hidhërimi, pasi ne vuajmë robërinë e njëri-tjetrit në sytë e saj, Dy milionë këmbë shkonin mbi trupin e vrarë të Parisit është një pranverë e hidhur dhe e mardhur. robër të lumtur dhe të lumtur-robër me këmbën pak të ngritur që dergjej si gjinjtë e një gruaje të ve, Vendi im është ofshama ime që çpon qiejtë në jerm, në kohën që s’mbaron, një model arti pashë, një frut dashurie një milion zemra e ndiqnin nga pas, është një tokë e thatë, e lënë djerrë, si mbi çarçafët tanë të kuq, që s’duhet kafshuar… të rënda dhe të trishta zemrat e të dashurave një shpirt i mpiksur nga ngashërimi mbetur pa frymë në syrin që na shndrrit, Shëëët, ajo po fle, që ende i këndonin nën zë dashurisë së tij: në dritë qiriri, dergjur ashtu në dhimbjet e njëri-tjetrit, por papritur ajo u zgjua, “Le të jenë dehjet e puthjet tona shtrati yt i fundmë është gjethja e ullirit që tundet fillikate në erë mbetur pezull mbi kozmos, në çdo stinë e moshë. kthyer nga unë. që vdekja të mos mundë të rrëmbejë”… mbi varret e vjetër, me gurët pa emër, “Nuk ka dashuri të lumtur” Buzët u hapen si petale trëndafili, vendi im është një fshat i braktisur kur vazhdon të dashurosh dhe në gjumë, ajo më pa, me puse të heshtur dhe dyer të kyçur. pasi Iseult e Tristan, Heloïse e Abelard, Vendi im është një poemë e pambaruar. unë e pashë, «Todesfuge» recitohet Fornarina dhe Raffaello, Hanska e Balzak, ajo qeshi miqësisht Eshtë bujtina në rrugën malore Juliette e Hugo apo Elsa e Aragon, por atëherë i ndrojtur mbylla sytë, në Bundenstag e zbrazët, e verbët, pa njeri, mijra dashnorë të tjerë të flija në një tjetër botë, është vreshta e shkretuar, pylli i prerë rrafsh, zgjuar janë ende te një tjetër grua… dhe kobi i tokës së braktisur, në përrallën e ëmbël dhe të dhembshme të dashurisë… In memoriam për Paul Celan është një emigrant me letrën e nënës mbetur në xhep me fjalë premtimi, Në tren, Paris-Dauville, 11 janar 2016 2 Në përvjetorin e «Natës së kristalit» është një kthim i vonuar nën një diell të verbuar. Fuga e vdekjes u recitua në Bundenstag Shëëët… ajo po fle! Mjerisht vendi im është kthyer në plaçkë tregu Ish të dashurat përcjellin Todesfuge… e kënduar nga Paul Celan i atyre që duan aq shumë pushtetin Treni shkon me vargjet e Margaritës e të Sulamit Hugo-in në Pantheon që zgjohen e ngrysen me të në shtrat, ndërsa ajo ballë meje fle, që pikëlluan në ngjizmën e kujtesës. është një orgji politikanësh pa skrupull një këmbë pak e ngritur “Hugo vdiq!” - lajmëruan kambanat e rënda të katedrales Ku është qumështi yt i zi Celan që dinë veç të premtojnë parajsën. si skenë e një modeli “Notre-Dame”, ai i kampit të makthit të madh Por vendi im është dhe një lojë fëmijësh pështetur lehtë pas sediljes së saj, ndërkohë që trupi i tij nisej nga “Harku i Triumfit” qumështi për vajzën me flokë prej hiri që kapërcejnë litarin në rrugët e shpresës, treni shkon, xhamat piklojnë, me kuajt përpara veshur në zi, nga shkrumbi i zjarrit universal? është dhe një ëndër e dielltë retë rendin me vrap populli i heshtur shkonte pas poetit Ku janë ëndrrat e tua të përcëlluara që shkon ngadalë në hapat e një vajze të re duke braktisur tutje ta çonte në strehën e “Pantheon”-it, pleksur me një fugë të Bahut dhe një psallm hebraik me një gjoks të njelmët, të kërcyer, një pemë të harruar, xhveshur, fillikat në tempullin e kurajos e të lavdisë, puthur bashkë është puthja e ëmbël e fqinjes së dashuruar dhe qullur në shi, dy milonë këmbë rëndonin mbi trupin e drithëruar të në telat e ftohtë të Dachaut, Aushvitz, Mathausen…? dhe dasma që do të bëhet në vjeshtë, ndërsa ajo, symbyllur, Parisit, Të lexosh sot «fugën» tënde Celan, vendi im është dhe mbetet gjithnjë rrëfenjë shket tutje bashkë me ëndrrën e saj. një milion zemra e ndiqnin atë në rradhë, do të thotë të qash përsëri që më mban të robëruar gjithnjë… Ku shkon kjo vajzë, ku? nga turma njerëzit tundin kapelet, dhembjet, shamitë, të rrënqethesh dhe të të çahet shpirti Në ç’krahë, në ç’brigje?