ISSN 2309-3455 (print) ISSN 2309-3471 (Online) Social Studies

Vol. 10, No. 1, 2016

Florian KULLA • Doreta KUÇI TARTARI • Shpëtim H. MEMISHI • Blerina XHAKOLLI RECI • Doralda TANELLARI • Aurela BOZO • Ibish KADRIU • Abdylnaser SINANI • Lediana XHAKOLLARI • Enida KUME • Elvisa SOKOLI • Blerta BODINAKU • Joana PAÇO • Ornela GJERGJI

Studime Sociale Vëll. 10, Nr. 1, 2016 Kriteret e botimit në revistën Studime Sociale

Revista “Studime Sociale” është revistë e Institutit Shqiptar të Sociologjisë (Albanian Institute of Sociology). Ajo botohet me ISSN ndërkombëtar (print dhe online), si dhe është certifikuar si revistë shkencore nga Komisioni i Vlerësimit të Titujve Akademikë (KVTA) i Republikës së Shqipërisë, me vendim Nr. 170, datë 20. 12. 2010. Artikujt në “Stdime Sociale” botohen në shqip, anglisht, ose edhe në gjuhë të tjera, nëse recensionimi i verbër është i mundur. Parimi bazë i saj është rigoroziteti shkencor. Çdo studim që dërgohet për t’u botuar revistën “Studime sociale”, i nënshtrohet një recensionimi të verbër (blind review). Ai do t’u jepet për recension dy studiuesve të fushave ku bën pjesë studimi. Artikulli botohet nëse të dyja recensat janë pozitive. Detyra e përzgjedhjes së artikujve shkencorë është kompetencë ekskluzive e recensentëve anonimë. Artikujt mund të jenë shkencorë ose recensionues, krijime origjinale ose përkthime. Çdo artikull duhet të dërgohet në word, shoqëruar me një përmbledhje (abstract) në gjuhën e kundërt, si dhe me të dhëna për autorin/autorët, në 4-5 rreshta, si tekst. Artikulli mund të shoqërohet me shënime në fund të faqes (footnotes). Por përparësi në përzgjedhjen për botim kanë artikujt me referenca sipas sistemit të Harvardit (referenca të shkurtuara përgjatë tekstit dhe lista me referenca të plota në fund të tij, sipas rendit alfabetik të mbiemrave të autorëve). Referencat duhet të përbëjnë pesë elemente, që janë: a. Referencat e librave: 1. autori/ose autorët; 2. viti i botimit; 3. titulli i librit (në kursiv); 4. qyteti/vendi ku është botuar; 5. botuesi (për shembull: Merton, Robert. 1968. Social Theory and Social Structure. New York: Free Press). b. Referencat e artikujve nga revistat shkencore, ose përmbledhjet: 1. autori/ autorët; 2. viti i botimit; 3. titulli i artikullit (në thonjëza); 4. titulli i revistës/ përmbledhjes ku është botuar (në kursiv); 5. vëllimi, numri dhe faqet (për shembull: Buss, Loreta. 2010. “Childhood in Sociology and Society; The US Perspective”, Currant Sociology, Vol. 58, No. 2, pp. 355-350). Referencat duhet të përbëjnë pesë elemente, që janë: Referencat e plota, të listuara në fund të tekstit, duhet të korrespondojnë me referencat e shkurtuara nëpër tekst, të cilat vendosen si në shembujt: Për një autor: Weber (1998); (Weber, 1998: 156); ose Weber (1998: 156); Për dy dhe tre autorë: (Lazesfeld & Berelson, 1990) e (Olzak, Shanahan & West, 1986); Për më shumë se tre autorë: (Larsen ed al., 1989); për seritë e referencave (Blau, 1980; Kadare, 1995; Uçi, 2003; Pëllumbi, 2004; Omari, 1999). Në qoftë se për të njëjtin autor ka më shumë se një referencë në të njëjtin vit, atëherë shënohet: 2011a, 2011b. © Copyright: autorët e artikujve SOCIAL STUDIES

Vol. 10, No. 1, 2016

FOUNDING EDITOR LEKË SOKOLI ASSOCIATE EDITOR SEJDIN CEKANI

International Editorial Board CHAIRS SERVET PËLLUMBI Academic Director of the Albanian Institute of Sociology BRUNILDA ZENELAGA ALBSA Chair of the Publications Committee

ALEKSANDRA ÅLUND University of Linköping, Sweden AIRI-ALINA ALLASTE Tallin University, Estonia ALI PAJAZITI South East European University, Tetovo Macedonia Balkan Sociological Forum (BSF) ALFRED UÇI Albanian Academy of Science, Albania BARBARA HEYNS New York University, SHBA BESNIK PULA Center for the Study of Social Organization Princeton University, USA DUSHAN JANJIC The Institute for Social Sciences, Belgrade, Serbia EGLANTINA GJERMENI Minister of Urban Development and Tourism, Albania; Albanian Institute of Sociology (AIS), Albania ENKELEIDA TAHIRAJ University College London, England FARUK AJETI University of Vienna, Austria GIOVANNA CAMPANI University of Florence, Italy HALA AWADA Lebanese University, Beirut, Lebanon ILIR GËDESHI Center for Economic and Social Studies, Albania IRENA NIKAJ Universitety Fan Noli, Korca, Albania ISHWAR MODI India International Institute of Social Science, India JAN NEDERVEEN PIETERSE University of California Santa Barbara, USA JAY WEINSTEIN Eastern Michigan University, USA JUDITH BLAU University of North Carolina - Chapel Hill, USA KARL KASER University Karl Franzes of Graz, Austria KLARITA GËRXHANI University of Amsterdam, the Netherlands KLEA FANIKO University of Geneva, Switzerland KRISTO FRASHËRI Albanian Academy of Science, Albania LEDIA KASHAHU University Aleksander Moisiu, Durres-Albania LIQUN CAO Eastern Michigan University, USA MARK TIRTA Albanian academy of Science, Albania MARINA DALLA University of Athens, Greece MARTIN BERISHAJ University of Ljubljana, Slovenia MARSELA DAUTI University of Washington, USA PAJAZIT NUSHI Academy of Science and Arts, Kosovo ROLAND SEJKO “Bota shqiptare”, Roma, Italy NORA MALAJ Ministry of Education and Sport, Albania Albanian Sociological Association, Albania Tonin GJURAJ European University of Tirana, Albania SERGIOU BALTATESCU University of Oradea, Romania SUNAJ RAIMI State University of Tetovo, Macedonia SVETLA KOLEVEA Institute for the Study of Societies and Knowledge, Sofia, Bulgaria

© Albanian Institute of Sociology / Instituti Shqiptar i Sociologjisë Design: Orest Muça Scientific Journal, certified by the Highest Scientific Committee of the Republic of Albania; Decision no. 170, date 20th of December 2010 Contacts / Kontakte: Rruga “Pjetër Bogdani”, Pall. 36/1, Tiranë – Shqipëri Mobile: ++355694067682 E-Mail: [email protected]; [email protected]; www.instituti-sociologjise.al; Contents:

Florian KULLA Ndërtimi i marrëdhënieve sociale të fëmijëve me aftësi të kufizuara intelektuale...... 5

Doreta KUÇI (TARTARI) Punësimi në Shqipëri, llojet e sfidat e tij...... 13

Shpëtim H. MEMISHI Emigracioni ndërkombëtar dhe ndikimi i tij në zhvillimin ekonomik në Kosovëa...... 21

Blerina XHAKOLLI RECI Ndryshimet demografike në Shqipëri, tregues të tranzicionit të dytë demografik...... 33

Doralda TANELLARI Trampolina e vullnetarizmit...... 45

Aurela BOZO Mbi disa tendenca në lidhje me shkaqet e zgjidhjes së martesave gjatë vitit 2014...... 55

Doreta KUÇI (TARTARI) Varfëria në Shqipëri dhe ndikimi i saj në cilësinë e jetës së fëmijëve...... 65

Ibish KADRIU Immigration and integration in global contexts...... 73 & Abdylnaser SINANI

Lediana XHAKOLLARI Academic stress and coping strategies...... 79

Enida KUME Job satisfaction of social service workers in undergraduate educational institutions in Albania...... 89

Elvisa Sokoli & Blerta Introducing the Albanian version of the Adult Behavior Bodinaku & Joana Paço checklist for ages 18-59 (ABCL)...... 97 & Ornela Gjergji  4  Ndërtimi i marrëdhënieve sociale të fëmijëve me aftësi të kufizuara intelektuale Social Studies  Vol. 10  No. 1  5 

NDËRTIMI I MARRËDHËNIEVE SOCIALE TË FËMIJËVE ME AFTËSI TË KUFIZUARA INTELEKTUALE (Studim rasti)

Florian KULLA Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Shkencave Sociale (Student Doktorature) & Save the Children Email: [email protected];

Përmbledhje

Ky punim sjell në mënyrë të përmbledhur disa nga gjetjet më kryesore të një studimi të kryer nga autori i punimit. Në këtë artikull sillen disa nga dinamikat kryesore të ndërtimit të marrëdhënieve sociale mes fëmijës me PKU (phenylketonuria) dhe bashkëmoshatarëve të tij përgjatë viteve të shkollës 9 vjeçare. Edhe pse në punim reflektohet dhe del në pah i gjithë realiteti i shkollimit të fëmijës me PKU në shkollë, fokusi i punimit janë marrëdhëniet e tij sociale me shokët e klasës, që nga momenti i hyrjes në shkollë e deri në përfundimin e shkollës. Metodologjia e përzgjedhur në këtë studim është ajo e studimit të rastit. Për mbledhjen e të dhënave u përdor kryesisht metoda e vëzhgimit. Të dhënat u analizuan përmes kodimit. Gjetjet e studimit janë të shumta. Së pari ato japin një model me disa faza të ndërtimit të marrëdhënieve mes fëmijës me PKU dhe shokëve të klasës, e më tej ato shprehin rolin e të gjithë aktorëve në këtë proces socializimi. Në përfundim, nëpërmjet studimit të rastit, punimi nxjerr në pah faktin se edhe pse ekzistojnë ligje e politika arsimore në ndihmë të gjithëpërfshirjes së fëmijëve me nevoja të veçanta në shkollat publike dhe private të përgjithshme, implementimi real i tyre është në kontrast të plotë me realitetin e shkollimit të këtyre fëmijëve në këto shkolla. Punimi mbyllet me rekomandimet kryesore të dala nga studimi. Fjalë kyçe: autizëm, gjithëpërfshirje, PKU, aftësi sociale

Florian KULLA është diplomuar si psikolog klinik në Universitetin e Tiranës, Fakulteti i Shkencave Sociale. Studimet e tij doktorale janë të fokusuara në fushën e edukimit të fëmijëve me çrregullime zhvillimore. Ai është autor i një numri të konsiderueshëm artikujsh shkencorë, studimesh dhe librash në fushën e aftësisë së kufizuar. Prej disa vitesh ai është ekspert pranë organizatës Save the Children në projekte për aftësinë e kufizuar.

Social Studies 2016, 1 (10): 5-12  6  Ndërtimi i marrëdhënieve sociale të fëmijëve me aftësi të kufizuara intelektuale

HYRJE PKU nuk zbulohet që në lindje dhe trajtohet Konteksti dhe problemi i studimit menjëherë, kjo anomali e trashëguar biokimike pengon zhvillimin normal të Sipas një studimi të kryer pak vite trurit dhe, zakonisht, shkakton prapambetje më parë, fëmijët me aftësi të kufizuar të thellë mendore. Shenja të tjera të PKU- intelektuale, për një sërë arsyesh nuk arrijnë së së patrajtuar janë: sjellje agresive ose të të vazhdojnë shkollimin në klasat më të larta pakontrolluara, hiperaktivitet, çrregullime të arsimit të detyruar duke e lënë në mes të gjumit, sjellje që hyjnë brenda spektrit këtë shkollim (Sultana, 2006). të autizmit, ekzema dhe epilepsi. (Shaw Punime të tjera të kryera në vendin & Lawson, 1994). PKU në dallim nga tonë me këtë kategori nxënësish nxjerrin shumica e shkaqeve të tjera kufizuese ka në pah faktin se socializimi është një proces një etiologji të qartë dhe specifike. Duke shumë i vështirë dhe shpesh i dështuar. qenë një çrregullim gjenetik recesiv të dy Ndaj këtyre fëmijëve ka shumë paragjykim prindërit janë njësoj të implikuar në lindjen dhe diskriminim si nga stafi mësimor ashtu e një fëmije me handicap. edhe nga nxënësit e tjerë të shkollës, edhe Ky çrregullim ka një incidencë të pse nuk arrijnë të rendisin cilat janë këto ulët (7 në 100.000). PKU-ja si kondicion paragjykime dhe si shfaqen ato në mjedisin handikapues është e pranishme, por jo e shkollës (Closs, Nano & Ikonomi, 2003). e dukshme gjatë lindjes. Që në vitet ‘60 Sidoqoftë, asnjë studim i kryer deri më tani në shumicën e vendeve të botës të gjithë në Shqipëri nuk merr në shqyrtim shkollimin fëmijët e sapolindur testohen për PKU-në e këtyre fëmijëve në shkollat private, si dhe me qëllim pikasjen sa më herët të sëmundjes nuk analizon nënkategoritë e ndryshme të dhe fillimin e trajtimit që në javët e para të fëmijëve me aftësi të kufizuar intelektuale në jetës. Ky test nuk kryhet në vendin tonë edhe arsimin e detyruar. pse studimet tregojnë se incidenca e saj në Ky punim synon të plotësojë me Europë është 1 në 50.000 kurse incidenca informacion këtë hapësirë duke synuar të e kësaj sëmundjeje në vende të tilla si Italia hedhë dritë mbi përvojën e socializimit të një është një në 9000 lindje (Vegni, 2009). fëmije me pku gjatë procesit të shkollimit në Edhe në vendet e tjera të Ballkanit, incidenca arsimin e detyruar 9 vjecar. mendohet të jetë e njëjtë. Studimet longitudinale tregojnë SHQYRTIMI I LITERATURËS se individët e trajtuar vonë por që janë PKU rigorozë në dietë mund të kenë një ndryshim pozitiv (rritje) prej 20-45 pikësh në testet Fenilketonuria (angl. Phenylketonuria e inteligjencës. Megjithëse prapambetjet e = PKU) është një sëmundje e trashëguar, për thella mendore të shoqëruara me PKU të shkak të mungesës së enzimës phenylalanine patrajtuar mund të rikuperohen pjesërisht hydroxylase, e cila është përgjegjëse për me trajtimin me anë të dietës, fillimi i transformimin e fenilalaninës në tirozinë. menjëhershëm i trajtimit që me kryerjen e Kjo deficencë e enzimës jep rritje të nivelit testit depistues që gjatë lindjes është esencial të fenilanalinës në gjak duke shkaktuar për zhvillimin optimal dhe parandalimin e prapambetje të thellë mendore në individët e paaftësisë (Grosse, 2010). patrajtuar (Centerwall & Centerwall, 2000). Kombinimi i zbulimit të hershëm me Vitet e fundit është zbuluar se shumica e fillimin në kohë të një diete të kontrolluar me formave të fenilketonurisë (PKU) shkaktohen Phe, parandalon të gjitha rastet e paaftësisë nga mutacione në gjenin PAH që është i intelektuale në fëmijët e lindur me PKU vendosur në kromozomin 12q23.2. Nëse (Bower, Leonard & Petterson, 2000). Social Studies  Vol. 10  No. 1  7 

Fëmijët me PKU dhe ecuria e tyre në ashtu edhe fëmijët e tjerë (Beltempo and shkollë Achile, 1990). Për këtë arsye është detyrë e mësuesve të zhvillojnë strategji që Një numër i madh studimesh mbështesin klasat normale që të sigurojnë janë kryer së fundmi në krahasimin se ai është një mjedis i përshtatshëm për e fëmijëve me PKU të trajtuar herët mësim për të gjithë nxënësit. dhe bashkëmoshatarëve të tyre. Në përgjithësi, fëmijët me PKU shfaqin më METODOLOGJIA E KËRKIMIT shumë probleme në shkollë se fëmijët e Dizajni i studimit tjerë, probleme të cilat mund të lidhen kryesisht me funksionet konjitive, gjë që Studimi synon të eksplorojë rolin e i bën ata të kenë nevojë për më shumë shokëve të klasës tek fitimi i kompetencave vëmendje dhe kujdes të veçantë. Disa nga sociale tek një nxënës me PKU përgjatë funksionet konjitive më të studiuara janë: procesit të shkollimit të tij në një shkollë kujtesa pamore dhe auditive, aftësitë për të zakonshme 9-vjeçare. Për këtë arsye u të nxënë verbalisht, vëmendja, aftësitë përzgjodh dizajni me një rast të vetëm, sepse vizuo-spaciale, të motorikës fine, gjuhës ky dizajn lejon përdorimin e teknikave me dhe funksioneve ekzekutive. Shumica qasje cilësore dhe sasiore dhe mundëson e fëmijëve me PKU kanë probleme një kuptim holistik të marrëdhënieve të vëmendjes, të motorikës fine, dhe dhe mënyrës sesi ato ngjizen, formohen funksioneve ekzekutive. dhe rriten me kalimin e kohës, sepse Në një studim të Fischler u vu re se në thelb të kësaj qasjeje është besimi se këta fëmijë kanë probleme në përqendrim, sistemet njerëzore zhvillojnë plotësi apo rregullat ortografike dhe matematikë. integritet. Vëzhgimi i ndërveprimeve Lëndët në të cilat këta fëmijë kërkojnë më dhe marrëdhënieve mes shokëve të klasës shumë ndihmë është matematika, leximi, dhe fëmijës me PKU u përdorën për të kimia dhe fizika (Fischler et al., 1987) orientuar studimin. Sipas Koch (Koch et.al. 1987), 33% e Në këtë studim u përzgjodh një fëmijëve me PKU kishin mbetur një a më qasje cilësore. Arsyeja e zgjedhjes së shumë vjet në klasë, ndërkohë që 44% e një qasjeje cilësore në këtë studim është tyre (edhe ata të trajtuar herët) paraqesin se përmes kësaj qasjeje gjërat mund të probleme të të nxënit dhe kishin përsëritur studiohen në mjedise natyrale dhe ajo shkollën. lejon interpretimin e fenomenit që synohet të studiohet në terma të kuptimeve që Gjithpërfshirja njerëzit sjellin bashkë me fenomenin (Denzin dhe Lincoln, 1994). Kjo qasje Gjithpërfshirja u prezantua fillimisht mundësoi një dizajn shumë fleksibël për në vitet ’90. Me gjithpërfshirje nënkuptohet të parë nga afër një konstrukt shumë të vendosja me kohë të plotë i të gjithë gjerë dhe holistik siç është aftësia sociale, fëmijëve me aftësi të kufizuar në shkollat në mjedisin natyral të klasës. Në këtë normale. (Staub & Peck, 1994). Synimi i studim, u fillua me një pyetje kryesore, që saj ishte që të gjithë nxënësit të jenë pjesë ishte cili është roli i bashkëmoshatarëve e të njëjtit komunitet edukues, në cilin të trajnuar në fitimin e aftësive sociale te mirëpritet individualiteti. fëmija me PKU. Literatura shkencore mbështet Studimi i rastit si një ndë tipet më të filozofinë se nga shkollat gjithëpërfshirëse përdorura në kërkimin cilësor, u përzgjodh përfitojnë si fëmijët me aftësi të kufizuar në këtë kërkim sepse është një metodë  8  Ndërtimi i marrëdhënieve sociale të fëmijëve me aftësi të kufizuara intelektuale që ekzaminon në thellësi “kampionë të Metoda e analizës së të dhënave qëllimshëm” për të kuptuar më mirë çështjen (Racino, 1999). Studimi ka natyrë Dizenjimi i këtij studimi përfshin kryesisht eksploruese dhe shpjeguese mbledhjen e të dhënave nga një numër i sepse në qendër të tij, siç shihet që në madh burimesh. Këndvështrimi cilësor titull dhe pyetjet që ai ngre është dhënia e i përshtatur në këtë studim siguron përgjigjeve “si” dhe “pse” ndodh fenomeni. informacion të thelluar që jep mundësi për Pyetje të tilla merren kryesisht me lidhjet eksplorimin e procesit të gjithëpërfshirjes së operacionale që kanë nevojë të gjurmohen fëmijës me PKU në një shkollë 9-vjeçare të hap pas hapi në kohë e nuk janë fenomene zakonshme. që ndodhin në frekuenca a incidenca të Të dhënat e transkriptuara të rralla (Yin, 1994: 6) intervistave, vëzhgimeve dhe dokumentave u përpunuan përmes gjetjes se indekseve, Pyetjet kryesore kodeve, kategorive dhe koncepteve themelore që përmbanin të dhënat e Kërkimi synon t’iu japë përgjigje mbledhura përmes vrojtimit, intervistave pyetjeve të mëposhtme: dhe analizës së dokumentacionit të rastit. Si trajtohen aspektet e zhvillimit social tek fëmijët me autizëm? Gjetjet kryesore Si ndikojnë teknikat e psikodramës në krijimin e marrëdhënieve sociale mes Gjatë analizës së të dhënave dhe nxënësit me autizëm/ PKU dhe nxënësve identifikimit të temave doli në pah një të tjerë e në krijimin e një klime miqësore model i ndërtimit të marrëdhënieve e pranuese në klasë? sociale mes E. dhe klasës. Përmes analizës u identifikuan 6 faza të ndërtimit të Pjesëmarrësit marrëdhënieve sociale mes E. dhe klasës. Secila nga fazat u vu re se kishte specifikat Ky studim u krye në shkollën private dhe temat përkatëse. “Rreze Drite” në Tiranë. Pjesëmarrës në këtë studim janë: Faza e parë e ndërtimit të marrëdhënieve Mësuesit e fëmijës me PKU gjatë viteve – faza e provës që nga klasa e parë Tema kryesore që bie në sy (në analizën Stafi drejtues dhe ndihmës në këtë e të dhënave) gjatë muajit të parë të E. në shkollë klasën e parë është tema e provës. Si nga Nxënësit e klasës në veçanti dhe të të dhënat e vëzhgimeve të mbledhura në shkollës në përgjithësi. këtë periudhë edhe nga intervistat me të Personat e tjerë që ndihmojnë në dyja mësueset dhe disa nxënës si dhe me gjithpërfshirjen e këtij nxënësi në këtë prindërit e psikologun si dhe dokumentat e shkollë (prindërit, psikologu i fëmijës.) kësaj periudhe (ditari i mësueses ndihmëse), doli në pah se për të gjithë personat në Instrumentet studim kjo ishte një periudhë prove. “Ta provojmë” u shprehën në intervista Kartë vëzhgimi si mësuesja kujdestare edhe ajo ndihmëse. Guidë e intervistës gjysmë të strukturuar Edhe për prindërit dhe psikologun kjo ishte Dokumentim një periudhë prove të cilët shpesh kanë përdorur termat “kjo është një provë... të shohim si do të shkojë” “ne po e provojmë Social Studies  Vol. 10  No. 1  9  njëherë...të gjithë po bëjmë më të mirën” Gjatë kësaj faze vihet re se nxënësit e janë disa nga shprehjet më të përdorura. klasës e ndihmojnë E. jo sepse e kanë për detyrë sepse detyrat nuk vihen më nga Faza e dytë e ndërtimit të marrëdhënieve mësuesja, por sepse në ata e ndjejnë dhe – faza e përplasjes kanë dëshirë të ndihmojnë E. gjatë ditës Të dhënat e marra kryesisht nga intervistat, në shkollë. Gjatë kësaj faze E. është shumë reflektojnë për hyrjen e marrëdhënies në një më aktiv dhe ndërveprues me klasën. Ai ka fazë të dytë, atë të përplasjeve të forta mes fituar aftësi të reja në të gjitha fushat: ai nxënësve të klasës dhe E. flet me fjali me disa fjalë, lexon rrjedhshëm, Kjo fazë e dytë karakterizohet me shpreh qartë nevojat e tij, është shumë më i përplasje dhe konflikte të forta si mes pavarur në shumicën e detyrave në shkollë nxënësve dhe E. ashtu edhe grupit të punës dhe është shumë më funksional në shkollë. me shkollën po edhe mes vetë mësueseve Ai nuk shfaq në shumicën e kohës sjellje të klasës, si dhe mes prindërve të nxënësve që konsiderohen të papërshtatshme, vetëm të tjerë dhe stafit. në rastet kur është shumë i lodhur dhe i ngarkuar ose kur ka ankth e nuk di c’të bëjë Faza e tretë e ndërtimit të marrëdhënieve për ta kanalizuar. sociale – marrëdhënia si detyrim/përgjegjësi Gjatë tre muajve të parë të fazës Faza e pestë e ndërtimit të marrëdhënieve së detyrës, nxënësit janë të motivuar sociale – marrëdhënia si partner (në lojë dhe mësim) dhe e shohin si detyrë të rëndësishme E. tashmë është aktiv në shumicën të ndihmojnë E. në çdo mjedis. Në çdo e lojërave dhe aktiviteteve sociale e javë E. dhe klasa kanë detyra specifike mësimore që zhvillohen në klasë dhe në që fokusohen në menaxhimin e sjelljeve të gjithë shkollën. E. tashmë është pjesë të veçanta dhe mësimin e sjelljeve të reja e rregullt e ekipit të futbollit, dhe merr sociale. Objektivat për sjelljen sociale pjesë edhe në lojërat në ekip në volejboll përzgjidhen në bazë të vëzhgimeve dhe dhe basketboll. Edhe pse ka vështirësi me bisedave me mësuesen dhe nxënësit. kuptimin e të gjitha rregullave, praktikat Nxënësit kanë detyrë që të mos e lenë vetëm e shumta që ka zhvilluar në shtëpi por E, në të gjitha mjediset e shkollës edhe nëse edhe trajnimi i shokëve dhe takimet e mësuesja mungon për një çast. Vazhdimisht vazhdueshme të prindit, psikologut dhe E, e sheh pranë me dy a tre nxënës të cilët mësuesit të fiskulturës e kanë ndihmuar të e shoqërojnë në oborr, në tualet, në mensë, mësojë për t’i pasuar dhe për t’i kërkuar të në palestër e madje në sallën e kompjuterave pasojë e të bashkërendojë lojën me shokët, të shkollës. Ata i raportojnë mësueses (në gjë që ka dhënë rezultate të habitshme. kohën që nuk është i supervizuar nga një i Sporti është kthyer në një nga orët më të rritur) për çfarë ka ndodhur në atë moment. këndshme për E. sepse ndjen se aty është i përfshirë dhe aktiv. Faza e katërt e ndërtimit të marrëdhënieve sociale – marrëdhënia si ndihmë, përfitim e vlerësim Faza e gjashtë e ndërtimit të marrëdhënieve Analiza e të dhënave të mbledhura sociale – marrëdhënia si kënaqësi dhe siguri kryesisht nga vëzhgimi, nxjerr në pah se gjatë Në dallim nga më parë, E. falë edhe periudhës së klasës së tretë dhe fillimit të ndërhyrjeve e trajnimeve me të dhe klasën, klasës dhe semestrit të parë të klasës së katërt, ka filluar të ketë shumë më tepër kohë të marrëdhëniet sociale mes E. dhe klasës hyjnë dedikuar lojës dhe ngacmimeve e shakave në një fazë të re e cila ka dinamika të ndryshme me shokët. Marrëdhënia e kënaqshme me nga fazat e mëparshme. shokët është kthyer në objektivin kryesor  10  Ndërtimi i marrëdhënieve sociale të fëmijëve me aftësi të kufizuara intelektuale të ditës së tij. Si ndikojnë teknikat e acting out, analiza e situatës së filmuar psikodramës në krijimin e marrëdhënieve (e njohur si autopsia sociale), modelimi, sociale mes nxënësit me PKU dhe nxënësve dhënia e feedbackut. Në rastin kur shihej se të tjerë në krijimin e një klime miqësore e trajnimi i E, dhe i bashkëmoshatarëve nuk pranuese në klasë? po jepte efektin e duhur, trajnimi përsëritej Përmirësimi i aftësive sociale të në pikat ku ishin shfaqur vështirësitë gjatë E. ka qenë në fokus të ndërhyrjeve të javës së mëparshme. shumta gjatë të gjithë viteve të shkollës. Ndërhyrja për cdo aftësi sociale bëhej Rekomandimet e studimit në bazë të vëzhgimeve të përjavshme në shkollë, bisedave me mësuesit dhe nxënësit. Në bazë të konstatimeve të studimit, Pavarësisht se E. mund të kishte një numër në këtë pjesë prezantohen rekomandimet të madh vështirësish, cdo javë ndërhyrja kryesore. Këto rekomandime janë të bazohej në mësimin e aftësive sociale që grupuara në 3 çështje kryesore për tu ishin më të mundshme dhe të rëndësishme konsideruar nga Ministria e Arsimit: në jetën shkollore. Në periudha të ndryshme E. vlerësohej edhe me shkallë të ndryshme Rekomandimi nr. 1 për matjen e aftësive sociale si Inventari i Të krijohen në shkollë shërbime Sjelljes Sociale mbështetëse për nxënësit dhe mësuesit. Në Thuajse cdo javë, psikologu zhvillonte zbatim të ligjit për arsimin parauniversitar, me klasën orë mësimore ku nxënësit emërimi i mësuesve mbështetës për fëmijët mësonin se si duhet të reagonin me E. me nevoja të veçanta konsiderohet një hap në situatat ku ata kishin hasur vështirësi i parë i rëndësishëm. gjatë javës. Përzgjedhja e objektivave të trajnimit zgjidhej me kujdes pas vlerësimeve Rekomandimi nr. 2 të marra nga terreni por edhe nga bisedat Të trajnohet stafi në shumë aspekte që bëheshin me E. për të kuptuar cili ishte kryesisht në mënyrat dhe strategjitë shqetësimi i tij (klasës dhe mësueses) e lehtësimit të procesit të socializimit kryesor për atë periudhë. kundrejt fëmijëve me aftësi të kufizuar. Psikodrama dhe disa nga teknikat e saj Mësuesit duhet të trajnohen për njohjen kryesore u përdorën si bazë e trajnimit të e programeve, strategjive dhe praktikave shokëve dhe E. në fitimin e aftësive sociale bashkëkohore të nevojshme për lehtësimin dhe zgjidhjen e situatave të ndryshme e socializimit mes nxënësve me aftësi të sociale në jetën e klasës. Teknika kryesore kufizuara dhe gjithëpërfshirjes së tyre. e përdorur ishte ajo e lojës së roleve por në shumë raste janë përdorur edhe teknika Rekomandimi nr. 3 të tjera të psikodramës të përshtatura për Të mbështeten modelet e punës me këtë grupmoshë si pasqyrimi, teknika grupe multidisiplinare dhe bashkëpunimi i projektuese si përdorimi i maskave, ngushtë mes shkollës dhe familjes. Prindërit kukullave apo tregimeve sociale të shkruara duhet të jenë pjesë thelbësore e këtyre të krijuara dhe të përshtatura për atë situatë, grupeve. Social Studies  Vol. 10  No. 1  11 

REFERENCAT

Beltempo, J., & Achille, P. A. (1990). “The effect of diet discontinuation in children with of special class placement on the self-concept phenylketonuria” European Journal of of children with learning disabilities”, Child Pediatrics Volume 146, Number 1, A12-A16. Study Journal, 20, pp. 81-103. Rosa Gassió, Eugenia Fusté, Anna López- Brumma, V.L. and M.L. Grant (2010) “The role of Sala, Rafael Artuch, María Antonia intelligence in phenylketonuria: A review of Vilaseca, Jaume Campistol (2005) School research and management” Molecular Genetics Performance in Early and Continuously and Metabolism 99, S18–S21 Treated Phenylketonuria Pediatric Neurology, Centerwall SA, Centerwall WR. (2000) “The Volume 33, Issue 4, October, pp. 267-271. discovery of phenylketonuria: the story of Scott D. Grosse (2010) “Late-Treated a young couple, tëo retarded children, and Phenylketonuria and Partial Reversibility of a scientist” Pediatrics. 2000 Jan; 105 (1 Pt Intellectual Impairment” National Center on 1): 89-103 Birth Defects and Developmental Disabilities, Closs, A., Nano, V. dhe Ikonomi, E. 2003. Unë jam Centers for Disease Control and Prevention si ju, Tiranë: Save the Children Child Development, January/February, Volume F. Rillotta & Ted Nettelbeck. 2007. “Effects of an 81, Number 1, pp. 200–211 awareness program on attitudes of students Staub D. & Peck, C.A. (1994) “Four portraits of without an intellectual disability towards friendship at an inclusive school” Journal of persons with an intellectual disability” Journal the Association for Persons with Severe Handicaps of Intellectual & Developmental Disability, 19, pp. 314-325. March 2007; 32(1), pp. 19–27. Sultana. R. (2006). “Facing the Hidden Drop Out Fischler K. (1987) “Psycho-educational findings Challenge in Albania” Tiranë: Unicef among children treated for phenylketonuria” Scruggs, T.E., and M.A. Mastropieri (1996) American Journal of Mental Def. 92(1):65- “Teacher perceptions of mainstreaming/ 73. inclusion, 1958–1995: A research synthesis. Idol, L. 2006. Toward inclusion of special Exceptional Children 63, no. 1: 59–74. education students in general education. Vanessa Shaw, Margaret Lawson (1994) Clinical Remedial and Special Education 27, no. 2, pediatric dietetics, London: Blackwell pp. 77–94 Publishing. Jessica Whitley “A model of general self-concept Vegni E., L. Fiori, E. Riva, M. Giovannini and for students with learning disabilities: Does E. A. Moja (2009) “How individuals with class placement play a role?” Developmental phenylketonuria experience their illness: an Disabilities Bulletin, 2008, Vol. 36, No. 1 & age-related qualitative study”cChild: care, 2, pp. 106-134 health and development, Volume 36, Issue 4, Philippa Hewitt, Mandy Cottle, and Carol fq. 539-548 Coleman (2006) The Long-Term Use of Zela Koka, MA. Valentina Haxhiymeri, Dr. a Low-Fenilalanine Diet in Late-Treated Marita Nika Flagler dhe Fatmir Bezati Phenylketonuria: A Single Case Report “Efektiviteti i zbatimit të kuadrit ligjor që Journal of Applied Research in Intellectual garanton edukimin e fëmijëve me aftësi në Disabilities 2006, 19, pp. 173–178 kushtet e arsimit gjithpërfshirës” (Raport Nano, V (2002) Shkolla Shqiptare Drejt Proceseve Studimor), Tiranë: Fondacioni Shqiptar per Integruese, Tiranë: Fondacioni Shqiptar për te Drejtat e Personave me Aftesi te Kufizuara. të Drejtat e Personave me Aftesi te Kufizuara. Yin, R. K. (1994). “Case study research: Design and R. Koch, C. G. Azen, N. Hurst, E. Gross methods” (2nd ed.). Newbury Park, CA: Sage Friedman and K. Fishler 1987 “The effects Publications.  12  Punësimi në Shqipëri, llojet e sfidat e tij

ABSTRACT

This paper aims at summarizing main findings of a study conducted by its author. In this article are summarised some of the key dynamics of social relationship processes and phases between a child with phenylketonuria and his peers across the school years in a private 9 year school. Although in the paper all the schooling reality is reflected, the main focus of the paper is on the PKU child’s social relations with his classmates, from the first day of school till graduation. The methodology chosen in the study is the case study. Participant observation was the main medhod of data collection. Data were analized through coding. This research offers numerous findings. Firstly the findings provide a model with distinctive phases of the relationship between the child with PKU and his peers and how this is developed through the school years, and further explore the role of all stakeholders in the process. Concluding, the case study emphasizes the fact that even though there are legislative and dispositions and education policies that support inclusion of children with special needs in public and private schools, the reality these children face in schools is far from the implementation of these policies. The paper finalizes with the targeted recommendations drawn from this study. Keywords: autism, inclusion, Phenylketonuria, social skills Social Studies  Vol. 10  No. 1  13 

PUNËSIMI NË SHQIPËRI, LLOJET E SFIDAT E TIJ

Doreta KUÇI (TARTARI) Departamenti i Sociologjisë Fakulteti Edukimit Universiteti Aleksander Moisiu Durrës E-mail: [email protected];

Përmbledhje

Studimi ka si qëllim të analizojë fenomenin e punësimit dhe një sërë llojesh të tjera të punësimit si punësimi informal, punën e papaguar, sipërmarrjen dhe punësimin sipas profesioneve sektorëve dhe rajoneve të ndryshëm. Duke i marë me rrallë këto lloje në veçanti, ne mund të analizojmë te gjithë këtë proces të rëndësishëm sipas sektorëve të ndryshëm. Punësimi informal shihet si karakteristikë e vendeve në tranzicion e një nga këto vende jemi dhe ne. Përsa i përket punës së papaguar ajo është karakteristike sidomos e grave pasi gratë merren me një sërë punësh të papaguara siç janë punët e shtëpisë. Sipërmarrja është e ndarë sipas gjinisë ku shikohet dukshëm se burrat janë në një përqindjë më të madhe krahasuar me gratë. Edhe ndarja profesionale e bën dukshëm këtë dallim ndërmjet burrave dhe grave kuptohet që profesionet klasifikohen sipas shkallës së vështirësisë. Sektorët në këtë rast kanë të bëjnë me bujqësinë si dhe sektorët privat e shtetëror. Ndërsa rajonet i përkasin ndarjes teritoriale sipas zonave fushore e malore. Këto çështje dhe sjellja e shifrave konkrete do të na japin një tablo më të qartë të punësimit dhe llojeve të tij. Punimi do të pasqyrojë situatën aktuale të vendit tonë përsa i përket këtij fenomeni sot. Fjalët kyçe: Punësimi, punësimi informal, sipërmarrja, ndarja profesionale

Punësimi page ose përfitimi, ose që gjatë periudhës Punësimi është veprimtaria që kryhet së referencës nuk po punonin por e kanë një në këmbim të një rroge ose page të rregullt. punë në të cilën kanë munguar përkohësisht. Persona të punësuar janë të gjithë personat Këtu përfshihen dhe punëtorët pa pagesë të 15 vjeç e lart të cilët gjatë një periudhe familjes (Sipas përkufizimeve të Organizatës reference kanë kryer një punë kundrejt një Ndërkombëtare të Punës).