… mes tyre dhe të dashurat e tij të dikurshme, si shegë e hapur mes hirit të zi Lë librin mënjanë dhe shikoj sërish, Louise, Leone, Blanche, Isabelle,1 ku gjaku është mpiksur, Poetët vdesin si zogjtë këmba gjithnjë ngritur ndërkohë qe e dashura e tij e përjetshme Juliette do të thotë të mallkosh ende dhe buzët e pulpta, të kuq, ajo që e ndoqi në mërgim, gjer në Hauteville House, dhe të mermëritësh këngë zie, Arben Shehi shkoi të shuajë gishtërinj të gjatë me manykyr nderur në ajër, kishte vite që kishte vdekur… të fshish lotin e përcëlluar të «Natës së kristalit» dritën e tij një natë më parë. veç gjoksi i saj dihat «Victor-i im!» pëshpëriste në lotë e bukura Esther, me frymëmarrjen e botës - letrat e tua që digjnin, i ruaj ende, I ëmbli Celan, Poetët bien si zogjtë, dhe gjithë grave të dashuruara, letrat që shkrove për gjinjtë e mi të bardhë, ti nuk e mbajte dot barrën e tmerrshme të shkatërrimit të parët, puthur, në ekstazë, si në gjumin e vonë, ti thoje se kishin erë jargavani, dhe nuk mund ta dëgjoje më ehon e apokalipsit, goditur nga rrufetë, poshtë një shekulli gri, ndërsa unë si e çmendur ngjeshja buzët mbi gjoksin tënd, barrën e tmerrshme të humbjes së prindërve, sepse ata janë më afër stuhisë dhe diellit, ajo lëviz kruspull mbi duar, qafën dhe sytë e ty”, atë dorë të atit që tu zgjat poetët janë zemra zogjsh gjithë plagë gati për ta mbajtur në krahë “Ja tek shkon heroi i Francës”, thoshte populli dhe që ti s’munde ta prekje dot, prandaj bien të parët, për t’ia çuar orakullit të Delfit, “Lavdia dhe britma jonë”, thonin këmbëzbathurit, nuk munde t’i harroje oxhaqet që villnin qumështin e zi… krahëthyer e përgjumur pallto e zezë, dashuria jonë e madhe shtonin ish të dashurat, Një natë plot yje, mbi Seine, në një vdekje të pambarimtë flokë të zeza, Ginette vraponte të shihte kortezhin për herë të fundit nga ura e gurtë Mirabeau, dhe në një jetë që nuk shuhet, E diel, 11 Qershor 2017 LETËRSIA SHQIPTARE JASHTË VENDIT - 19

por jeta tënde e re do të ishte burgu dhe një copë qiell i prangosur mon këtë. Vdekja e një poeti pikëtakon luftrat shkatërrimtare, nga jeta e përdit- pista e aeroportit të Rinasit që ndërtohej, Për Luanin... ndonjëherë shpirtin e popullit. Shpirti ësh- shme, nga qytetet (Parisi në veçanti), nga uniformat e pista dhe të zhgryera nga dhembja e trishti, të pikërisht fryma, frymëmarrja, principi vështirësi që vendi yt, Shqipëria, përbal- ti që aq shumë e doje atë tokë të mbytur vital ku marrin jetë forcat e brendshme lon me mund. Nuk e di nëse një poezi në urinë e lirisë që klithte, NGA LUC VIDAL* shpirtërore apo transhendente si fjala poezi mund të pengojë një luftë, por e shpërn- të kohës dhe viteve kapur në telat me gjemba, ibri yt « Territoret e shpirtit » është (nga greqishtja e vjetër poesis), çka do të darë në kohën e duhur nga shkollat, ko- që të mundje frikën e rezistoje, Lnjë mënyrë për të vazhduar bash- thotë të bësh, të krijosh, të fabrikosh. Në munitetet, nga mediat e festivalet, në ti recitoje Baudelaire dhe Rimbaud. këpunimin tonë të vjetër që ishte ndërpre- intimitetin e banesës së tij, poeti bëhet « kafenetë dhe në rrugë, mund të kon- Kur dole nga burgu ti kërkoje nënën tënde, rë. Më 2001 unë botova librin tënd me poezi voyant », parashikues. Qartësia që ai na tribuojë në paqen e botës dhe veçanër- nënën e degdisur në një qytet të largët në dy gjuhë, frëngjisht-shqip Mbulomëni ofron, kjo plagë më e afërt e diellit siç shk- isht në paqen e brendshme të njeriut. në një kasolle vetmie dhe zie, me një copëz qiell, mbi dramën e emi- ruante René Char, i ofron botës mundësitë Forca e fjalës