Doreta KUÇI është pedagoge me kohë të plotë në Universitetin Aleksander Moisiu të Durrësit, nga viti 2008. Ajo është doktore e shkencave në sociologji. Puna e saj në këtë Universitet ka konsistuar krahas mësimdhënies edhe në hartimin e një sërë cikël leksionesh, kurrikulash e planesh mësimore për programe të studimeve Bachelor, Master Profesional dhe Shkencor për Fakultetin e Edukimit.

Social Studies 2016, 1 (10): 13-20  14  Punësimi në Shqipëri, llojet e sfidat e tij

Llojet e punësimit e familjes dhe mbetet i rëndësishëm për ekonominë. Punësimi informal zakonisht Punësimi informal është një nuk është një rrugë që të shpie më pas karakteristikë e zakonshme e vendeve në në punësimin në sektorin formal. Sipas tranzicion dhe një tipar mbizotërues i Vlerësimit të Tregut të Punës (Banka tregut të punës në Shqipëri. Konstatimet Botërore, 2006), vetëm 14% e të punësuarve u konfirmuan nga AFP-ja e kryer pesë informalë me pagë hyjnë në sektorin formal vjet më pas (2013), duke pasqyruar të pas një viti (INSTAT, 2006). Analiza njëjtën prirje, ku gratë përbënin 57% të të gjinore ka treguar se 13% e burrave dhe gjithë punëtorëve në bujqësi (AFP 2013; 19% e grave kaluan në sistemin e pagave INSTAT, 2013). formale pas një viti, që mund të shpjegohet Përqindja e lartë e të punësuarve nga gjasat më të mëdha të grave për të si punëtorë pa pagesë në biznesin e gjetur punë në sektorin publik. familjes në punësimin total, veçanërisht Kalimi nga sektori i bujqësisë në në rradhët e femrave tregon se punësimi punësimin në tregun formal është shumë informal përfaqëson një përqindje të i ulët (vetëm 6%), por ka mundësi më lartë të punësimit në total. Zhvillimet të mëdha për burrat (7%) sesa për gratë në ekonominë shqiptare dhe në tregun e (5%) për t’u futur në tregun formal. Ky punës të çojnë në përfundimin se pamja hendek gjinor është edhe më i dukshëm e përgjithshme nuk ka ndryshuar shumë. në vetëpunësimin/punën e papaguar në Sektori informal përgjithësisht karakte- sektorin jo bujqësor: vetëm 12% e grave rizohet nga: mund të futen në tregun formal, krahasuar nivele të ulëta profesionale, me 20% burra (Banka Botërore, 2006: 68.). kushtet e vështira dhe të pambrojtura të punës, Puna e papaguar e grave mungesa e organizatave të tregut të punës, Për shkak të barrës së tyre të dyfishtë shmangja e detyrimeve fiskale, në shtëpi dhe jashtë saj, transformimet në mospagimi nga punëdhënësit i ekonominë e Shqipërisë dhe tregu i punës kontributeve shëndetësore në sistemin i kanë vënë gratë në një pozitë tejet të e sigurimit shoqëror dhe shëndetësor vështirë. Si burrat edhe gratë angazhohen të vendit, në punë të paguar dhe të papaguar, që dhe nga preferenca për të punësuar kontribuon drejtpërdrejt dhe tërthorazi në pjesëtarë të familjes. situatën ekonomike të familjes. Megjithatë, Vrojtimi mbi Përdorimin Shumica e punëtorëve punësohet e Kohës nxori në pah faktin se popullsia e jashtë skemës së mbulimit të parashikuar moshës 10 vjeç e sipër ka një ndarje gjinore nga legjislacioni për punën dhe sigurimet brenda familjes (INSTAT 2011, Vrojtimi për shoqërore. Kështu, ndërsa është pjesë e përdorimin e kohës në Shqipëri 2010-2011). një mekanizmi të mbijetesës ekonomike, Femrat që punojnë kanë mesatarisht informaliteti është shumë i lidhur më pak fëmijë të vegjël, të moshave 0 me të ardhurat e pakta, varfërinë dhe deri 5 vjeç dhe si rrjedhim janë pjesë e cenueshmërinë (Vlerësimi i Tregut të familjeve më të vogla në madhësi. Sipas Punës në Shqipëri, Banka Botërore, f.62, Anketës mbi Përdorimin e Kohës 2010-11, maj 2006.), me një efekt shpërpjesëtimisht femrat kryejnë 86% të punës së papaguar negativ ndaj grave. Në të njëjtën kohë, në Shqipëri dhe janë pothuajse tërësisht punësimi informal ndikon në të ardhurat përgjegjëse për detyrimet familjare (96%). Social Studies  Vol. 10  No. 1  15 

Grafiku 1. Struktura e punësimit sipas aktiviteteve ekonomike, 2013

Në mungesë të ambienteve të i grave në punën e paguar dhe të papaguar përshtatshme për kujdesin e fëmijëve dhe është dy orë më shumë në ditë se ai i të programeve për ri-hyrje në treg pas burrave. Diferenca prej dy orësh rezulton lejes së lindjes, aktivitetet e papaguara për kryesisht nga dallimi gjinor në kohën e lirë. përkujdesje brenda familjes (duke përfshirë Mesatarisht, koha e lirë e burrave e kujdesin për fëmijët dhe të moshuarit) kalon kohën e lirë të grave me 1.5 orë ndikojnë negativisht në pjesëmarrjen e në ditë. Puna e lidhur me mirëmbajtjen femrave në forcat e punës: femrat të cilat e shtëpisë dhe familjes ndjek një model nuk janë të punësuara, ose që nuk marrin thellësisht të stereotipizuar: kontributi i pjesë në tregun e punës kanë më shumë grave është 96%, ndërsa i burrave është 4%. fëmijë dhe më të vegjël në moshë krahasuar Të pasurit e fëmijëve të vegjël dhe me femrat që punojnë. të banuarit në mjedise rurale e rrit më Këto gjetje theksojnë nevojën për shumë barrën e kohës për gratë. Studimi shërbime mbështetëse dhe krijimin e tregoi vazhdimësinë e roleve gjinore kushteve që ju ofrojnë familjeve dhe tepër të stereotipizuar në përdorimin grave mundësinë për një planifikim më e kohës, që i korrespondon modelit të të balancuar dhe më efikas të kohës së rolit të përgjithshëm të burrave si fitues shpenzuar në shtëpi midis punës së paguar të bukës dhe si punëtorë; dhe të grave dhe asaj të papguar. si të varura dhe shtëpiake. Modelet e Politikat ekonomike dhe sociale që përdorimit të kohës nga gratë dhe burrat mbështesin pajtueshmërinë midis punës duket qartë se bien ndesh me përpjekjet që dhe jetës në familje do të kishin një synojnë të arrijnë pavarësinë ekonomike ndikim të madh në rezultatet e punësimit të grave, gëzimin e barazisë së vërtetë të femrave, në fuqizimin e tyre ekonomik, dhe detyrimin e përbashkët të grave dhe si edhe në ekonominë shqiptare në shkallë burrave për të pajtuar së bashku jetën e më të gjerë. punës me përgjegjësitë e tyre familjare. Mesatarisht, kontributi i përgjithshëm Studimi i parë i Përdorimit të Kohës  16  Punësimi në Shqipëri, llojet e sfidat e tij siguron nivelin bazë me të cilin mund të dhe pakicë; shërbime të ndryshme, si matet përparimi i mëtejshëm. dentiste, notere, avokate, floktore, agro- biznese, prodhime blegtorale, prodhime Sipërmarrja tekstile, botime, rrobaqepësi dhe në zejtari. Megjithatë, përqindja e grave është Ekonomia shqiptare vazhdon të përgjithësisht e ulët krahasuar me bizneset sundohet nga sipërmarrje të vogla, shumë e burrave dhe arrin nivele të mëdha vetëm të vogla dhe mikro me 1-4 persona, duke në shërbime, tregti me pakicë dhe – në një përfaqësuar 92% të të gjitha bizneseve farë shkalle – në turizëm. të regjistruara. Prej tyre, 62% janë aktivë në tregti dhe turizëm e hoteleri (hotele, Ndarja profesionale bare dhe restorante), duke ofruar punë që konsiderohen kryesisht “mashkullore”, si Grafiku “Punësimi gjithsej sipas grup- dhe qasje të pakët në kredi dhe prona, që profesioneve kryesore” pasqyron ndarjen e së bashku dhe me mungesën e politikave vazhdueshme profesionale – disa sektorë mbështetëse që nxisin sipërmarrjen e konsiderohen si fusha ekskluziv i burrave grave, shpjegon numrin relativisht të vogël dhe disa të tjerë si fusha të grave. të grave sipërmarrëse. Zyrtarisht, gratë Në bujqësi, arsim, financë e shëndetësi zotërojnë 25.7% nga 106,477 biznese në dhe punë sociale, shkalla e punësimit vend (Ministria e Ekonomisë, të dhënat të grave është shumë më e lartë se ajo e për vitin 2010). burrave. Megjithatë, ia vlen të thuhet se Sikundër mund të shihet në figurën pagat në këta sektorë janë mjaft më të ulëta ”Përqindja e sipërmarrësve të ndarë krahasuar me sektorë të tjerë, si ndërtimi, sipas seksit dhe sektorit”, gratë kanë minierat dhe transporti, ku janë burrat ngritur shërbimet e tyre kryesisht në fusha ata që gjejnë kryesisht punë. Si në shumë ekonomike, si tregti, shitje me shumicë vende të rajonit, modelet aktuale mund

Grafiku 2. Ndërmarrjet aktive sipas aktivitetit ekonomik dhe madhësisë, dhe gjinisë së administratorit / pronarit, 2012 Social Studies  Vol. 10  No. 1  17 

Grafiku 3. Shpërndarja e të punësuarve sipas grup-profesioneve dhe gjinisë, 2013

Burimi: INSTAT, Anketa e Forcave të Punës 2013 të shihen si ndarje “tradicionale” e tregut regjistruar si “punëtorë të papaguar të të punës me bazë seksin, duke ndjekur familjes” në sektorin privat jo bujqësor profilet profesionale stereotipe të ndara ishin gra (INSTAT 2009). sipas gjinisë. Shifrat në sektorin privat jo bujqësor Megjithatë, profesione të reja, si tregojnë një pamje që është pothuaj e pasuri të patundshme, shitje me shumicë kundërta e gjendjes së grave në bujqësi, dhe pakicë, por edhe hoteleri e turizëm, me një dimension gjinor pothuaj të mund të perceptohen si “neutrale” nga njëjtë. Sektori privat jo bujqësor punëson pikëpamja gjinore, meqenëse nuk janë afërsisht dy herë më shumë burra se gra. stereotipizuar ende si “punë për burra” apo Nga viti 2007 në vitin 2009 punësimi i si “punë për gra”. Në parim, mund të pritej burrave në sektorin privat jo bujqësor u që profesione të tilla të reja të zgjidheshin rrit afërsisht me 15 për qind, si për gratë njëlloj nga gratë dhe burrat. Megjithatë, edhe për burrat. shifrat e vitit 2013 tregojnë se ka një Të dhënat e punësimit në të gjithë mosbaraspeshë të dukshme gjinore edhe sektorët tregojnë që gratë dhe vajzat në profesionet e reja (INSTAT, 2013). dominojnë në tre sektorë. Në shëndetësi, Punësimi sipas sektorëve tregon në punë sociale dhe arsim gratë dhe vajzat dallime të theksuara gjinore. Bujqësia zënë rreth 70% të të punësuarve në tërësi, mbetet sektori me pjesëmarrjen më të lartë dhe ato përbëjnë më shumë sesa gjysmën të grave; përqindja e grave ishte 60.4% e të vetëpunësuarve në bujqësi. Përqindja e në vitin 2007 dhe qysh atëherë është ulur grave të punësuara është e lartë, gjithashtu, vetëm pak (me 4% deri në vitin 2009). edhe në sektorin e financës dhe në tekstile Punësimi i burrave në bujqësi është sa (shiko tabelën “Struktura e punësimit sipas gjysma e punësimit të grave, me shifra që aktivitetit ekonomik dhe gjinisë”). Në të po ulen gradualisht gjatë viteve. Në vitin gjithë sektorët e tjerë burrat janë ata që 2009 dy të tretat e të gjithë personave të mbizotërojnë punësimin, duke treguar  18  Punësimi në Shqipëri, llojet e sfidat e tij

Grafiku 4. Shkalla e punësimit sipas sektorëve dhe gjinisë për periudhën 2007 dhe 2009

Burimi INSTAT, Anketat e Forcave të Punës 2007 dhe 2009 qartë diversifikimin e tij. Punësimi i ndarë femrat; një mjedis shoqëror më tradicional sipas grave/vajzave dhe burrave/djemve dhe një kulturë patriarkale (AMNJ 2012). në tregun e punës mund të shikohet si Me qëllim që të ketë siguri ekonomike një pasojë e mbizotërimit të steriotipeve për gratë në zonat malore dhe të thella, në arsimin dhe kanalizimin e vajzave dhe kërkohen masa të posaçme, veçanërisht të djemve në ndjekjen e kurseve dhe studimeve tillat që garantojnë qasjen në burime dhe të ndjeshme nga ana gjinore. shërbime gjatë gjithë ciklit të jetës së tyre. Nga studimi dalin disa përfundime e Punësimi sipas rajoneve rekomandime. Së pari, është e nevojshme që të hartohen programe të diversifikuara Dallimet më të mëdha midis grave sipas grup moshave, sikurse programe dhe burrave hasen kur analizohen tiparet të diversifikuara sipas profesioneve, e tregut të punës brenda të njëjtit rajon. grup moshave e territorit; politika të Për shembull, në zonat malore dallimet diferencuara stimuluese për punëdhënësit më të mëdha midis grave dhe burrave që pranojnë punëtorë fillestarë në punë, ose vihen re në shpërndarjen e të punësuarve punëtorë në moshë të re; të shfrytëzohen (63.2% për meshkuj, 36.8% për femra), të gjitha mundësitë që të përfitohet nga në shpërndarjen e të papunëve (56.2% marrëveshjet dypalëshe me institucione për meshkuj, 43.8 për femra), dhe në dhe ente publike dhe të bashkërendohen shpërndarjen e atyre që klasifikohen në shërbimet; të depërtohet më thellë në gjendje jo-aktive (37.1% për meshkuj, jetën e komunitetit për t’ju përgjigjur më 62.9% për femra). Shifrat lidhen mirë mirë nevojave të njerëzve; të inkurajohet me faktin se zonat malore karakterizohen ndjekja e kurseve profesionale nga persona nga niveli më lartë i varfërisë në vend, me që nuk kanë aftësi profesionale për të mundësi ekonomike dhe qasje të kufizuar përballuar tregun e punës në Shqipëri. në burimet produktive, sidomos për Gjithashtu, duhet të përkrahen iniciativat Social Studies  Vol. 10  No. 1  19 

Grafiku 5. Shpërndarja e të punësuarve, sipas gjinisë dhe katër rajoneve gjeografike

Burimi: Llogaritje të autores bazuar në të dhënat e Anketës së Matjes së Nivelit të Jetesës, 2012 e migrantëve të brendshëm për të filluar me to mund të zhvillohen projekte vërtet një biznes të vogël duke u siguruar atyre të mira, si dhe të bëhet nje vleresim i mikrokredi, megjithëse kjo është një sfidë grupmoshave në lidhje me nevojat që ato e vështirë për t’u përballur; të vazhdohet kanë për të njohur kapacitet e tyre për tu të punohet me gratë si target grup, sepse punësuar.

REFERENCAT

Barjaba, Kosta. 2013. Kurthet e papunësisë, Tiranë: Ministria e Punës, Çështjeve Sociale dhe Shanseve UET Press të Barabarta, 2008. Strategjia sektoriale e Bauman, Z. 2000. Liquid Modernity, Cambridge: punësimit 2007-2013, Tiranë. Polity Press Qendra për Studime të Avancuara. 2008. Përkujdesja Bhatnagar, D. & Rajadhyaksha, U. 2001. “Attitudes si punë e papaguar, Tiranë: ALBAO. towards Work and Family Roles and Their Republika e Shqipërisë, Këshilli i Ministrave, 2008. Implications for Career Growth of Women: A Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim report from India”. In Sex Roles: A Journal of 2007-2013, Tiranë. Research. Republika e Shqipërisë. 2008. Strategjia kombëtare INSTAT. 2006. Vjetar i treguesve socialë, Tiranë: e barazisë gjinore dhe dhunës në familje 2007- INSTAT 2010, Tiranë. INSTAT, 2012-2013. Tregu i punës, Tiranë: INSTAT Republika e Shqipërisë. 2008. Strategjia kombëtare Ministria e Mirëqënies Sociale dhe Rinisë. 2007. për zhvillim dhe integrim, Tiranë. Strategjia sektorale e punësimit 2007-2013, Republika e Shqipërisë. 2012. Kodi i Punës, Tiranë Tiranë. Republika e Shqipërisë. Strategjia sektoriale e Ministria e Mirëqënies Sociale dhe Rinisë. 2008. punësimit 2007-2013, Tiranë. Strategjia e përfshirjes sociale 2007-2013, World Bank. 2006. Vlerësimi i Tregut të Punës në Tiranë. Shqipëri, Tiranë: Banka Botërore  20  Punësimi në Shqipëri, llojet e sfidat e tij

ABSTRACT

Employment in Albania, types and its challenges in The study aims to analyze the phenomenon of employment and a range of other types of employment such as informal employment, unpaid work, entrepreneurship and employment by occupation sectors and different regions. Dealing with these types in particular, we can analyze all this important process by different sectors. Informal employment is seen as a characteristic of the countries in transition, a part of which we are. Regarding the unpaid work, which is especially a characteristic of women, as women deal with a series of unpaid works such as housework. Entrepreneurship is divided by gender where men are visibly seen in a greater percentage compared to women. Even professional division makes this apparent difference between men and women. It is understood that the professions are classified according to their difficulty. In this case, sectors deali with agriculture as well as the state and private sectors. While the regions belong to the territorial division by field and mountain areas. These issues and the display of concrete figures will give us a clearer picture of the employment and its types. The paper will reflect the current situation of our country regarding this phenomenon today. Keywords: Informal Employment, Entrepreneurship, Professional Division, Men, Women Social Studies  Vol. 10  No. 1  21 

EMIGRACIONI NDËRKOMBËTAR DHE NDIKIMI I TIJ NË ZHVILLIMIN EKONOMIK NË KOSOVË

Shpëtim H. MEMISHI Universiteti AAB – Prishtinë E-mail: [email protected];

Përmbledhje

Kosova ka pasur një fenomen masiv emigrimi nga fillimi i viteve ’90-të. Ndonëse emigrimi ka pasur luhatje gjatë dy dekadave të fundit, ecuria e përgjithëshme ka prirje të rritet me kalimin e kohës. Ky aspekt i rëndësishëm i regjimit demokratik ishte pothuajse i pa njohur para viteve ’90 nga regjimi sërbokroat, kur shoqëria kosovare ishte një shoqëri e mbyllur. Pas viteve ’99 përbërësi kryesor që përcakton regjimin demokratik ishte shoqëria kosovare nën administrimin e UNMIK-ut deri në vitin 2008 ku dhe u shpall Pavarësia e Kosovës. Termi emigracion përdoret për të përshkruar procesin e lëvizjes së personave që zhvendoseshin nga trojet tona në trojet Evropiane si : Zvicër, Gjermani, Austri, Itali e shum vende të tjera. Po ashtu kishim edhe migracion mbrenda vet kosovës nga torturat dhe zollumet e regjimit të atëhershëm sërbe, që ndikonin mbi strukturën e shpërndarjes së popullsis brenda vendit. Emigracioni mbetet një dokuri komplekse që ka prekur Kosovën shumë dekada. Janë ndërrmarrë shumë studime për të shqyrtuar shpërndarjen e migracionit dhe emigracionit ndërkobëtar shqiptar pas rënies së regjimit sërb nga vitet ’90 deri vitet ’99-të. Dihet se njerëzit emigrojnë kur në vendin e tyre mungojnë burimet dhe mundësit për të përmbushur nevojat dhe aspiratat e tyre. Kjo është gjendja e emigrantëve kosovar të cilët janë larguar për një jetë më të mirë për veten dhe familjet e tyre pas një periudhe të gjatë okopuese dhe tranzicioni e cila rezultoi në varfëri dhe në nivele të larta papunsie. Termi “ një jetë më e mirë “ përfshin një gamë të gjërë faktorësh që i detyrojnë kosovarët të largohen dhe është e reflektuar në mungesën njëtrajtëshmërisë ndërmjet emigrantëve kosovarë. Fjalët kyqe: Kosovë, emigrimi, migrimi, demokraci, varfëri, të ardhura, fenomen, dekada, ekonomia.

Shpëtim MEMISHI ka kryer Fakultetin Ekonomik në Universitetin AAB të Prishtinës. Në Mars 2015 ka mbrojtur me sukses edhe punimin shkencor të organizuar nga Instituti për Studime ligjore dhe Demokratike me temen: “Zhvillimi Ekonomik i Kosovës nga viti 1990 e deri më sot”. Ai ka përfunduar, gjithashtu, tezën e Magjistraturës me temen “Reformat tatimore në funksion të zhvillimit të ekonomisë – rast studimi në Kosovë “ (2015). Aktualisht ai është drejtues sektori dhe njëherësh edhe trajnues në kompaninën “Hoxha Invest Group“.

Social Studies 2016, 1 (10): 21-31  22  Emigracioni ndërkombëtar dhe ndikimi i tij në zhvillimin ekonomik në Kosovë

osova ka një nga flukset më të shohin si të dobishme për mekanizmin mëdha të migrimit ndërkombëtar e përfitimeve nga popullsia e madhe Knë botë. Pjesa më e madhe e emigrante e saj. Ky studim nuk specifikon emigrimit ka qenë për arsye ekonomike politikat që duhet të miratojë autoritetet, dhe për t’i shpëtuar konfliktit të armatosur por përcakton politikat dhe instrumentet që në fund të viteve njëmijë e nëntëqind e autoritetet mund të marrin parasysh nëse nëntëdhjetë e nëntë, zgjidhja e konfliktit ata dëshirojnë të lidhin më fort migrimin nuk duket të ket qenë nxitje e mjaftueshme me zhvillimin. për migruesit që të kthehen. Edhe pse migrimi është ngadalsuar me krizën globale Mbi termat e lëvizjes së popullsisë/ ekonomike, një përqindje e raportuar prej migrimit 3,5 të popullsisë punuese të moshës 15 vjeç e lart kanë shprehur interes të emigrojnë në Në literaturën botërore, po ashtu 12 muajt e ardhëshëm. edhe në atë vendore termat mbi lëvizjet e Migrimi dhe dërgesat e parave nga popullsisë janë marrë si terma universal që diaspora që rezultojnë nga ai kanëë qenë sot përdoren pothuaj në të gjitha aspektet një valvul sigurimi për shumë kosovarë, e komunikimit, medieve dhe literaturës si për të siguruar jetesën e tyre në një vend që terma të pranueshëm edhe tek ne. Andaj, në ka papunsinë dhe normat e varfërisë më të tekstin e mëposhtëm do të përdoren termat larta në Evropë. Pagesat nga diaspora janë si më poshtë për: burimi më i madh i financimit të jashtëm Lëvizja në hapësirë e popullsisë, për Kosovën. Edhe pse ndërmjet viteve ndërrimi i vendbanimit – Migrim dymijë e katërt dhe dymijë e dhjetë pjesa e Largimi i popullsisë nga vendbanimi tyre Brenda BPV-së ra nga 17,5 për qind në – Emigrim 13 për qind e më poshtë, ajo është ende e Ardhja e popullsisë nga një lartë sipas standardeve rajonale dhe globale. vendbanim tjetër – Imigrim Megjithë rëndësinë e migrimit për peizazhin ekonomik dhe social të Kosovës, Migrimi është term që përdoret për të pak apo fare politika publike janë hartuar përshkruar lëvizjen e njerëzve në hapësirë për të rritur në maksimum kontributin por në kuptimin më të gjerë përfshinë e tij për zhvillimin ekonomik. Në vitin edhe lëvizjen e popullacioneve tjera. Me të 2009 Qeveria e Kosovës ka miratuar një dhënat e migrimit të popullsisë zakonisht strategji Kombëtare dhe Plan të Veprimit tregohen valët apo trendët e lëvizjes së për Migracionin për periudhën dymijë e njerëzve mes vendeve në të dy drejtimet: nëntë – dymijë e dymbëdhjetë, por ajo emigrim (shkuarje) imigrim (ardhje). merret kryesisht me migrimin e parregullt Shfrytëzuesit e të dhënave në disa raste dhe administrimin e migrimit të ligjshëm. nuk arrijnë t’i dallojnë këto terme në mënyrën Asnjë dokument qeveritar i asnjë lloji nuk e duhur pasi dy termat: emigrim dhe imigrim përmban politika në lidhje me aspektet nënkuptojnë lëvizjen e popullsisë si dhe në ekonomike të migrimit. aspektin e të shkruarit dhe shqiptimit kanë Objektivi i këtij punimi është për të dallim të vogël (vetëm një shkronje). ilustruar rëndësinë e migrimit dhe parave Meqenëse, termi Emigrim ka tendence të dërguara nga diaspora në Kosovë dhe të jetë më shumë i përdorshëm pasi është në zhvillimin e sajë ekonomik, duke u një term që përdoret edhe në aspektin bazuar në të dhënat. Ndërsa i dyti është të mediatik dhe atë politik. indetifikojmë politikat e zbatuara në vende Migrimi, nënkupton ndërrimin të tjera që autoritetet kosovare mund t’i e vendbanimit të zakonshëm me një Social Studies  Vol. 10  No. 1  23  vendbanim tjetër (komunë, regjion, shtet), Ndërsa zbërthimi i këtyre faktorëve apo zhvendosja nga një vendbanim në një dhe arsyet e migrimit janë: vendbanim tjetër respektivisht: komune, Sigurimi i një të ardhme më të mirë regjion apo shtet tjetër. ekonomike: Në aspektin ekonomik nënkupton Në aspektin territorial-administrativ se, njerëzit emigrojnë për përfitime më të migrimi ndahet në: mëdha ekonomike. Nëse një vend ofron Emigrimi–kombëtar/ndërkombëtar dhe kushte më të mira financiare për të ardhmen Imigrimi-kombëtar/ndërkombëtar (paga më të larta dhe mënyrë më të mirë të jetesës) disa persona mendojë për të Emigrimi, është akti për të lëvizur emigruar në atë vend. Po ashtu, edhe një (shpërngulur) nga një vendbanim në një vend pune me siguri më afatgjate dhe vendbanim tjetër (në atë shtet apo jashtë atij kushte më të mira se në vendin ku jetojnë shteti) me qëllim të qëndrimit për një kohë është faktorë shtytës për emigrim. më të gjatë se 12 muaj. Emigrimi tregon Standard më të lartë të jetesës: Shumë thjesht largimin e personit në një vend njerëz i japin prioritet dhe rëndësi që Ai/ tjetër për qëllime të banimit, punësimit, Ajo të emigroi apo ti dërgojnë fëmijët e tyre shkollimit apo çështje tjera. Personat që jashtë vendit për të arritur një mënyrë jetese kthehen përkohësisht për nevoja të veçanta, më të mirë apo standard më të lartë jetesës. aktiviteteve të caktuara, vizita etj për një Ky emigrim nënkupton se personat e tillë kohë të shkurtër por, që do të kthehen mendojnë që të sigurojnë një perspektivë përsëri të jetojnë në vendin ku kishin më të mirë të karrierës dhe mënyrë më të migruar mbeten emigrant. mirë të jetesës edhe për fëmijët e tyre të cilat Emigrimi ndërkombëtar (i jashtëm), ky kushte nuk mund t’i ofrojnë vendet e tyre. term iu referohet personave që emigrojnë Po ashtu shërbimet më të mira shëndetësore (largohen) jashtë kufijve të shtetit kombëtar. dhe ato sociale janë si faktorë shtesë që kanë Emigrimi kombëtar (i brendshëm), është ndikim në emigrim. lëvizja (largimi) nga një vendbanim në Arsimimi: Në vendet që pretendohet të ndonjë vendbanim (komunë, regjion) tjetër emigrojnë kanë një ofertë/gamë të madhe por, brenda kufijve kombëtar. të mundësive arsimore. Kjo nënkupton se Imigrimi, është e kundërta e Emigrimit. niveli i arsimit është i nivelit më të lartë siç Akti kur një individ vjen nga një vendbanim janë: shkollat të mesme, kolegjet, institutet apo shtet tjetër për të jetuar në një vendbanim profesionale, universitetet apo kurset e në Kosovë. Imigrimi është veprimi i lëvizjes trajnimet tjera. Kjo edhe për faktin se së njerëzve që vendosen (të ardhur) në një vendet në të cilat ata jetojnë nuk ofrojnë vend por, që nuk ishin vendas të atij vendi. edhe zgjidhje të profileve të ndryshme. Në kuptimin praktik, Imigrimi nënkupton Ky emigrim është një impuls i shprehur personat që planifikojnë të qëndrojnë / vijnë sidomos tek gjeneratat e reja dhe ato me në një vend ku jeni Ju. mundësinë e emigrimit. Imigrimi ndërkombëtar (i jashtëm), ky Arsyet politike: Emigracioni politike term nënkupton personat që imigrojnë (të përfshinë personat (familjet e tyre) që ardhurit) jashtë kufirit të shtetit kombëtar. në vendin e tyre janë të përndjekur për Imigrimi i kombëtar (i brendshëm), shkak të bindjeve politike, kanë lirinë e është lëvizja e popullsisë (ardhja-vendosja) kufizuar të të shprehurit në vendin e tyre nga një vendbanim tjetër apo komune a dhe në përgjithësi janë kundër sistemit regjioni brenda kufirit shtetëror e që janë të pranishëm shtetëror në atë vend. Një vendosur në vendbanimin, komunën apo pjese e tyre emigrojnë me qellim të mos regjionin e ri. rrezikimit të jetës nëse ata do të qëndronin  24  Emigracioni ndërkombëtar dhe ndikimi i tij në zhvillimin ekonomik në Kosovë

Figura 1. Numri i popullsisë emigruese nga komunat e Kosovës

në vendin e tyre. Emigrimi në një vend caktuara (artistët, sportistët, teknikët e tjetër i këtyre personave në shumë raste fushave të ndryshme, novatorët etj.) do t’i iu jep më shumë hapësirë për zhvillimin shprehnin më mirë në një vend tjetër. e aktiviteteve politike, siguri personale, Të tjera: grupe të caktuara të njerëzve lobimit për vendin e tyre etj. Disa prej tyre, që emigrojnë kanë edhe faktorë tjerë shtytës ndërrojnë edhe shtetësinë e tyre për të fituar që i shtyjnë të migrojnë siç janë: synojnë një identitet të ri, për të pasur më shumë të bashkohen me një pjesë të familjes më liri në aktivitetet e tyre. të gjerë (kur janë shpërngulur të afërmit, Bashkim familjar: Anëtarët e familjes emigrim për shkaqe të religjionit, gjuhës së ngushtë apo më të gjerë synojnë të amtare apo asaj të afërt, për shkak të bashkohen në vendin e ri të emigrimit me konflikteve, luftërave, sigurisë më të madhe anëtarët tjerë duke iu mundësuar atyre që dhe afatgjatë në aspektin social, politik,etj. të emigrojnë / shkojnë në atë vend përmes formave të ndryshme si: bashkim me Emigrimi nga komunat e Kosovës familjen (me prind, me fëmijë apo anëtarë tjerë të familjes më të gjerë) martesa me Numri më i madh i të emigruarve personin që gjendet në vendin e synuar për ishte nga komunat : Prishtinë, Gjakovë emigrim apo për bashkëjetesë. Mitrovicë dhe Suharekë. Derisa, numrin Nevojat e personaliteteve të ndryshme: më të vogël të emigrimit kishin komunat Çdo person ka veti/karakteristika të e vogla Ranillugë, Partesh dhe Mamushë. caktuara dhe një pjesë e tyre synon që me Numri i emigrantëve në raport me emigrim në një vend tjetër do t’i mundësojë numrin e popullsisë rezidente në Kosovë, atij/asaj zhvillimin e një karrierë më të mirë dallon shumë në pjesët e ndryshme brenda profesionale apo do të ndihej më komod vendit. Në komunat me numër të vogël të nëse do të emigronte në një vend tjetër. Po popullsisë rezidente, emigrimi ishte më i ashtu, një pjesë e tyre emigron duke synuar ulët siç janë: Shtërpca, Graçanica, Ranillugu që aftësitë e tyre profesionale në fusha të dhe Mamusha nën 10 %. Derisa, ajo rritet Social Studies  Vol. 10  No. 1  25 

Figura 2. Numri i popullsisë emigruese në raport me popullsinë rezidente sipas komunave shprehur në %

deri në rreth 30-47 % në komunat e tjera të Emigrimi sipas shtetit të qëndrimit vendit, siç janë Suhareka, Mitrovica, Klina dhe Gjakova. Bazuar në të dhënat nga regjistrimi Në raport me popullsinë rezidente, i popullsisë 2011, mbi 35% të të gjithë numrin më të madh të popullsisë emigruese popullsisë kosovare kishte emigruar në kishte Suhareka, afër 47% të popullsisë Gjermani dhe më pas në Zvicër me rreth jetonte jashtë vendit. Në Prishtinë, shkalla 23% si dhe në Itali mbi 7%. Derisa, në e raportuar e migrimit jashtë vendit është vendet Të tjerë si: Kanada, Australi si dhe rreth 15% e popullsisë rezidente, d.m.th, vendet tjera përbënin mbi 10% të popullsisë gati 30 mijë persona. emigruese kosovare.

Tab. 1: Emigrimi sipas shteteve (10 vendet kryesore të destinacionit) shprehur në përqindje Dhjetë (10) shtetet kryesore %

Gjermani 35.25 Zvicër 22.94 Itali 7.26 Austri 5.61 Suedi 5.14 SHBA 3.53 Francë 3.25 Angli 2.79 Belgjikë 2.07 Slloveni 1.78 Të tjera 10.38

Burimi: www.ask  26  Emigracioni ndërkombëtar dhe ndikimi i tij në zhvillimin ekonomik në Kosovë

Tab. 2: Numri më i madh i emigrimit sipas komunave në 10 vendet kryesore të destinacionit Tri komunat me numrin me të madh të të emigruarve dhe shteti i qëndrimit Gjermani Zvicër Itali Austri Suedi

1. Mitrovica 1. Gjakova 1. Suhareka 1. Dragashi 1. Mitrovica 2. Prishtina 2. Gjilani 2. Malisheva 2. Gjakova 2. Vushtria 3. Vushtria 3. Suhareka 3. Prizreni 3. Peja 3. Prishtina

Burimi: www.ask

Duket se emigrimi në shtete e Në vitin 2011 raporti gjinor i caktuara kishte lidhje me emigruesit e popullsisë kosovare që kishte emigruar parë që ishin vendosur nga ajo komune ishte: 56.67% meshkuj dhe 43.33 % femra. apo regjion. Kështu, derisa Suhareka ishte Emigrimi më i hershëm karakterizohej me dominuese në Itali dhe Slloveni aty ishin dominim të gjinisë mashkullore kjo, pasi të koncentruar edhe emigruesit nga ai në të kaluarën emigrimi ishte i orientuar regjion si Prizreni e Malisheva. Gjakovarët më shumë në fuqinë punëtore. më shumë duket se kishin përzgjedhur Në vitet e fundit ishin femrat që Zvicrën dhe Belgjikën derisa, Mitrovica dominonin në emigrim. Kështu, raporti në Gjermani dhe Suedi. Prishtina duket gjinor i emigrimit përafrohet në vitet se ka parapëlqyer shtetet anglisht folëse: 2000-2004, derisa në vitet e fundit SHBA-të dhe Anglinë derisa, Ferizaj e është gjinia femërore e cila dominon në Gjilani më shumë ishin të koncentruar emigrim: 52.94% femra dhe 47.06% në Zvicër dhe Francë. Në tabelën e meshkuj (ndikim në këtë të fundit kishin mëposhtme është dhënë numri më i madh edhe martesat). i popullsisë emigruese (nga tri komunat e Figura paraqet emigrimin sipas gjinisë Kosovës) në shtetet përkatëse. në 10-të vendeve kryesore të emigrimit

Figura 3. Ecuria e emigrimi sipas gjinisë dhe viteve shprehur në përqindje Social Studies  Vol. 10  No. 1  27 

Figura 4. Emigrimi sipas gjinisë në 10 vendet kryesore emigruese

ku, meshkujt dominonin në Slloveni Popullsia jashtë Kosovës dhe ajo dhe femrat ishin në numër me të afërt rezidente sipas grup moshave me meshkuj në Suedi. Kjo për faktin se Sllovenia shihet si vend jo i largët nga Migrimi dha paratë e dërguara nga Kosova për të marrë anëtarët tjerë te Diaspora në Kosovë familjes si dhe kostoja e fitimit duket se është më pak se në vendet tjera. Kosova ka një nga normat më të Numri i konsiderueshëm i popullsisë larta të emigracionit në Evropën Lindore. së moshës 0-14 vite, tregon se ata u Sipas Anketës së migrimit dy mijë e nëntë larguan viteve të fundit (që vazhdon të (Banka Botërore dymijë e dhjetë), çdo e jetë i theksuar emigrimi familjar) përbënin katërta familje ka së paku një anëtar që 16.9% të popullsisë emigruese. Grup jeton jashtë Kosovës1. mosha 25-44 përbënin 47.2% të popullsisë Shkalla e emigrimit për Kosovën nuk emigruese (mosha kryesore riprodhuese tregon emigrimin neto, sepse imigrantët në aspektin e fertilitetit dhe asaj të fuqisë nuk zbriten, mirëpo, emigrimi neto nuk punëtore) derisa, dominonte grup mosha ndryshon shumë nga ai bruto, sepse shumica 30-34 vite me 12.7%. e imigrantëve në Kosovë janë banorë të Personat pas moshës së punës (pensi- përkohshëm që kthehen në vendin e tyre onimit) përbënin një numër të vogël me sapo të përfundojë detyra e tyre. rreth 1.30% të emigrimit kosovare. Ky Për më tepër, interesi për të migruar numër i vogël i emigruesve kosovare, është i lartë. Rreth 2.1 për qind e të rezulton me atë se popullsia emigruese pas anketuarve deklaruan se ata kanë gjasa kësaj moshe kthehet të jetojë pjesën pas për të migruar brenda pesë viteve të pensionimit në Kosovë. ardhshme (edhe pse të dhënat e vetë-

1 Anketa e migrimit është kryer në periudhën ndërmjet prillit dhe qershorit 2009; janë përgjigjur 2,024 familje. Të dhënat janë paraqitur në Memorandumin ekonomik të Shtetit për Kosovën 2010 (Banka Botërore, 2010).  28  Emigracioni ndërkombëtar dhe ndikimi i tij në zhvillimin ekonomik në Kosovë

Figura 5. Emigrimi sipas grup moshave shprehur në përqindje

raportuara për qëllimin për të migruar disa që kanë lëvizur nga pjesët tjera të shpesh mbivlerësojnë rrjedhat në të Kosovës në Prishtinë para se të emigrojnë ardhmen dhe shpesh ka korrelacion shumë jashtë Kosovës. Ky hap i përkohshëm i të vogël ndërmjet qëllimit për migrim dhe migrimit të brendshëm është vënë re në migrimit aktual)2 vendet e tjera. Në vitin dymijë e tetë rreth 0.6 Shuma mujore e parave të dërguara për qind e popullsisë që punon u bë nga diaspora për familje është afër me emigrantë. Edhe në vitin dymijë e shtatë, pagën mesatare mujore bruto në Kosovë, kur emigrimi arriti maksimumin, vetëm e cila është vlerësuar të jetë 340 € në vitin rreth njëmbëdhjetëmijë kosovarë u 2009 dhe neto është më e ulët se mesatarja larguan (rreth 1 për qind e popullsisë që e parave të dërguara nga diaspora për punojnë). Zonat rurale, ku jeton 63 për familje. Sipas Programit të Zhvillimit të qind e popullsisë, kontribuojnë me 73 për OKB (UNDP, 2010), paratë e dërguara qind të migruesve. Dallimet rajonale nuk nga diaspora kontribuojnë me rreth 40 janë shumë të mëdha, numri më i madh për qind të totalit të të ardhurave mujore i emigrantëve e ka origjinën nga zonat të familjeve që i marrin ato. rurale të Prishtinës dhe të Prizrenit3. Pjesa më e madhe e parave të Rreth 25 përqind e emigrantëve emigrantëve përdoren për konsum të të tanishëm e kanë origjinën nga menjëhershëm. Të pyetur për të përmendur Prishtina. Njerëzit në rajon, i cili përfshin tre përdorimet kryesore të dërgesave nga kryeqytetin, Prishtinë, mund të përfshijnë diaspora, mbi 90 përqind e familjeve

2 Për shembull në anketat e Gallup të kohëve të fundit, disa nga normat më të larta të qëllimit për të migruar kanë qenë në shtetet me të ardhura të ulëta me relativisht norma të ulëta të emigrimit. 3 Sepse vendi është i vogël, diskutimi i dallimeve rajonale nuk do të jetë i gjerë. Dy rajonet që japin më së shumti migrues janë Peja rurale dhe Prizreni rural, ku përqindja e popullsisë migruese është 16 deri 17 për qind, pothuajse 1,5 herë më shumë se mesatarja kombëtare prej 11,4 për qind. Social Studies  Vol. 10  No. 1  29  përmendin ushqimin dhe veshjen4, 18 treguar se shumica e vendeve dërguese për qind investojnë një pjesë të parave në fokusohen në politika unilaterale për t’i biznes, dhe 25 për qind përdorin një pjesë përgatitur më mirë qytetarët e tyre para për riparimin ose ndërtimin e shtëpive. se ata të emigrojnë. Emigrantët dhe diaspora mund të kontribuojnë në zhvillimin ekonomik në Arsimi shumë mënyra të tjera se me dërgimin Arsimi është një nga instrumentet e remitancave, mund të kontribuojnë kryesore të përdorura për zbatimin e përmes krijimit të ndërrmarrjeve vetë ose politikave të migrimit, veçanërisht nga duke i ndihmuar familjarët apo të afërmit e vendet që specializohen në eksportimin tyre. 25% e të gjitha bizneseve në Kosovë e punës gjysmë të kualifikuar. Arsimi, janë ngritur me fondet e gjeneruara nga kryesisht trajnimi për aftësi teknike, është punonjësit nga jashtë vendit (ose nga përdorur për të rritur grupin e potencialit puna e vet pronarit të biznesit). Zvicra të punëtorëve emigrantë dhe për të rritur dhe Gjermania janë vendet kryesore ku vlerën e tyre. Kosovarët punuan dhe fituan para më së shumti për të filluar biznesin e tyre në Financimi Kosovë, koha mesatare që punuan jashtë Ndonjëherë, politikat e migrimit vendit ishte 7.5 vjet. kërkojnë nxitje financiare për të arritur qëllimin e tyre, në raste të tilla, qeveritë Politikat për rritjen e ndikimit të zakonisht bëhen partnere me donatorët. migrimit në zhvillim Mundësitë e financimit munden, për shembull, të jenë kredi, grante, apo Politikat që ndihmojnë qytetarët skema të investimeve për ta përfshirë të përgatiten për migrim përqendrohen diasporën në projektet e zhvillimit privat. në lehtësimin e procesit të migrimit Ndërsa programe të tilla janë të rralla, dhe ndërtimin e aftësive të emigrantëve sepse nevojat për financim janë shumë të potencialë. Disa vende që dërgojnë mëdha, Banka Botërore, Banka Afrikane emigrantë krijojnë programe në për Zhvillim, Fondi Ndërkombëtar për bashkëpunim me vendet kryesore te Zhvillimin e Bujqësisë, dhe Agjencia destinacionit, në mënyrë që të sigurohet Frënge e Zhvillimit, ndër të tjera, kanë se emigrantët kanë statusin e duhur ligjor. krijuar mënyra të financimit që fokusohen Në të njëjtën kohë, vendet dërguese i te diaspora, dhe në disa raste, qeveritë përgatisin qytetarët e tyre për qasje më kanë financuar vetë mënyra të tilla. Një të lehtë në tregun e punës jashtë vendit shembull është programi i Shqipërisë për duke ofruar trajnim të aftësive teknike kthimin e trurit (www.braingain.gov.al), dhe këshilla për shembull për të drejtat që është financuar pjesërisht nga UNDP- e punës, menaxhimin financiar, si dhe ja. Qëllimi i tij është që të zhvillojë stimuj sigurimin shëndetësor. Ndërsa negocimi dhe mekanizma të politikave për të nxitur i marrëveshjeve të migrimit të punës me angazhimin e diasporës shqiptare në vendet partnere mund të sjellë përfitime zhvillimin shkencor, administrativ, dhe të vlefshme për emigrantët, të tilla si ekonomik të vendit. Programi, i themeluar qëndrimi i rregulluar jashtë vendit, në vitin 2008 me një buxhet prej 1 mbrojtja ose të drejtat, dhe siguria më e milion €, ofron mbështetje financiare për mirë sociale, përvoja ndërkom bëtare ka të kthyerit e kualifikuar për të punuar

4 Kategoritë e shpenzimit janë të vetë-raportuara. Çdo familje mund të përmendë 3 kategori.  30  Emigracioni ndërkombëtar dhe ndikimi i tij në zhvillimin ekonomik në Kosovë në Shqipëri. Ai ka krijuar një bazë të Rregulloret dhënash të studentëve dhe akademikëve Aktet legjislative drejtpërdrejtë ose jashtë vendit dhe ka tërhequr mbi 150 tërthorazi prekin shumicën e llojeve njerëz të kthehen, 82 prej tyre akademikë. të politikave të migrimit, por ndikimi Ai gjithashtu planifikon krijimin e rrjeteve i drejtpërdrejtë është veçanërisht i akademike me ato jashtë vendit5. rëndësishëm kur bëhet fjalë për konkurrencën në transferet e parave, eksportimin e Partneritetet në migrimin për punë fuqisë punëtore, dhe mbrojtjen sociale të Marrëveshjet për migrimin e fuqisë emigrantëve. punëtore ndërmjet vendeve dërguese Konkurrenca në shërbimet e dhe pranuese janë të zakonshme, edhe transferimit të parave, e cila është një pse në shumë pak raste këto marrëveshje përcaktues kryesor i kostove të pagesës së mbulojnë të gjitha aspektet e rëndësishme parave nga diaspora, në masë të madhe të procesit të migrimit. Ato zakonisht varet se si është i rregulluar sektori financiar. merren me organizimet për dërgimin Duke kuptuar se rregullimi, ose mungesa e punëtorëve, duke ofruar arsim dhe e tij në drejtim të transparencës dhe trajnim, dhe mbrojtjen e të drejtave të të praktikave të mira, mund të frenojë punës të emigrantëve. Edhe pse këto konkurrencën, shumë qeveri kanë hequr organizime zakonisht nuk mund të pengesat e tilla. Për shembull, për të kopjohen për vende tjera, ato shfaqin parandaluar konkurrencën e pandershme modelet e zakonshme që mund të ofrojnë nga OTP-të e mëdhenj7, qeveria ka ndaluar mësime për vendet si Kosova. Këto marrëveshjet ekskluzive ndërmjet OTP-ve marrëveshje negociohen me ose pa dhe paguesve të dërgesave, dhe kështu ndërmjetës. Disa qeveri që negociojnë kanë bërë Uganda, Ruanda, dhe vende “eksportimin” e fuqisë punëtore e të tjera afrikane. Banka për Zhvillim ka menaxhojnë të gjithë procesin drejtpërdrejt siguruar asistencë teknike për vendet për të me vendin pritës. Të tjerët përdorin vlerësuar kapacitetet e tyre për parandalimin agjencitë private apo ndërkombëtare për e marrëveshjeve ekskluzive. Në fund, ligjet të ndihmuar në hartimin dhe negocimin për mbrojtjen sociale mund t’u ofrojnë e një marrëveshjeje të migrimit të fuqisë emigrantëve sigurim social dhe mbrojtje punëtore. Një shembull i negociatave të personale kundër situatave ku mund të ndërmjetësimit është marrëveshja e vitit shkelen të drejtat e tyre. Për shembull, si 2003 ndërmjet Kanadasë dhe Guatemalas, pjesë e programit të saj të menaxhuar për që u negociua me përkrahje teknike nga migrim, qeveria kërkon që emigrantët të Organizata Ndërkombëtare për Migrim kenë sigurim për t’i mbuluar ata në rast të (IOM), zyra në Guatemala. Kjo ishte paaftësimit ose vdekjes gjatë punës së tyre një marrëveshje për guatemalasit që jashtë vendit. Pagesat e sigurimeve kanë qenë të punojnë përkohësisht në Kanada në një burim jo i parëndësishëm i të ardhurave aktivitete bujqësore ku Kanada ishte duke në buxhetin e shtetit, por të ardhurat janë përjetuar mungesë të fuqisë punëtore6. riinvestuar në politikat e migrimit.

5 Burimi: http://www.bnr.rw/event.aspx?id=30. Iniciativa nuk është ende plotësisht funksionale. 6 Departamento administrativo de ciencia, tecnología e innovación (Colciencias) < http: //www. Colciencias . gov. co/web/internacional/home>. 7 Marrëveshjet e ekskluzivitetit janë kontrata të ofruara nga operatorët e mëdhenj të transferit të parave (OTP-të) që pengojnë paguesin që bëjë partner një kompani tjetër të transferit. Nëse një OTP bëhet partnere me 7 nga 10 pagues në një shtet, ajo merr kontroll monopoli. Në Afrikë, dy OTP mbajnë 60 përqind të tregut përmes marrëveshjeve të tilla. Social Studies  Vol. 10  No. 1  31 

REFERENCAT

Azzari, Carlo and Calogero Carletto. 2009. of Albanian Households?; South-Eastern “Modeling Migration Dynamics in Albania: A Europe Journal of Economics 5 (1), 25–54. Hazard Function Approach”; Policy Research European Stability Initiative (ESI). 2006. Cutting Working Paper Series 4945, Washington, DC: the Lifeline Migration, Families and the Future World Bank. of Kosovo; www.esiweb.org (11 12 2015). Baldwin-Edwards, M. 2002. “Southern European European Union (EU). 2003. “A Secure Europe in Labour Markets and Immigration: A a Better World European Security Strategy”; Structural and Functional Analysis” Working Brussels, 12 December; http://ue.eu.int/ Paper 5. Athens: Mediterranean Migration uedocs/cmsUpload/78367 (accessed on Observatory. October, 2009). Borkert Maren and Wolfgang Bosswick. 2007. Global Trade Analysis Project (GTAP). 2007. Global “Migration Policy-Making in Germany Migrant Origin Database, Updated March Between National Reluctance and Local 2007.http://www.migrationdrc.org/research/ Pragmatism?” IMISCOE Working Paper typesofmigration/global_migrant_origin_ No. 20 December. Accessed on Nov 3, 2009 database.html (11 12 2015). at: http://www.imiscoe.org/publications/ International Migration Data and Statistics, World workingpapers/documents/ Migration 2005, Section 3, 418; www.iom.int/ Castaldo, A., and B. Reilly. 2007. “Do Migrant documents/publication/wmr (22 12 2015). Remittances Affect the Consumption Patterns

ABSTRACT

“International Migration and its impact on modern society” - as Kosovo case is a phenomenon present in the early 1990s that migration pleted have fluctuated during the past two decades, the general trend tends to increase over time. Kosovo has been a massive migration phenomenon from the beginning of the 90s. This important aspect of the democratic regime was virtually unknown before serbian 90s regime, when Kosovo society was a closed society. After years ‹99 main component that defines the democratic regime was Kosovar society under the administration of UNMIK until 2008 where he was proclaimed the independence of Kosovo. Emigration term used to describe the process of movement of persons removed from our lands in the European territories like Switzerland, Germany, Austria, Italy and many other countries. Also we had within its migration from harassment and problems Kosovo and the Serbian regime, which influence the structure of the distribution of population within the country. Emigration is a complex sights Kosovo that has affected many decades. Many studies have been undertaken to explore the distribution of Albania›s international migration and emigration after the fall of the Serbian regime from the 90s until ‹99 th years. It is known that people migrate when their country lacks the resources and opportunities to fulfill their needs and aspirations. This is the state of Kosovo emigrants who left for a better life for themselves and their families after a long period and transition siege which resulted in poverty and at high levels unemployed. The term «a better life» includes a broad range of factors that make Kosovars to flee and is reflected in the lack shape between Kosovar immigrants.  32  Emigracioni ndërkombëtar dhe ndikimi i tij në zhvillimin ekonomik në Kosovë Social Studies  Vol. 10  No. 1  33 

NDRYSHIMET DEMOGRAFIKE NË SHQIPËRI, TREGUES TË TRANZICIONIT TË DYTË DEMOGRAFIK

Blerina XHAKOLLI RECI Departamenti i Psikologjisë Fakulteti Edukimit Universiteti Aleksander Moisiu Durrës E-mail: [email protected];

Përmbledhje

“Ndryshimet demografike në Shqipëri, tregues të tranzicionit të dytë demografik”, është një studim teorik i cili përmbledh një rishikim të literaturave bashkohore si edhe interpreton dhe analizon të dhënat dytësore mbi këtë fenomen. Dekadat, vitet e fundit janëkarakterizuar nga ndryshime të vrullshme në një numër të madh të fushave të jetës duke përfshirë ndryshimin e organizimit të jetës ekonomike dhe industrializimin, përhapjen e edukimit dhe proceseve të urbanizimit dhe migrimit, rritjen e të ardhurave dhe konsumit, zhvillimin e jashtëzakonshëm të sistemeve të komunikimit, teknologjisë dhe transportit. Këto shpesh janë shoqëruar me ndryshimin e botëkuptimit të njerëzve për botën dhe jetën në përgjithësi, duke bërë që autonomia dhe liritë personale të marrin gjithnjë e më tepër rëndësi. Këto ndryshime kanë qënë të gjera jo vetëm në kuptimin gjeografik, duke prekur pjesën më të madhe të popullatave në botë, por edhe në dimensionet e familjes që ato kanë prekur. Këto ndryshime kanë mbizotëruar në botën Perëndimore por, në mënyra dhe shkallë të ndryshme, kanë gjetur jehonë në pothuajse të gjithë komunitetet në botë. Ato janë kaq të dukshme saqë shpesh konsiderohen si tendenca apo shkaqe globale. Globalizimi dhe ndërkombëtarizimi janë terma që po përdoren gjithnjë e më shumë për të përshkruar ndryshimet përtej shkaqeve ekonomike dhe tregtisë. Duke u mbështetur në litaraturë ky studim sjell në pah teoritë e ndryshimit të familjes, ato ideore dhe strukturore, duke i rishikuar këto ndryshime edhe në shoqërinë shqiptare. Ndryshime strukturore dhe ideore të cilat tregojnë prezencën gjithnjë e më konkrete të

Blerina XHAKOLLI RECI është lektore me kohë të plotë në Universitetin “Aleksander Moisiu” Durrës, në Fakultetin e Edukimit. Ajo është doktore shkencash në Punë Sociale. Fusha e hulumtimeve të saj shkencor si edhe kompentencat e saj akademike mbulojnë lëndë mbi politikat sociale, ato të psikologjisë kulturore dhe ndërkulturore, lëndë të formimit psikologjik dhe psikoterapeutiketj.

Social Studies 2016, 1 (10): 33-44  34  Ndryshimet demografike në Shqipëri, tregues të tranzicionit të dytë demografik

tranzicionit të dytë demografik në të cilën gjendet vendi ynë. Risitë e këtij studimi janë këto gjetje nga literatura dhe analiza dytësore e të dhënave si edhe domosdoshmëria e politikave të reja sociale, politikave të mbrojtjes dhe mirëqënies sociale, në funksion të këtyre ndryshimeve. Fjalë kyçe: ndryshime demografike, ndryshime strukturore, ndryshime ideore, tranzicion i dytë demografik, politika sociale.

ekadat e fundit janë karakterizuar Këto ndryshime janë kaq të dukshme saqë nga ndryshime të vrullshme në shpesh konsiderohen si tendenca apo shkaqe Dnjë numër të madh të fushave globale. Globalizimi dhe ndërkombëtarizimi të jetës duke përfshirë ndryshimin janë terma që po përdoren gjithnjë e më e organizimit të jetës ekonomike dhe shumë për të përshkruar ndryshimet përtej industrializimin, përhapjen e edukimit dhe shkaqeve ekonomike dhe tregtisë. Ata që proceseve të urbanizimit dhe migrimit, mbështesin globalizimin e familjeve, dhe rritjen e të ardhurave dhe konsumit, veçanërisht shfaqjen e një kulture të re zhvillimin e jashtëzakonshëm të sistemeve të globale , argumentojnë që ndryshimet sociale komunikimit, teknologjisë dhe transportit. të udhëhequra kryesisht nga media dhe Këto shpesh janë shoqëruar me ndryshimin teknologjitë e reja, po prodhojnë ngjashmëri e botëkuptimit të njerëzve për botën dhe të konsiderueshme në modelet dhe qëndrimet jetën në përgjithësi, duke bërë që autonomia familjare në të gjithë botën. dhe liritë personale të marrin gjithnjë e më Teoritë e ndryshimit të familjes tepër rëndësi. Këto ndryshime kryesisht janë përqëndruar kryesisht në influencat kanë mbizotëruar në botën Perëndimore strukturore, si për shembull zhvendosja nga por, në mënyra dhe shkallë të ndryshme, ekonomia bujqësore në atë industriale dhe më kanë gjetur jehonë në pothuajse të gjithë pas në atë të shërbimeve, lëvizja e popullatave komunitetet në botë. nga zonat rurale drejt atyre urbane, përhapja e Shumë dimensione të familjes kanë edukimit, rritja e të ardhurave, ndryshimet e ndyshuar në mënyrë të jashtëzakonshme teknologjisë, rritja e njohurive në përgjithësi, gjatë shekullit të kaluar, dhe veçanërisht gjatë dhe rënia e niveleve të sëmundshmërisë dhe dekadave të kaluara. Këto ndryshime kanë vdekshmërisë. Të gjitha këto teori bien dakort qënë të gjera jo vetëm në kuptimin gjeografik, për faktin që ndryshimet dhe kufizimiet duke prekur pjesën më të madhe të popullatave në rrethanat sociale dhe ekonomike – për në botë, por edhe në dimensionet e familjes shembull, industrializimi dhe përhapja e që ato kanë prekur. Për shembull, në shumë edukimit – kanë pasoja komplekse në të gjithë pjesë të botës, mosha e martesës është rritur, shoqërinë. Këto ndryshime të mëdha sociale është rritur niveli i marrdhënieve seksuale dhe ekonomike modifikojnë mënyrat se si përpara martesës, përfshirja e fëmijëve në individët lidhen më anëtarët e familjes, duke përzgjedhjen e partnerit është rritur, është ndikuar në marrdhëniet burrë-grua, influencën dobësuar autoriteti prindëror, familjet me e prindërve tek fëmijët, marrdhëniet midis shumë anëtarë janë pakësuar, marrdhëniet motrave dhe vëllezërve, dhe rolin e fëmijëve midis burrave dhe grave kanë ndryshuar, në kujdesin ndaj të moshuarve. është rritur përdorimi i kontraceptivëve dhe Megjithëse shpjegimet strukturore është ulur fertiliteti. Megjithëse qëndrimet dominojnë ende teoritë e tranzicionit dhe besimet që prekin familjen janë më pak të familjes, po pranohet gjithnjë e më të dokumentuara sesa ndryshimet e sjelljeve, shumë që vetëm forcat strukturore janë të edhe ato kanë ndryshuar përgjatë kohës. pamjaftueshme për të shpjeguar ndryshimet Social Studies  Vol. 10  No. 1  35  e familjes në botë dhe se lidhjet empirike si dhe faktorët mediatorë, shpesh kalojnë midis shumë prej këtyre ndryshimeve kufijtë ndërkombëtarë. Sot është e pamundur strukturore dhe tendencave të ndryshimeve të kuptohen ndryshimet në një shtet apo në jetën familjare janë më pak të qarta nga komunitet të caktuar pa marrë parasysh forcat ç’mendohej më parë. Për shembull, shumë e globalizimit që veprojnë midis kufijve apo modele dhe marrdhënie familjare kanë influencave lokale. vazhduar të ekzistojnë edhe në kuadër të Ndryshimet strukturore dhe ideore të ndryshimeve të mëdha strukturore, ndërsa shoqërisë kanë influencuar fuqishëm për sjellje të tjera familjare kanë ndryshuar mjaft ndryshimin e strukturës së familjes. Sot, edhe në mungesë të ndryshimeve strukturore vende të ndryshme janë në faza të ndryshme që mund t’i shpjegonin ato. të tranzicionit të dytë demografik, të Prandaj me rëndësi janë edhe forcat karakterizuar nga shtyerja në kohë e ideore – të tilla si rritja e rëndësisë së lirisë martesës dhe lindjes së fëmijëve, preferencën personale, barazisë sociale, dhe të drejtave ndaj bashkëjetesës kundrejt martesës, uljen individuale kudo në botë. Këto forca janë të e nivelit të fertilitetit dhe rritjen e ritmeve lidhura me idetë e reja rreth vendit dhe rolit të të divorcit. I instaluar prej disa dekadash individëve kundrejt familjes dhe komunitetit, në Europën Perëndimore, tranzicioni i si dhe me ndryshimin e normave lidhur me dytë demografik ka prekur ish-vendet martesën, marrdhëniet midis burrave dhe komuniste të Europës Qëndrore dhe grave, lidhjet midis brezave dhe vendin e Lindore gjithashtu. Bazuar në analizën e fëmijëve në familje. Të rëndësishme janë të dhënave zyrtare, mund të pohojmë pa dhe idetë rreth martesës dhe mënyrat se si mëdyshje që edhe Shqipëria po përjeton ajo lidh dhe ndikon mbi burrat dhe gratë tranzicionin e dytë demografik. dhe marrdhëniet midis brezave, si dhe idetë Ndërkohë që ndryshimet në strukturën rreth vendit të fëmijëve në familje, përfshirë e familjes janë reflektuar në adaptimin numrin dhe distancën midis tyre, mënyrat përkatës të politikave të mbrojtjes sociale në për t’i rritur ata dhe përgjegjësitë e tyre vendet e zhvilluara, kjo përshtatje duket se ndaj motrave, vëllezërve dhe prindërve të nuk ka ndodhur në mënyrë të përshtatshme në tyre ndërsa pjesëtarët e familjes moshohen. vendet e Europës Qendrore dhe Lindore për Gjithashtu, për shkak se historikisht familja shkak të kontekstit të tyre historik, kulturor, ka qënë mjeti kryesor social nëpërmjet të social, politik dhe ekonomik. Shqipëria nuk cilit individët influencojnë dhe influencohen bën përjashtim nga grupi i dytë. Konteskti nga cdo dimension tjetër i jetës, ndryshimi i historik i pafavorshëm në lidhje me sfondin besimeve lidhur me faktorët konstitucionalë politik, ekonomik dhe kulturor shënjuan të tillë si besimi fetar, edukimi dhe ekonomia prapambetjen e Shqipërisë në shumë drejtime, luan rolin e tij për të kuptuar ndryshimet e përfshirë dhe atë të politikave të mbështetjes familjes. Besimet fetare, idetë për lirinë dhe sociale për grupet në nevojë. Për këtë arsye, barazinë, vlerat dhe besimet lidhur me jetën strategjitë e mirëfillta të mbrojtjes sociale familjare si dhe vlerat dhe besimet individuale në Shqipëri e kanë zanafillën shumë vonë, janë të lidhura me ndryshimet e familjes në pas viteve ’90. Përgjatë viteve, legjislacioni nivel makro dhe mikro (Marriage, 1990; për mbrojtjen dhe mbështetjen sociale të Barber, 2001: 101-127) grupeve në nevojë është përmirësuar dukshëm Trajtimi i këtyre fenomeneve socialë duke u përafruar me parimet Europiane është me rëndësi,ashtu sikurse edhe trajtimi të solidaritetit. Megjithatë, pavarësisht i disa nga shpjegimeve kryesore strukturore legjislacionit pothuajse të plotë, problematike të ndryshimeve të familjes. Këto faktorë për vendin tonë mbetet mos-zbatueshmëria e ideorë dhe roli i tyre në këto ndryshime plotë e kuadrit ligjor.  36  Ndryshimet demografike në Shqipëri, tregues të tranzicionit të dytë demografik

Raporte të ndryshme vlerësuese të një spektër më të gjerë aktivitetesh njerëzore politikave sociale në përgjithësi dhe ndihmës dhe ndërveprimesh krahasuar me modelet ekonomike në vecanti kanë konkluduar ekonomike. Kjo teori përqëndrohet në: mungesën e efekivitetit të tyre për të reduktuar 1) shkallën në të cilën individët janë të varfërinë në grupet në nevojë në Shqipëri. përfshirë në aktivitetet e organizuara nga Megjithatë, shumë pak informacion ka lidhur familja kundrejt aktiviteteve që kryhen me faktin nëse politikat sociale kanë ndryshuar jashtë shtëpisë, si për shembull në shkollë, në mënyrë që t’i përshtaten ndryshimeve të fabrika, vende jo-familjare të punësimit, dhe strukturës së familjes në Shqipëri. institucionet qeveritare; dhe, 2) nivelin e Sociologët kanë dhënë një sërë informimit dhe aftësive të përftuara npërmjet shpjegimesh për ndryshimet në strukturën burimeve familjare kundrejt atyre të përftuara e familjes në botën Perëndimore dhe atë nga burime jo-familjare, të tilla si media, jo-Perëndimore. Në pjesën më të madhe, shteti, dhe shkollat (Thornton ed al., 1994). këto shpjegime kanë theksuar ndryshimet Kjo zhvendosje nga shoqëritë e organizuara në strukturat sociale, ekonomike dhe politike kryesisht përreth familjeve tek shoqëritë në të shoqërisë, kryesisht nëpërmjet rritjes së të cilat aktivitetet themelore ndodhin jashtë procesit të industrializimit, urbanizimit, familjes është vënë re në pjesën më të madhe edukimit, të ardhurave dhe konsumit, të botës gjatë dy shekujve të kaluar, dhe ka komunikimit, transportit dhe formave të marrë një rëndësi gjithnjë e më të madhe në reja të teknologjisë. vendet Perëndimore gjatë dekadave të fundit. Shpjegimi i parë dhe ndoshta më i Përhapja e edukimit formal/zyrtar rëndësishëm i ndryshimit të familjes është në shkolla është një element tjetër i përqëndruar në ndryshimin e mënyrave rëndësishëm në transformimin e organizimit të prodhimit ekonomik (Meekri, 1976; social të shoqërisë. Në fakt, edukimi Thornton, 2005). Kjo perspektivë thekson është konsideruar si motori kryesor që ka rëndësinë e zhvendosjes së mënyrave të udhëhequr transforimimin e shoqërisë dhe mbijetesës nga uria ose të jetuarit në tufë, përmirësimin e mirëqënies ekonomike dhe drejt bujqësisë dhe më pas prodhimit sociale (Macaulay, 1974). Rritja e shanseve industrial për transformimin e elementëve për tu arsimuar është një nga fenomenet më të tjerë të shoqërisë. Një vend veçanërisht të dukshme gjatë shekullit të kaluar, duke qënë të rëndësishëm në këtë argument kohët e se një përqindje e madhe e fëmijëve të botës fundit zë procesi i industrializimit, i cili ka ndjekin tashmë shkollën fillore, një përqindje transferuar shumë aspekte të prodhimit e konsiderueshme frekuentojnë shkollën e ekonomik nga sipërmarrjet familjare drejt mesme dhe një pjesë tjetër dhe universitetin. organizatave burokratike dhe mbështetej më Edhe pse edukimi varion së tepërmi nga një tepër mbi punën e paguar. Industrializimi shtet në tjetrin dhe ka diferenca të theksuara e zhvendosi prodhimin ekonomik dhe gjinore, shkalla e edukimit është rritur në konsumin nga një aktivitet që zhvillohej të gjithë rajonet e botës dhe midis vajzave kryesisht brenda familjes dhe që drejtohej dhe djemve gjithashtu. Kjo rritje, së bashku zakonisht nga babai apo burri i shtëpisë, me vonesën e hyrjes në tregun e punës, në një aktivitet që ndodhte kryesisht jashtë mendohet se modifikon, ndërmjet të tjerave, njësisë familjare dhe jashtë kontrollit të babait. marrdhëniet midis gjinive, ul autoritetin e Mbi këtë aspekt bazohet edhe një teori anëtarëve më të vjetër në moshë të familjes, tjetër e cila e përqëndron vëmendjen tek dhe shtyn në kohë vendimin për tu martuar. ndryshimi i mënyrave të organizimit dhe Rritja e numrit dhe llojeve të shkollave pjesëmarrjes në aktivitetet sociale. Teoria e dhe përqindjes së nxënësve që ndjekin “modeleve të organizimit social” përfshin shkollën mund të ndryshojë marrdhëniet e Social Studies  Vol. 10  No. 1  37  familjes me anëtarët e komunitetit (Thornton së elementëve të ndryshëm të jetës sociale, et al., 1994; Cleland, 2001; 41) rritjen e ekonomike dhe familjare. Si modele për shkallës së frekuentimit të shkollës, fëmijët realitetin, sistemet ideore ofrojnë kornizat filluan ta shpenzojnë pjesën më të madhe të për të ndërvepruar dhe reaguar ndaj botës, ditës duke u socializuar dhe nën mbikqyrjen duke përcaktuar kornizën për identifikimin e mësuesve sesa të prindërve, gjë e cila krijon e gjërave të rëndësishme dhe të mira në jetë, struktura alternative të autoritetit. Gjithashtu, cfarë është e pranueshme dhe morale, si dhe boshllëku pasues në nivelin e edukimit midis ndihmojnë për të përcaktuar motivimet në brezave mund të conte në reduktimin e një kontekst të përbashkët, duke përshkruar prestigjit të të moshuarve, të cilët në sytë e si synimet finale ashtu edhe mekanizmat për fëmijëve tashmë konsideroheshin si “brezi t’i arritur ato. Pra, ato formojnë një sistem më pak i arsimuar”. Me rritjen e nivelit të moral rregullash dhe gjykimesh për vlerësimin edukimit rriten dhe aftësitë, duke krijuar e qëllimeve dhe mjeteve. kështu më shumë shanse për punësim. Nga Sistemet ideore përfshijnë gjithashtu dhe ana tjetër, frekuentimi i shkollës është edhe besimet rreth natyrës së botës dhe sesi ajo një aktivitet që konsumon kohë duke çuar funksionon. Këto besime mund të variojnë në shtyrjen e vendimit për tu martuar, patur në domethënien e tyre për çdo individ si fëmijë dhe futjen në tregun e punës. dhe në stabilitetin e tyre në kohë. Sistemet Procesi i industrializimit shoqërohet ideore përfshijnë dhe vlera, duke përcaktuar shpesh nga ai i urbanizimit, duke përfshirë se cilat mjete dhe qëllime janë të mira apo si zgjerimin e qyteteve të vjetra ashtu dhe të dëshirueshme. Vlerat ofrojnë një hierarki themelimin dhe krijimin e qyteteve të reja, për të zgjedhur midis qëllimeve dhe mjeteve procese që shpesh shoqërohen nga migrimi të ndryshme duke u bërë baza e perferencave, i individëve nga zonat bujqësore rurale ose e klasifikimit të qëllimeve, aktiviteteve drejt zonave industriale urbane. Megjithëse dhe sjelljeve të ndryshme. Si të tilla, vlerat ndonjëherë e gjithë familja zhvendoset, më dhe preferencat janë elemente kryesorë që shpesh janë të rinjtë ata të cilët migrojnë përbëjnë bazën e motivimeve për sjellje dhe drejt qyteteve duke përfituar nga mundësitë marrdhënie të ndryshme. Vlerat dhe besimet e punësimit që ofrojnë zonat e reja urbane. janë të lidhura dhe me qëndrimet, të cilat Procesi i migrimit zakonisht shoqërohet janë mënyra të caktuara për t’ju përgjigjur ose me organizime të reja të mënyrës së jetesës vepruar ndaj njerëzve apo gjërave të caktuara (Diamond, 1979; Thornton, 1994). Përvec në një mënyrë të caktuar. kësaj, dendësia e popullsisë në zonat urbane Përveç kësaj, besimet, vlerat dhe shpesh ndryshon modelet e marrdhënieve qëndrimet shpesh ndahen apo përqafohen dhe komunikimit, dhe zakonisht marrdhëniet nga shumë grupe midis komuniteteve, bëhen shumë më të specializuara dhe jo- vendeve dhe me rritjen e globalizimit, edhe familjare (Wirth, 1938). në botë. Ndërkohë që këto vlera, besime Studiues të ndryshëm argumentojnë që, dhe qëndrime përqafohen nga individët, ato kornizat apo skemat/teoritë ideore ofrojnë shndërrohen në norma sociale dhe standarde modele për të përjetuar realitetin dhe për të shoqërore. Këto norma sociale shpesh jetuar me atë realitet . Si modele tërealitetit, përkrahin apo frenojnë synime dhe mjete kornizatideore ofrojnë perspektivat për të të caktuara, duke marrë kështu një karakter vëzhguar dhe kuptuar botën. Ato ofrojnë moral sepse ato përcaktojnë dallimin e të gjithashtu sisteme klasifikimi për të përshkruar drejtës nga e gabuara, të pranueshmes nga botën, modele për interpretimin e variacionit e pa-pranueshmja. Megjithatë, sistemet dhe ndryshimit të sjelljeve dhe marrdhënieve ideore shpesh lejojnë një variacion të gjerë njerëzore, si dhe përkufizime të domethënies të asaj c’ka është e pranueshme , në shkallën  38  Ndryshimet demografike në Shqipëri, tregues të tranzicionit të dytë demografik se cilat sjellje konsiderohen si vullnetare qënë i rëndësishëm jashtë Perëndimit qoftë apo të lejueshme , në vendosmërinë më të edhe pjesërisht sepse ai është i mbrujtur cilën mbrohen vlerat dhe besimet dhe në me idetë e zhvillimit që kanë mbizotëruar hapësirën për liri dhe zgjedhje individuale. mendimin Perëndimor prej mijëra vjetësh Së fundmi, vlerat dhe normat kulturore dhe, në shekujt e fundit, janë përhapur dhe në mund të jenë kaq të ndryshme dhe të shumë vende të tjera jo-Perëndimore . Modeli vlerësuara në mënyra kaq të ndryshme në i zhvillimit sugjeron që jeta sociale, ekonomike shoqëri saqë ato bëhen fokusi i kundërshtive dhe familjare Perëndimore qëndron në themel të forta të cilat mund të përshkallëzohen deri të progresit dhe zhvillimit; që këto aspekte në konfrontime kulturore masive. të jetës Perëndimore shërbejnë si ideale për Një aspekt themelor i sistemeve ideore shoqëritë jo-Perëndimore; që jeta familjare është aftësia për të ndryshuar: vlerat, besimet, Perëndimore konsiderohet si shkak dhe si qëndrimet, perferencat dhe motivimet nuk efekt i suksesit ekonomik dhe mirëqënies; dhe janë statike, as në nivelin individual as në nivel që liria dhe barazia janë të drejta themelore grupi. Përkundrazi, këta faktorë ideorë mund të njeriut. Përhapja në nivel botëror i këtyre të ndryshohen nëpërmjet disa mekanizmave. ideve ka qënë thelbësore për ndryshimin e Në fakt, mund të konkludojmë që kornizat sistemve të familjeve në të gjithë botën. ideore në botë kanë ndryshuar në mënyrë Modeli i zhvillimit dhe besimet që e dramatike dhe që këto ndryshime kanë shoqërojnë atë lidhur me faktin që familjet patur ndikime të jashtëzakonshme në vetë Perëndimore janë superiore dhe cojnë drejt strukturën e familjes. zhvillimit, dhe që liria dhe barazia janë të Faktorët ideorë janë të domosdoshëm drejta bazë njerëzore, janë përhapur nëpërmjet për të kuptuar ndryshimet në strukturën e shumë mekanizmave. Për shekuj me radhë familjes (Thornton, 2005; Chesnais, 1992; akademikët Perëndimorë kanë mësuar në Caldwell, 1982). Ndryshimet në besimin shkolla dhe kanë përhapur këto ide, dhe fetar dhe sekularizmin janë përbërësit traktatet akademike të tyre janë shpërndarë në thelbësorë për shpjegimin e ndryshimeve të Europë dhe kudo gjetkë. Futja në përdorim sjelljes së familjes në Eurpën Perëndimore. dhe zgjerimi i edukimit në masë dhe i Ndryshimet thelbësore të vëna re në mass medias është shumë i rëndësishëm për martesë, bashkë-jetesë, lirinë seksuale, përhapjen e ideve të reja rreth zhvillimit dhe divorcin dhe lindjet e fëmijëve jashtë modelit të familjes Perëndimore. Përhapja e martese, të cilat i quajnë si tranzicioni i dytë ideve brenda vendeve dhe midis tyre, është demografik, janë përhapur përtej Europës lehtësuar dhe nga procesi i industrializimit Perëndimore drejt Europës Lindore. dhe urbanizimit, siç e diskutuam më lart. Idetë dhe vlerat e familjes Perëndimore, Ideja e zhvillimit dhe superioritetit të të cilat janë përhapur nëpër botë, kanë familjes Perëndimore është përhapur aktivisht patur influencë të madhe në ndryshimin e nëpërmjet lëvizjeve sociale dhe organizatave vlerave dhe sjelljeve të familjeve në shumë të ndryshme. Kristianizmi ka luajtur rolin e vende të botës përvec atyre Perëndimore vet në përhapjen e këtyre ideve në Afrikë, për (Caldwell, 1982; Van de Kaa, 1996) dhe shembull. Ekplorimet Europiane, pushtimi i idetë Perëndimore kanë penetruar në Afrikë territoreve dhe kolonizimi i tyre kanë patur një në atë shkallë sa për të lejuar krijimin e ndikim të thellë në një pjesë shumë të madhe modelit Perëndimor të familjes gjë e cila të botës nga vitet 1500 deri në vitet 1900 kompromenton seriozisht sistemet indigjene duke siguruar shtysën për përhapjen e ideve të familjes në Afrikë (Thornton, 2005; Abu- të ndryshme rreth zhvillimit dhe superioritetit Lughod, 1998;. Ahearn, 2004). të Perëndimit. Lëvizja për demokraci politike Modeli Perëndimor i jetës familjare ka që ka influencuar botën për të paktën një Social Studies  Vol. 10  No. 1  39 