që përçohet nga poezia, dhe e gjete, e vetmja herë që qave, grantëve dhe të mërgimit, ekzilit. Më 1999, e shërimit të shpirtrave tanë të plagosur. nëse ajo frymëzon njeriun politik dhe nëna të fshinte lotët, ishte Udha e gjatë në tunelin e Platonit ( I dua poezitë e tua dhe vargëzimet e gja- njeriun e zakonshëm, kjo sjell sinqer- nëna që kishte numëruar bashkë me yjet Le long chemin sous le tunel de Platon), ta lirike ku dallgët e fjalëve të tua gjeniale itein dhe nevojën për të kërkuar har- mijra ditë që shkonin fillikat në fillin e kohës pafund. një ese mbi artistin e pushtetin në epokën vijnë me ndjenja e yje vëllazërore. Dua në moninë brenda vetes. Poeti është totalitare, në vendin tënd, nën diktaturën veçanti disa prej tyre si « Poetët vdesin si udhëtar i palodhshëm fjalësh. Erazmi e Enver Hoxhës. Ashpërsisë së botës ti i zogjtë » dhe që digjen ende, sytë e hapur e të modern që ti kërkon të fillojë një « rev- Mon cher Jusuf, përgjigjeshe me bukurinë e poezisë dhe njomur, « Shenjat e pikësimit » me vargjet olucion » humanist e besoj edhe midis ti vije nga metropoli i Europës fjalën profeci. Ti e sheh poetin si një pro- që shkojnë si kalorës… mbi letrën e shen- nesh, është në këto territore shpirti që e megjithatë asnjëherë nuk i urreve inkuizitorët e tu, fet. A është gjithashtu dhe një zedhënës i jtë, « Njëqind dashuritë e Pablo Nerudës » ti i përshkon me durim. Nëse Erazmi mbretërit e natës së errët, Zotit, i Hyjnive të Olimpit apo të një zoti që mbërthejnë trupin tënd dhe të gjithë shkruante veprën e tij Elozh i çmen- ti fluturon tani në këtë avion të vogël ?... Ai u jep mundësi njerëzve t’i këndojnë botës, « Kënga e fundit e Robert Desnos » që durisë, ti në fund të fundit shkruan eloz- dhe krah Agit, gruas tënde, bukurisë dhe të ulen në gjunjët e saj siç priste agimin… hin e poezisë, atë të poezisë së tashme ne kujtojmë jetën që jetove, bëri Rimbaud. Eshtë një dhunti përrallore. Libri yt është një këngë dashurie për nje- dhe profecinë e ardhmërisë së botës për qeshim me historitë e tua, Këto fjalë na sigurojnë një mbrojtje dhe riun e dashuruar si dhe mjaft intim. Ai për- të mirën e vendit tënd dhe të botës. pastaj qajmë, qajmë dhe qeshim, na çlirojnë nga frikat. Homazhi që ti i bën shkohet nga poezia franceze dhe poezia e sepse arkivoli yt herë pas here rrëshqet në poezitë e tua Victor Hugo-së, e dësh- botës, nga zënkat njerëzore, tragjeditë dhe *Poet botues e zbret me zhurmë dhe ne të mbajmë që të mos zgjohesh. Ishte Agi yt që më lajmëroi atë mëngjes të ftohtë, nuk besonte se ti kishe vdekur atje, në «Rue Croix Nivert», poetët vdesin të parët - Më ndrite shpirtin! - më the ti. ishte klithma tënde e heshtur të gjeta krahëhapur, si një kryq, pasi ata kanë rrëmbyer zjarret dhe zërat qiellorë - Sonte do flë me tim bir! - i the atit tim, në kalvarin dhe natën e gjatë, si në një tablo të El Grecos, prandaj dhe qielli i dënon ata, dhe ai shkoi në dhomën tjetër duke tundur kokën, klithma për gjirin e fshehur të fola, por ti flije i dërmuar nga lodhja e gjatë poetët vdesin të parët nga cfilitja e madhe gëzonte, dhe dëshirën e një shtrati, e përkthimit të një letërsie të madhe, se gjithë jetën ata mbjellin dashuri, dhe ti më pështolle në shtratin tënd, por ti ishe dhënë tashmë, atëherë fillova të të rruaj, poetët shuhen nga loti dhe malli i gruas, kujtoje se isha fëmijë, “burri” yt ishte Jezu-ja të vesha këmishën e bukur, poetët të djegin zemrën dhe të lenë pa frymë një fëmijë 45 vjeçar… që rrinte mbi kokën tënde me kurorën plot gjemba, të lidha një kollaro blu, me vdekjen e tyre, pjella e ngrohtë që kishe lindur ishte ende në krahët e tu. ku çdo natë një pikë gjaku binte mbi ballin tënd doja të ishe i bukur si në netët që kalonim bashkë poetët djegin gjithnjë me sytë e tyre të hapët