çerek shekulli ishte gjithashtu një faktor i e bashkëjetesës dhe legjitimitetin e saj, si rëndësishëm për përhapjen e idealeve të lirisë dhe në modelet e divorcit dhe ri-martesave. dhe barazisë. Marksizmi dhe socializmi janë Një numër gjithnjë e më i madh i grave faktorë të tjerë që ndikuan në përhapjen e po hyjnë në tregun e punës, më pak njerëz teorive të caktuara të zhvillimit dhe synimit martohen ose martohen më vonë në kohë, për të krijuar një botë të re të karakterizuar nga më shumë njerëz divorcohen në një pikë të forma të reja të familjes dhe të shoqërisë . Një caktuar të jetës së tyre dhe ri-martesat janë rol të rëndësishëm ka luajtur dhe organizata e më të rralla, është rritur numri i personave Kombeve të Bashkuara dhe organizata të tjera të seksit të kundërt që bashkëjetojnë pa u ndërkombëtare qeveritare dhe jo-qeveritare të martuar si dhe numri i adultëve të të njëjtit cilat kanë ndihmuar në krijimin dhe përhapjen seks që bashkëjetojnë. e një kulture botërore e cila përqafon idetë Ndryshimi i strukturave familjare duhet e zhvillimit individual dhe social, lirinë, të ndikojë në qëllimet dhe vlerat e mbrojtjes barazinë dhe format Perëndimore të familjes . apo sistemeve të Sigurimeve Sociale Lëvizje të tjera sociale si lëvizja për gjithashtu. Por në përgjithësi, ndryshimet barazinë etnike dhe raciale, lëvizjet feminisite dramatike të modeleve familjare nuk janë dhe lëvizja ndërkombëtare e planifikimit reflektuar sa duhet në ndryshimet përktatëse familjar kanë patur një ndikim të fuqishëm të sistemeve të sigurimeve sociale. Le të gjatë gjysmës së dytë të shekullit të kaluar për marrim si shembull fenomenin e divorcit. mobilizimin e grupeve dhe organizatave në Problemi i divorcit ka të bëjë me numrin e përhapjen e aspekteve të ndryshme të familjes fëmijëve që më pas jetojnë me vetëm njërin Perëndimore, veçanërisht të planifikimit nga prindërit si dhe kohëzgjatjen e kësaj familjar dhe fertilitetit të ulët. gjendjeje pasi këto mund të kenë implikime Natyrisht, idealet Perëndimore të për politikat sociale. Të dhënat tregojnë që zhvillimit, normat familjare dhe liria dhe në vitin 1980, kishte rreth 1 milion familje barazia individuale nuk kanë janë pranuar me një prind në Angli, të cilat kujdeseshin lehtë në botë. Megjithëse në disa raste ato për rreth 1 milion e gjysëm fëmijë. Në janë aplikuar lehtësisht, në shumicën e rasteve këtë mënyrë, një në tetë familje drejtohej ato janë injoruar ose u është bërë mjaft nga një prind i vetëm, shumica e të cilëve rezistencë.Prandaj, ndërsa forma Perëndimore ishin gra. Në vitin 2012 rreth 11% e gjithë e familjes është marrë si shembull nga shumë familjeve në Angli drejtoheshin nga një komunitete, mos pranimi i saj ka qënë një prind i vetëm, duke përfaqësuar një rritje të forcë shtytëse për ndryshimin e strukturës qëndrueshme por domethënëse që prej viti familjare në shumë vende të tjera. Në mënyrë 1996 dhe në 91% të këtyre rasteve familja të natyrshme, rrethanat kulturore dhe drejtohej nga gratë. historike të çdo vendi çojnë në variacione të Kur flasim për divorcin, atëherë rëndësi rëndësishme të ndryshimeve në strukturën e marrin nevojat e fëmijëve në familjet me familjeve në këto vende. një prind dhe situata financiare e tyre . Në Siç e shqyrtuam më lart, mjaft aspekte përgjithësi, familjet më një prind janë në të modeleve familjare dhe formimit situatë më të vështirë financiare krahasuar të familjes kanë ndryshuar në mënyrë me familjet me dy prindër dhe mbështeten të jashtëzakonshme gjatë gjysmës së shumë më tepër tek përfitimet shtetërore shekullit të kaluar. Ndryshimet më të dhe ato të skemës sociale për të mbijetuar rëndësishme konsistojnë në shtyrjen në . Të dhënat tregojnë që rreth dy të tretat e kohë të martesës dhe lindjes së fëmijës së familjeve me një prind jetojnë në varfëri . parë, ndryshime në preferencën e numrin e Nga ana tjetër, ri-martesa nënkupton që fëmijëve dhe hapësirën midis tyre, shtrirjen bashkëshortja tashmë nuk ka të drejtë të  40  Ndryshimet demografike në Shqipëri, tregues të tranzicionit të dytë demografik përfitojë më nga skema e sigurimeve sociale mund të ishin përdorur për të përmirësuar dhe në këtë mënyrë kjo vendos një barrë të infrastrukturën dhe komunikimin në vend, rëndë mbi shpatullat e bashkëshortit .Nga por kjo nuk ndodhi duke dëshmuar se ana tjetër, duke qënë se gratë e moshuara prapambetja infrastrukturore në Shqipërinë përbëjnë një nga grupet më vulnerabël të e viteve ’46-90 (krahasuar me vendet e tjera shoqërisë, atëherë mënyra se si ky grup të ish bllokut komunist) ishte e qëllimshme. trajtohet nga sistemi i sigurimeve sociale Pas viteve ’90 vendi përjetoi investime të mund të jetë një tjetër çështje madhore. mëdha duke ndikuar në përmirësimin e infrastrukturës së saj dhe rritjen galopante Treguesit e tranzicionit demografik në të numrit të mjeteve të transportit. Por Shqipëri sërisht, infrastruktura energjitike dhe e transportit në Shqipëri mbetet mjaft larg Në Shqipëri, një vend i vogël në standardeve Europiane. Ballkanin Perëndimor me një të kaluar Në periudhën e regjimit komunist të gjatë nën një prej regjimeve më u bënë përpjekje të mira për arsimimin e autokratike komuniste, duke filluar nga popullatës. Treguesit pozitivë në mbulimin vitet ’90 e këtej duket se janë krijuar kushtet e popullatës me aktivitete edukuese u e përshtatshme, strukturore dhe ideore, për evidentuan dhe në Censusin e vitit 2011 instalimin e tranzicionit të dytë demografik, i cili raportoi se 96% e popullatës 10 vjeç dhe ndryshimin e strukturës së familjes, në e lart ndjekin shkollën në Shqipëri, kurse mënyrë të ngjashme me vendet e tjera të përqindja e personave mbi 10 vjec që ndjekin Europës Qendrore dhe Lindore. Megjithatë, studimet e larta është rritur nga 5.5% në Shqipëria ka disa karakteristika specifike që 2001 në rreth 11% në vitin 2011. e bëjnë atë një rast unik mes vendeve ish- Lidhur me urbanizimin dhe migrimin, komuniste të Europës. Shqipëria përbën një rast të veçantë Ndryshimet strukturore në Shqipëri studimi. Duke trashëguar një infrastrukturë janë të jashtëzakonshme përpara dhe shumë të dobët nën regjimin komunist, pas viteve ’90. Historikisht, vendi është ardhja e demokracisë u shoqërua me karakterizuar nga një prapambetje e madhe një “bum” të vërtetë ndërtimesh dhe në infrastrukturë, sidomos gjatë pushtimi zhvendosje masive të popullsisë nga zonat otoman. Periudhat pasardhëse vazhduan e thella drejt qyteteve të mëdha dhe nga të lënë Shqipërinë në gjendje jo të mirë qytetet drejt kryeqytetit, Tiranës. Sektori i infrastrukturore, gjë që u evidentua sidomos ndërtimeve përbën një nga shtyllat kryesore gjatë periudhës komuniste ku orientimi i të zhvillimit ekonomik në Shqipëri dhe regjimit ishte t’i mbante njerëzit të veçuar vazhdon të jetë një prej sektorëve më dhe të mos u krijonte mundësi për t’u dinamikë, pavarësisht vështirësive të vëna mbledhur dhe organizuar. Në këtë mënyrë, re kohët e fundit (Ozdemir et al., 2013). vendi u karakterizua nga një rrjet i dobët Në vitin 2011, ky sektor gjeneronte rreth rrugësh dhe mungesë të theksuar të mjeteve 15% të PBB-së së Shqipërisë (Ozdemir të transportit, duke qënë në kontrast të et al., 2013). Zhvillimi i këtij sektori, fortë me një politikë tjetër të regjimit sëbashku me atë të shërbimeve, kanë komunist, e cila promovonte shpenzime ndikuar në rritjen e nivelit të urbanizimit të mëdha në infrastrukturën mbrojtëse që në Shqipëri. Këto zhvillime ndikuan në u konkretizua në ndërtimin e më shumë mënyrat e prodhimit ekonomik duke çuar se 700,000 bunkerëve në terrenet nga më në zhvendosje të mëdha të popullatës nga të papërshtatshmet. Shumë prej tyre nuk zonat rurale drejt zonave urbane, në kërkim u përdorën kurrë. Këto burime financiare të një jete më të mirë. Social Studies  Vol. 10  No. 1  41 

Duhet theksuar së rënia e regjimit më të vogël e zënë sëmundjet infektive. komunist u shoqërua me emigrim të Kurse përdorimi i kontraceptivëve vazhdon popullatës në vende të tjera dhe migrim të mbetet i ulët në Shqipëri . masiv të saj brenda vendit (Chindea et Shqipëria po përjeton përmirësime al., 2008). Arsyeja kryesore për këtë ishte të shpejta në sistemet e komunikimit dhe rënia e regjimit komunist dhe bashkë transportit, duke shënuar ritmet më të me të pushoi së ekzistuari dhe ndalimi i shpejta të rritjes së mbulimit të vendit me zhvendosjes së popullatës brenda dhe jashtë shërbimin e internetit, për shembull, si dhe vendit. Për pasojë, migrimi ka përfaqësuar përmirësime të jashtëzakonshme në sektorë një ndër fenomenet më të rëndësishme të tjerë. Teknologjia e komunikimit është sociale dhe ekonomike në Shqipëri gjatë shumë moderne dhe teknologjia mobile e dy dekadave të kaluara (Chindea et al., komunikimit është shumë e përhapur. Një 2008). Si rrjedhim, popullsia urbane në arsye për këtë këto përmirësime të shpejta vitin 2011 në Shqipëri ishte rreth 54% është dhe trashëgimia shumë e varfër e duke shënuar për herë të parë përmbysjen sistemeve të komunikimit dhe transportit e raportit të popullsisë urbane dhe rurale. nga periudha komuniste dhe më tej. Rritja e zonave urbane, rritja e popullsisë Këto ndryshime kanë patjetër ndikimin banuese në to dhe rritja e dendësisë së e tyre në ndryshimin e pikëpamjeve dhe popullsisë u shoqëruan me organizime të ideve të njerëzve për botën në përgjithësi reja të mënyrës së jetesës, të mërrdhënieve dhe natyrisht edhe pikëpamjet e tyre për dhe të komunikimit në përgjithësi. familjen, duke përfaqësuar faktorët ideorë Megjithëse vazhdon të mbetet një nga në ndryshimet e mundshme në strukturën vendet më të varfëra në Europë, Shqipëria e familjes në Shqipëri. ka bërë progres të dukshëm në rritjen e të Të gjithë elementët strukturorë dhe ardhurave dhe nivelin e konsumit. Këshu, ideorë që përmendëm më sipër dëshmojnë tani vendi klasifikohet midis vendeve me për “modernizimin” e stilit të jetës në të ardhura të mesme.Sidoqoftë, një pjesë e Shqipëri ose përafrimin e saj me stilin madhe e ekonomisë së vendit është informale, “Perëndimor” të jetesës dhe dëshmojnë që duke qënë përgjegjëse për 36% të PBB-së tranzicioni i dytë demografik po ndodh dhe në periudhën 1996-2012 (Boka 2013: në Shqipëri. Kështu, numri i divorceve, 212-221). Ky është një detaj i rëndësishëm një fenomen pak i njohur gjatë periudhës përsa i përket politikave të mbrojtjes sociale komuniste, është rritur në mënyrë të në Shqipëri, dukë përfaqësuar njëkohësisht konsiderueshme vitet e fundit. Gjatë viteve një problem madhor dhe një sfidë për këto të fundit ka patur mesatarisht rreth 3500 politika, sic do ta studiojmë në vijim. divorce në vit. Për shembull, në vitin Treguesit shëndetësorë në Shqipëri 2001, në cdo 100 martesa 9.6 prej tyre janë relativisht të favorshëm. Jetëgjatësia e perfundonin në divorc, kurse në vitin 2012 pritshme në lindje është rreth 77 vjec, niveli kjo shifër arriti në rreth 16 divorce për cdo i fertilitetit është në rënie të vazhdueshme 100 martesa kurse ritmi mesatar i divorceve nga 2.98 në vitin 2003 në 1.6 në vitin kundrejt martesave gjatë periudhës 2001- 2008-2009 . Vdekshmëria foshnjore (8.7 2012 ishte rreth 14.5%. Gjithsesi, këto për 1000 lindje të gjalla) dhe amtare (5.8 shifra janë shumë më të ulëta se në Shtetet për 100,000 lindje të gjalla) është mjaft e Bashkuara dhe Europë ku afërsisht gjysma e ulët duke iu referuar statusit socio- e martesave përfundojnë në divorce. ekonomike të Shqipërise. Peshën kryesore në Në Europë, numri mesatar i martesave strukturën e vdekshmërisë e zënë sëmundjet për cdo 1000 banorë u ul nga 7.9 në vitin kardiovaskulare dhe tumorale kurse peshën 1970 në 4.8 në vitin 2008 kurse numri i  42  Ndryshimet demografike në Shqipëri, tregues të tranzicionit të dytë demografik divorceve për 1000 banorë dyfishuar gjatë Shëndetit Publik raportuan që për vitin 2012 kësaj periudhe: 1 divorc për 1000 banorë të kishte 190 dhe 224 aborte për 1000 lindje në vitin 1970 dhe 2 divorce për 1000 të gjalla, përkatësisht. Këto shifra janë më banorë në vitin 2008. të larta se në Itali, Slloveni dhe Malin e Zi. Mosha mesatare e martesës ka shënuar Megjithatë, mendohet që ka nën-raportime rritje për të dyja gjinitë gjatë përiudhës të theksuara lidhur me numrin e aborteve. Po 2001-2012, me luhatje të vogla, ku mosha sipas Institutit të Shëndetit Publik (Merdani mesatare e martesës për meshkujt dhe femrat et al., 2012) rreth 6% e aborteve kryhen ishte 29.1 vjec dhe 23.5 vjec, përkatësisht . midis grave beqare, por mendohet që kjo Gjithashtu, ndërsa deri në moshën 34 vjec shifër të jetë shumë më e lartë. Megjithëse nuk ritmi i martesave është i ngjashëm midis ka shifra zyrtare, fenomeni i bashkëjetesës, femrave dhe meshkujve, në moshën mbi 34 vecanërisht midis të rinjve, është në rritje vjec meshkujt e martuar janë tre herë më në Shqipëri .Bazuar në sa më lart, është e shumë sesa femrat e martuara. qartë që tranzicioni i dytë demografik është Numri i lindjeve ka shënuar ulje drastike duke u zhvilluar në Shqipëri duke sjellë me gjatë periudhës 1990-2012. Kështu, ndërsa vete dhe ndryshimin e strukturës së familjes përpara viteve ’90 ka patur mesatarisht Shqiptare. Natyrisht, këto ndryshime në 80000-90000 lindje në vit, në vitin 2012 kjo strukturën e familjes duhet të shoqërohen shifër ishte në rreth 35000. Niveli i aborteve me ndryshimet përkatëse dhe përshtatjen e në Shqipëri është i lartë dhe i krahasueshëm politikave të përfshirjes dhe mbrojtjes sociale me vlerat mesatare në Rajonin e Europës. në mënyrë që këto t’i përgjigjen më mirë Kështu, në Shqipëri INSTAT dhe Instituti i realiteti të ri të krijuar.

REFERENCAT

Arnett JJ. 2002. “The psychology of globalization”, microsimulation, Washington, DC: National American Psychologist, 57(10), pp. 774–783. Academy of Sciences. Bailey MJ. 2004. “More power to the pill: The Cleland J. 2001. “The effects of improved survival impact of contraceptive freedom on women’s on fertility transition: An iconoclastic view”, lifecycle labor-force participation”. Working Population Studies, 2001; 41(1), pp. 5–30. paper (No. 04-WG01), Vanderbilt University. Diamond N. 1979. “Women and industry in Barber JS. 2001. “Ideational influences on Taiwan”, Modern China, 5(3), pp. 317–340. the transition to parenthood: Attitudes Easterlin R. 1980. Birth and fortune: The impact towards childbearing and competing of numbers of personal welfare, Chicago: alternatives”Social Psychology Quarterly, University of Chicago Press. 64(2):101–127. Fricke T. 1997. “Marraige change as moral Caldwell J. 1982. Theory of fertility decline, London: change: Culture, virtue, and demographic Academic Press. transition”, in Jones GW, Douglas RM, Cherlin A. 1990. Marriage, divorce, remarriage, Caldwell JC, D’Souza RM. (Eds.). The Cambridge MA: Harvard University Press. continuing demographic transition, Oxford, Chesnais JC. 1992. The demographic transition: UK: Oxford University Press. Stages, patterns, and economic implications, Goldin C, Katz LF. 2000. “Career and marriage in Oxford, UK: Oxford University Press. the age of the pil”, American Economic Review, Clark SJ. 2002. Demographic impacts of the HIV 90(2) pp. 461–465. epidemic and consequences of population-wide Hannerz U. 1992. Cultural complexity, New York: treatment of HIV for the elderly: Results from Columbia University Press. Social Studies  Vol. 10  No. 1  43 

Hunter JD. 1991. Culture wars: The struggle to Demography, 1997; 34(4) pp.443–454. define America, New York: Basic Books. Meek RI. 1976. Social science and the ignorable Inglehart R. 1997. Moderization and savage, Cambridge, UK: Cambridge postmodernization: Cultural, economic and University Press. political change in 43 societies, Princeton, NJ: Merdani A; Çanaku D; Toçi E. dhe Dedja B. 2014. Princeton University Press. “Analizë e të dhënave të sistemit të survejancës Këshilli i Ministrave. VKM Nr. 787, datë së abortit për vitin 2012”, Buletini i Institutit 14.12.2005. E disponueshme në: http:// të Shwndetit Publik, 1, fq. 28-32. www.sherbimisocial.gov.al/wp-content/ Ruggles S. 1994. “The transformation of American uploads/2014/03/2.pdf (Konsultuar në family structure”, American Historical Review, Gusht 2014). 99 (1), pp. 103–128. Korbin FE. 1976. “The fall of household size and Smith RM. 1981. “Fertility, economy, and rise of the primary individual in the United household formation in England over three States”, Demography, 1976; 13 pp. 127–138. centuries”, Population and Development Kuvendi i Republikës së Shqipërisë. Ligj Review, 7(4) pp. 595–622. Nr. 9355, datë 10.03.2005. Për Taylor C. 1985. Philosophy and the human sciences, ndihmën dhe shërbimet shoqërore. E Cambridge, NY: Cambridge University disponueshme në: http://134.0.34.135/ Press. wp-content/uploads/2014/02/Ligji-9355- Thornton A and Young-DeMarco L. 2001. “Four dt-10.03.2005-.pdf (Konsultuar në Gusht decades of trends in attitudes toward family 2014). issues in the United States: The 1960s Lesthaeghe R. (Ed.). 2002. Meaning and choice: through the 1990s”, Journal of Marriage and Value orientations and life course decisions, the Family,63(4), pp.1009–1037. The Hague: Interdisciplinary Demographic Thornton, A.; Fricke, T,, Yang LS., and Chang, Institute. JS. 1994. “Theoretical mechanisms of family Macaulay C. 1974. Letters on education, New York: change”, Thornton A, Lin HS, (Eds.). Social Garland. change and the family in Taiwan, Chicago: Marini MM. 1984. “Age and sequencing norms University of Chicago Press. in the transition to adulthood”, Social Forces, Westoff CF, and Ryder NB. 1977. The contraceptive 1984; 63(1) pp. 229–234. revolution, Princeton, NJ: Princeton Mason KO. 1997. “Explaining fertility transitions”, University Press.

ABSTRACT

DEMOGRAPHIC CHANGES IN ALBANIA INDICATORS OF THE SECOND DEMOGRAPHIC TRANSITION “Demographic changes in Albania, indicators of the second demographic transition” it’s a theoretical study including a review of the most up-to-date literature and analyzes and interprets supplementary data of this phenomena. The last decades have been characterized by rapid changes in many fields including the organization of the economic and industrial areas, the educational system and the processes of urbanization and migration, the increase of incomes and consumption, tremendous development of the means of communication, technology and transportation. All these changes most of the time walk along with changes on the human philosophy of life and their general perspective of the world in general, giving more importance to the personal autonomy and freedom. These broad changes have not been only geographic, touching most part of the world population, but they have  44  Ndryshimet demografike në Shqipëri, tregues të tranzicionit të dytë demografik had a great influence even on the family dimensions. They have been mostly verified in the Western World in different ways and levels, but in the meantime have been reflected almost everywhere. Most of the time they are so visible to be considered as global causes or tendencies. Globalization and internationalization are the most used terms to describe the changes beyond the economic and market reasons. Based on available literature this study presents family ideas and structural changes theory, and how these changes are reflected in the Albanian society. The changes in the idea and structure of the family are a concrete example of the presence of the second demographic transition in our country. The new input of this study are the findings in literature and the analysis of the data collected as well as the demanding need for new social and welfare policies based on these changes. Key words: demographic changes, structural changes, changes of idea and perception, second demographic transition, social policy. Social Studies  Vol. 10  No. 1  45 

TRAMPOLINA E VULLNETARIZMIT

Doralda TANELLARI Universiteti i Korces”Fan S, Noli” E-mail: [email protected];

Përmbledhje

Vullnetarizmi është një term që përmendet shpesh vitet e fundit, herë për mirë dhe herë për keq, sepse është një çeshtje shumë e debatuar qysh para vitit 1990. Shumë e kanë përkrahur punën vullnetare në komunitet e disa të tjerë e shohin atë ende me ndjenjën e dyshimit të bezdisë e deri të neverisë. Koha ka kaluar, dhe bashkë me të kanë ndryshuar shumë elementë përbërës të kulturës shqiptare. Edhe vetë shoqëria në kompleksitetin e saj ka pësuar ndryshime rrënjësore. Republika e Shqipërisë është një vend demokratik, ku të gjithë kanë të drejta të barabarta dhe të gjithëve i’u jepet mundësia të kontribuojnë për vendin e tyre. Për moshën e dytë dhe të tretë të popullsisë, vullnetarizmi do të karakterizohej si punë komuniste pa shpërblim, që e kryenin masat punonjëse dhe sidomos rinia e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, sikurse përcaktohet edhe në “Fjalorin Enciklopedik Shqiptar” të bazuar në vitin 1985. Po çfarë është vullnetarizmi dhe si konceptohet ai nga brezat e rinj në ditët tona? Fjalë kyçe: vullnetarizëm, komunitet, ligj, kulturë, brez i ri, demokraci, mentalitet për vullnetarizmin

ullnetarizmi është konsideruar menduar se vullnetarizmi ndihmon në gjerësisht si një aktivitet altruist krijimin e mundësive për kontakte në Vqë ka për qëllim promovimin e të punësime të mundshme. Shumë vullnetarë mirave ose të përmirësojë cilësinë e jetës. janë të trajnuar në mënyrë specifike në Në kthim, ky aktivitet mund të prodhojë fushat ku punojnë, të tilla si mjekësia, një ndjenjë vetë vlerësimi dhe respekti. arsimi, ose shpëtim emergjent. Ajo çfarë Nuk ka asnjë përfitim financiar të përfshirë. është shqetësuese në mendimet e mia sot Vullnetarizmi ndihmon edhe për zhvillimin dhe që natyrshëm më bën të pyes…Çfarë e aftësive, shoqërizim, dhe argëtim. Është po ndodh me të rinjtë e vendit tonë? E

Doralda TANELLARI është Master i shkencave në “Sociologjinë e Zhvillimeve Shoqërore”, nga Fakulteti i Shkencave Sociale, i Universitetit të Tiranës. Ajo është pedagoge e jashtme në Universitetin Fan Noli të Korcës, departamenti i Edukimit.

Social Studies 2016, 1 (10): 45-54  46  Trampolina e vullnetarizmit teksa mundohem të bëj një analizë, para i përkasin grup moshave 16 deri në 28 vjet, syve të mi shfaqet një realitet i dhimbshëm, të cilët janë banues në qytete të ndryshme të teksa shoh mungesën e të rinjve në Republikës së Shqipërisë (Tirana, Pogradeci, auditoret e shkollës së lartë por ndërkohë Fieri, Lushnja, Vlora, Kavaja...etj) me qëllim lehtësisht mund t’i gjesh ata në kafenetë e shtrirjen e games së informacionit dhe kudogjendura të qyteteve tona, pa dëshirën përmbajtjes së tij. Për të patur një pasqyrë për të mësuar dhe me mungesën e theksuar sa më të qartë të kësaj situate, në studim janë të motivimit për të punuar. Natyrshëm lind përfshirë edhe shënime të mbajtura gjatë pyetja: a mos ndoshta duhet t’iu flasim procesit të mbledhjes së të dhënave si dhe për vullnetarizmin si një mundësi për t’i është bërë një analizë krahasuese bazuar në afruar me botën e dijeve për t’i shpëtuar literaturën dhe materiale të mbledhura në nga terri i frikshëm i injorancës që dendur funksion të studimit. Ditari ka shërbyer si po gllabëron të rinjtë e vendit tonë?! Në një burim tjetër i rëndësishëm informacioni shtetin shqiptar ka ndoshta më shumë bare në procesin e analizimit të të dhënave. dhe universitete për frymë të popullsisë se në çdo vend tjetër. Sociologu Zyhdi Konceptimi i vullnetarizmit Dervishi ka shkruar: Çfarë është vullnetarizmi? Në jetën Shumica e nënpunësve dhe e studentëve tonë të përditshme dëgjojmë shpesh të flitet pjesën më të madhe të kohës së punës, të për punën vullnetare, por rrallë herë kemi leksioneve e të seminareve e vrasin në bar- tentuar ta njohim në detaj këtë koncept? kafetë. Në mjedisë të ndryshme kafeneja Nëse pyet moshën e dytë dhe të tretë të quhet ironikisht “forum” ku mblidhen burrat shoqërisë shqiptare për vullnetarizmin do të dhe rrahin dhe zgjidhin të gjitha problemet shprehen në këtë mënyrë: “Puna vullnetare (Dervishi, 2013: 288). ishte punë komuniste, pa shpërblim, që e kryenin vullnetarisht masat punonjëse dhe Ajo çfarë studiuesit e shkencave sociale rinia në Republikën Popullore Socialiste të duhet të bëjnë është të analizojnë dhe Shqipërisë”. Pra, koncepti i vullnetarizmit të nxitin tek të rinjtë ndjenjën e punës përkthehej në punë pa pagesë por me vullnetare. Për ta bërë këtë fillimisht është detyrim, i tillë ka qenë përcaktimi i punës e nevojshme që studiuesit të njihen me vullnetare edhe në “Fjalorin Enciklopedik mendësitë e të rinjve, me mënyrën sesi ata Shqiptar” (shih: “INFOARKIVA” online, e konceptojnë vullnetarizmin. Nëse e njohin 11. 04. 2005). atë si term?A e dinë se në çfarë mënyrë Në librin e tij “Vullnetarizmi ind mund të kontribuojnë si vullnetarë? A e shumë funksional i shoqërisë” sociologu shohim vullnetarizmin, në një fazë tjetër, bashkëkohës Zyhdi Dervishi ka cituar pas përfundimit të studimeve si trampolinë thënien e ish udhëheqësit të revolucionit në drejt tregut të punës? Çfarë i pengon ata për Rusi, Vladimir Ilic Lenin: të qenë vullnetarë? etj. Të shtunat komuniste janë jashtëzakonisht Metodika të vlefshme si një fillim i vërtetë i komunizmit… një nga celulat e shoqërisë së Ky artikull është realizuar nëpërmjet re socialiste... Këta punëtorë të uritur dalin kërkimit cilësor sipas të cilit subjektet e dhe organizojnë “të shtunat komuniste”, ndërtojnë vetë kuptimin e gjërave të shprehur punojnë jashtë orarit pa asnjë shpërblim … në intervista, biseda të lira...etj. Gjithsej janë për ta shtuar rendimentin e punës, për të kryer 25 intervista me të rinj dhe të reja që kaluar në një disiplinë të re në punë, për të Social Studies  Vol. 10  No. 1  47 