e të lagësht... Ky burrë i vogël, tani është PA Nënën e tij! gjak mbi çarçafët e tu të bardhë, në shtëpitë e miqve tanë francezë, Më lot endem rrugëve të Tiranës dhe ti gëzoheshe Yves Mabin të quante gjithnjë «Jusuf francezi» Paris, 9 shkurt 2016 në natën e zezë, të zezë, Jezu-ja më do thoje ti pasi ti e doje gjuhën frënge po aq sa dhe shqipen, duke kërkuar nënën time Jezuja më thotë t’i duash të tjerët ti jetoje gjuhët dhe kulturat, aromën e saj të qumështit dhe të bukës, më të varfërit e të varfërve, të ngjashmit e tu, gjithnjë duke përshkuar urën mes dy kombeve. Një burrë i vogël PA Nënën e tij më kot pres agun e së nesërmes duaji edhe nëse janë në jerm, gjer në frymën e fundit, Nënat digjen si fluturat, me të qeshurën e saj që jehon ende dhe mohoje veten, ti flutura e hirtë e qiellit… krahëthyerat nëna, me fjalët se kjo jetë është thjesht një roman, Mon cher Jusuf, dhe ti i deshe shumë, ti flutura e trishtë e qiellit, të uritura nga dashuria, një roman dashurie e pafund… ti kërceje më bukur nga ne, duke mohuar të gjitha ëndjet e kësaj bote, të etura gjithnjë, Dhe unë ika sërrish, charleston, tëist, rock and roll, në krah të statuetës së Virgjëreshës ti kishe shkruar “Kam buzëthara, buzëplasura, buzëvrara, kapërceva male, qiej, më duket sikur ende kërcen dhe tani atje në akivol, uri”, me jasminin e fshehur në pragun e pritjes së gjatë, një tufë lejlekësh hallakateshin të çoroditura pa ditur ku në qiellin e kuqërremtë që përshkojmë atje, në “Shtëpinë e zemrës së dlirë”, bulëzuar në plagën e madhe të mallit të mungesës… shkonin dhe në natën që bije, atje ku në krahët e tua vdiste fëmija i braktisur i Kalkutës, Erdha po atë mëngjes kur ora kishte mbetur, pa ditur nga vinin, kur tutje mbi det, lëmë Korsikën dhe i afrohemi Kaprit. ku një plagë më shumë të hapej në zemër, ti flije përgjithnjë, ndërsa unë kisha ftohtë, ftohtë, Ne mbërritëm vonë në Tiranë, dhe trupi yt gjithë plagë endej në natën e pafund të doje gjithnjë të më flisje për dashuritë e tua nga avioni, mijra metra poshtë, në një natë me shumë yje dhe shumë zemra, Titagarh, kur të puthi për herë të parë im atë shikoja plisat e dheut që rëndonin mbi ty të prisnin krahëhapur në rrugë dhe në shtëpinë tënde rrugët e zymta shndrisnin nga plagët e tua por ti kishe fshirë buzët dhe kishe thënë: me një ngjyrë kafeje si në një sfond të Rembrandt, përdhese, trëndafilë ekarlatë me njëmijë petale në Kaligat, “Pse kjo është dashuria?” atëherë shpirtit i thashë: - «Shko, shko shtrihu dhe ti, donin të të puthnin sytë dhe të përshëndesnin, po Gonxhe, ti kishe uri, pastaj fute dorën në krahërorin e tij dhe thuaj për të miliontën herë se sa shumë e kishe pastaj, të nesërmen, të lashë në dheun tënd, sepse ti ua jepje dashurinë të tjerëve, duke ndjerë rrahjen e një zemre dhe duke humbur në të, dashur…» në katakombet e popullit tim, atyre që ishin më të uritur se ty, ah nënë, ti s’më prite E di se gjiri yt i rreshkur nuk dihat më, në ashtin e tokës, që vdisnin të nesërmen në ag bashkë me ty, edhe pse të kisha thënë se do të vija në fund të prillit Por unë ende kam në gojë shijen e qumështit tënd… si një shenjë, si një plagë, oh, njëqind mijë vdekje bashkë, më 1 maj ishte datëlindja tënde dhe u largova drejt Parisit. gratë brahmane luteshin për hyjninë “Kali”, por ti u lodhe nga pritja e gjatë, s’mund të më prisje më, 5 prill, 2016, në avion duke u kthyer në Paris. luteshin gjithashtu dhe për ty, “Motrën e Bengalit”, atëherë ti mbylle dritaret “Nënë Terezën” me sytë për botën e të verbërve, dhe nxore rrobën e zizë Mon cher Jusuf, Nënë Tereza “sari” yt blu u shfaqej në rrugë që mbaje prej vitesh në dollap, ditë më vonë, Agi më dhuroi një bluzë tënden si flamur shprese e shtrojë dashurie, nxore këpucët, fustanin dhe këmishën e mëndafshtë kishte