krijuar kushtet socialiste në ekonomi dhe në shërbyer si një trampolinë në përkrahjen jetë” (Dervishi, 2005: 22-23). dhe zhvillimin e frymës së vullnetarizmit në formën e tij të re, si një punë që fal kënaqësi. Në këtë mënyrë, kur ju kujton Ndryshimet në mënyrën e konceptimit vullnetarizmin shqiptarëve ata mendojnë të vullnetarizmit kanë shërbyer si një për orët e gjata të punës pa shpërblim, trampolinë për t’u hedhur nga padija drejt mundin që duhet të kalonin vetëm e dijes, nga nevoja në dëshirë, nga dëshira vetëm të bënin orët shtesë të caktuara nga pozitive në vullnetarizëm. Atëherë kur struktura të caktuara të regjimit socialist të rinjtë do shpenzojnë më pak kohë në totalitar përgjatë viteve 1945-1990. Si të kafene dhe më tepër në punë vullnetare, thuash, ishte një ndjenjë frike shoqëruar do të shihen frytet e punës në një vend të me ndjenjën e revoltës që i’u përçon ajo emancipuar sipas standarteve të përparuara kohë edhe për faktin se ata nuk mund europiane. Pyetjes se nëse vullnetarizmi ta kishin as forcën dhe përkrahjen për të është pjesë përbërëse e kulturës së një vendi, ngritur zërin apo vepruar ndryshe. Kjo është pothuajse të gjithë të rinjtë e intervistuar i arsyeja që nëse i pyet se çfarë mendojnë për janë përgjigjur në këtë mënyrë: vullnetarizmin ata flasin me rezerva, sepse sot nuk e kanë të njohur tërësisht konceptin “Vullnetarizmi është sigurisht pjesë e e vullnetarizmit të një bote moderne dhe të kulturës së një vendi por edhe pse ne demokratizuar. Materializmi ka zëvendësuar mbahemi si popull që ndihmojmë njëri- humanizmin dhe në mënyrë që të ndikojnë tjetrin ende nuk e kemi të formuar ndjenjën sadopak te rinia, që të mos rendi kaq e kulturës vullnetare. Kemi mungesë të shumë pas parasë, që në shkolla është futur theksuar informacioni dhe përveç të dhënave vullnetarizmi. Vullnetarizmi është edukatë që na japin shoqatat skemi mënyrë tjetër për që merret që fëmijë, duke pastruar klasën të përfituar atë.” tënde, duke lyer shkollën tende. Fëmijët në vendet e zhvilluara perëndimore shkojnë Në studimet sociologjike është tek të varfërit dhe ju paketojnë ushqimin, i i mirëpritur përcaktimi i mendimtarit mjekojnë, më të rriturit japin dhe gjak (shih: Robin Williams mbi vlerat kulturore. “INFOARKIVA” online,11. 04. 2005). Sipas tij “vlerat kulturore janë koncepte të Sot në botë ka shumë pabarazi sociale, përgjithshme, janë kritere në bazë të të cilave ndjenja e materializmit ka përfshirë të gjithë anëtarët e një kulture përcaktojnë se çfarë brezat, sidomos të rinjtë. Jetojnë në një është e dëshirueshme, e mirë ose e keqe, botë ku mundësitë e barabarta bien ndesh e bukur ose e shëmtuar”. Kësisoj vlerat me shanset e pabarabarta, ku të pasurit kulturore nuk janë pohime përshkruese. Ato bëhen më të pasur dhe të varfërit më të janë vlerësime e gjykime nga pikëpamja e varfër. Edhe për këtë arsye lipset të nxitet kulturës. Këto parime të gjera, interferohen ndjenja e punës vullnetare sepse ajo rrit dhe në një masë të konsiderueshme me idealet, ndihmon të rinjtë të edukohen me frymën reflektohen drejtpërdrejt ose tërthorazi në e bashkëpunimit me njerëzit në nevojë dhe çdo aspekt të veprimtarive të shoqërisë, njëkohësisht marrin kënaqësi. Shpesh herë të çdo individi. Çdo sistem kulturor ka janë të rinjtë që organizohen në grupe pune, tërësinë e vlerave të veta. Mirëpo jo të gjithë me edukatën e marrë në shkolla dhe në anëtarët e kulturës çmojnë e respektojnë në familje por më e rëndësishmja, me dëshirën të njëjtën masë të gjitha vlerat kulturore për të ndihmuar të tjerët. Zhvillimet e (Dervishi, 2003: 2). Sistemi i vlerave ndryshme sociale, ekonomike dhe politike të kulturore jo vetëm reflekton karakteristikat përkrahura nga organizatat joqeveritare kanë kryesore të mendësive, të mënyrës së  48  Trampolina e vullnetarizmit jetesës, të organizimit e të funksionimit online “EuObserver” që mbulon politikat e të një shoqërie, por, në një masë të madhe Bashkimit Europian shkruan se Shqipëria, edhe i përcakton karakteristikat e tij. Janë ku 87% e popullsisë kërkon anëtarësimin pikërisht këto ndryshime që po ndodhin me është e gatshme të bëjë përpjekje të medha kohën, të cilat nxitin tek individi sidomos për ta arritur (shih:”Top-Channel”online, tek të rinjtë ndjenjën për komfort material 16. 12. 2013). dhe individualitet në formën e të mirave Por si vlerësohet dhe mbrohet materiale dhe jo asaj shpirtërore. vullnetarizmi në BE? “Rezoluta mbi vullnetarizmin” e Villnetarizmi në botë miratuar nga Parlamenti Europian më 1983 e njohu natyrën e interesit të përgjithshëm Në nivel europian, roli i vullnetarizmit të veprimtarisë vullnetare, që zhvillimi i kohëve të fundit ka fituar mjaft rëndësi, si një infrastrukture adekuate është qenësore një mundësi për zgjidhjen e problemeve të për politika efektive të vullnetarizmit, vështira.Vullnetarët janë të angazhuar në dhe i bëri thirrje Komisionit Europian t’i një sërë veprimtarish të ndryshme, duke kushtojë vëmendje dhe kujdes sistematik filluar nga ofrimi i shërbimeve edukative vullnetarizmit. Rezoluta bëri thirrje për dhe sociale, menaxhimi i situatave të një “status për punën vullnetare” për t’i ndryshme emergjente dhe deri tek veprimet mbuluar shpenzimet dhe sigurimin social e përbashkëta komunitare dhe mjedisore. për vullnetarët. Brenda BE-së, janë ndërmarrë disa hapa Deklarata 38 mbi aktivitetet e në njohjen e vlerës sociale, kulturore shërbimit vullnetar, e aneksuar në Traktatin dhe mjedisore të vullnetarizmit dhe në e Amsterdamit, e njeh dhe e vlerëson përfshirjen e organizatave vullnetare në kontributin e rëndësishëm të veprimtarive proceset e vendimmarrjes politike. Për qëllim dhe shërbimeve vullnetare për zhvillimin të këtij studimi gjatë intervistimit të rinjve e solidaritetit social, si dhe Komunikata i’u është drejtuar pyetja: sa informacion kanë e vitit 1997 e Komisionit Evropian për ata për vullnetarizmin në botë? Ndërkohë, Promovimin e Rolit të Organizatave dhe të rinjtë i janë përgjigjur pyetjes duke Fondacioneve Vullnetare në Europë thekson thënë se nuk dinë gjë në lidhje me punën rolin e rëndësishëm të vullnetarizmit në vullnetare në botë dhe domosdoshmërisht krijimin e vendeve të punës. Edhe vitet edhe për kushtet ose mundësitë e ofrimit e fundit Komisioni Europian në një seri të saj. Mungesa e theksuar e informacionit dokumentesh ka vlerësuar rëndësinë e i ka bërë ata që të mos njihen më tej edhe një kulture të konsultimit dhe dialogut me ndryshimet e ndodhura në rezolutën e me organizatat e shoqërisë civile. Një Miratuar nga Komisioni Europian lidhur tjetër dokument i rëndësishëm është me vëmendjen dhe rëndësinë që i jepet edhe Deklarata mbi Rolin e Organizatave punës vullnetarë. Mendoj se është i pa Vullnetare në Fushën e Trashëgimisë justifikueshëm nga ana e të rinjve mungesa Kulturore, e miratuar nga ministrat e informacionit në lidhje me këtë çeshtje, përgjegjës për trashëgiminë kulturore për më tepër që sot media sociale, ajo vizive të shteteve nënshkruese të Konventës dhe e shkruar flasin për gjithçka që ndodh Kulturore të Europës. Megjithatë, mbetet në vend dhe në botë. shumë punë për të bërë në mënyrë që të Ky shqetësim shtohet edhe më tej me afirmohet dhe pranohet gjerësisht vlera faktin se Republika e Shqipërisë synon të ekonomike e vullnetarizmit, në mënyrë përfshihet në të gjitha strukturat europiane. që fondet, politikat dhe programet e BE- Në një opinion të sajin, gazeta e pavarur së të jenë përkrahëse dhe në përputhje Social Studies  Vol. 10  No. 1  49  me nevojat e vullnetarizmit dhe për Ky takim është zhvilluar në vitin 2011, të krijuar një infrastrukturë adekuate sot jemi në vitin 2016 dhe asnjë gjë nuk përgjatë Europës në përkrahje të veprimeve ka ndryshuar. Nuk ka infirmacion se çfarë vullnetare (OJQ, 2009: 14). u bë me këtë draf- ligj për vullnetarizmin apo thjesht mbeti draft ashtu sikurse ndodh Rasti i Shqipërisë, ligji për Vullnetarizmin edhe me ligjet e tjera. E nëse ka ndodhur vertet një ndryshim pse të mos bëhet i ditur Shumë shtete nuk e kanë përfshirë për qytetarët e thjeshtë dhe të interesuar punën vullnetare në statistikat e tyre të këtij vendi?! Gjatë një bisede me një kombëtare, ndonëse vullnetarizmi nuk vajzë të diplomuar për Punë Sociale në nënkupton dhe nuk duhet të zëvendësojë Fakultetin e Shkencave Sociale në Tiranë punën e paguar rregullisht por të shihet si dhe që kishte përvojë si vullnetare në një një vlerë e shtuar në zhvillimin e një vendi. qendër për fëmijët autikë është shprehur Shqipëria është një ndër këto vende që nuk në këtë mënyrë: ka statistika apo numra të saktë të personave që bëjnë punë vullnetare në komunitet. Nuk Në Shqipëri nuk mund ta konceptojmë ka as të dhëna lidhur me grup-moshat, të vullnetarizmin si të tillë sepse këtu të cilat përfshihen në punë vullnetare, as se shfrytëzojnë për disa kohë, në punë tepër çfarë ndodh me ta pasi kanë kontribuar të vështira dhe më pas nuk të punësojnë, në punë vullnetare. Për mendimin tim kjo sepse pagesën e një punonjësi e merr vetë gjë është e pafalshme për një vend që ka punëdhënësi, më pas merr një tjetër vullnetar qenë i gjithëpërfshirë në punë vullnetare e kështu me radhë. Kjo është një arsye tjetër deri para viteve 1990, megjithëse këtu ka pse të rinjtë shqiptare nuk përfshihen në vend për të diskutuar lidhur me mënyrën punë të papaguara. sesi kryhej puna vullnetare në periudhën e regjimit socialist totalitar. Gjatë vitit 2011 Në muajt maj-qershor të vitit 2005, në ditën ndërkombëtare të Vullnetarizmit me inisiativën e Kryetarit të Bashkisë së në mjediset e Ministrisë së Turizmit, Tiranës, Edi Rama, studentët e sociologjisë Kulturës, Rinisë dhe Sportëve (MTKRS) dilnin në fundjavë dhe pastronin hapësirat u mbajt tryeza e rrumbullakët me temë: ndërmjet blloqeve të pallateve. Por, përse Ligji për Vullnetarizmin, një kërkesë e rinia shqiptare nuk është shumë entuziaste kohës për promovimin e vullnetarizmit në këtë pikë. Jemi shumë të varfër për dhe punës vullnetare. Institucionet të punuar vullnetarisht. Ne jetojmë në publike në bashkëpunim me 40 organizata konvikt, nuk kemi shumë lekë. Kështu që, jofitimprurëse kanë përpiluar Draft-Ligjin nuk mund të punojmë fare pa pagesë. Më për vullnetarizmin i cili ka patur si qëllim mirë bëjmë dy orë gjumë në dhomë, sesa të promovimin dhe garantimin e vullnetarizmit punojmë qyl”, thotë një student i Fakultetit si dhe të punës vullnetare në bazë të të Shkencave Sociale. Ndërsa një student nga standartëve ndërkombëtare. Si nevojë e Tirana thotë: “Të paktën në këto raste të na njohjes së konceptit të vullnetarizmit, dhe japin ndonjë lek, sa për të mbuluar kafet” punës vullnetare koncepte të cilat bartin (“INFOARKIVA” online, 11. 04. 2005). ende kuptimet negative që u zhvilluan Ja përse është e nevojshme të ketë një gjatë kohës së regjimit socialist totalitar në ligj që mbron vullnetarët, sepse duke qenë Shqipëri. Synimi i pr/ ligjit është rregullimi se puna vullnetare kryhet me mirëbësim i marrëdhenieve mes vullnetarëve dhe ndonjëherë të kthehet mbrapa shfrytëzimi organizatave të tyre, në mënyrë që të rritet dhe flakja në rrugë e të rinjve që i dedikohen fryma e vullnetarizmit në vendin tonë. punës vullnetare si një mënyrë për t’u larguar  50  Trampolina e vullnetarizmit nga rruga dhe bar-kafenetë.Sipas të dhënave punë vullnetare, disa prej tyre ju pëlqen ta më të reja, miliona qytetarë të Europës kalojnë kohën në kafene, disa duke lexuar janë të përfshirë aktivisht në veprimtari dhe shumë më tepër me shokët e shoqet. vullnetare: - Në Britaninë e Madhe, rreth 23 Ajo çfarë më bën më tepër përshtypje milionë qytetarë marrin pjesë në veprimtari është reagimi i tyre kur i’u drejtohen pyetje vullnetare çdo vit, duke ofruar një forcë pune për vullnetarizmin dhe mënyrën sesi ai ekuivalente me 180,000 të punësuar me orar konceptohet nga prindërit. të plotë. Vlera ekonomike e vullnetarizmit Një prej tyre shprehet: “Bisedoj shpesh zyrtar është rreth 8për qind i BPV-së së me prindërit për vullnetarizimin, ata Britanisë së Madhe. Belgët i kushtojnë 5 orë mendojnë se nëse një individ merr një pagesë në javë punës vullnetare pa pagesë, që është qoftë edhe të vogël në një punë të caktuar, ekuivalent me rreth 200,000 të punësuar me mund të kryeje edhe një punë vullnetare orar të plotë. Në Francë, koha e kushtuar dytësore. Por nëse nuk marrin asnjë stimul veprimtarive vullnetare në vitin 2002 ishte dhe nuk kanë asnjë përfitim sado i vogël ekuivalente me 716,000 të punësuar me të jetë nuk janë dakort që të kryejnë punë orar të plotë. Në Poloni, më 2004, rreth 5.4 vullnetare. Madje mendojnë se nëse ajo milionë qytetarë (18.3për qind i popullatës) është dhe një punë që ka persona përgjegjës kanë marrë pjesë në aktivitete vullnetare. që merren me atë punë dhe paguhen Vlera e përafërt ekonomike e këtij kontributi për atë, nuk është detyra e të tjerëve të vullnetar është 124 milionë euro. Në ndihmojnë me punë vullnetare”. Ndërkohë Gjermani, 23 milionë qytetarë (36 për qind gjatë intervistës me një vajzë të diplomuar i popullatës) janë të përfshirë në aktivitete pranë Fakultetit të Ekonomikut në Tiranë, vullnetare. Rreth 33 për qind i popullatës së shprehet: “Prinderit e mi kanë opinion të rritur irlandeze janë të angazhuar në punë ndryshëm nga mendimi im për veprimtarinë (OJQ, 2009:14-15). vullnetare. Kur diskutojmë kuptoj se ata Ndërkohë ashtu sikurse e parashtruam nuk e shohin si veprimtari pozitive por pak më lart nuk ka të dhëna konkrete lidhur si një mënyrë për të shfrytëzuar të rinjtë. me numrin e personave që kryejnë punë Personalisht mendoj se është e nevojshme që vullnetare si dhe institucionet që e përkrahin vullnetarizmi te praktikohet më tepër dhe të atë në vendin tonë. Në Republikën e flitët për atë që në ciklin fillor të shkollimit. Shqipërisë është shumë i rëndësishëm Rinia sot është bërë shumë individualiste miratimi i një ligji, i cili do të nxisë dhe dhe egoiste. Gjithçka fillon nga shoqëria, mbrojë vullnetarin por gjithashtu do të shkolla nga mësimet që marrin si dhe nga jetë me e lehtë për të evidentuar këtë mënyra e jetesën me të cilën po edukohen. target grup personash që investojnë në Sot shoqëria është atomizuar dhe njerëzit shoqëri pa kërkuar shpërblim material kanë filluar të humbasin kontaktin me përpos shperblimit moral që marrin sa herë njëri-tjetrin. Organizatat duhet t’u japin kontribuojnë në zgjidhjen e çeshtjeve të shembuj të mirë që njerëzit të mund të ndryshme të shoqërisë. ndergjegjësohen për faktin se çdokush mund të kontribuojë sado pak në përmirësimin e Të rinjtë, përballë prindërve apo realitetit? një shërbimi. Gjithmonë mund të bëjmë diçka përveç se të ndihmojmë veten tonë” Gjatë intervistave të kryera me të rinj Ndërkohë një vajzë tjetër e cila ka patur një jam munduar të shkëpus sa më shumë nga përvojë pune pranë një shoqate në qytetin ajo çfarë ata konsiderojnë si problematike, e Pogradecit shprehet: “ Jam e sigurt që jo, dhe sesa janë të përfshirë në punë vullnetare. prindërit e mi nuk do të më kishin lejuar të Të pakët janë ata të rinj që përfshihen në kryeja punë vullnetare. Ata nuk do të kishin Social Studies  Vol. 10  No. 1  51  dashur që unë pas mësimit, apo në një orë muaj në Shtepinë e Fëmijës ‘Zyber Allulli’ të caktuar të ditës të kryeja punë vullnetare. në Tiranë, si dhe kam ndihmuar organizatën Së pari, do e kishin quajtur shfrytëzim të një ‘Nehemia’ në aktivitete me fëmijet autike fëmije, dhe se dyti nuk do të dëshironin që dhe fëmijët e komunitetit rom. Ndjehem me në një qytet të vogël si i yni, vajza e tyre të fat sepse edhe prindërit më kanë mbështetur «ekspozohej» shumë nëpër rrugët e qytetit. në këtë veprimtari, ata janë shumë dakort Detyra e një vajze të mirë, ishte të rrinte për punën vullnetare dhe e mendojne atë në shtëpi e të studionte. Prindërit e mi nuk si një mundësi për të kultivuar ndjenjën e do të më kishin lejuar, e megjithatë punë punës tek fëmijët. Ështe një mundësi e cila vullnetare bëja çdo ditë, duke ndihmuar të bën të ditur si të ndihmosh të tjerë njerëz fqinjët për të bëre pazarin, duke pastruar përveç vetes tënde dhe të jesh shoqëror ose duke u mbajtur atyre fëmijët e vegjël. Sa me të tjerët pa pritur diçka materiale në paguhet një babysitter sot? E megjithatë kjo shkëmbim por vetëm mirenjohje. Çdo lloj nuk konsiderohej aspak si punë vullnetare. veprimtarie vullnetare është një mësim i As nga prindërit e mi, as nga fqinjët ose të mirë për të ecur drejt punës të paguar që afërmit dhe as nga unë”. mund të kryesh në të ardhmen. E pra, edhe sot, dashur pa dashur të Për të rinjtë është e rëndësishme që të gjithë kryejmë punë vullnetare, por varet mësohen duke punuar edhe pa u paguar, ndaj kujt. Në punën time në OJF citon vajza në mënyrë që të japin maksimumin e tyre me inicialet A.I., momenti më i veshtirë ka pavarësisht llojit të punës që do të kryejnë qenë dhe mbetet rekrutimi i vullnetarëve. më vonë”. Do të ishte shumë mirë nëse të Shumë prej tyre mendojne si unë dikur, rinjtë e vendit të mendonin në këtë mënyrë dhe shumë të tjerë kanë dëshirën por nuk i sepse kështu nuk do të shihnin vetëm lejojnë prindërit duke i bindur se nuk kanë anën e errët të një veprimi, por edhe të asnjë përfitim përveçse shfrytëzohen. Për mundoheshin të përvetësonin diçka të mirë mua, nga vullnetarizmi përfitojnë të dyja duke ndihmuar në përmirësimin e një situate palët, personat që kryejnë punën vullnetare të caktuar ose një target-grupi në komunitet. dhe ata ndaj të cilëve kryhet kjo punë. Këtë Sipas një studimi të kryer në Republikën e gjë e kam konstatuar nga puna ime në OJF, Shqipërisë, për përdorimin e kohës 2010-11 duke qenë se ne ishim një staf shumë i është argumentuar për fragmentarizimin e vogël, ishte e vështirë që të kryenim të gjitha kohës së lirë: Sipas studimit, për të rinjtë veprimtaritë vetë. Kjo është arsyeja pse ne ditët e javës ndryshojnë ndjeshëm nga rekrutonim gjithmonë vullnetare, kjo edhe njëra - tjetra. Ata shpenzojnë shumë më në bazë të projekteve që kishim. Këto grupe pak kohë për të studiuar dhe më shumë të rinjsh përfitonin kualifikime, ngritje kohë të lirë gjatë ditëve të fundjavës. Koha kapacitetesh, shoqërizim, argëtim. Dhe e lirë rritet ndjeshëm, ashtu sikurse dhe keshtu, ky angazhim vullnetar u jepte atyre koha për veprimtari vetjake deri në njëfarë mundësinë të bënin diçka tjetër, ndryshe mase (Instituti i Statistikës, 2011: 65). Për nga moshatarët e tyre që rrinin gjithë ditën grup moshën 15-65 vjeç diferenca lidhet me në kafene apo internet”. Një vajzë tjetër me punën e paguar. Kjo shpjegohet kryesisht inicialet R.Dh., e cila kanë patur eksperienca me faktin se përqindja e popullsisë që bën në veprimtari vullnetare shprehet se: “Është punë të paguar ulet fundjavave, si koha për një nismë që çdokush duhet ta provojë aktivitete personale dhe koha e lirë rriten, të të paktën një herë në jetën e tij, sepse të dyja me dy orë. Për të moshuarit, përdorimi jep mundësi të jesh më tepër shoqëror, të i kohës në dy ditë javë dhe fundjavë është ndihmon të zhvillosh tek vetja ndjenjën e pothuajse i njejtë. Ndryshe nga puna e humanizmit. Personalisht kam punuar tre paguar, natyra e punës së papaguar është se  52  Trampolina e vullnetarizmit nuk bëhet në orare të përcaktuara ose në Ka një numër të konsiderueshëm fushash mjedise të veçanta. Shumica e veprimtarive ku vullnetarët zgjedhin të kontribuojnë, të papaguara kryhen ose në shtëpi ose afër disa nga kategoritë janë këto: edukimi, saj dhe konsistojnë në periudha kohore nxitja dhe promovimi i të rinjve, shëndeti, të kombinuara me veprimtari të tjera, zhvillimi ekonomik, agrikulturë, mjedisi, kryesisht vetjake dhe veprimtari të kohës siguria e ushqimit…etj (shih: “Peace Corps” së lire.Ato kryhen sa herë lind nevoja për online,15.07.2014). Gjatë bisedës me një to dhe jo në një orar të caktuar. Megjithëse vullnetare të Korpusit të Paqes, diskutuam gratë bëjnë pjesën më të madhe të punës së për qëllimin dhe synimet që ajo dëshiron të papaguar, ka arsye të mendojmë se koha e arrijë me punën e saj, në një qytet të vogël si tyre e lirë është më e fragmentarizuar dhe Pogradeci. Fillimisht më pranon se e ka patur e përzier me periudha të punës së papaguar pak të vështirë përshtatjen në Shqipëri, siç (Instituti i Statistikës, 2011: 21). Ashtu shprehet ajo ka ndryshime shumë të mëdha sikurse vajza e intervistuar u shpreh më lart në mentalitete. ”Shpesh kur dilja me grupin ekziston ende problemi që ka të bëjë me e vullnetarëve të tjerë dhe kthehesha vonë gjininë e personit dhe vlerësimi i punës së në shtepi, tek dera e shtëpisë të marrë me tij, më pas lidhet me faktin se koncepti që qira dilte e zonja që kishte vajzën sa mosha gratë bëjnë gjithmonë punë të papaguar ime, e cila mbyllej brënda shumë herët e dhe nuk shpërblehen për atë që bëjnë i bën ndërkohë mua më tregonte orën si për të prindërit e këtyre të rinjve të mendojnë për thënë, shiko sa vajti, tani vjen në shtëpi?! vullnetarizmin si një shfrytëzim. Tani jam mësuar dhe mendoj që shqiptarët janë njerëz shumë të mirë, por që duhet të Të huaj vullnetarë dhe Korpusit të jenë më tepër mendjehapur”. Paqes në Shqipëri Por për t’u njohur me atë çfarë bën një vullnetar i ardhur nga jashtë në Shpesh herë kemi dëgjuar ose parë në Repushqipëri, vajza më sugjeron të lexoj televizion të huaj të cilët vijnë në Shqipëri një shkrim të sajin lidhur me punën që bën për të punuar si vullnetarë. Ndërmjet tyre ajo për të kontribuar në jetën e qytetarëve nuk ka vetëm të rinj por edhe persona dhe institucioneve. Ajo shkruan: “Si një në një moshë madhore, të cilët vijnë dhe vullnetare në Shqipëri i përdor të gjitha kontribuojnë në vendin tona. Jo gjithmonë aftësitë e mia për të ndihmuar në çdo e presim mirë këtë fakt ndoshta duke qenë se mënyrë që mundem. Kjo zakonisht përfshin jemi popull krenar ndodh që të keqkuptojmë shkrimin dhe menaxhimin e projekteve. ndihmën e cila na vjen nga jashtë vendit në Është e vështirë të jesh larg familjes për një fusha të caktuara. Kam dëgjuar shpesh të kohë të gjatë, por ndjej se puna që po bëj thuhet: “Po pse nuk dimë ne të japim mësim, po më shpërblehet. Kam punuar me disa por do vijnë këta dhe do na japin leksione?!” organizata shumë të mira dhe kam përfituar Gjatë bisedave të ndryshme me mësues është aftësi të reja. Nëse kryen punë vullnetare konstatuar ky fakt por me kalimin e kohës shpërblehesh sepse ndjen se po kryen një gjithçka është bërë më e qartë dhe zemërimi veprimtari nga e cila, bën të ndjehen mirë i’a le vendin falenderimit dhe përvojës së njerëzit e tjerë, edhe sepse ti nuk je duke mirë të ndërsjellë. punuar vetëm për interesin vetjak. Kur Si kontribuon një vullnetar i Korpusit isha në Amerikë, kam qenë vullnetare një të Paqes në Shqipëri? Puna që një vullnetar herë në javë pranë një librarie. I ndihmoja kryhen është në varësi të nevojave që vendi emigrantët të praktikonin dhe përmirësonin pritës ka dhe potencialit të individit që ka anglishten, kështu ata do të përmirësoheshin zgjedhur të jetë vullnetar i Korpusit të Paqes. në punë dhe në cilësinë e jetesës” ( shih: Social Studies  Vol. 10  No. 1  53 

“Peace Corps” online, 15.07.2014). Ajo e duhet t’i jepet veprimtarisë vullnetare në përfundon tregimin e saj duke thenë se, e shkollat shqiptare me shpresen se nesër do rekomandon gjithsejcilin të jetë vullnetar të jetë më mirë për të gjithë... në disa pjesë të jetës së tij. Ashtu sikurse vullnetarja në fjalë ka edhe shumë të tjerë në Përfundime Shqipëri dhe gjithë botën, sepse ata e kanë të ushqyer vullnetarizmin qysh në vitet e para Puna vullnetare është një element të zhvillimit e ndërsa ne shqiptarët kemi shumë i rëndësishëm në shoqëri, dëshira për ende shumë punë vullnetare për të bërë në të punuar pa pagesë është një koncepet që përmirësimin e vetes dhe më pas të të tjerëve. merret që në vegjëli. Shumë vende në botë Një shqiptare vullnetare në Amerikë.... e kanë vullnetarizmin vlerë të integruar në Ndërkohë, Irisi një vajzë 22 vjeçare e kulturën e tyre dhe për këtë arsye e kanë lindur në Shqipëri por që jeton prej vitesh të përfshirë atë edhe në sistemet e tyre me familjen në Shtetet e Bashkuara të të shkollimit. Në Shtetet e Bashkuara të Amerikës flet ndryshe lidhur me perceptimin Amerikës dhe në Europën Perëndimore e prindërve dhe të sajin për veprimtarinë fëmijët edukohen që në shkolla rreth vullnetare, ajo shprehet: “Bisedoj shpesh me konceptit të vullnetarizmit dhe mënyrën sesi prindërit për veprimtaritë e mia vullnetare, ata duhet të veprojnë me ata njerëz që kanë ata më kanë përkrahur të gjej mundësi të nevoja ekonomike ose shanse të pabarabarta ndryshme për të qenë pjesë e shoqatave në jetë. Një person i cili kryen punë pa pagesë dhe grupeve që kontribojnë në komunitete luan një rol të rëndësishëm për shoqërinë, të ndryshme”. Me keqardhje pohon se komunitetin dhe vendin ku jeton. Por situata ndoshta kjo mundësi i ofrohet duke qenë në Shqipëri nuk është ende favorizuese në se në Amerikë ka shume mundësi për t’u lidhje me vullnetarizmin, ndenjën që lind angazhuar dhe ndihmuar njerëzit në nevojë. tek njeriu kur dëshiron të kontribuojë në Më tej vazhdon: “Kam qenë vullnetare në përmirësimin e situatave të caktuara për të Costa Rica për të mbrojtur breshkat e ujit, cilat target-grupet e ndryshme kanë nevojë. më pas në Chicago tek një shkollë fillore Dikur puna vullnetare ishte ajo që kryhej si ndihmës mësuese dhe tek një shkollë nga masat punëtore me detyrim dhe jo tjetër në ndihmë të femijëve me aftësi të dëshirë, kontributi i tyre ishte për shtetin kufizuara. Duhet të dini se shpërblimi që dhe përmirësimin e gjendjes së tij. merr është thjesht një ndjesi e cila nuk Për vullnetarizmin është folur shumë, mund të krahasohet as me vlerën më të janë organizuar forume në televizion janë madhe monetare duke ditur se, i ke dhënë shkruar libra, qarkullojnë materiale sesi ndihmë dhe mbështetje dikujt që ka vërtet funksionon vullnetarizmi në botë, po nevojë. Veprimtarinë vullnetare e shoh si në Shqipëri a është gjithçka në rrugën e një pikë të mirë nisje për t’u punësuar nga duhur?! Ende vazhdoj të jem skeptike për organizatat të cilat na kanë testuar tashmë vullnetarizmin në Shqipëri, sepse për sa kohë për cilësinë e punës që kryejmë. Nëqoftëse nuk ka një numër të saktë të personave që dikush shpenzon kohën e lirë duke bërë një kryejnë punë vullnetare pa pritur shpërblim veprimtari vullnetare dhe jo vetëm të pijë dhe në mungesë të një institucioni përkatës, kafe siç ndodh në shqipëri është shumë më informacioni zyrtar mungon. Deri më sot pranë punësimit sepse njihet me njerëz që Republika e Shqipërisë nuk ka miratuar një janë në një punë dhe ndoshta një ditë të jepet ligj, sipas së cilit puna vullnetare të merret një mundësi edhe ty duke parë rezultatet dhe apo vlerësohet si përvojë e mirëqenë pune në rëndësinë e punës që ti bën”. Në përfundim CV, ndoshta për faktin se shumë pak e njohin të intervistës ajo nënvizon rendësinë që dhe e vlerësojnë atë. Megjithatë koncepti i  54  Trampolina e vullnetarizmit vullnetarizmit tek të rinjtë është deri diku i tashmë koncepti për punën vullnetare ka njohur dhe i përhapur, ata kontribuojnë me ndryshuar dhe të rinjtë po e praktikojnë mundësitë e tyre në punën vullnetare. Situata dhe ofrojnë resurset dhe energjinë e tyre duket se po ndryshon për mirë në lidhje me positive për të ndihmuar njerëzit në nevojë. këtë aspekt, por lipset të shohim se çdo të Qeverisja, shoqëria civile, komuniteti lipset ndodhë më tej, sepse të rinjtë shqiptarë janë t’i përkrahë, t’iu krijojë më tepër hapësira të papunësuar, ekonomikisht të varfër dhe e dhe puna e papaguar të vlerësohet po aq dimë fare mirë se njeriu fillimisht ka nevojë sa ajo e paguar për nga rëndësia dhe pesha të plotësojë nevojat fiziologjike dhe më pas që ka në komunitet. Qeverisja e re, ka nisur të fillojë të mendojë sesi duhet të ndihmojë disa iniciativa lidhur me vullnetarizmin dhe të tjerët. Megjithatë, në thelb, në shpirtin e ndihmën ndaj komuniteteve në nevojë, nëse shqiptarit mendoj se vullnetarizmi ekziston punojnë të gjithë së bashku për një çeshtje të si një vlerë e shtuar krahas besës, tolerancës drejtë gjithçka mund të arrihet pa abuzime dhe mikpritjes…etj. Pozitiv është fakti se dhe keqkuptime.

REFERENCAT

Dervishi, Zyhdi. 2003. Sociologji kulture 1, Tiranë: Organizata Jo-Qeveritare Emancipimi Civil Ndryshe Jerusalem (OJQ). 2009. Vullnetarizmi dhe trashëgimia Dervishi, Zyhdi. 2013. Nëpër degezime të kulturës kulturore, Prizren & Prishtinë: Night Design shqiptare, Tiranë: EMAL Studio Dervishi, Zyhdi. 2005. Vullnetarizmi ind shumë - Ministria e Turizmit, Kultures, Rinisë dhe Spoteve funksional i shoqërisë, Tiranë: AlbPaper (MTKRS) 12.05. 2011. Draft Ligji për Instituti i Statistikës. 2011. Shqipëri, Studim për Vullnetarizmin përdorimin e kohës së lirë, Tiranë: Pegi

ABSTRACT

Volunteering is a term that is frequently mentioned in recent years, some times for good or bad reasons, because it is a very controversial issue since before 1990. Many have supported voluntary work in the community and others see it yet with feeling doubt annoy up the disgust. Times has passed, and with it have changed very important components of culture. The very complexity of its society has undergone radical changes. Albania is a democratic country, where everyone has equal rights and everyone i’u opportunity to contribute to their country. For the age of the second and third of the population , volunteering will be characterized as communist labor without compensation, which carry masses and especially the youth of the People’s Socialist Republic of Albania , as defined in the “Dictionary Encyclopedic “ based in 1985 . What is volunteering and how it is perceived by the younger generation today? Keywords: volunteerism, community, law, culture, generation, democracy, volunteering mentality Social Studies  Vol. 10  No. 1  55 

MBI DISA TENDENCA NË LIDHJE ME SHKAQET E ZGJIDHJES SË MARTESAVE GJATË VITIT 2014

Aurela BOZO Qendra për Nisma Ligjore Qytetare, Tiranë E-mail: [email protected];

Përmbledhje

Pavarësisht se martesa përcaktohet nga kuadri ligjor si një bashkëjetesë ligjore, e cila mbështetet në barazinë morale dhe juridike të bashkëshortëve, në ndjenjën e dashurisë, respektit dhe mirëkuptimit reciprok, si baza e unitetit të familjes, në realitet ajo përballet me faktorë që e vënë në rrezik qëllimin, duke çuar në zgjidhjen e saj.Pavarësisht se jeta bashkëshortore zhvillohet si një marrëdhënie midis bashkëshortëve, faktorë individualë dhe shoqërorë reflektohen në martesë. Këta faktorë shprehen qartë edhe në shkaqet e zgjidhjes së martesës. Mospërputhja e karaktereve dhe ndarja e mendimeve të ndryshme për jetën, martesën dhe familjen, dhuna fizike, dhuna psikologjike, dhuna në formën e përndjekjes, mospërmbushja e detyrimeve që lindin nga martesa, dhuna e ushtruar në prani të fëmijëve ose ndaj fëmijëve, mospërmbushja e detyrimeve bashkëshortore, alkooli dhe lojërat e fatit, mungesa e vendimmarrjes së bashkëshortëve në familje, etj. përbëjnë disa nga shkaqet kryesore të zgjidhjes së martesës.Raportimi i dhunës së ushtruar nga bashkëshorti, përdorimi i mjeteve që parashikon ligji nr. 9669, datë 18.12.2006, “Për masa ndaj dhunës në marrëdhëniet familjare”, si urdhri i menjëhershëm i mbrojtjes ose urdhri i mbrojtjes si edhe ndjekja penale kanë ofruar mbrojtje, por në të njëjtën kohë kanë përshpejtuar zgjidhjen e martesës. Fjalë kyçe: martesa, familja, dhuna fizike, psikologjike, ekonomike, mjete ligjore

Aurela BOZO është diplomuar në shkenca politike dhe drejtësi. Ajo mban një master në Sociologji dhe është duke përfunduar studimet e saj të doktoraturës në Sociologji, në fushën e dhunës në familje dhe formave të tjera të dhunës me bazë gjinore. Puna e saj prej më shumë se dhjetë vjetësh në mbështetje të viktimave të dhunës në familje e ka ndihmuar në identifikimin dhe analizimin e shkaqeve të zgjidhjeve të martesave pranë Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë.

Social Studies 2016, 1 (10): 55-64  56  Mbi disa tendenca në lidhje me shkaqet e zgjidhjes së martesave gjatë vitit 2014

Tabela 1: Divorcet në vite

Tendenca në vite Çështjet me objekt zgjidhje martese

2009 7832 2010 5970 2011 6589 2012 6737 2013 6712 2014 7214

Metodologjia e punimit cilat kanë përfituar shërbim ligjor falas nga QNL për çështje me objekt zgjidhje martese Ky është një punim mbi format e gjatë vitit 2014-2015. ndryshme të dhunës në familje e marrë si Hipoteza e ngritur është se dhuna në shkak për zgjidhjen e martesave. Ai bazohet familje vazhdon të përbëjë një nga shkaqet në monitorimin e 509 vendimeve gjyqësore kryesore të zgjidhjes së martesës. të Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, me Pyetja kërkimore është: Cili është objekt zgjidhjen e martesës dhe rregullimin raporti i dhunës në familje me shkaqe të e pasojave të saj, për vitin 2014. tjera të pohuara nga bashkëshortët si shkaqe Të dhëna zyrtare tregojnë për rritje të të zgjidhjes së martesave? numrit të zgjidhjes së martesave në nivel Të dhënat zyrtare të Ministrisë së kombëtar. Analiza e shkaqeve të zgjidhjeve Drejtësisë2 na sigurojnë një vështrim të martesave me qëllim adresimin e tyre të përgjithshëm në vite mbi numrin e ka tërhequr në mënyrë tëvazhdueshme divorceve në nivel kombëtar dhe tendencën. vëmendjen e studiuesve të fushës së Nga monitorimi, jemi përpjekur të sociologjisë ose të fushave të tjera. identifikojmë dhe analizojmë shkaqet e Me këtë qëllim, janë monitoruar problemeve të tilla sociale si divorci dhe vendimet gjyqësore të Gjykatës së Rrethit dhuna në familje dhe raportin mes këtyre Gjyqësor Tiranë, me objekt zgjidhjen e problemeve. martesave dhe rregullimin e pasojave të Në mënyrë të përmbledhur disa nga saj, me qëllim analizën e shkaqeve, nga shkaqet e zgjidhjes së martesës për vitin numri total i vendimeve të monitoruara 2014 janë si në Tabelën 2. janë përjashtuar vendimet e pushimit1, Tabela tregon se ndër shkaqet sepse në këto vendime nuk mësojmë mbi kryesore të zgjidhjes së martesës renditen shkakun e zgjidhjes së martesës. Burimi i mospërputhja e karaktereve dhe mendime të informacionit ka qenë webisiti i Gjykatës së ndryshme për jetën dhe familjen, mungesa Rrethit Gjyqësor Tiranë, i cili ështëvizituar e afeksionit dhe komunikimit, dhuna në mënyrë të vazhdueshme në periudhën psikologjike, dhuna fizike, mospërmbushja janar 2010-dhjetor 2015. e detyrimeve, lidhjet jashtëmartesore, Monitorimi i vendimeve është xhelozia e bashkëshortëve, alkoli, problemet shoqëruar me biseda të lira me 20 gra, të ekonomike dhe lojërat e fatit. Bashkëshortët

1 Një vendim pushimi lëshohet nga gjykata në rastet kur pala paditëse nuk paraqitet në seancën gjyqësore ose paraqitet dhe deklaron se heq dorë nga shqyrtimi i kërkesë padisë. 2 http://www.gjykatatirana.gov.al Social Studies  Vol. 10  No. 1  57 

Tabela 2: Përmbledhje e shkaqeve të zgjidhjeve të martesave

Nr. Shkaku i zgjidhjes së martesës3 Në përqindje

1 Mospërputhje karakteresh dhe mendimeve për jetën dhe familjen 90.6 2 Mungesë afeksioni dhe komunikimi 90.4 3 Dhuna psikologjike 35.4 4 Dhuna Fizike 26.7 5 Mospërmbushja e detyrimeve bashkëshortore 26.5 6 Lidhje jashtëmartesore 18.3 7 Xhelozia e bashkëshortëve 12.4 8 Alkoli 11 9 Problemet ekonomike 6.7 10 Lojëra fati 6.3 11 Kërkesa për kthim nga emigracioni ose për tu bashkuar në vendin e origjinës 5.9 12 Papunësia 9.6 13 Ndikimi i prindërve 5.7 14 Largësia e bashkëshortëve nga njëri tjetri 5.3 15 Dhunë në prani të fëmijëve 4.9 16 Mosmarrëveshje me prindërit/të afërmit e bashkëshortes/it 4.7 17 Dhunë ndaj fëmijëve 3.3 18 Bashkëshorti/ja kthehej vonë në shtëpi 2.9 19 Shpërdorimi i të ardhurave ose pasurisë familjare 2.4 20 Mungesë vendimmarrje 2.2 21 Largime të bashkëshortes/it nga banesa 2 22 Martesa të mëparshme 1.8 23 Dënimi penal i bashkëshortit 1.8 24 Ardhja nga qytetet e tjera në Tiranë 1.2 25 Sëmundje të shëndetit mendor të bashkëshortes/it 1.2 26 Sëmundje të bashkëshortit/es 1 27 Diferenca në moshën e bashkëshortëve 0.8 28 Praktikimi i një besimi fetar 0.8 29 Bashkëshorti nuk e lejonte të punonte 0.4 30 Kryerja e një vepre penale nga bashkëshorti 0.4 31 Humbja e një fëmije ose anëtari tjetër të familjes 0.4 32 Përndjekje e bashkëshortes 0.4 33 Diferenca në arsimimin e bashkëshortëve 0.2 34 Qëndrimi në klube nate 0.2 35 Prindërime të ndryshme 0.2 36 Stresi i punës reflektohej në marrëdhëniet familjare 0.2

3 Bashkëshortët kanë pohuar më shumë se një shkak të zgjidhjes së martesës. Tabela tregon se në sa % të vendimeve të monitoruara, ky shkak është pohuar nga bashkëshortët si shkak i zgjidhjes së martesës së tyre.  58  Mbi disa tendenca në lidhje me shkaqet e zgjidhjes së martesave gjatë vitit 2014

Tabela 3: Dhuna në familje-shkak i zgjidhjes së martesës

Shkaqet e zgjidhjes së martesës/Dhuna fizike Në numër Në përqindje

Pretendim i bashkëshortit 1 0.7 Pretendim i bashkëshortes 135 99.2 Gjithsej 136 100 kanë pohuar disa shkaqe të kombinuara të Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, për zgjidhjes së martesës së tyre. vitin 2014. Nga monitorimi ka rezultuar Sipas studiuesve arena të rëndësishme se dhuna fizike dhe ajo psikologjike kanë institucionale që kanë ndërveprime qenë në përqindjen më të lartë të rasteve tëdrejtpërdrejta me familjen janë shteti të shoqëruara me njëra tjetrën. dhe tregu (Cohen, 2014:12). Aspekte të Cili është bashkëshorti që paraqet ndryshme të funksioneve të shtetit, rolit dhunën e ushtruar nga bashkëshorti tjetër të tij me politika punësimi, kuadër ligjor si shkak të zgjidhjes së martesës? Ky rezultat dhe politika kundër dhunës në familje, i monitorimit na tregon edhe për gjininë garantimin e programeve të rehabilitimit e viktimave të dhunës në marrëdhëniet për persona të dhunshëm dhe në varësi familjare. Le të analizojmë raportin midis të alkolit, drogave dhe lojërave të fatit, këtij shkaku të zgjidhjes së martesës dhe tregu dhe mundësitë e tij për punësim janë gjinisë së palës që ngre një pretendim të reflektuar në martesë dhe familje. tillë. Le të analizojmë peshën që zënë Nga monitorimi ka rezultuar se, shkaqet e pohuara nga palët në proceset vetëm në njënga vendimet e monitoruara gjyqësore për çështjet me objekt zgjidhjen është bashkëshorti që paraqet përpara e martesës dhe rregullimin e pasojave të saj? gjykatës si shkak të zgjidhjes së martesës Mospërputhje e karaktereve dhe dhunën e ushtruar nga bashkëshortja e tij. mendimeve për jetën dhe familjen në Në 99.2 % të vendimeve të monitoruara 90.6 % dhe mungesa e afeksionit dhe është bashkëshortja që paraqet si shkak komunikimit mes bashkëshortëve në të zgjidhjes së martesës dhunën fizike të 90.4% kanë rezultuar si shkaqet kryesore të ushtruar nga bashkëshorti ndaj saj. zgjidhjes së martesës, të pohuara nga palët Nga monitorimi ka rezultuar se në në procesin gjyqësor. 3.3 % të vendimeve objekt monitorimi Nga monitorimi ka rezultuar se ka rezultuar se është ushtruar dhunë edhe grindjet e vazhdueshme, keqtrajtimet ndaj fëmijëve dhe në 4.9 % të rasteve është dhe fyerjet e rënda i kanë shoqëruar ushtruar dhunë në prani të fëmijëve. Në bashkëshortët në jetën e tyre të përbashkët. 0.4 % të vendimeve të monitoruara ka Ato përbëjnë edhe një nga shkaqet ligjore rezultuar se është ushtruar dhunë në formën të parashikuara në nenin 132 të Kodit të e përndjekjes së bashkëshortit/es. Familjes, “Zgjidhja e martesës me kërkesën Por, le të ndalemi në rastet ku dhuna e njërit bashkëshort”. Dhuna psikologjike psikologjike dhe ajo fizike kanë qenë (në 35.4 %) dhe dhuna fizike (në 26.7 prezent. A është kërkuar nga palët marrja %) renditen ndër shkaqet kryesore të e një Urdhri të Menjëhershëm Mbrojtje zgjidhjes së martesës mes bashkëshortëve, (UMM) ose Urdhri Mbrojtje (UM) dhe a të pohuara prej tyre në proceset gjyqësore të është lëshuar ky urdhër nga gjykata? çështjeve me objekt zgjidhje martese, pranë Social Studies  Vol. 10  No. 1  59 

Bashkëshortë me UMM/UM në proces vendimet e monitoruara ka rezultuar se, në të zgjidhjes së martesës 3.3 %, bashkëshorti dhunës është në ndjekje penale për dhunë në familje. Në 9.8 % të vendimeve të monitoruara Nga intervistat e kryera, gratë viktima ka rezultuar se palët në proces të zgjidhjes të dhunës në marrëdhëniet familjare kanë së martesës i janë drejtuar gjykatës së ndarë se marrja e një urdhri mbrojtje nga Rrethit Gjyqësor Tiranë me një kërkesë për gjykata dhe ndjekja penale e dhunuesit lëshimin e UMM/UM. ka sjellë parandalim të dhunës në familje, Në 9% të vendimeve të monitoruara por në të njëjtën kohë ka përshpejtuar ka rezultuar se bashkëshortja/i është pajisur procesin e zgjidhjes së martesës.Viktimat me një urdhër mbrojtje nga gjykata. Nga e dhunës në familje në intervistat e kryera analiza e rasteve të pajisura me UMM/ me to kanë ndarë se, bashkëshortët e tyre UM rezulton se me përjashtim të një rasti, nuk ua kanë “falur” denoncimin në polici, të gjitha rastet e tjera janë me prezencë fillimin e ndjekjes penale, arrestimin e të dhunës fizike. Pra, në këto raste kur tyre apo dënimin me burg. Edhe marrja dhuna fizike e ushtruar mes bashkëshortëve e masave urgjente në urdhrat e mbrojtjes ka qenë prezent, gjykata ka krijuar më që lidhen me largimin e dhunuesit nga lehtësisht bindjen se njëri nga bashkëshortët banesa bashkëshortore, kufizimin ose ka nevojë për mbrojtje. heqjen e përgjegjësisë prindërore, sipas Raportimi i rasteve të dhunës në grave të intervistuara i ka zemëruar shumë familje sjell jo vetëm mbështetjen e viktimës bashkëshortët e tyre dhe e vetmja zgjidhje për të marrë në gjykatë një urdhër të për ta ka mbetur divorci. menjëhershëm mbrojtje ose urdhër mbrojtje Mospërmbushja e detyrimeve por edhe fillimin e ndjekjes penale ndaj bashkëshortore është një ndër shkaqet dhunuesit. Me ligjin nr. 23/2012, “Për disa kryesore të pohuara nga bashkëshortët shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 7895, në procesin e zgjidhjes së martesës. datë 27.1.1995, “Kodi penal i republikës Bashkëshortët jo gjithmonë e kanë të qartë së Shqipërisë”, të ndryshuar”, është shtuar se martesa do të thotë të drejta dhe detyrime në KP neni 130/a, “dhuna në familje”. Me reciproke për ta. Kështu, Kodi i Familjes ligjin nr. 144/2013, konsiderohet si e kryer në nenin 50, “Detyrimi për besnikëri, ne rrethana rënduese kryerja e veprës penale ndihmë dhe bashkëpunim”, ka parashikuar gjatë ose pas dhënies së urdhrave gjyqësorë se burri dhe gruaja me martesë përfitojnë të mbrojtjes nga dhuna në familje”4. “Vrasja të njëjtat të drejta dhe marrin përsipër të për shkak të marrëdhënieve familjare njëjtat detyrime. Në mënyrë specifike ky dënohet me burgim jo më pak se njëzet nen përcakton se, nga martesa lind detyrimi vjet ose me burgim të përjetshëm5.” Neni reciprok për besnikëri, për ndihmë morale 102 i KP, paragrafi i parë është ndryshuar dhe materiale si edhe për bashkëpunim në si më poshtë: “Kryerja e marrëdhënieve interes të familjes dhe të bashkëjetesës. Në seksuale me dhunë, me të rritura ose midis 26.5 % të vendimeve të monitoruara me bashkëshortëve apo bashkëjetuesve, pa këtë objekt ka rezultuar se mospërmbushja pëlqimin e njërit prej tyre, dënohet me e detyrimeve bashkëshortore përbën një nga burgim ngatre gjer në dhjetë vjet”.Nga shkaqet e zgjidhjes së martesës mes tyre.

4 Kuvendi i Shqipërisë. 2013. Ligji nr. 144, “Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 7895, datë 27.1.1995, “Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë”, i ndryshuar, neni 50, “Rrethanat rënduese”, e/1. 5 Kuvendi i Shqipërisë. 2013. Ligji nr. 144, “Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 7895, datë 27.1.1995, “Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë”, i ndryshuar, neni 79/c, “Vrasja për shkak të marrëdhënieve familjare”.  60  Mbi disa tendenca në lidhje me shkaqet e zgjidhjes së martesave gjatë vitit 2014

Tabela 4: Mospërmbushja e detyrimeve që rrjedhin nga martesa

Mospërmbushje e detyrimeve -shkak i zgjidhjes së martesës Në numër Në përqindje

Pretendim i bashkëshortit 24 17.7 Pretendim i bashkëshortes 108 80.0 Pretendim i të dy bashkëshortëve 3 2.2 Gjithsej

Një nga interesat e punimit ka synuar % të vendimeve të monitoruara nuk i kanë të analizojë raportin e shkaqeve të zgjidhjes përmbushur detyrimet ndaj bashkëshortes, së martesës dhe gjinisë së bashkëshortit që e fëmijëve dhe familjes por edhe me faktin se pretendon shkakun. Kështu, tabela në vijim gratë mendojnë ashtu si e gjithë shoqëria tregon se cili është ky raport i gjinisë me jonë se burrat janë dhe duhet të jenë burimi shkakun e zgjidhjes së martesës të pohuar kryesor i të ardhurave në familje. Ky mendim nga palët, mospërmbushjen e detyrimeve mbështetet në bisedat e organizuara me gra, që burojnë nga martesa. në proces të zgjidhjes së martesës. Nga monitorimi i vendimeve gjyqësore Një nga detyrimet që rrjedhin për me objekt zgjidhje martese dhe rregullimin bashkëshortët nga martesa është edhe e pasojave të saj ka rezultuar se në 80 % besnikëria bashkëshortore, një detyrim për të vendimeve të monitoruara ku pohohet të cilën bashkëshortët nuk janë sa duhet ky shkak, janë bashkëshortet ato që kanë të ndërgjegjësuar. Kështu nga monitorimi pretenduar se martesa po zgjidhet për ka rezultuar se në 18.3 % të rasteve, shkak të mospërmbushjes së detyrimeve bashkëshortët kanë pohuar në seancë nga bashkëshorti i tyre. gjyqësore se shkaku i zgjidhjes së martesës Në 17.7 % të vendimeve të monitoruara, është shkelja e besnikërisë bashkëshortore. ku pohohet ky shkak ka rezultuar se janë Nga analiza e vendimeve gjyqësore bashkëshortët meshkuj që kanë pretenduar se ku palët kanë pohuar se një nga shkaqet martesa po zgjidhet për shkak të mospërmbushjes e zgjidhjes së martesës janë lidhjet së detyrimeve nga bashkëshortja e tyre dhe jashtëmartesore, ka rezultuar se në 58.1 vetëm në 2.2 % të vendimeve të monitoruara % të këtyre vendimeve ky është pretendim ku pohohet ky shkak, të dy bashkëshortët e kanë i bashkëshortes, në 38.7 % të këtyre ngritur këtë pretendim. vendimeve ky është pretendim i bashkëshortit Mendoj se të dhënat lidhen, jo vetëm dhe në 3.2 % të këtyre vendimeve ky është me faktin se bashkëshortët meshkuj në 80 pretendim i të dy bashkëshortëve.

Tabela 5: Shkelja e besnikërisë bashkëshortore

Shkaqet e zgjidhjes së martesës /Lidhje jashtëmartesore Në numër Në përqindje

Pretendim i bashkëshortit 36 38.7 Pretendim i bashkëshortes 54 58.1 Pretendim i të dy bashkëshortëve 3 3.2 Totali 100 Social Studies  Vol. 10  No. 1  61 

Tabela 6: Alkoli dhe ndikimi i tij në zgjidhjen e martesës

Shkaqet e zgjidhjes së martesës/Alkoli Në numër Në përqindje

Pretendim i bashkëshortit 0 0.0 Pretendim i bashkëshortes 56 100 Totali 56 100

Në 12.4 % të vendimeve të monitoruara shpenzon kohën dhe të ardhurat e familjes ka rezultuar se bashkëshortët kanë pohuar në lojërat e fatit. para gjykatës, se xhelozia është një nga Dy faktorët e alkolit dhe lojërave të fatit shkaqet e zgjidhjes së martesës. kanë rezultuar si faktorë risku jo në vetvete, Alkoli përbën një faktor të lartë por si faktorë që shoqërohen me probleme rreziku që sjell ndikimet e tij në humbjen ekonomike në familje, me shpërdorim të e qëllimit të martesës. (11%) Tabela më të ardhurave dhe pasurisë së përbashkët të poshtë tregon raportin midis këtij faktori krijuar nga martesa. të zgjidhjes së martesës si edhe gjinisë së Problemet ekonomike kanë rezultuar si palëve që e kanë ngritur një pretendim të një nga shkaqet e zgjidhjes së martesësnë 6.7 tillë në procesin gjyqësor. % të vendimeve të monitoruara. Në 9.6 % të Nga monitorimi ka rezultuar se në të vendimeve objekt monitorimi, bashkëshortët gjitha vendimet ku alkoli pohohet si një kanë përcaktuar si një nga shkaqet e zgjidhjes nga shkaqet e zgjidhjes së martesës, është së martesës, papunësinë e njërit bashkëshort. bashkëshortja që e paraqet si një faktor të Shkaqe të tjera si “Shpërdorimi i të lartë rreziku të marrëdhënies martesore ardhurave ose pasurisë familjare” në 2.4 dhe asaj familjare.Një tjetër faktor rreziku, % të vendimeve të monitoruara si edhe i cili paraqitet nga bashkëshortët si shkak “bashkëshorti/ja kthehej vonë në shtëpi” në i zgjidhjes së martesës janë lojërat e fatit. 2.9 % janë shkaqe të lidhur ngushtësisht Kështu, “lojërat e fatit”, janë paraqitur si me mospërmbushjen e detyrimeve që një faktor që ndihmon zgjidhjen e martesës rrjedhin nga martesa. Kërkesa e njërit prej në 6.3 % të vendimeve të monitoruara të bashkëshortëve për kthim nga emigracioni Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, me ose për tu bashkuar me të në vendin e objekt zgjidhjen e martesës dhe rregullimin emigrimit dhe mungesa e përgjigjes ndaj e pasojave të saj. kësaj kërkese ose pamundësia për tu bashkuar Nga monitorimi rezulton se në të gjitha në 5.9 % ka rezultuar si një nga shkaqet e vendimet ku pohohenlojërat e fatit si shkak zgjidhjeve të martesave gjatë vitit 2014, në i zgjidhjes së martesës, janë bashkëshortet Gjykatën e Rrethit Gjyqësor Tiranë. ato që pretendojnë se bashkëshorti i tyre Nga monitorimi, të tërheq vëmendjen

Tabela 7: Lojërat e fatit dhe ndikimi i tyre në zgjidhjen e martesës

Shkaqet e zgjidhjes së martesës/Lojëra fati Në numër Në përqindje

Pretendim i bashkëshortit 0 0.0 Pretendim i bashkëshortes 32 100 Totali 32 100  62  Mbi disa tendenca në lidhje me shkaqet e zgjidhjes së martesave gjatë vitit 2014 fakti se pavarësisht numrit në rritje të Kështu në lidhje me mungesën e familjeve të vogla me pak anëtarë, ndikimi vendimmarrjes në familje, kjo pjesë e marrë i prindërve të bashkëshortëve vazhdon nga një vendim gjyqësor i vitit 2014 në të mbetet prezent në marrëdhëniet midis Gjykatën e Rrethit Gjyqësor Tiranë flet qartë. bashkëshortëve. Kështu, nga monitorimi ka “Sipas të paditurit, duke qenë se ai është rezultuar se në 5.7 % të vendimeve objekt babai, duhet të bëhet ashtu sikurse thotë ai, monitorimi bashkëshortët kanë paraqitur por paditësja nuk e ka respektuar këtë fakt”6 si një nga shkaqet e zgjidhjes së martesës Sëmundje të shëndetit mendor të ndikimin e prindërve të bashkëshortit/es dhe bashkëshortes/it në 1.2 % të vendimeve të në 4.7 % të vendimeve objekt monitorimi janë monitoruara dhe sëmundje të bashkëshortit/es paraqitur “Mosmarrëveshjet me prindërit/të në 1 % të vendimeve të monitoruara përbëjnë afërmit e bashkëshortes/it”si një nga shkaqet shkaqe të zgjidhjes së martesës. Pavarësisht e zgjidhjes së martesës. Nga monitorimi kanë kuptimit të martesës dhe betimit fetar dhe rezultuar edhe pretendime për dhunë fizike ligjor për mbështetje të bashkëshortëve nga të ushtruar nga prindërit apo të afërmit e njëri tjetri, në të mirë dhe në të keq, duket se njërit bashkëshort ndaj bashkëshortit tjetër. sëmundjet mendore të bashkëshortëve ose Problematike kanë rezultuar sidomos rastet sëmundje të tjera e kanë vënë martesën para e familjeve që pasi kthehen nga emigracioni një sprove, që ajo nuk ka mundur ta përballojë jetojnë në një familje të madhe së bashku me duke e përshpejtuar zgjidhjen e saj. prindërit e njërit bashkëshort. “Ardhja nga qytetet e tjera në Tiranë” në Largësia e bashkëshortëve nga njëri 1.2% të vendimeve objekt monitorimi tregon tjetri vazhdon të përbëjë një nga shkaqet e përballjen e bashkëshortëve me sfidat e jetesës zgjidhjes së martesës për vitin 2014, duke dhe mentalitetit të metropolit. Përplasja e përbërë një shkak të lidhur ngushtësisht me mentaliteteve e shoqëruar edhe me vështirësi faktin se bashkëshortët kanë emigruar ose janë të natyrave të ndryshme, si gjetja e një pune aktualisht emigrant. Emigrimi ose mundësi për vete apo për fëmijët, përqafimi më lehtë punësimi apo shkollimi jashtë vendit kanë i një mentaliteti të ndryshëm nga fëmijët sjellë edhe largësinë midis bashkëshortëve, e e tyre por jo nga vetë bashkëshortët shton cila e shoqëruar me faktorë të tjerë ose shkaqe mundësitë e gjenerimit të grindjeve dhe të tjera ka sjellë zgjidhjen e martesës dhe mosmarrëveshjeve në jetën bashkëshortore. zbehjen e afeksionit dhe marrëdhënies midis Në disa nga vendimet e monitoruara, tyre. Kështu, “largësia e bashkëshortëve nga bashkëshortët i referohen jetës së mëparshme njëri tjetri” është paraqitur nga bashkëshortët në qytetet e vogla nga ata vijnë, si një jetë të si një nga shkaqet e zgjidhjes së martesës në qetë bashkëshortore dhe ardhjes në Tiranë, 5.3 % të vendimeve objekt monitorimi. si një moment që në të njëjtën kohë shënon Shkaqe me interes të veçantë janë shkaqet fillimin e grindjeve, mosmarrëveshjeve dhe që lidhen me rolet në familje dhe perceptimet e konflikteve të ndryshme në familje. ndryshme të bashkëshortëve mbi rolet gjinore. Kryerja e një vepre penale nga Në 2.2 % të vendimeve të monitoruara ka bashkëshorti në 0.4% të vendimeve të rezultuar se mungesa e vendimmarrjes së monitoruara; Humbja e një fëmije ose anëtari familje përbën një nga shkaqet e zgjidhjes së tjetër të familjes në 0.4% të vendimeve të martesës dhe në 0.4 % të tyre bashkëshortja monitoruara; Dënimi penal i bashkëshortit ka pohuar para gjykatës se bashkëshorti nuk e për dhunën e ushtruar në 1.8%, martesat e lejonte të punonte ose studionte. mëparshme në 1.8%, etj. përbëjnë disa nga

6 Gjykata e Rrethit Gjyqësor Tiranë 2014. Vendimi nr. 4700, datë 9.4.2014 (http://www.gjykatatirana.gov. al, parë më 10 janar 2015). Social Studies  Vol. 10  No. 1  63  sfidat me të cilat bashkëshortët pohojnë se kohë kërkon edhe shpërblim dëmi për janë përballur përpara se të merrnin vendimin dëmin e pësuar nga dhuna e ushtruar nga e zgjidhjes së martesës. bashkëshorti si edhe nga shkelja e besnikërisë Pavarësisht se në pothuajse të gjitha bashkëshortore7, duke u referuar në nenet 608 vendimet e monitoruara grindjet dhe dhe 609 të K.Civil. mosmarrëveshjet mes bashkëshortëve/eve janë Në këtë vendim rezulton se është pranuar shoqëruar me largim të bashkëshortit vetëm nga bashkëshorti lidhja jashtëmartesore, duke ose me fëmijët nga banesa, ka rezultuar se, në e justifikuar atë me xhelozinë e vazhdueshme 2% të vendimeve bashkëshortët pohojnë se ky dhe presionet e bashkëshortes. Ky pranim e largim ka përforcuar mungesën e komunikimit ka bërë më të lehtë për gjykatën pranimin e dhe afeksionit midis bashkëshortëve. kërkesës për zgjidhjen e martesës me faj. Diferenca në moshë në 0.8 %, praktikimi Në mënyrë të përmbledhur shkaqet i një besimi fetar nga bashkëshorti në 0.8 kryesore për të cilat është kërkuar gjatë vitit %, diferenca në arsimimin e bashkëshortëve 2014 në Gjykatën e Rrethit Gjyqësor Tiranë në 0.2 %, stresi i punës i reflektuar në zgjidhja e martesës për faj të njërit bashkëshort marrëdhëniet familjare në 0.2% përbëjnë disa janë shkelja e besnikërisë bashkëshortore, nga shkaqet e zgjidhjes së martesës. dhuna e ushtruar ndaj bashkëshortes/it dhe/ ose fëmijëve, përndjekja e bashkëshortit/es, Kërkimi i fajësisë nga palët marrëdhëniet financiare me persona të tretë pa dijeninë e bashkëshortit. Nga monitorimi ka rezultuar se në 1.9 % të vendimeve të monitoruara është Konkluzione kërkuar zgjidhja e martesës për faj të njërit bashkëshort.Në 50 % të vendimeve ku Dhuna në familje në të gjitha format është kërkuar zgjidhja e martesës për faj e saj përbën një nga shkaqet e zgjidhjes së të njërit bashkëshort ka rezultuar se dhuna martesës; fizike është prezent. Komuniteti nuk njeh në mënyrë të plotë Në 50 % të rasteve të vendimeve në të qëllimet e ligjit nr. 9669, datë 18.12.2006, cilat palët kanë kërkuar zgjidhjen e martesës “Për masa ndaj dhunës në marrëdhëniet për faj të njërit bashkëshort, rezulton se familjare”, i ndryshuar dhe ndryshimet që ka kërkesa e palëve është pranuar nga gjykata pësuar Kodi Penal duke parashikuar dhunën e rrethit gjyqësor Tiranë. Mos pranimi i në familje si vepër penale të veçantë dhe kërkesës nga gjykata për zgjidhjen e martesës adresimin e formave të veçanta të dhunës me faj të njërit bashkëshort, është arësyetuar në familje. Mosnjohja e qëllimit parandalues me mungesën e provave të mjaftueshme për të urdhrave të mbrojtjes dhe efektit të të provuar fajësinë e bashkëshortes/it. përkohshëm të tyre, mund të përbëjë një Vetëm në një nga vendimet e monitoruara, faktor që rrit rrezikun që një grua të përballet ka rezultuar se pala që ka kërkuar zgjidhjen me dhunë më ekstreme ose të shkojë drejt e martesës me faj të bashkëshortit tjetër ka zgjidhjes së martesës. hequr dorë nga kjo kërkesë në gjykim.Në Alkoli dhe lojërat e fatit përbëjnë faktorë një nga vendimet e monitoruara rezulton se rreziku që përshpejtojnë zgjidhjen e martesës. një nga bashkëshortët i drejtohet gjykatës jo Përplasja e mendimeve në lidhje me rolet vetëm për zgjidhjen e martesës së tyre për gjinore dhe vendimmarrjen në familje sjell faj të bashkëshortit tjetër, por në të njëjtën efekte në jetën bashkëshortore.

7 Gjykata e Rrethit Gjyqësor Tiranë. 2014. Vendimi nr. 10402, datë 30.10.2014 (http://www.gjykatatirana. gov.al, parë më 10 janar 2015).  64  Mbi disa tendenca në lidhje me shkaqet e zgjidhjes së martesave gjatë vitit 2014

Rekomandime mbrojtjesdhe qëllimit të ligjit për parandalimin e ushtrimit të formave të ndryshme të dhunës Rekomandohen programe efektive për në marrëdhëniet familjare. adresimin e dhunës në marrëdhëniet familjare Rritja e ndërgjegjësimit dhe njohurive në të gjitha format e saj, duke përfshirë në të komunitetit mbi ndryshimet e Kodit kostot e dhunës në familje edhe zgjidhjen e Penal në vitin 2012 dhe 2013 është e martesës mes bashkëshortëve dhe pasojat që rekomandueshme. Programe rehabilitimi për ajo sjell në mirëqenien morale dhe materiale të përdorues të alkolit ose drogave të ndryshme fëmijëve. Të rritet ndërgjegjësimi i komunitetit si edhe personat që përballen me varësinë e në lidhje me rolin parandalues të urdhrit të krijuar nga lojërat e fatit janë të nevojshme për menjëhershëm të mbrojtjes ose urdhrit të të shpëtuar martesat dhe familjen.

REFERENCAT

Cohen, Philip N. 2014. Familja, Diversiteti, Kuvendi i Shqipërisë. 2013. Ligji nr. 144, “Për Pabarazia dhe Ndryshimi Social, W. W. Norton disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 7895, & Company. datë 27.1.1995, “Kodi Penal i Republikës Kodi i Familjes i Republikës së Shqipërisë, i përditësuar së Shqipërisë”, i ndryshuar; me praktikë gjyqësore, 2014, Tiranë: Alb Juris. Gjykata e Rrethit Gjyqësor Tiranë. 2014. Vendimi Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë, i përditësuar me nr. 10402, datë 30.10.2014 (http://www. praktikë gjyqësore, 2014, Tiranë: Alb Juris. gjykatatirana.gov.al, parë më 10 janar 2015). Kuvendi i Shqipërisë. 2012. Ligji nr. 23 “Për Gjykata e Rrethit Gjyqësor Tiranë. 2014. Vendimi disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 7895, nr. 4700, datë 9.4.2014 (http://www. datë 27.1.1995, “Kodi penal i republikës së gjykatatirana.gov.al, parë më22 janar 2015). Shqipërisë”, i ndryshuar”;

ABSTRACT

Regardless of the fact that the legal framework has designed the marriage as a legal cohabitation, which is based in moral and juridical equality of the spouses, in the feeling of love, respect and the mutual well understanding, as a base of the family unity, in reality it is faced with factors which have put in risk it’s aim and the spouses are divorced. Regardless of the life in marriage is developed as a relationship between spouses, the individual and societal factors are reflected in the marriage. These factors are expressed clearly even in the causes of divorces. Different characters and sharing of different opinions for life, marriage and family, the physical violence, the psychological violence, the violence in the form of stalking, non fulfillment of the obligations stemming from the marriage, the violence exercised in the presence of children or the violence against children, alcohol and gambling, the lack of decision making of the spouses in the family, etc. are some of the main reasons of the dissolution of marriages. Reporting of the violence exercised by one spouse against the next spouse, using of the legal tools which are envisaged in the law no. 9669, dated 18.12.2006, “On measures against violence in family relations”, such as urgent protection orders or protection orders and the criminal prosecution of the perpetrators have offered protection for the victims, but in the same time they have accelerated the dissolution of the marriage. Key words: marriage, family, physical violence, psychological, economic violence, legal remedies. Social Studies  Vol. 10  No. 1  65 

VARFËRIA NË SHQIPËRI DHE NDIKIMI I SAJ NË CILËSINË E JETËS SË FËMIJËVE

Doreta KUÇI (TARTARI) Departamenti i Sociologjisë Fakulteti Edukimit Universiteti Aleksander Moisiu Durrës E-mail: [email protected];

Përmbledhje

Varfëria është një nga fenomenet më të diskutuara sot edhe pse mund të mendohet për një kapërcim të saj. Shifrat e nivelit të varfërisë në Shqipëri sot lënë për të dëshiruar edhe pse janë hartuar e zbatuar mjaft politika për zbutjen e varfërisë. Artikulli do të japi një tablo të gjendjes aktuale sot të varfërisë gjithashtu duke e lidhur dhe me mënyrën se si ndikon ky fenomen në cilësinë e jetës së fëmijëve. Kuptohet që varfëria do të ndikoj menjëherë mbi fëmijët të cilët nuk do kenë mundësi të shkollohen por do detyrohen të bëjnë punë të ndryshme për të ndihmuar familjen në kapërcimin e gjendjes së vështirë në të cilën ndodhet familja, situatë kjo që nuk mund të kapërcehet vetëm nga prindërit. Fëmijët do të privohen nga shumë kënaqësi të moshës, gjithashtu puna do të ndikoj dhe në zhvillimin fizik e mendor të tyre. Ata do të ndjehen inferiror në krahasim me moshatarët e tyre si përsa i përket shkollimit ashtu dhe përsa i përket jetës së tyre sociale. Punimi do të mbështetet në të dhëna të mara nga punime të kryera që analizojnë fenomenin si dhe do të bëjë analiza të varfërisë e punës së fëmijëve. Fjalët kyçe: Varfëria, Fëmijët, Punësimi, Moshatar

arfëria është gjendja në të cilën higjienën, veshjen, strehimin, kujdesin mungon një sasi e caktuar jetike e shëndetësor dhe arsimimin. Varfëria relative Vpasurisë materiale ose të të hollave. përkufizohet si pabarazi ekonomike në vende Varfëria absolute apo skamja i referohet apo në shoqëri në të cilën jetojnë njerëzit. mungesës së nevojave themelore të njeriut, Në pjesën më të madhe të historisë, të cilat zakonisht përfshijnë ushqimin, ujin, varfëria është konsideruar gjerësisht si e

Social Studies 2016, 1 (10): 65-71  66  Varfëria në Shqipëri dhe ndikimi i saj në cilësinë e jetës së fëmijëve pashmangshme, pasi mënyrat tradicionale i referohet gjithashtu vëzhgimit ”Jeta të prodhimit ishin të pamjaftueshme për në tranzicion”, të kryer nga Banka për ti dhënë të gjithë popullsie një standard Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH) në komod të jetesës. të gjitha vendet e Europës Lindore dhe Pas revolucionit industrial, prodhimi Azisë Qëndrore, ku “60% e të anketuarve masiv në fabrika e bëri pasurimin gjithnjë mendojnë se “kriza ekonomike, që po e më të arritsëm. I një rëndësie shumë të vazhdon, ka prekur në mënyrë të ndjeshme madhe është modernizimi i bujqësisë, në nivelin e jetesës dhe ka shtuar varfërinë. mënyrë që të sigurohet më tepër ushqim Shifrat e përditësuara të varfërisë për vitin për të popullatën. 2013 ne vende fqinje me Shqipërinë, si Ofrimi i nevojave themelore në një Serbi, Maqedoni të shtyjnë drejt supozimit vend nga ana e shtetit mund të kufizohet për rritje të varfërisë edhe në Shqipëri, kur nga fenomene të të tilla si korrupsioni, mungojne të dhënat aktuale”. ivazioni fiskal, borxhi dhe kushtëzimi i Situata aktuale mjegullohet më tej në kreditimit si dhe nga largimi i profesionistëve kushtet kur në Shqipëri mungon përcaktimi jashtë vendit. Strategjitë themelore për i një mase zyrtare për matjen e varfërisë. rritjen e të ardhurave zakonisht përfshijnë Sipas anketimit të fundit të Institutit të lirinë ekonomike, sociale, dhe ofrimin e Statistikave (INSTAT) të kryer në vitin shërbimeve financiare. 2008 si njësi matëse e varfërisë konsiderohet Ulja e varfërisë është një objektiv i konsumi real mujor për frymë prej 4.891 madh dhe çështja për shumë organizata lekë. Kjo shifër mbetet edhe sot e kësaj dite ndërkombëtare si Kombet e Bashkuara dhe shifra gjysëm zyrtare. Gjithsesi ekspertë Banka Botërore. Varfëria në Shqipëri është të pavarur dhe studime të organizatave të bërë një prej temave më të eksploatuara shoqërisë civile hedhin dritë mbi nivelin e edhe në fushatën elektorale. varfërisë në vitin 2013. Sa të varfër ka sot Shqipëria? Kjo nuk dihet pasi mungojnë shifrat zyrtare që prej Shoqëria civile - varfëria në Shqipëri vitit 2008. Mungesa e të dhënave është është rritur artikuluar edhe në Raport Progresin e Komisionit Europian për Shqipërinë 2012, Shoqata e Konsumatorëve të Shqipërisë, në raportet e institucioneve ndërkombëtare një organizatë e shoqërisë civile me seli në të pranishme në Shqipëri, të organizmave Tiranë, sjell një realitet alarmant lidhur me të shoqërisë civile dhe kohët e fundit edhe nivelin e varfërisë. Nga një sondazh i saj, i në ofertat politike të dy forcave kryesore publikuar kohët e fundit, rezulton që 53% PD-PS, që në Shqipëri bëjnë rotacionin e e familjeve në Shqipëri jetojnë nën nivelin e pushtetit. Por edhe pse shifrat mungojnë, varfërisë absolute. Rreth 10% e tyre janë në është e qartë që varfëria në Shqipëri është nivelin e varfërisë ekstreme dhe 15-30% e rritur. Në një raport të Bankës Botërore qytetarëve shqiptarë marrin ushqime me listë. lidhur me partneritetin e saj me Shqipërinë, 80% e familjeve kanë borxhe 2- 3 mujore tek të hartuar në Mars 2013, vihet në dukje kompanitë private të shërbimeve si të energjisë se “ulja e rritjes ekonomike në katër vitet elektrike, ujit, telefonisë, strehimit etj. e fundit është shoqëruar edhe me uljen e Sipas këtij sondazhi familjet e varfëra ritmeve të reduktimit të varfërisë. Edhe përfitojnë 35 cent në ditë nga ndihma pse mungojnë treguesit e përditësuar ekonomike për çdo pjesëtar të familjes. Kjo sistematikë të varfërisë, prekja e familjeve ka sjellë që varfëria në kontekstin e fuqisë prej saj duhet të jetë rritur”. blerëse në Shqipëri të jetë 62%, më e larta Në studimin në fjalë, Banka Botërore në rajon. Përtej rajonit ka një hendek të Social Studies  Vol. 10  No. 1  67 

Grafiku 1: Niveli i varfërisë absolute sipas viteve

Burimi: INSTAT, Banka Botërore dhe UNDP thellë mes Shqipërisë dhe vendeve të BE Metodologjia që është përdorur për lidhur me atë që njihet si “kufiri i varfërisë”. llogaritjen e këtyre shifrave bazohet në “Shqipëria nuk mund të krahasohet me vrojtime të kryera në familjet shqiptare vendet e BE si nga pikëpamja metodologjike gjatë periudhave qershor 2002, korrik 2005 e matjes së varfërisë, ashtu dhe për sa i dhe gusht 2008 nga një projekt i INSTAT, përket masës së ndihmës ekonomike. Mes Bankës Botërore dhe UNDP. vetë vendeve të BE ekziston një diferencë Bazuar në dhënat e vrojtimeve, rezulton e thellë lidhur me kufirin e varfërisë. Sa se në 2008, rreth 12.4% e popullsisë jetonte për ilustrim në vitin 2010, kufiri i varfërisë në varfëri absolute (rreth 373,137 persona), në Luksemburg ishte 53 euro mesatarisht nga 25.4% në vitin 2002 (rreth 813,196 për person në ditë, kurse në vendet persona). Grafikisht numri i njerezve që ish-komuniste të Europës Lindore dhe jetojnë në varfëri absolute sipas viteve dhe Qëndrore, ajo në vitin 2010 varionte nga zonave paraqitet në grafikun 1. 12 euro deri në 3,3 euro në Rumani për Pjesa më e madhe e personave që person në ditë,” thotë L. Shahollari. jetojnë në varfëri absolute jetojnë në zonat rurale, edhe pse diferenca me kalimin e Niveli i varfërisë në Shqipëri viteve me zonat urbane ka ardhur në zbritje. Përsa i përket varfërisë ekstreme, edhe ky Varfëria është një koncept i cili shprehet tregues ka ardhur në rënie. Bazuar në të dhënat në mënyrë sasiore bazuar në treguesit e të e vrojtimeve, rezulton se në 2008, rreth 1.2% ardhurave për frymë dhe në aftësinë e e popullsisë jetonte në varfëri ekstreme (rreth individëve për të përmbushur nevojat 36,110 persona), nga 4.7% në vitin 2002 jetësore bazë. Treguesit më të rëndësishëm (rreth 150,473 persona). Grafiku 2. të nivelit të varfërisë janë: përqindja e Ofrimi i nevojave themelore në një popullsisë që jeton në varfëri absolute (e vend nga ana e shtetit mund të kufizohet përcaktuar në Shqipëri si numri i personave nga fenomene të të tilla si korrupsioni, me konsum mujor real nën 4,891 lek), dhe ivazioni fiskal, borxhi dhe kushtëzimi i përqindja e popullsisë që jeton në varfëri kreditimit si dhe nga largimi i profesionistëve ekstreme (e përcaktuar si numri i personave jashtë vendit. Strategjitë themelore për që kanë vështirësi në përmbushjen e rritjen e të ardhurave zakonisht përfshijnë nevojave bazë ushqimore). lirinë ekonomike, sociale, dhe ofrimin e  68  Varfëria në Shqipëri dhe ndikimi i saj në cilësinë e jetës së fëmijëve