uri… ngjyrë rozë, sikur të isha në moshën e dashurisë, “Nuk jemi vetëm” thonin leprozët, pastaj mbylle qepallat për mos t’i hapur më, Po nënë, ti kishe uri, vesha bluzën tënde në ditët e para të verës, “Nëna jonë po vjen me hapat e diellit”. dhe ti çuditërisht u ngrite, dole nëpër terr, urinë e madhe të dashurisë, zbrita në Montparnasse drejt Hôtel des Invalides Kështu të kishte mësuar Drania tënde që fëmijë, hape portën e botës dhe shkove në majë të gishtave, dhe ndalova në urën Pont Neuf mbi Seine, “Bëj një të mirë sikur të hedhësh një gur në det”, si në një valle çame, kishte fllad, ishim bashkë, të dy, dhe ti e mbushe detin me “gurët” e tu të nxehtë, veç portën e shpirtit mbaje hapur, i pështjellë me frymën tënde, ti, nëna jonë e vdekur e dije se do të vija më së fundi bashkë me stuhinë në të mbaja mbi trupin tim, që ngjitesh në altarin e poetëve, zemër, dy ditë para se të vdisje më kishe premtuar në qiejt e dashurive të një bote jetime… të të puthja sytë në përgjumjen e madhe. se do të vije te unë për një uiski, - Ku shkon kështu? - të thanë hyjnitë por ti nuk e mbajte fjalën, Mon cher Jusuf…3 - Ti ke vdekur!... atëherë u ula në kafenenë në cep të Notre-Dame Ti fluturoje në ajër mbi Parisin tënd, - Shkoj të kërkoj të dashurit që më mungojnë… dhe porosita dy uiski, edhe pse i vdekur në arkivol, Trupi yt kishte nxjerrë avull gotën time e ktheva me fund, tani ti s’mund ta shihje më qytetin tënd të adoleshencës, avullin e fundit, kisha mall për ty, tjetrën e piva ngadalë, as “Harkun e Triumfit” dhe avenynë “Victor Hugo” dhe unë imagjinoja se endesha në avullin tënd të bardhë, kuvendoja, kujtonim kohëra, ku puthe për herë të parë, shikoja Tiranën në brymën e kohës vajzat e bukura që endeshin në erë, jetën efemere, as Senën dhe «La Tour d’Argent» dhe unë fëmijë që shtyja me shkop një rreth të hekurt, dhe prisja, prisja të binin kambanat e Notre-Dame… kur atë natë pranvere të vitit 1939, zbathur, në rrugicat me kalldrëm, ti do të ndaheshe me të dashurën tënde për mos ta shikuar nga dritarja e shtëpisë sonë dëgjohej muzika e filmave të (Footnotes) më, 1 kinemasë, Pas vdekjes, biografët gjetën një bllok të tij me emrat e duke i puthur sytë e gishtërinjtë, dhe zhurma e karros ku Akili tërhiqte triumfator rrugëve, datat, orët e takimeve, inicialet e të dashurave apo duke i premtuar se do të ktheheshe. trupin pa jetë të Hektorit… emrat e tyre të plotë. Të nesërmen ti puthje kalldrëmin e ngrohtë 2 Ti kërceje bukur nëna ime, Në «Natën e kristalit», siç hyri në histori (Reichskristallnacht), të stacionit të trenit «Gare de Lyon», të kujtohet kur pesëmbëdhjetë vjet më parë e cila ndodhi në natë n e 9-10 nëntor 1938, në Gjermani u lufta sapo kishte nisur, erdha në mes të natës? shkatërruan nga nazistët 200 sinagoga, 7500 dyqane u bas- Paris-Romë-Tiranë, Kisha pesë vjet pa të parë, ishte mesnatë, tisën dhe qindra hebrenj u vranë e u arrestuan. Ishte fillimi i me shpresën e një jete tjetër, ndërsa ti përgjumeshe duke pritur në divan progromit të madh për zhdukjen e hebrenjve. përmes tymit, mjegullës dhe zjarrit, 3 të putha lehtë në ballë me buzët që digjnin: I shtrenjti im Jusuf. 20 - HISTORIA E diel, 11 Qershor 2017

Studiuesja e njohur, prof. Kaliopi Naska, në vazhdën e punimeve të saj historike, këtë herë në një formë shumë të larm- ishme por edhe lehtësisht të asimilueshme për publikun, na ka sjellë albumin studimor historik “Vetëqeverimi i Korçës, referuar të përkohshmeve ‘Adriatiku’ dhe ‘Gazet’ e Korçës’”. Këto të dyja s’janë thjesht dy organe aktive që shtypen në qytet, por edhe kronika më e gjallë ku përshkruhen ngjarjet e atyre ditëve në Korçë. Me një metodologji tepër komuni- kuese dhe të pastër, ofruar prej saj, lexuesi kupton dhe orientohet në një nga ngjarjet më të mëdha të historisë ko- BBOTIM mbëtare në dekadat e para të shekullit XX...

NGA BEN ANDONI Vetëqeverimi i Korçës nga prof. orçë. Është viti 1916. Më 24 nëntor të këtij viti, Themis tokli Gërmenji bën një vep Krim të jashtëzakonshëm për kushtet krejt kaotike, ku ndod- het krahina e tij dhe e gjithë Shqipëria. Naska, në një album historik Kërkon takim me kolonelin Dekuan, që menaxhon forcat frënge në qytet si përgjegjës për nënshkrimin e pro- dhe i drejtohet me një pasazh që do të tokollit të 10 dhjetorit. Fatin më të keq mbetet gjatë në mendjet e bash- e pati Th. Gërnenji që u arrestua dhe u këqytetarëve: “Unë jam një patriot dërgua në Selanik, ku u nxor përpara shqiptar. Nuk kam asnjë shkak një gjyqi ushtarak dhe u dënua me vde- armiqësie kundër francezëve. Nuk kje, me akuza të sajuara e të pavërtet- kam qenë kurrë kundër jush, por me uara si “agjent” i Fuqive Qendrore më ata që më dukej se garantonin lirinë e 9 nëntor 1917. Pas pushkatimit të Th. atdheut tim. Unë grekët i shikoj si Gërmenjit, u abrogua më 16 shkurt armiqtë tanë më të mëdhenj. Kam 1918 edhe protokolli i 10 dhjetorit, që marrë armët për t’i luftuar. Tash që ishte një goditje për forcat atdhetare autoritetet franceze larguan nga Ko- shqiptare dhe çështjen tonë ko- rça përfaqësuesin e qeverisë greke, mbëtare, ndonëse Korça mbeti njëlloj nuk kam më asnjë arsye për të qën- shqiptare. Qeveria greke kërkoi në druar në mal. Vij pra tek ju si një njeri Konferencën e Paqes në Paris anek- plotësisht lojal, kimëni në dispozicion. simin e Korçës dhe Gjirokastrës. Kul- Nuk kërkoj gjë tjetër veçse t’ju ndih- mi i këtyre kërkesave shoviniste arri- moj e të vë në shërbimin tuaj influ- ti me nënshkrimin e traktatit Titto- encën time mbi popullsitë”. ni–Venizelos më 29 korrik 1919. Mad- Studiuesja e njohur prof. Kaliopi je, qeveria greke po përgatitej të push- Naska, në vazhdën e punimeve të saj tonte ushtarakisht Korçën, sapo ta historike, këtë herë në një formë linin atë francezët. Kryeministri i shumë të larmishme por edhe lehtë- sa të trajtuara që me Traktatin e fshe- qiptare nën një korpus vullnetarësh e shkaktuar rrëkëllyerjen e përshpe- Francës, Klemanso u tregua i gatshëm sisht të asimilueshme për publikun, htë të Londrës të vitit 1915. Për fat, në shqiptarë nën komandën e Themis- jtuar të ngjarjeve. Në mbrëmjen e 3 t’ua bënte këtë blatim dhe kryekoman- na ka sjellë albumin studimor his- tetor 1916, vjen në Shqipëri regjimen- tokli Germenjit. Nga këtu fillon për- dhjetorit, mora nga ai një letër, në të danti i fuqive aleate, gjenerali Fransua torik “Vetëqeverimi i Korçës, referu- ti i parë i kalorësisë së lehtë të Afrikës, pjekja grekë për organizimin e një cilën ai më shpallte se ishte krejt i d’Esperay u tregua i gatshëm t’ua lës- ar të përkohshmeve ‘Adriatiku’ dhe i komanduar nga nënkoloneli de Bur- kryengritje brenda në Korçë, për t’i disponuar të linte armët, në qoftë se honte Korçën forcave greke. ‘Gazet’ e Korçës’”. Janë jo thjesht dy nazel, që e pushtoi ushtarakisht ka- treguar de jure botës se popullsia e komanda proklamonte pavarësinë e Në dhjetor të vitit 1917 “Gazet’ e organe aktive që shtypen në qytet, por zanë e Korçës. Me ardhjen e forcave donte Greqinë dhe se madje popullsia Kazasë së Korçës, nën mbrojtjen ush- Korçës” nuk boton më lajme mbi vep- edhe kronika më e gjallë ku përshk- franceze, këta larguan grekët e ash- e Korçës donte bashkimin me Greqinë. tarake të Francës. Kuptohet vetiu se rime të administratës së Këshillit Qe- ruhen qartë ngjarjet e atyre ditëve në tëquajtur kostandinistë, si kundërsh- Kështu do të ndodhë veprimtaria e unë nuk isha kompetent për të veritar. E tërë administrata kishte Korçë. Me një metodologji tepër ko- tarë të Antantës kurse vendin e tyre e 2 prillit 1914, kur Peshkopi grek Ger- marrë vendimin, që dëshironte