Grafiku 2: Niveli i varfërisë ekstreme sipas viteve

Burimi: INSTAT, Banka Botërore dhe UNDP shërbimeve financiare. Ulja e varfërisë është tjerë që përfshijnë punën e fëmijëve por një objektiv i madh dhe çështja për shumë gjithashtu përfshijnë punën që fëmijët organizata ndërkombëtare si Kombet e bëjnë në mënyrë legale. ILO shfrytëzon Bashkuara dhe Banka Botërore. këto shprehje tjera sepse është më lehtë të grumbullohen të dhënat duke u bazuar në Puna e fëmijëve si pasojë e varfërisë to, në vend se të bazohemi ekskluzivisht mbi punën e fëmijëve. Puna e fëmijëve është puna që Sidoqoftë puna e lehtë mund të dëmton mirëqenien e fëmijës dhe pengon lejohet për fëmijët e moshës në mes 13 e arsimin dhe zhvillimin e tij ose saj si dhe 15 vjeçare (ose 12 e 14 vjeçare në shtetet standardin e ardhshëm jetësor. Puna e në zhvillim). Konventa përkufizon punën fëmijëve është punë e cila për nga natyra e lehtë për këta fëmijë si punë që: - nuk dhe/ose mënyra si kryhet, dëmton, abuzon ka gjasa të jetë e dëmshme për shëndetin dhe shfrytëzon fëmijën dhe i mohon të ose zhvillimin e tyre, dhe - nuk paragjykon drejtën e fëmijës për arsimim. vijimin e tyre në shkollë, pjesëmarrjen e Përveç shprehjes “puna e fëmijëve”, tyre në programet e orientimit profesional ILO gjithashtu përdorë shprehjet “fëmijë dhe trajnimit të miratuara nga autoriteti punë- torë” dhe “fëmijët ekonomikisht kompetent, ose nuk ndikon në kapacitetin aktiv”, natyrisht për qëllime statistikore. e tyre për të përfituar nga mësimnxënia. Këto dy shprehje paraqesin punën e kryer Konventa e ILO-së për moshën nga fëmija për më shumë se një orë gjatë minimale të punës (C138) është miratuar një periudhe shtatë ditore. Kjo punë mund njëzëri nga delegatët e ILO-së në vitin të jetë me apo pa pagesë, për treg ose jo, e 1999 dhe mbulon të gjithë fëmijët gjer në rregullt ose e rastit, legale ose ilegale. Në moshën 18 vjeçare. Siç tregon edhe titulli, shumë raste puna e tillë është në kuadër konventa ndërlidhet me llojet e caktuara të ligjit, prandaj nuk konsiderohet si punë të punës që fëmijët nuk duhet të kryejnë. e fëmijëve. Prandaj është me rëndësi kur Neni 3 përkufizon këto forma më të të lexohen statistikat të dallohet në mes këqija si: së “punës së fëmijëve” që është ilegale a) të gjitha format e skllavërisë ose dhe aktivitetet e përkufizuara nga termat praktikat e ngjashme me skllavëri, Social Studies  Vol. 10  No. 1  69 

siç janë shitja dhe trafikimi i ose bizneset e prindërve dhe kërkesën nga fëmijëve, skllavëria për borxh dhe bizneset tjera. Kombinimi i faktorëve të robëria, dhe puna e dhunshme ose furnizimit dhe kërkesës kontribuojnë në e detyrueshme, përfshirë rekrutimin ekzistencën e punës së fëmijëve. Adresimi e dhunshëm ose të detyrueshëm të i të gjithë këtyre faktorëve, jo vetëm njërit fëmijëve në forcat e armatosura. prej tyre, është kritik për reduktimin e b) përdorimi, prokurimi ose ofrimi punëssë fëmijëve. i fëmijës për prostitucion, për Një përcaktues i fuqishëm i punës së prodhim të pornografisë ose fëmijëve është varfëria. performanca pornografike Prindërit dërgojnë fëmijët e tyre që të c) përdorimi, prokurimi ose ofrimi punojnë ose kërkojnë nga ta që të punojnë i fëmijës për aktivitete ilegale në në biznesin e familjes ose në fermën e veçanti për prodhimin dhe trafikimin familjes sepse familja ka të ardhura të ulëta e drogave siç përkufizohet në dhe i duhen para shtesë (ose fuqi punëtore) traktatet relevante ndërkombëtare që ofrojnë fëmijët. Është me rëndësi të d) puna e cila, për nga natyra ose mbahet në mend se përderisa varfëria është rrethanat në të cilat kryhet, ka gjasa një faktor i rëndësishëm që ndikon në që të dëmtojë shëndetin, sigurinë ose vendimet e ekonomisë familjare për punën moralet e fëmijës. e fëmijëve, ajo nuk është faktori i vetëm. Zvogëlimi i nivelit të punës së fëmijëve Nënparagrafi (d) i nenit 3 përshkruan në nivelin kombëtar, historikisht nuk ka se çka referohet si “punë e rrezikshme e rrjedhë vetëm si rezultat i ndryshimeve fëmijëve” (PRRF). PRRF është puna në në nivelin e të ardhurave. Ajo gjithashtu kushte të rrezikshme ose të pashëndetshme është ndikuar nga faktorët tjerë përfshirë që mund të rezultojë në vrasjen ose legjislacionin (ndalimin e punës së fëmijëve, lëndimin e fëmijës(shpeshherë lëndim i arsimimin e detyrueshëm), ndryshimet në përhershëm) dhe/ose të sëmundjen e tij/saj sjellje dhe në natyrën e punës. (shpeshherë sëmundjen e përhershme)si Arsyeja e parë për të ndaluar punën e pasojë e sigurisë së dobët dhe standardeve fëmijëve është se në shumicën e shteteve të dobëta shëndetësore dhe të organizimit kjo është ilegale. Ndërmarrjet duhet të të punës. Lista e saktë e aktiviteteve të respektojnë ligjet për punën e fëmijëve rrezikshme duhet të përcaktohet nga çdo sikurse duhet të respektojnë kërkesat tjera shtet pas konsultimit me punëdhënësit ligjore të përcaktuara nga qeveria nën të dhe punëtorët. cilën ata punojnë. Dështimi në respektimin e ligjitsjell dënime dhe sanksione tjera Çfarë shkakton punën e fëmijëve? shtetërore. Duke e respektuar ligjin, ndërmarrja bëhet korporatë e ndershme që Faktorët që shkaktojnë punën e nuk ka nevojë të angazhohet në strategji të fëmijëve janë të ndërlidhur ngushtë. kushtueshme të shmangies siç janë fshehja Këtu kemi përkufizuar pesë faktorët kyç. e punëtorëve nga inspektorët e punës. Tre të parët (varfëria, arsimi dhe normat Respektimi i ligjit, në rastin e punës së sociale) mund të konsiderohen faktorë fëmijëve ose aspektet tjera të ligjeve të furnizues. Ata nxisin prindërit të përdorin punës, lejon ndërmarrjen që të vendos punën e fëmijëve të tyre në biznesin ose marrëdhënie të hapur dhe “bashkëpunuese” në fermat e tyre ose në tregun e punës. me qeverinë e jo marrëdhënie të mbyllur Faktorët tjerë lidhen me kërkesën për dhe “kundërvënëse”. punën e fëmijëve, kërkesën nga fermat Blerësit e huaj shikojnë furnizimet e  70  Varfëria në Shqipëri dhe ndikimi i saj në cilësinë e jetës së fëmijëve lira nga puna e fëmijëve. Çdo ditë e më vogla të angazhuara në sektorin joformal, shumë blerësit vetëdijesohen për punën e mund të kalkulojnë me lehtësi kursimet fëmijëve përmes aktiviteteve të OJQ-ve, e drejtpërdrejta nga punësimi i fëmijëve grupeve lobuese dhe mediave. Blerësit me paga më të ulëta në vend të pagave ndërkombëtar dhe markat e njohura më të larta për të rriturit (edhe nën dëshirojnë të përmbushin standardet e pagën minimale). Sidoqoftë është më pranuara ndërkombëtare të punës dhe vështirë të kalkulohen kostot e plota dhe gjithashtu t’ishmangen publicitetit të keq afatgjata, kostot reale, të angazhimit të dhe bojkotimeve të mundshme. Këta fëmijëve që prodhojnë në nivel më të blerës kërkojnë prodhues në shtetet në ulët të produktivitetit dhe që shpeshherë zhvillim që janë të certifikuar se nuk kanë lëndohen. Fatkeqësisht ka mungesë të fëmijë të punësuar dhe se kanë punuar me hulumtimit konkret të kësaj natyre për zell për të siguruarse puna e fëmijëve nuk sektorët tjerë që mund të përdoren për t’i përdoret nga furnizuesit e tyre. Prandaj shpjeguar bizneseve përfitimet e punësimit ndërmarrjet që dëshirojnë të ruajnë ose të të rriturve. zgjerojnë numrin e blerësve duhet të sigurohen se puna e fëmijëve nuk përdoret. Disa përfundime e rekomandime Ndërmarrjet shpeshherë punësojnë fëmijë sepse mendojnë se kjo përmirëson Enklavat e varfërisë vazhdojnë për- fitimin e tyre. Sidoqoftë kjo është të mbeten zonat rurale të vendit, të zakonisht me perspektivë afatshkurtër. paarsimuarit dhe familjet e mëdha, të Puna e fëmijëve pengon suksesin afatgjatë cilat përbëjnë rreth njëzet përqind të të të ndërmarrjes sepse ndalon zhvillimin e varfërve. Më të varfrit vazhdojnë të mbeten fuqisë punëtore të trajnuar dhe produktive të papunët. të punëtorëve të rritur. Fëmijët kanë nivel Lufta kundër varfërisë, kur nuk të shkurtër të vëmendjes, vlerësim më të mbështetet mbi zhvillimin dhe punësimin, paktë në lidhje me kontrollin e cilësisë nuk është efikase dhe e bën gjendjen e dhe më pak kapacitetet për të përdorur popullsisë të paqëndrueshme. makinerinë. Ata nuk janë fizikisht aq të Varfëria riprodhohet në mënyrë fortë sa të rriturit. Tutje, ata më lehtë mund ciklike dhe i mban shumicën e të varfërve të lëndohen nga pajisjet e rënda ose detyrat në kurthet e saj. e vështira që në anën tjetër rrisin koston e Kurthet më të rrezikshme të varfërisë ndërlidhur me rekrutimin dhe trajnimin e janë kurthi i papunësisë, varfërimi në aftësi punëtorëve të rinj. dhe rritja më e shpejtë e popullsisë në varfëri. Disa biznese, natyrisht ato më të

REFERENCAT

Barjaba, Kosta. 2013. Kurthet e papunësisë, Tiranë: Crompton, R & Mann, M. (ed). 1986. Gender and UET Press Stratification, Cambridge: Polity Press. Chiapello, E & N. Fairelough. 2002. “Understanding Deetz, S. 2000. “Displinary Power in the Modern the New Management Ideology: A Corporation”, in Grint, K.(ed), Work and Transdisciplinary Contribution from Critical Society: A Reader, Cambridge: Polity. Discourse Analysis and New Sociology of Frankfort-Nachmias, C., & Nachmias, D. 1992. Capitalism”. Discourse & Society 13 (2): Research methods in the social sciences (4th ed.). 185-208. New York: St. Martin’s Press. Social Studies  Vol. 10  No. 1  71 

George, D., & Mallery, P. 2003. SPSS for Windows INSTAT. 2013. Tregu i punës 2012-2013, Tiranë: step by step: A simple guide and reference. 11.0 INSTAT. update (4th ed.). Boston: Allyn & Bacon. Kealey, D.J., & Protheroe, D.R. 1996. “The Giddens, A. 1971. Capitalism and Modern Social effectiveness of cross-cultural training for Theory: An Analysis Of the Writings of Marx, expatriates: An assessment of the literature Durkeim and Weber, Cambridge: Cambridge on the issue”, International Journal of University Press. Intercultural Relations, 20(2), 141-165. INSTAT. 2013. Shqipëri: Tendencat e Varfërisë 2002- Kertzer, D. Barbagli, M. 2003. Family life in the 2012, Tiranë: INSTAT twentieth century, London INSTAT. 2006. Vjetar i treguesve socialë, Tiranë: INSTAT.

ABSTRACT

Poverty in Albania and its inluence in the quality of children lives. Poverty is one of the most dabatable phenomena today, even though it can be believed for its overpassing. The poverty level figures in Albania leave much to be desired alough many policies have been drafted and applied to ease it. This report will give an overview of the actual condition of poverty today and its relation to childrenës quality of life. It is needles to say that poverty directly affects children who will not have a possibility to attend school but be obliged to do different jobs to help their families who cannot provided by only by parents. Children will be deprived by many childhood pleasures, and work will affect their physical and mental education. They will feel inferior toward their peers as far as schoolind or social life is concerned. This work will be based on data from reports who analyse this phenomenon and will analyze child poverty and child work. Key Words: Poverty, Children, Employment, Peer  72  Immigration and integration in global contexts Social Studies  Vol. 10  No. 1  73 

IMMIGRATION AND INTEGRATION IN GLOBAL CONTEXTS

Ibish KADRIU State University of Tetovo, Macedonia Faculty of Philosophy E-mail: [email protected]; [email protected];

Abdylnaser SINANI State University of Tetovo, Macedonia Faculty of Philosophy E-mail: [email protected];

Abstract

At the time of migration flows and increasing global crisis, there is a need for enhancement of theoretical knowledge as a foundation for understanding migration phenomenon in the function of study challenge and international migration confrontation of countries of origin and countries of destination. The purpose of this paper is a critical analysis of social theories on migration, different approaches, the similarities and differences and to present shortcomings and problems the theoretical perspectives of migration study in global conditions is facing. The emphasis is put on the review of the violent migration, associated with sociological theory of identity. In the contemporary society the identity is inseparable from the social and historical context. It is a dynamic phenomenon which arises as a result of the continuous interaction between the two communities and the space which that community occupies. In the end, the paper indicates the need of adapting social policies (theories) to new social circumstances: with global processes of social transformation within which migration plays an important role in studying the causes and consequences of migration, types of migration, integration, the problem of identity. Keywords: migration, refugees, identity, postmodern politics, solidarity

Ibish KADRIU, PhD, currently working as a lecturer at the State University of Tetova (SUT), Faculty of Philosophy, Department of Sociology Abdylnaser SINANI, PhD, currently working as a lecturer at the State University of Tetova (SUT), Faculty of Philosophy, Department of Sociology

Social Studies 2016, 1 (10): 72-78  74  Immigration and integration in global contexts

ncredible scenes come from Macedonia, powerful migration trends cannot be ignored, where Syrian and Afghan immigrants hence the need for a deeper theoretical and Irefuse food. It’s not important the reason empirical knowledge to understand the limits of the refusal of food, be it the emblem of the of the phenomenon of migration at the global Red Cross in the package or perhaps the fact level, all this for more effective facing with that the assistance came from the Macedonian the challenges of this phenomenon in the police which showed brutality, beating of countries of origin as well as in the countries exhausted children, women and the elderly. where migrants go. The reason was the feeling for religious The most common causes that influence identity. The influx of refugees is becoming the refugees to permanently leave their a truly global crisis, while for the European countries are many: flee from wars, political Union a political crisis. Has the EU’s unity or religious persecution, the demand for policy come to an end, warning us for the crisis better living conditions, for higher income; and the disagreement between the EU leading family reunification; need for education, countries about the problem of refugees? acquiring experience abroad, learning of Paris Events (2015) even more escalated languages; chance of getting promoted (Hall, the differences. It is frightening to see how S. 1990). The first three reasons belong to quickly and completely were rejected the the political sphere, and the others are linked European values under​​ the pressure of refugee to the economic ones. crisis and the challenge of terrorism. The The entire history of humanity is confrontation with the increasing flow of described as flux and move. After the Second refugees, asylum-seekers and migrants turns World War and the intercontinental exodus, into a crucial test for the future of the EU. the flow of refugees of this year has been A human attitude towards refugees, either in the biggest and most difficult. In difficult Greece, Macedonia, Hungary and Germany is moments, people’s minds get enlightened no longer guaranteed. Overcrowded shelters, feverishly said Kadare after the Albanian extortion gangs of smugglers, xenophobic exodus of the 90’s. Arab Spring, although for agitation, wild camps in train stations. All the time being evaluated as failed, certainly this is a bitter reality and has nothing to do played an important role in the awakening with the Europe of solidarity and justice. of the enslaved or pursued people by these The problem of refugees is a sensitive issue countries in crisis. for the EU, which tries to find a fair solution Angela Merkel some time ago said to eurosceptics and nationalist parties, which to a Palestinian girl ‘she could not stay in take advantage of public discontent with the Germany’, while almost a million Syrians growing number of migrants, most of them were welcomed! Who can be a European belonging to the religion of Islam. citizen, why an Afghan and a Syrian refugee With thousands of people fleeing from can become a European and a Palestinian not? war and terror, persecution, violence and What is the essential difference between a poverty, walking in the streets of misery to the Syrian refugee and a refugee from Palestine? Is streets of deliverance with the effort and hope the permanent Israeli genocide and persecution that will arrive safe in European soil in search humanistic compared to the Syrian war? Here of a better and safer life. Most of them, along comes into play the conspiracy theories that with their families and children, have fled the the West, namely the US and its allies after fighting countries, Syria, Afghanistan, Sudan the political turning point of 2001, are the and Iraq, others are persecuted because of true causes of the conflicts in the Arab lands, political affiliation, suffered and threatened thus causing the exodus today (Le Pen and F. to death. At the time of globalization, Fukuyama, 2015). Many questions about this Social Studies  Vol. 10  No. 1  75  deserve answers, for example, that the West part of it because they are the principles has a secret plan for the refugee problem, or of another world”, but also the lack of perhaps refer the opinion of former Croatian self-regulation of the financial market, President S. Mesic, who says that “after the fall genetic bioengineering, increased number of Gaddafi in Libya we have two governments, of excluded people etc. Europeans feel many tribes fighting one against the other, guilty about the situation with the recent we have a chaos, the only thing that in Libya invasions, European multiculturalism has has changed is the fact that oil resources have become a rusty consciousness, guilt complex other owners”. has deep roots in the European past and the present and fear for its future. Religion is Is religion the cause of conflicts, not the cause of conflicts; it is only a policy or an instrument of politics instrument, indicator of collective identity. On the contrary, the greatest danger for Europe One of the most influential philosophers, is European quiescence suffocating and essayists and writers of the time, a vigorous locking in a cultural apathy of relativization of postmodern intellectual and thinker, the everything that happens in this area, because Slovenian Slavoj Žižek, instead of European people belong to specific groups (Germans, tolerance prefers building of an entity with Albanians, Syrians, etc.), and at the same time free identity. (Der Spiegel interview (12. 03. they are part of universal dimension (citizens 2015) a form of what Jacques Lacan calls of the world, refugees, the poor, etc.). l’impossible-à-supporter as an impossible Many individuals do not remain the same tolerance, in the framework of the integration during their whole life, but remain themselves. form or more precise, the acceptance of People can pass from one community or immigrants in European countries in the grouping to another. The identity consists of context of recent developments. The question more identities which can also exist separated is how to develop the civilized (European) and coexist in parallel, as in the case of third- solidarity between groups which are culturally generation individuals and immigrant families. different? Sociologists who deal with these European culture is and illuminist culture in postmodern problems say that its moralizing whose context the individual identity sees itself theories are not enough, a hidden universalism, as part of the whole and this means that one even formal, because cultural identity conflicts should put individual particularities in second should not be overcome by feelings of globally place (religious, social, ethnic, etc.). humanity, but through full solidarity with all Viewed from this sense, as in the case those who compete in culture. of misbehavior with current immigrants, Humanity in the struggle for freedom tolerance is not enough, there should be built must unite against big religious conflicts such cultural models so as to experience our (Palestine - Israel), that is reflected in the culture identity as something that runs, or motto of the Iranian leader Khomeini that perhaps something accidental, in the end even “Muslims are not afraid neither of the military as an identity which can be changed. That power of the West nor economic imperialism, is the question. Let’s know see an Albanian but from Western spoiled moral” or the adolescent’s confession raised in Switzerland, religious fundamentalism, rightist European how she realizes her identity. populism together with aggressive nationalism I’m 22 years old and I was raised in of Europe reflected in the statements of the Zeeland, Switzerland. My parents have Hungarian prime Minister Orban: emigrated from Macedonia, while I and other “Islam was never part of Europe, it children were born in Switzerland. In fact, I’m does not belong to Europe, has never been not Swiss, but my home is here and it will  76  Immigration and integration in global contexts remain so even in the future. Since I don’t still have strong feelings of their national have a Swiss passport, I can’t consider myself affiliation, such as French, German or Italian, a Swiss, even though the second generation although the affirmative emphases of these in Switzerland, the change of nationality is identities are not considered politically correct difficult. Simply, I am a human, who lives attitudes. European national identities, in here, happy in my home. comparison to the American ones, are strongly I was often told that I don’t look like a linked ethnically, regardless of the EU’s foreigner. Because of the color of skin, which political discourse according to which modern is slightly darker, I look somewhat more exotic societies that Europe belongs to, glorify the than a Swiss, but I speak and behave in a democratic multiculturalism and pluralism, quite Swiss way. All this happens because I represent a discourse according to which use Swiss language more than the Albanian. their identity, which is the European identity, I dream, think and curse in Swiss language, is that they have no identity at all. Evident is and I also speak in Swiss language with the that the integration of immigrants through other children. Only with my parents I speak the model of multiculturalism (as group in Albanian, in which already some Swiss acceptance or integration) has failed in most words are rooted. European countries. Muslim immigrants in When traveling to Macedonia to visit Europe mainly come from traditional Muslim my relatives, I feel as I’m landing in a place societies, and it is a challenge to their social where these people are very strange. When I integration, especially after a strong process am there, I have no feelings for my hometown of exclusion as a feature of modern societies and I also do not feel as being part of the local which was strongly reflected in a large number society. There, people see me as if I had come of immigrants. It is this that implicated the down from the moon, as I have a completely radical Islam as a European phenomenon and different lifestyle, dressed in a different way a process of establishing the identity crisis of compared to my peers and I can say what I migrants, as a result we have the radicalized think. People there are not courageous, but Islam. It is no coincidence that a large number compared with the Swiss, they follow their of radicalized Islamists are either educated in tradition, conveys the story of the Albanian. the West or has strong links, as in the case of What’s the identity of the 14-year-old girl, Bin Laden or the suicide attacks in Paris, and Albanian, Swiss or another identity … a citizen they have one thing in common, all of them of the world without a living address. are radicalized in European democracies. Hence, the ideology of radical Islam should be Europena values and the traditional islam observed as a manifestation of modern identity policies, rather than the traditional Islamic After WWII, in Europe with a lot of culture, moreover, the radical Islam is a result enthusiasm began the process of creation of of his reconsideration in relation to Islamic the so-called post-national European identity identity. Based on this discourse, in many based on European universal values. Although countries of the European Union are held a big step towards a strong Europe was made, discussions about identity and immigration European identity remained as something problems. A large number of Europeans coming from the head and not the heart. doubt that Muslims want to integrate into A large number of European citizens have European society; moreover, those who wish an ambivalent attitude towards the national to integrate, are not welcome, although they identity. Both World Wars have deep roots in speak the language and know the culture of their contemporary political consciousness, the country. The assertion of a Syrian, who guilty for this is the nationalism. People says that they want us to be like them and we Social Studies  Vol. 10  No. 1  77  want to remain ourselves, reflects this discourse. of European society, because Europeans should In EU prevails the fear of refugees, because developed the paradigm of accepting the others most of them come from Muslim countries. based on the multicultural model, as to accept One of the stereotypes is that Muslims, the new values as part of European cultural because of their high birth rate, they will space. Otherwise, the immigrants (Muslims) soon be all over Europe, and that they have will not show respect for European values. criminal tendencies, they are botchers, they Finally it is very difficult to ask for tend to terrorism. The truth is that none of a waiver of the Islamic group identity, this is correct. First, even if Europe would despite the fact that identity and national accept all four million refugees from Syria, history issues, in many European countries, the percentage of Muslims in Europe will especially in Germany, have remained in increase from four to five percent. Second, the background, however, in contemporary natural growth rate of Muslims in Europe, society, identity is inseparable from the due to the increase of life quality is falling. social and historical context, i.e. ethnic and Even in Syria before the war, the birthrate religious, and most European countries was declining. Not all refugees are wild and possess statehood traditions in realizing of not educated, European statistics say that the rights of communities and in several crime rate of immigrants in Europe is lower other countries the church is still not than among Europeans (http://www.bota. separated completely from the state, just al/2015/09/si-ta-kuptojme-qendrimin-e- as Orban said “we must not forget that evropiano-lindoreve-ndaj-refugjateve). those who arrive ... are representative of An important issue related to the problem a completely different culture ... most of of integration of refugees and immigrants, them are not Christians, but Muslims. It is mostly Muslims, mainly depends from an important issue, because Europe and the the majority, from European countries European identity have Christian roots”. where migrants stay. National identity in European societies is still considered a barrier Conclusion to immigrants, who differ religiously and nationally from the locals. Integration policies Sociologists who deal with contemporary in general and the integration of migrants in human studies think that the connections European soil differ from each other starting and relations between individuals and from the Dutch model of integration through social groups are not calm and peaceful, tolerance and pluralism, which has contributed because today’s societies have no social for the Dutch society to be recognized as a stability (O’Tuathail, 2000). They are more non-assimilating society, the British model of conflicting each day, restricted, and violent multiculturalism as a framework of coexistence which represents an indicator of social strife of various cultures as national citizenry, the and conflict. The refugees’ crisis of this year French model of integration of Muslims in rather symbolically reflects this undefined French society through the institutionalization situation especially of European society. of relations between Muslims and the French Radical Islam, from which the violence state, or German model of culture reference and numerous terrorist attacks are motivated, (leitkultur) created in 1998 by Syrian-born it must first be accepted as a reflection of scientist Bassam Tibi as a citizenry who will modern identity politics (as an identity enable non-Germans to take the German without identity) and then as a result of identity. This acceptance of European cultural Islamic culture. According to Oliver Roy diversity in the case of Muslim immigrants and his book Global Islam (2004), the roots and others is not enough for full integration of radical Islam and Islamic terrorism does  78  Immigration and integration in global contexts not stem from culture, it is not a product of discourse on identity is closely linked to something that relates to the essence of Islam. the territory as part of the space clearly According to him and to other researchers highlighted with its borders within which of this phenomenon, Islamic radicalism is a there is a national state (Renwick 1996, result of the situation in which it is located precisely as are currently by EU states), and – to be subject to review in correlation with post-modern discourse is directed by the identity. Issues of identity are not phenomena construction of new multiplied identities in all countries of traditional Islam, they are (local, regional, civilizational, identities processes which, from the same causes, have which dispute the identities associated with been developed in many Christian countries. the state and the nation. In globalization, the visions of the Given this development in order to national culture are problematized, especially successfully manage the refugee crisis, it myths on national history, national culture is is necessary to understand the changes of disputed, as being homogenized and special. identity associated with the transition from Instead, identities are experienced as instant geopolitical conditions of modernity into identities, which require impact that comes globalization followed by the de-territorialism out of the territory and national boundaries, process and multiple identities as in the case of relativizing everything from history and Europe, as an identity without identity because ethnic culture, just as Hassner (1997) wrote globalization policy, with the strengthening “many people have the ability to change of postmodern geopolitical conditions did their identities but acquire features of more not exceed the territorial state or national identities in them. The time in which we live level, but recognizes traditional forms of is the time of slow transition from modernity disintegration and transnational sovereignty to post-modernity. (Weber, 1995). The globalization process will Just like the lifestyle, the role of the make an important step for the realization of state and national borders, also changes the ideal since the era of humanism, to create the perceptions of identities. The modern a universal man, i.e. Homo universalis.

REFERENCES

Brent F. Nelsen and Alexander C-G. Stubb (ed). 1998. Johnston, R. J. (2003). “Territory and territoriality in a The European Union: Readings on the Theory globalizing World”, Ekistics, 70, 418-419, 64-70. and Practice of European Integration, second Michael Th. Greven and Louis W. Pauly (ed.) ( 2000). edition; Lynne Rienner Publishers Democracy Beyond the State: The European Castells, M. (1996), The Rise of the Network Society, Dilemma and the Emerging Global Order, Oxford: Blackwell Rowman and Littlefield Publishers,. Krause, J., Renwick, N.(ur.) (1996), Identities in O’Tuathail, G. (2000), “The Postmodern Geopolitical International Relations, New York: St. Martin’s Press Condition: States, Statecraft, and Security at Hassner, P. (1997). “Obstinate and obsolete: non- the Millennium”, Annals of the Association of territorial transnational forces versus the American Geographers, 90, 1, 166-178. European territorial state”, U: Geopolitics in the Weber, C(1995), Simulating Sovereignty, Cambridge: Post-Wall Europe: Security, Territory and Identity. Cambridge University Press. Yuval. London: Sage Public Sanja, Szabo.Cascone. (2015).Kriza e emigracionit, Hall, S. (1990). Cultural Identity and Diaspora: Identity, si të shpëtohet Evropa (http://www.spiegel. Community, Culture, Difference, London: de/international/zeitgeist/slavoj-zizek-greatest- Lawrence and Wishart, 222-237. threat-to-europe-is-it-s-inertia-a-1023506.html Social Studies  Vol. 10  No. 1  79 

ACADEMIC STRESS AND COPING STRATEGIES

Lediana XHAKOLLARI University Luigj Gurakuqi of Shkoder – Albania E-mail: [email protected]; [email protected]

Abstract

In this study an attempt has been made to determine the common types of coping strategies used by students to deal with stressors and to study sex differences in coping strategies. This study examines the relationship between academic stress and coping strategies. The coping inventory used for the study was the Coping Inventory for Stressful Situations- Short Form (CISS-SF). The CISS breaks its responses into 3 main coping types: task, emotion, and avoidance. The Student-Life Stress Inventory (SLSI) was used to measure stressors and reactions to stressors among university students. It indicates different types of stressors and reaction to the stressors as perceived by university students. Data were collected from 513 students studying at a public University of Shkodra in Albania, during the second semester of the academic year 2014–15. The target population of the study was all students who had registered for that particular semester. Stratified random sampling according to students’ university academic year and branch`s study was used to select classes in which to invite students to participate in the study (10 students from each of branch and year study). Data were analyzed using Statistical Package for Social Sciences (SPSS version 20). The students use more frequently task oriented coping style. There was a positively significant relationship between academic stress and emotion-oriented, task- oriented and avoidance-oriented coping style. The relationship between academic stress and emotion-oriented coping style is moderate, and the relationship between academic stress and avoidance-oriented coping style is week. Key words: Coping strategies, Stress, Students

Lediana XHAKOLLARI is born in Berat, Albania in 1982. Since 2007 she has been full time lecturer at University Luigj Gurakuqi of Shkodra, Faculty of Educational Sciences, Department of Psychology and Social Work. She received her Bachelor and Master of Science in Clinical Psychology (2001-2005), MPA (Master of Public Administration, 2010), and Ph.D in Psychology (2015), from University of Tirana.

Social Studies 2016, 1 (10): 79-87  80  Academic stress and coping strategies

Introduction clinical psychology and psychiatry, which emphasized the psychoanalytic concept of College students have a unique cluster ego defense (Lazarus, 1999). of stressful experiences or stressors (Garrett, Often, academic demands and self- 2001). According to Ross, Neibling imposed stressors collide, tipping the balance and Heckert (1999), there are several and resulting in disequilibrium and excessive explanations for increased stress levels in stress (Michie, Glachan, & Bray, 2001). college students. First, students have to Coping can be considered a key-concept in make significant adjustments to college life. health psychology and related disciplines, as Second, because of the pressure of studies, coping helps to explain the impact of stressors there is strain placed on interpersonal on health and well-being (De Ridder, 1997). relationships. Third, housing arrangements Frydenberg (2008) says coping has many and changes in lifestyle contribute to stress purposes and is a function of the person, experienced by college students. In addition, situation, and perception of the situation {C students in college experience stress related = f (P + S+ PS)}. The effects of stress vary to academic requirements, support systems, with the ways it is appraised, and the coping and ineffective coping skills. strategies used differ between individuals Evidence suggests that although and are influenced by ethnic, cultural, and academic sources of stress such as grades, socioeconomic characteristics (Al-Ayadhi assignments, examinations, long hours of LY, 2005). Previous studies have shown study, and lack of free time have continued that poor coping strategies and variations to exist during the past several years, these in personality types may contribute to sources have increased, and new sources additional stress in certain individuals, of stress have surfaced (Gigliotti, 2004; leading to a negative pattern of behavior, Lindop, 1999; Murphy & Archer, 1996; development of psychosomatic symptoms, Robotham & Julian, 2006). and decreased academic performance When faced with demands or pressure (Busari, 2011; Busari & Eniola, 2007). to adapt or change, people cognitively The empirical evidence have emphasized appraise their resources, coping skills, that the experience of being a student and ability to respond to demands of provides a context of coping with a wide the environment (Lazarus & Folkman, range of academic stress for various groups 1984a). Coping is the management of these of students (Brougham, Zail, Mendoza & demands (Larose & Bernier, 2001). Miller, 2009; Pierceall & Keim, 2007). Coping has to do with the way people Lazarus and Launier (1978) conceived manage life conditions that are stressful. To stress as a physically and psychologically some extent, stress and coping could be deficient outcome of a transactional process said to be reciprocal of each other. When between an individual’s perception of a coping is ineffective, the level of stress is stressor, and their coping resources. Initially, high; however, when coping is effective, a person engages’ in primary appraisal of the level of stress is apt to be low. Scientific the stressor. If the stressor is considered interest in coping was, at first, slow to benign or irrelevant, no further appraisal is develop, but this began to change in the made but, if considered a threat, challenge, 1970s, and coping research and theory or harmful, secondary appraisal is engaged, expanded rapidly thereafter. Although the wherein available coping resources are term coping was not much used before assessed and implemented. If an individual 1970s, the basic idea is certainly not new, has inadequate and non-adaptive resources, as is evident in the modern history of a high level of distress is experienced. Social Studies  Vol. 10  No. 1  81 

Lazarus and Folkman (1984b) propose the cognitive structure of the task, and two kinds of coping: emotion-focused prioritizing the steps for addressing the task. coping and problem-focused coping. On the contrary, emotion- oriented coping Problem-focused coping attempts to identify styles describe the styles based on which, the problem causing the person stress and the individual concentrates on himself and then outline strategies to attack the problem. tries to do his best in order to decrease These strategies may include making a list his undesirable emotions. Emotion- of work to complete or asking a professor oriented coping styles include crying, for clarification after class. Emotion-focused anger and disappointment, turning to coping deals with a wide range of activities criticizing behaviors, mental preoccupation to lower one’s level of distress. This may be and daydreaming. Eventually, avoidance- through venting to a friend about the hard oriented coping styles require cognitive events of the day, getting consolation from activities and changes that aim at avoiding a friend about a disappointment, or going stressful events. Avoidance- oriented home and attempting to forget something coping styles may appear as turning to that is causing stress. and getting involved in a new activity or Endler and Parker (1990a, 1990b, turning to society and other individuals 1994) have used the minimalist approach (Halamandaris & Power, 1999). According of differentiating coping strategies into to Endler and Parker (1990a, 1994), the only three-factors to develop the ‘Coping avoidance-oriented coping strategy may Instrument for Stressful Situations’ (CISS), be employed by making use of one’s social which presents coping as consisting networks or by distracting oneself through of three basic strategic dimensions or engaging in self-rewarding activities like factors, namely, task-oriented, emotion- eating and shopping. oriented, and avoidance-oriented coping. According to the CISS technical While the first two factors are similar manual (Endler & Parker, 1990) task- to the problem-focused and emotion- oriented coping occurs when a stressed focused strategies proposed by Lazarus person engages in a task intended to and Folkman (1984b), the avoidance reduce or remove the stressor (s). On the dimension has been incorporated based other hand, emotion-oriented coping takes on empirical evidence that showed people place when a stressful individual reacts using avoidance of the stress-inducing emotionally to stressors e.g. by crying or stimulus itself as a specific and basic coping being sad or getting worried. There two strategy (Amirkhan, 1990; Endler & forms of avoidant coping (distraction and Parker, 1990a, 1990b, 1994). social diversion). Both require the affected In a study to analyze the general person to ignore the stressor thereby coping process, Endler & Parker (1990b) leaving the problem unresolved. These differentiated the individuals according to three forms of coping (task, emotion, three major coping styles: task-oriented and avoidant) closely resemble the three coping style, emotion-oriented coping coping strategies (proactive, reactive, and style, and avoidance-oriented coping nonproductive) measured by the Coping style. Task- oriented coping styles describes Scale for Adults (Frydenberg & Lewis, the styles based on which the individual 1997). The resources available to cope with estimates the actions that should be done to academic stress and the manner, in which decrease or remove a stressful event. Task- the individuals actually cope, are important oriented behaviors include searching for factors influencing the patterns of positive more information about the task, changing growth and development (Sood, 1998).  82  Academic stress and coping strategies

Methodology 48 item CISS was modified into a short version with only 21 items. This short The Student-Life Stress Inventory version is referred to as CISS-21 (Calsbeek (SLSI) was used to measure stressors and et al., 2003) or “CISS - Short Form” (CISS- reactions to stressors among university SF) (Cohan et al., 2006). The CISS breaks students (Gadzella, 1991). It indicates its responses into 3 main coping types: task, different types of stressors and reaction emotion, and avoidance. As reported in the to the stressors as perceived by university CISS manuals (Endler & Parker, 1990a, students. Gadzella (1991) designed SLSI 1999), both in the original and the short in order to investigate stressful agents in versions each of the three coping strategies the life of the students and their reactions is measured on a five-point Likert scale. The against such agents. The SLSI is a self- Likert scale responses range from 1 (almost administered, 51-item Likert-type response never) to 5 (almost always). The responses format questionnaire ranging from 1 to 5 (1 on all the 7 items of each subscale in the = never, 2 = seldom, 3 = occasionally, 4 = CISS-21 (16 items for each subscale, in often, 5 = most of the time). Participants case of the original version) are summed read a statement and answer on a 5-point together to obtain aggregate scores for the Likert scale (ranging from “never” to “most three coping strategies. It should be noted of the time”) how often they experience that the dominant style of each individual a particular event or feeling. The SLSI is determined by his/ her score in each paper and pencil questionnaire consists of the triple dimensions of coping styles. of two parts: the first section includes That is, every behavior that acquires higher categories to measure the number of score in the scale is considered the preferred stressor experienced, and the second section coping style of the individual. In the present measured student`s reactions to stressors. study, Cronbach’s alpha coefficients of The first part comprises 23 items task- oriented, emotion- oriented, and measuring five categories of stressors: avoidance- oriented coping styles were frustrations; conflicts; pressures; changes; 0.831, 0.781 and 0.730 respectively. and self-imposed. The second consists For the purpose of this study, a bilingual of 28 items measuring four categories psychology professor and a doctoral student of reactions to stressors: physiological examined and translated the instruments reactions; emotional reactions; behavioural from English to Albanian. To standardize reactions; and cognitive reactions. Scores the conceptual meanings for Albanian and were calculated for the total instrument, for English-speaking respondents, a second each part (stressors, reactions to stressors), bilingual expert, who was blind to the and for each category by adding the original English instruments, translated responses for the respective items. the Albanian version into English without Higher scores indicate higher levels accessing the original questionnaire. A third of stressors and/or reactions to stressors. bilingual faculty member then compared the Using this sample, internal consistency Albanian and the original versions. These reliabilities for the stressors subscale was two versions were very close in meaning, 0.789, and for the reactions to stressors indicating correct language transference. subscale was 0.859. The coping inventory used for the Demographic Variables. Additional study was the Coping Inventory for Stressful variables regarding students’ demographics Situations-Short Form (CISS-SF) designed and some educational variables were by Endler and Parker (1999). The original measured. The demographic survey asked Social Studies  Vol. 10  No. 1  83  about their age, grade point average Results (GPA) for last semester, gender, work status, marital status, living arrangement, Prior to analysis, all variables were extracurricular activities, and daily average examined for accuracy of data entry, number of hours ‘sleep, type of faculty and missing values, and compliance with the the branch ect. assumptions of different parametric and nonparametric tests and statistical analysis. Sampling and procedure. Data were collected from 513 students studying at Background characteristics of the sampled a public Shkodra university during the students second semester of the academic year 2014– The total sample consisted of 513 15. The target population of the study participants, of which 189 (36.8%) were was all students who had registered for male and 324 (63.2%) female. Participants’ that particular semester. Stratified random age ranged between 18 and 30 years (M sampling according to students’ university = 20.39, SD = 1.8). All the participants academic year and branch`s study was used studied full time. About 24 (4.7%) were to select classes in which to invite students in full time employment; 54 (10.5%) to participate in the study (10 students were in part time employment; 36 (7%) from each of branch and year study). were voluntary work. 187 (36.5%) were at first year of study, 175 (34.1%) second Ethical considerations. Selected year, 151 (29.4%) third year. 322 (63%) students were invited to participate in living with their parent or spouse (within the study by filling out the questionnaire family), 190 (37%) living at dormitory or during their class time. They were rent house (outside family). informed that participation in the study was voluntarily and that they should not Levels of perceived stress among students write their name or ID number on the In general students reported moderate questionnaire. Participants’ confidentiality levels of perceives stress (M = 122.62 , and anonymity were assured. SD = 22.16).