Sali kaluar në duart e delegatit francez, munikuese dhe të pastër, ofruar prej zunë venizelistë, që shpejtuan të zi- manos u ra kambanave të kushtrim- Butka, por ishte detyra ime të stu- prefektit të policisë Franceze dhe të saj, lexuesi kupton dhe orientohet në nin vendin e tyre në Korçë nga Selan- it, si edhe njoftoi ushtrinë greke që të dioja në mënyrë sa më të plotë çësh- komandës ushtarake franceze. Ato një nga ngjarjet më të mëdha të his- iku, ku e kishte ngritur qeverinë Veni- ndërhynte për të “shpëtuar” vëllezërit tjen e t’i jepja Gjeneralit Kryeko- jepnin çdo njoftim dhe vendim. Për torisë kombëtare në dekadat e para të zelloja, nën mbrojtjen e fuqive usht- në Korçë. Për fat, forcat e xhan- mandues të gjithë elementet e ven- këto ndryshime në gazetë nuk jepet shekullit XX. arake të Antantës. darmërisë shqiptare, drejtuar nga dimit që do të mirrte në këtë mes”. asnjë njoftim apo shpjegim. Një hesh- Gazeta e pavarur “Adriatiku” jetoi ... oficeri holandez, G.Sneller; korpusi i Koloneli Dekuan dhe Themis- tje e plotë dhe për dënimin me vdekje nga dhjetori i vitit 1916 deri më shkurt Pak ditë më pas, akti i shpalljes së vullnetarëve të Korçës i komanduar tokliun do hartojnë dokumentin e padrejtësisht dhe tradhtisht të 1917, kurse “Gazet’ e Korçës” nga dh- vetëqeverimit të qarkut të Korçës më prej Themistokli Gërmenjit dhe forcat shpalljes të vetëqeverimit të kaza- Themistokli Gërmenjit më 9 Nëntor jetori 1916 deri në gusht të vitit 1918. 10 dhjetor 1916, konsiderohet si një vullnetare të Kajo Babjenit nga Gora, së së Korçës, që sipas Dekuan-it, do 1917 nga gjyqi ushtarak i Armatës së Kjo e fundit pati mbështetje më të nga ngjarjet madhore në historinë e si edhe batalioni të Kolonjës të ko- të përbënte në një farë mënyre “Sta- Lindjes në Selanik. Për këto ndry- madhe nga komanda ushtarake Shqipërisë. E gjitha nisi si një kundër- manduar nga Gani Butka, bashkë me tusin themeltar të Shtetit autonom shime në gazeta nuk u botua asnjë franceze dhe do pasqyronte më gjerë shti përgjatë kohës së Luftës Ballkan- kapitenin amerikan Spenser, i thyen të Korçës”. Ky ishte një akt historik shkrim që të jepte të dhëna si për ndry- veprimet politike ushtarake, admin- ike të vitit 1912, kur qarqet e Korçës kryengritësit rebelë pas katër ditësh tejet i rëndësishëm në historinë e shimet politike, ato ushtarake dhe ad- istrative e vendore të kësaj krahine dhe të Gjirokastrës u pushtuan nga ministrative, si edhe zëvendësimit të në kushtet e pushtimit. Studiuesja ushtria greke, e cila vendosi një prefektit të prefekturës së policisë me Naska citon Robert Vaucher, korre- regjim ushtarak, që bashkë me an- Qeverisja e Korçës një francez, kur po në këtë muaj e spondent i revistës franceze dartët dhe bandat nga Kreta dhe ku Koloneli Dekuan dhe Themistokliu hartuan dokumentin e shpalljes të kishin dekoruar prefektin Gërmen- L’Illustration për këto organe, duke të ashtuquajturat “batalionet e shen- ji aq të suksesshëm dhe aq bash- veçuar Gazet’ e Korçës që”ishte edhe jta” kryen një genocid të madh ndaj vetëqeverimit të kazasë së Korçës, që sipas Dekuan-it, do të përbënte në një farë mënyre “Statusin themeltar të Shtetit autonom të Korçës”. Ky ishte këpunues me komandën ushtarake më kryesorja”. popullsisë shqiptare në vitet 1914 në franceze në mbarëvajtjen e punëve ad- Kolonjë, Korçë etj. një akt historik tejet i rëndësishëm në historinë e Korçës dhe të Sh- ministrative dhe ruajtjes së qetësisë Historia e Korçësorçësorçës Atë kohë ngjarjet që përfshijnë qipërisë. Po ashtu, edhe gjeneral Sarrej i telegrafonte Ministrisë së dhe rendit në kazanë e Korçës, shkru- Jemi në kulmin e Luftës së madhe vendin janë të tmerrshme. Në kroni- Punëve të Jashtme të Francës në mars 1917: “Korça deshi të ishte e an zonja Naska. të Kombeve. Rreziku kryesor për kat e kohës precizohet se vetëm në pavarur dhe e tillë u bë. Qysh atëherë, në këtë krahinë mbretëron qetësia”. Duke cituar sërish atë: Me marrjen qarkun e Korçës, në atë kohë, konsid- masakrën e Panaritit janë masakru- fund të Krahinës Autonome u mby- erohet ai grek. Vetë koloneli Dekuan, ar rreth 450 njerëz të pafajshëm. Ng- llën dhe gazetat në fjalë, të cilat si or- që po bëhet i vetëdijshëm për forcën e jarjet janë tejet të koklavitura sepse luftimesh. Korçës dhe të Shqipërisë. Po ashtu, gane të shtypit, luajtën një rol në funk- shqiptarëve bën vlerësimin e parë të ndërsa vendoset pushtimi ushtarak, Autorja merret me shumë kujdes edhe gjeneral Sarrej i telegrafonte sion të përmbajtjes dhe formës së tyre tyre: “Në perëndim të Korçës, bandat në Korçë në të njëjtën kohë vendoset me ngjarjet që përcollën situatën pas Ministrisë së Punëve të Jashtme të në pasqyrimin e veprimtarisë së kësaj austro-shqiptare të Sali Butkës. Tërë- edhe regjimi civil grek. Ky i fundit drej- ardhjes së forcave frënge, por edhe Francës në mars 1917: “Korça deshi administrate të dyfishtë, asaj ko- sia e bandave të Sali Butkës kishte tohet nga guvernatori Argjiropulos, shpjegon qartë përmes setit të fotove të ishte e pavarur dhe e tillë u bë. Qysh mbëtare dhe asaj të pushtimit. Ato forcën e disa batalioneve franceze. Në që përdor gjithçka që të mos largohet dhe skanimit të gjithë procesin. atëherë, në këtë krahinë mbretëron zunë një vend të veçantë në shtypin veri të Korçës, bandat bullgaro-sh- nga vendi. ... qetësia”. Mirëpo, në mesin e vitit 1917 shqiptar të kohës, si organet e para të qiptare të Themistokliut kishin forcën Fuqitë e Mëdha do i bëjnë me dije Vite më vonë, koloneli Dekon i pra- ndryshuan disi ekuilibrat ndërko- një krahine shqiptare në kushtet e numerike të një batalioni francez”. më 31 janar 1914 qeverisë greke non në librin e tij “Gjashtë muaj his- mbëtare, si edhe zhvillimet e Luftës pushtimit dhe të luftës, për zbatimin Në fakt, historia fillon më shpejt. largimin e ushtrisë të saj nga Korça e tori të Shqipërisë” propozimet që i bënë së Parë. Franca afrohet me Serbinë e e një administrate shqiptare duke Pas Ikjes së Princ Vidit në fund të vitit Gjirokastra, si kompensim i dhënies asokohe Sali Butka dhe propozimet e Greqinë, gjë që e tregua edhe trak- kryer dhe detyrën e një gazete zyrtare 1914, Korça dhe Gjirokastra ishin të së Greqisë të ishujve të detit Egje. E tij në drejtimin e shpalljes së tatet që u nënshkruan prej saj në dëm të Krahinës Autonome të Korçës. pushtuara prej Greqisë. Fuqitë e detyruar ushtria greke largohet Vetëqeverimit shqiptar të Korçës. “Ky të Shqipërisë. Kthimi në pushtet i Veni- ... Antantës për ta kthyer Greqinë në kinse më 1 mars 1914. Dhe vetëm një evolucion do të kishte mundur të zellosit, që futi Greqinë në anën e Në vëmendjen tonë, albumi i fun- anën e tyre, i premtojnë Venizellosit ditë më vonë, më 2 mars Korça do ad- bëhej shkallë-shkallë, sikur një Antantës, qershor 1917, për të cilën dit historik i prof. Kaliopi Naska për- sovranitetin mbi Shqipërinë e Jugut. ministrohet nga forcat e xhan- përçapje personale e Sali Butkës, i cili ishin përpjekur me kohë qarqet poli- bën një kontribut jo vetëm të shquar, Greqia nuk mjaftohet thjesht më au- darmërisë shqiptare me oficerët nga teqeja e Melçanit vëzhgonte dhe tike të Francës e më gjerë, e ndryshoi por edhe shumë njohës për këtë peri- tonominë e Vorio-Epirit, por kërkon holandezë në krye. Për fat Korçën fil- ndiente edhe vetë aspiratat e bashkat- rrjedhën e ngjarjeve në Korçë. Kolo- udhë interesante të historisë sonë ko- aneksimin e Shqipërisë Jugore, kërke- lon dhe e drejton një administratë sh- dhetarëve të vet, të mos kishte ardhur nel Dekuan-in e larguan nga Korça, mbëtare.