Table 1: Level of perceived stress

N Minimum Maximum Mean Std. Deviation

Total Stress 513 71.00 208.00 122.6296 22.16071 Valid N (listwise) 513

Table 2: Descriptive Statistics of coping strategies

N Minimum Maximum Sum Mean Std. Deviation

Task-Oriented 513 1.00 4.86 1699.26 3.3124 .77687 Avoidance-Oriented 513 1.00 4.86 1507.29 2.9382 .75108 Emotion-Oriented 513 1.00 5.00 1451.31 2.8291 .78014 Valid N (listwise) 513  84  Academic stress and coping strategies

Table 3: Mean (SD) of coping strategies of both male and female Shkodra University students (N=513)

Gender N Minimum Maximum Mean Std. Deviation

Female Task-Oriented 324 1.29 4.86 3.3436 .79292 Emotion-Oriented 324 1.00 5.00 2.9153 .79312 Avoidance-Oriented 324 1.14 4.86 2.9181 .75255 Valid N (listwise) 324 Male Task-Oriented 189 1.00 4.71 3.2589 .74761 Emotion-Oriented 189 1.00 4.71 2.6812 .73618 Avoidance-Oriented 189 1.00 4.71 2.9727 .74929 Valid N (listwise) 189

Coping strategies among students Gender differences in coping strategies The scores for each of the variables measured Female students reported higher (coping strategies) are shown in Table 2. emotion-oriented coping strategy than male students (M female = 2.91) (M male The dominant style of each individual = 2.68). There was almost no differences is determined by his/ her score in each of the Task-oriented and Avoidance-oriented triple dimensions of coping styles. That is, coping strategies of male and female every behavior that acquires higher score in students. the scale is considered the preferred coping style of the individual. In this case the Normality of distribution of scores dominant style of coping strategies is Task- The normality of the distribution oriented (Sum=1699.26; Mean=3.31) of scores of each variable is assessed by

Table 4: Tests of Normality

Kolmogorov-Smirnov a Shapiro-Wilk Statistic df Sig. Statistic df Sig.

Task-Oriented .071 513 .000 .980 513 .000 Emotion-Oriented .068 513 .000 .989 513 .001 Avoidance-Oriented .044 513 .019 .993 513 .024 a. Lilliefors Significance Correction

Table 5: Independent-Samples Mann-Whitney U Test (Test Statisticsa)

Task-Oriented Emotion-Oriented Avoidance-Oriented

Mann-Whitney U 28273.500 25483.000 29297.000 Wilcoxon W 46228.500 43438.000 81947.000 Z -1.450 -3.176 -.817 Asymp. Sig. (2-tailed) .147 .001 .414 a. Grouping Variable: Gender Social Studies  Vol. 10  No. 1  85 

Table 6: Mean Ranks of coping strategies between male and female students

Gender N Mean Rank Sum of Ranks

Task-Oriented Female 324 264.24 85612.50 Male 189 244.60 46228.50 Total 513 Emotion-Oriented Female 324 272.85 88403.00 Male 189 229.83 43438.00 Total 513 Avoidance-Oriented Female 324 252.92 81947.00 Male 189 263.99 49894.00 Total 513

Kolmogorov-Smirnov statistic. Sig. Values are distribution of Task-oriented is the same 0.000 to 0.019 < 0.05, suggesting violation across categories of gender. The distribution of the assumption of normality. of avoidance-oriented is the same across categories of gender. Mann-Whitney U test Female students reported a higher use Result of Mann-Whitney U Test of emotion-oriented coping strategy, (and indicated that there were statistical the difference was statistically significant. differences between male and female students in their emotion-oriented Correlations between coping strategies coping strategy (p = 0.001 < 0.01). The and academic stress distribution of Emotion-oriented is not Pearson correlations were carried out the same across categories of gender. The to test the hypotheses that would be: a

Table 7: The correlations between task oriented, emotion oriented, avoidance oriented and perceives academic stress.

Task- Emotion- Avoidance- STRESS oriented oriented oriented

Task-oriented Pearson Correlation 1 .367** .457** .026 Sig. (2-tailed) .000 .000 .552 N 513 513 513 513 Emotion-oriented Pearson Correlation .367** 1 .255** .459** Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 N 513 513 513 513 Avoidance-oriented Pearson Correlation .457** .255** 1 .117** Sig. (2-tailed) .000 .000 .008 N 513 513 513 513 STRESS Pearson Correlation .026 .459** .117** 1 Sig. (2-tailed) .552 .000 .008 N 513 513 513 513 **. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).  86  Academic stress and coping strategies significant relationship between academic Conclusion stress and coping strategies; a significant relationship between academic stress and The aim of the current study was to task oriented coping style; a significant investigate the coping strategies adopted by relationship between perceived academic students of University of Shkodra and how stress and emotion oriented coping style. these strategies affect student academic stress. Emotion-oriented coping strategy The results of this study have highlighted that was found to have a moderate positive student stress is not a serious problem. Stress significant relationship with academic score were found to be above the baseline stress (r=0.459, p=0.00<0.01). average. The effects student coping strategies Avoidance-oriented coping strategy was had on their levels of perceives academic stress found to have a week positive significant produced some interesting results.There were relationship with academic stress (r=117, statistical differences between male and female p=0.008<0.01). There is no significant students in their emotion-oriented coping relationship between task-oriented coping strategy. Female students reported a higher strategy with academic stress (r=0.026, use of emotion-oriented coping strategy. On p=0.552>0.01).. the other hand Emotion-oriented coping strategy was found to have a moderate positive significant relationship with academic stress.

REFERENCES

Al-Ayadhi LY. 2005. “Neurohormonal changes in digestive disorders. In H. Calsbeek (Ed.), The medical students during academic stress”. social position of adolescents and young adults Annals of Saudi Medicine, Vol. 9, No. 1, pp. with chronic digestive disorders (pp. 83-103). 36- 40. Utrect: Nivel. Amirkhan, J. H. 1990. “A factor analytically derived Cohan, S. L., Jang, K. L., & Stein, M. B. 2006. measure of coping: The coping strategy “Confirmatory factor analysis of a short form of indicator”. Journal of personality and social the Coping Inventory for Stressful Situations”, psychology, Vol.59, No. 5, pp. 1066-1074. Journal of Clinical Psychology, Vol. 62. No. 3, Brougham, R. R., Zail., C. M., Mendoza, C. M., pp. 273-283. & Miller, J. R. 2009. “Stress, sex differences, De Ridder D. 1997. “What is wrong with coping and coping strategies among college students”. assessment? A review of conceptual and Current Psychology, Vol.28, pp. 85–97. methodological issues”. Psychology and Health, Busari AO. 2011. “Validation of student Academic Vol. 12, pp.417-431. Stress Scale (SASS)”, European Journal of Endler, N. S., & Parker, J. D. A. 1990a. Coping Social Sciences, Vol. 21, No.1, pp. 94-105. inventory for stressful situations (CISS): Busari AO, Eniola M. 2007. “Effect of Stress Manual. Toronto: Multi-Health Systems. Management Training on self image of visually Endler, N. S., & Parker, J. D. A. 1990b. impaired Individuals” Essays in Education. “Multidimensional assessment of coping: A Online Journal, University of South Carolina critical evaluation”, Journal of personality and Aiken, Vol.19, p.10. social psychology, Vol. 58, No. 5, pp. 844-854. Calsbeek, H., Rijken, M., Henegouwen, G. P. v. B., & Endler, N. S., & Parker, J. D. A. 1994. “Assessment Dekker, J. 2003. Factor structure of the Coping of multidimensional coping: Task, emotion, Inventory for Stressful Situations (CISS-21) and avoidance strategies”, Psychological in adolescents and young adults with chronic Assessment, Vol. 6, No. 1, pp. 50-60. Social Studies  Vol. 10  No. 1  87 

Frydenberg, E. 2008. Stress and coping in adolescents: Lazarus, R. S., & Launier, R. 1978. Stress-related Advances in theory, research and practice. Paper transactions between person and environment. presented at the 3rd International Conference In C. Pervin & M. Lewis (Eds.), Perspectives on Child and Adolescent Psychopathology, in Interactional Psychology (pp. 287-327). Roehampton University, London, 14-15 July London: Plenum Press. 2008. Lindop, E. 1999. “A comparative study of stress Garrett, J.B. 2001. “Gender differences in college between pre- and post-Project 2000 students”, related stress”, Undergraduate Journal of Journal of Advanced Nursing, Vol. 29, No. 4, Psychology, Vol. 14. pp. 967-973. Gigliotti, E. 2004.” Types and sources of social Michie F, Glachan M, Bray D. 2001. “An evaluation support and maternal-student role stress in of factors influencing the academic self-concept, married associate degree nursing students”, self-esteem and academic stress for direct Issues in Mental Health Nursing, Vol. 25, pp. and re-entry students in higher education”, 415-432. Educational psychology, Vol. 21, pp. 455-472. Halamandaris, K. F., & Power, K.G. 1999. Murphy, M. C., & Archer, J., Jr. 1996. “Stressors “Individual differences, social support and on the college campus: A comparison of coping with the examination stress: A study 1985 and 1993”, Journal of College Student of the psychosocial and academic adjustment Development, Vol. 37, No. 1, pp. 20-28. of first year home students”, Personality and Pierceall, E. A., & Keim, M. C. 2007. “Stress and Individual Differences, Vol. 26, pp. 665-685. coping strategies among community college Larose, S., & Bernier, A. 2001. “Social support students”, Community College Journal of processes: Mediators of attachment state of Research and Practice, Vol. 31, No. 9, pp. mind and adjustment in late adolescence”, 703–712. Attachment & Human Development, Vol. 3, Robotham, D., & Julian, C. 2006.” Stress and the No. 96-120. higher education student: A critical review of Lazarus, R. S. 1999. Stress and emotions: A new the literature”, Journal of Further and Higher synthesis. New York: Springer Publishing Education, Vol. 30, No. 2, pp. 107-117. Company, Inc. 102. Ross, S.E., Neibling, B.C., Heckert, T.M. 1999. Lazarus, R. S., & Folkman, S. 1984a. Coping “Sources of stress among college students”, and adaptation. In W. E. Gentry (Ed.), The College Student Journal, Vol. 33, No. 2, pp. handbook of behavioral medicine (pp. 282– 312- 317. 325). New York: Guilford Press. Sood, P. 1998.” Academic stress and coping strategies Lazarus, R. S., & Folkman, S. 1984b. Stress, of high school students”, Behavioral medicine appraisal, and coping. New York: Springer. Journal, Vol. 1, No. 1, pp. 63.  88  Academic stress and coping strategies Social Studies  Vol. 10  No. 1  89 

JOB SATISFACTION OFSOCIAL SERVICE WORKERS IN UNDERGRADUATE EDUCATIONAL INSTITUTIONS IN ALBANIA

Enida KUME Ministry of Education and Sports, Albania E-mail: [email protected]

Abstract

This study analyzes job satisfaction of Social Service Workers in undergraduate educational institutions in Albania. The overall job satisfaction of Social Service Workers in undergraduate educational institutions in Albania is associated with 10 variables. These variables are the most important among all the 18 variables that taken in consideration in this study. The job satisfaction depends by the gender and age of the Social Service Workers. This study gives a message to the employers of undergraduate educational institutions that if they want to improve job satisfaction of Social Service Workers then they have to consider the above 10 variables: Work is in line with expectations, Satisfied with available opportunities, Satisfied with opportunities for career growth, Motivated to work, Training program regularly, Relationship – colleagues, Available opportunities for promotion, Collective work, Like job and Adequate remuneration for work. In order to have positive effects in increasing job satisfaction of Social Service Workers, headmasters and organizations should draft policies and interfere in the institutions management by targeting in different ways employees, given their gender and their age. Key words: Job satisfaction, social service workers, undergraduate educational institution

Introduction experimental form, only in few high schools in the academic year 2004-2005. The social service in undergraduate In 2008 this service was extended to schools of Albania is carried out as all schools of the undergraduate system part of the psychological service.The in Albania. As a rule, employees in this psychological service has begun, in service should be psychologist specialists

Social Studies 2016, 1 (10): 89-95  90  Job satisfaction ofsocial service workers in undergraduate educational institutions in Albania and, in their absence, social service et al. (2012) underline that “The degree specialists. Currently the ratio between of satisfaction is determined by the ratio psychologists and social service workers outcomes against the desire of employees in the undergraduate education system in from their respective jobs” Albania is estimated at about 62:38 (MES, The purpose of this study is the 2014). Given the nature of the problems evaluation the job satisfaction level and that this service need to withstand and identification of factorsimportant for social the psychosocial features of young people service employee`s job satisfaction. who are subject to it, it is necessary to The objectives of the study are: (i) work continuously in order to increase to identify the most important factors and develop its capacities. The study of job satisfactionand (ii) to evaluate the and assessment of job satisfaction for relationship between job satisfaction and the employees of this service in order to factors of job satisfaction. identify its influencing factors is important for the development of policies and Methodology interventions that will increase its quality. Job satisfaction has been defined as an Sample Design emotional reaction to the work situation The targets of this study are 92 (Ilham, 2009; Locke, 1976). Perhaps the employees of psychological and social best-known definition of job satisfaction service in undergraduate schools. The is Locke’s contention that ‘‘job satisfaction demographic features of the respondents, is a pleasurable or positive emotional state their profession and time of employment resulting from an appraisal of one’s job or are provided in Fig. no. 1. job experiences’’ (Locke, 1976). Rahma A structured questionnaire was

Figure1: Demographic characteristics of respondents Social Studies  Vol. 10  No. 1  91 

developedto which the respondentswas X13- Like job asked to react using a five step bi-polar X14- Job meaningful scaleranging from strongly disagree (1) X15- Relationship –colleagues to strongly agree (5). The questions was X16- Collective work developed following the different authors X17- Supervisors care

(Locke, 1969; Armentor and Forsyth, X 18- Exchange of ideas between 1995; Kinjerski, 2011; Calitz et al., 2014). superior and subordinates

At the end of the questions, a final Y1- gender of responder question was added: “Overall I am satisfied Y2-age of responder about my job”. This question wasintended to t - Error Term measure the respondent’s reaction to thejob satisfaction in a scale andƐ α is a constant and β1, β2, β3, β4, β5, β6, β7, β8, β9, β10, β11, β12, β13, Methods β14, β15, β16, β17, β18 and γ1, γ2are SPSS 17.0 has been used toprocess coefficients to estimate. and analyzes the data. ANOVA has been Y1is a dummy variablewith values used to analyze the relationshipof job 0 or 1 andY2 a categorical variable with satisfaction factors with overall satisfaction values 1, 2, 3, corresponding to the age ofemployees. T-tests have been performed groups of responders. to test thestatistical significance of the parameters at 5% level ofsignificance. Results Statistical parameters like mean, standard deviations will be estimated.In order to The mean value and standard deviation estimate therelationship among dependent of variables are showed in Table no.1. The and independent variables,the analyze of mean value of all factors,is more than 3.0 multifactorial regression will be performed, which is between the neutral and agree in following the regression model: the scale showing the average employees perception about job satisfaction.The 18 2 greater valuehasmotivation to work

OJS = α+ ∑βiXi+∑ γiYi + t following by workis in linewithexpectations, i=1i=1 satisfiedwithopportunitiesfor career Ɛ growth, like job, collective work. Where: From Table no.2, it is seen that there is OJS-Overall Job Satisfaction a significant correlation between dependent

X1- Adequate remuneration for work variable and independent variables. At 5%

X2- Available opportunities for promotion level of significance the correlation is 0.713.

X3- Recognition for good work Adjusted R square is 0.502 that means

X4- Satisfaction from non-financial rewards that about 50.2% variation of dependent

X5 - Job evaluated reward variable is explained by independent

X6- Satisfied with available opportunities variables included in regression model.

X7- Feel proud of job Table no. 3, shows that the regression

X8- Training program regularly equation explaining a statistically significant

X9-Satisfiedwithopportunitiesfor portion of the general variability of career growth dependent variable and, at the same time,

X10- Satisfactoryworkenvironment is a model that reflects adequately convey,

X11- Motivated to work statistically significant (p<0.00), line

X12-Workis in linewithexpectations a relationship between the dependent  92  Job satisfaction ofsocial service workers in undergraduate educational institutions in Albania

Table 1: Descriptive Statistics

Variable x sx Variable x sx

Adequate remuneration for work 3.06 0.421 Satisfactoryworkenvironment 4.02 0.412 Available opportunities for promotion 3.13 0.514 Motivated to work 4.52 0.498 Recognition for good work 4.01 0.303 Workis in linewithexpectations 4.31 0.587 Satisfaction from non-financial rewards 4.09 0.626 Like job 4.16 0.623 Job evaluated reward 3.72 0.422 Job meaningful 3.92 0.474 Satisfied with available opportunities 3.42 0.293 Relationship –colleagues 4.01 0.182 Feel proud of job 3.41 0.623 Collective work 4.13 0.209 Training program regularly 4.04 0.912 Supervisors care 3.81 0.383 Satisfiedwithopportunitiesfor career growth 4.21 0.764 Exchange of ideas between superior and subordinates 3.76 0.417 Overall Job Satisfaction 3.73 0.482

Table 2: Model Summary

Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate

1 .713a .508 .502 0.104 a. Predictors: (Constant), adequate remuneration for work, Available opportunities for promotion, Recognition for good work, Satisfaction from non-financial rewards, Job evaluated reward, Satisfied with available opportunities, Feel proud of job, Training program regularly, Satisfied with opportunities for career growth, Satisfactory work environment, Motivated to work, Works in line with expectations, Like job, Job meaningful, Relationship –colleagues, Collective work, Supervisors care, Exchange of ideas between superior and subordinates

variable and the explanatory independent to work, workis in linewithexpectations, variables. Therefore we can conclude that like job, relationship –colleagues, collective it accurately explains that the overall job work are statistically significant (p<0.00) satisfaction of the social service specialists and training program regularly, supervisors who work in undergraduate educational care are statistically significant (p<0.05). institutionsdepends on the factors that have The effect of gender and age of responders entered in the model. are statistically significant (p<0.05). The Table no.4 shows the partial regression coefficients for other independent variables coefficients between dependent and are not statistically significant which implies independent variables. According to that these factors have some impact on significant values of the coefficients for overall job satisfaction consequently these adequate remuneration for work, available should not be taken into consideration. opportunities for promotion, recognition Referring to the values of standardized for good work, satisfied with available coefficient of partial regressions that opportunities, feel proud of job, satisfied correspond to the variables that have with opportunities for career growth, statistical significant effect on overall job satisfactory work environment, motivated satisfaction, in Table no 5, are ranked Social Studies  Vol. 10  No. 1  93 

Table 3: ANOVAa

Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.

1 Regression 421.06 20 21.05 5.23 .00b Residual 289.92 72 4.02 Total 710.96 91 a. Dependent Variable: Overall Job Satisfaction b. Predictors: (Constant), adequate remuneration for work, Available opportunities for promotion, Recognition for good work, Satisfaction from non-financial rewards, Job evaluated reward, Satisfied with available opportunities, Feel proud of job, Training program regularly, Satisfied with opportunities for career growth, Satisfactory work environment, Motivated to work, Workis in linewithexpectations, Like job, Job meaningful, Relationship –colleagues, Collective work, Supervisors care, Exchange of ideas between superior and subordinates.

Table 4: Coefficientsa

Model Unstandardized Standardized Coefficients Coefficients β Std. Error β t Sign.

1 Constant 1.107 0.261 2.32 0.05 Adequate remuneration for work 0.108 0.124 0.100 3.76 0.00 Available opportunities for promotion 0.207 0.382 0.189 3.98 0.00 Recognition for good work 0.039 0.418 0.027 3.07 0.00 Satisfaction from non-financial rewards 0.086 0.256 0.094 1.02 0.11 Job evaluated reward -0.127 0.082 -0.206 -1.12 0.13 Satisfied with available opportunities 0.321 0.125 0.304 3.47 0.00 Feel proud of job -0.156 0.025 -0.118 -1.25 0.08 Training program regularly 0.231 0.275 0.240 2.98 0.05 Satisfiedwithopportunitiesfor career growth 0.289 0.111 0.295 4.67 0.00 Satisfactoryworkenvironment 0.011 0.107 0.009 3.24 0.00 Motivated to work 0.305 0.081 0.294 3.06 0.00 Work is in line with expectations 0.312 0.064 0.356 3.69 0.00 Like job 0.293 0.217 0.102 3.05 0.00 Job meaningful -0.324 0.142 -0.212 -1.12 0.13 Relationship –colleagues 0.216 0.121 0.236 3.68 0.00 Collective work 0.104 0.220 0.152 3.87 0.00 Supervisors care 0.041 0.186 0.036 2.06 0.05 Exchange of ideas between superior and subordinates -0.017 0.243 -0.088 -1.04 0.12 Gender 0.128 0.104 0.132 2.98 0.05 Age 0.098 0.231 0.096 2.16 0.05 a. Dependent Variable: Overall Job Satisfaction  94  Job satisfaction ofsocial service workers in undergraduate educational institutions in Albania

Table 5: Rank order of variables

Variables Value Rank order based on the weight of the impact

Workis in linewithexpectations 0.356 1 Satisfied with available opportunities 0.304 2 Satisfiedwithopportunitiesfor career growth 0.295 3 Motivated to work 0.294 4 Training program regularly 0.240 5 Relationship –colleagues 0.236 6 Available opportunities for promotion 0.189 7 Collective work 0.152 8 Like job 0.102 9 Adequate remuneration for work 0.100 10

the variables that should be taken in of their professional expectations. consideration by the decision making body They estimate that job satisfaction is in drafting policies that want to increase affected in a considerable degree by the job satisfaction level for physiologic - opportunities for career advancement social service specialist in undergraduate offered by the organization. Motivation educational institutions. in performing their duty, continuous training opportunities and promotions are Discussion considered as very important factors from social employees. Taking into account such The above results shows that job results we can affirm that in order to increase satisfaction of social service workers in the effectiveness of the psychological undergraduate educational institutions and social services specialists in the in Albania is a result of the action of a undergraduate educational institutions is plurality of factors related to working necessary to create better opportunities conditions, labor relations and their for their promotion and qualification. administration from the headmaster or The identification of results that they the administration board. achieve at work and their evaluation are Employee’s evaluation of job important factors, with positive effect, satisfaction varies depending on their that increase their commitment to work gender and age. Such results are comparable with students. Creating a collaborative with the results communicated in the environment between these employees and literature (Jayaratne and Chess, 1983; other teachers, exchange of information Armentor and Forsyth, 1995; Bernal et and opinions on how to proceed with al., 2005; Farmer, 2006; Kinjerski, 2011). different groups of students, listening to Employees of the psychological the problems they face and the support and social services in the undergraduate in treating and solving them, are among educational institutions in Albania consider the factors that social workers consider very important the opportunities offered important and effective in their job by this working place for the realization satisfaction. Social Studies  Vol. 10  No. 1  95 

Conclusions Service Workers then they have to consider the above 10 variables: Work is in line This study analyzes job satisfaction of with expectations, Satisfied with available Social Service Workers in undergraduate opportunities, Satisfied with opportunities educational institutions in Albania. for career growth, Motivated to work, The overall job satisfaction of Social Training program regularly, Relationship Service Workers in undergraduate educational – colleagues, Available opportunities for institutions in Albania is associated with promotion, Collective work, Like job and 10 variables. These variables are the most Adequate remuneration for work. important among all the 18 variables that In order to have positive effects in taken in consideration in this study. The increasing job satisfaction of Social Service job satisfaction depends by the gender and Workers, headmasters and organizations age of the Social Service Workers. This should draft policies and interfere in the study gives a message to the employers of institutions management by targeting in undergraduate educational institutions that if different ways employees, given their gender they want to improve job satisfaction of Social and their age.

REFERENCES

Armentor, J., Forsyth, C. J. (1995) “Determinants a national survey. AdmSoc Work. Summer; of job satisfaction among social workers” 7(2): 11-22. International Review of Modern Sociology Vol. Kinjerski,V. (2011) “What makes social workers 25, No. 2 (Autumn 1995), pp. 51-63 happy and what keeps them in the field” Bernal, J.G., Castel A.G., Navarro, M.M., and (www.rethinkingyourwork.com) Torres P.R., (2005), “Job satisfaction: Kume, E. 2013 “Punonjesi social ne sistemin e empirical evidence of gender differences”, drejtesisedhearsiminparauniversitar.Master` Women in Management Review, vol. 20, thesis. University of Tirana, Albania No. 4. Locke, E.A., (1969), “What is job satisfaction”, Calitz, T., Roux, A., Strydom, H. (2014) “Factors Organizational Behavior and Human that affect social workers’ job satisfaction, Performance, Vol. 4, Iss. 4, pp. 309-336. stress and burnout Social work” (Stellenbosch. Locke, E. A. (1976). The nature and causes of Online) vol.50 n.2 Stellenbosch job satisfaction.In M. D. Dunnette (Ed.), Farmer, D. (2006) Increasing Job Satisfaction Handbook of industrial and organizational among Social Workers. International Journal psychology (pp. 1297–1349). Chicago: of Humanities and Social Science Vol. 1 No. Rand McNally. 18 (www.ijhssnet.com) Rahman, M.M. Das Gupta, A., Moudud - Ul- IlhamDahir Sheikh Mohamoud (2009). The Huq, S. (2012) Job Satisfaction of Female role of work motivation on employee Employees in Financial Institutions of performance (Master’s thesis), Universiti Bangladesh: A Study on Selected Private Utara Malaysia, Kedah Commercial Banks in Chittagong.Global Jayaratne S, Chess WA. (1983) Job satisfaction and Journal of Management and Business turnover among social work administrators: Research.Volume 12 Issue 14 Version 1.0  96  Job satisfaction ofsocial service workers in undergraduate educational institutions in Albania Social Studies  Vol. 10  No. 1  97 

INTRODUCING THE ALBANIAN VERSION OF THE ADULT BEHAVIOR CHECKLIST FOR AGES 18-59 (ABCL)

Elvisa SOKOLI University of Tirana, Albania E-mail: [email protected]; Blerta BODINAKU University of Tirana, Albania E-mail: [email protected] Joana PAÇO University of Tirana, Albania E-mail: [email protected] Ornela GJERGJI University of Tirana, Albania E-mail:[email protected];

Elvisa SOKOLI has twelve years of teaching experience in psychology at the Department of Psychology and Pedagogy, Faculty of Social Science, University of Tirana. She is a PhD candidate in Psychology and is a Certificated Psychotherapist. She has more than twelve years of experience in counseling and psychotherapy practice. She is MSc in Clinical Psychology (Forensic Track), New York University (USA), and in Counseling Psychology, Faculty of Social Sciences of the University of Tirana. Blerta BODINAKU has twelve years of teaching experience in psychology at the Department of Psychology and Pedagogy, Faculty of Social Science. She has a Ph.D. in Science of Psychotherapy (University of Vienna) and is a Certificated Psychotherapist. She has more than twelve years of experience in counseling and psychotherapy practice. She is a member of the Albanian Association for Psychotherapy. Joana PAÇO is MSc candidate in Clinical Psychology, Department of Psychology and Pedagogy, Faculty of Social Science, University of Tirana. She has more than two years of volunteering experience as a research assistant several projects. She has very good skills in research methods and statistics. She has more than two years experience as a trainee in different Albanian NGO-s. Ornela GJERGJI has three years of teaching experience in psychology at the Department of Psychology and Pedagogy, Faculty of Social Science. She has more than four years of experience as a research assistant in several projects. She is MSc in Clincal Psychology, from the Department of Psychology and Pedagogy, Faculty of Social Science, University of Tirana.

Social Studies 2016, 1 (10): 97-105  98  Introducing the Albanian version of the Adult Behavior checklist for ages 18-59 (ABCL)

Abstract

In adult mental health services, the Adult Behavior Checklist (ABCL) and related materials is one of the most widely used and well-known psychometric measures for assessing adult psychological functioning (Achenbach & Rescorla, 2003). The ABCL consists on a questionnaire that can be completed by a person who knows well the adult who is being assessed, and can report on their psychological functioning. The ABCL was standardized in Albania in 2015 as a need for having standardized cultural psychometric measures which can help mental health experts to realize proper psychological assessments. We wanted to establish the reliability and validity of the instrument, as well as the national norms. A total of N=750 adults from demographically representative distribution based on population sampling were invited to participate. The findings suggest that the Albanian version of ABCL is a reliable and valid collateral measure of adult psychopathology for ages 18-59. Key words: ASEBA, ABCL, informants, empirically based syndrome scales, DSM-oriented scales, psychological functioning.

Introduction of validated appropriate measures does not guarantee standardized and valid There is overwhelming evidence assessment procedures (WHO, 2008; demonstrating that self-report inventories, OSFA, 2012). Actually there exist only are of essential importance for use in mental two validated psychometric instruments to health services, schools medical settings, be used in Albanian mental health services public health agencies, multicultural CORE-OM and SCL-90-R (Bodinaku, assessment, epidemiological surveys and 2014). Nevertheless, there is a clear need research (Kessler, et.al, 2000). Self-report to establish the use of more cross-culturally questionnaires are the most frequently used validated measures in Albania. measures in the mental health settings due In adult mental health services to their ability to reflect the respondent’s worldwide, the Achenbach System of psychological functioning. Like all Empirically Based Assessment (ASEBA) psychometrics measures, self-reports are is one of the most widely used and well- sensitive to culture and language, and need to known psychometric measures for assessing be standardized and validated to the specific adult psychological functioning (Henriksen populations of interest in order to reflect the & Bilenberg, 2012) including adaptive characteristics of the target group (Meyer, functioning and emotional and behavior et.al, 2001). An investigation of the recent problems (Achenbach, 2006). The ASEBA state of mental health settings in Albania for adults of age 18-59 years consists of indicates that is considered as a country with two parallel questionnaires: The Adult a poor quality of mental health practice. Self-Report (ASR) and The Adult Behavior Moreover, there appears to be a low number Checklist (ABCL) that facilitate comparisons of professionals with adequate training and between people’s perceptions of their qualifications and also a complete lack of own psychological functioning and other appropriate psychometric instruments. The people’s perceptions of their psychological clients’ assessment relies only on the clinical functioning (Achenbach & Rescorla, 2003). judgment of mental health practitioners In this study, the 2003 version of ABCL (WHO, 2002; OSFA, 2012). The Albanian for adults of age 18-59 years was standardized psychosocial professionals due to the lack in the Albanian population, thus meeting Social Studies  Vol. 10  No. 1  99  the need for a standardized, validated is being assessed. The ABCL is divided psychometric measure, which can be used in into two main sections and the norms for mental health services and research in Albania. all the scales it comprises are constructed for two age groups: 18-35 years and 36- Methods 59 years (Achenbach & Rescorla, 2003). The first part assesses the adult’s level of Participants adaptive functioning. The second part of Normative data were collected in an ABCL consists of 123 problem items for epidemiological cross-sectional design. A which a close person rates the individual’s total of N=750 informants aged 18-59 years emotional, social and behavioral problems (mean age M=35.09, SD=12.77) from concerning each item on a 3-point Likert nationally demographically representative scale with “0” corresponding to “not distribution participated in this study. true,” “1” corresponding to “somewhat or The sample represents the population sometimes true,” and “2” corresponding to of Albania regarding three demographic “very true or often true.” Via factor-analytic variables: gender, age and counties based methods, eight empirically based syndrome on Census 2011 data (INSTAT, 2011). scales are derived: Anxious/Depressed, The informants sample comprised n=299 Withdrawn, Somatic Complaints, Thought males (39.9%) and n=451 females Problems, Attention Problems, Aggressive (60.1%). They were all invited to complete Behavior, Rule-Breaking Behavior, and the ABCL about an 18-59 year old person Intrusive (Achenbach & Rescorla, 2003). they knew well who nominated him/ Furthermore, the syndromes are grouped herself the informant to report on his/her into two main grouping of problems: psychological functioning. (1) “Externalizing Problems” including: aggressive behavior, rule-breaking behavior, Instrument and intrusive and (2) “Internalizing Problems” including anxious/depressed, The ABCL for adults was introduced in withdrawn, somatic complaints. Summation Albania in 2015 and will be currently used of all the syndrome scales yields a “Total in mental health services, such as clinics, Problems” score. The questionnaire also community mental health centers, substance includes a Critical Items scale, an Other abuse treatment settings, educational settings, Problem scale, a Substance Use scale and children’s services, forensic settings such as a Social Desirability scale (Achenbach & courts, division programs, medical settings Rescorla, 2003). Moreover, diagnostically and outcome evaluations (Achenbach & meaningful scales, so-called Diagnostic Rescorla, 2015). ABCL has proven to be and Statistical Manual of Mental Disorders a reliable and valid measure for gathering (DSM) oriented scales have been developed collateral information regarding adaptive to increase the clinical advantage of the and maladaptive psychological function of ASEBA instruments for adults. Some of the adults (van der Ende, Verhulst, & Tiemeier, ABCL items form 6 DSM-oriented scales. 2012; Saavedra, Silverman, Morgan-Lopez, These scales contain problem items that are & Kurtines, 2010; Buysse et al., 2010). frequent among patients with corresponding The questionnaire has to be completed DSM diagnoses such as: depressive problems, by other people who know the adult well, anxiety problems, somatic problems, such as spouse, partner, family members, avoidant personality problems, attention therapists, parents and other relatives, in order deficit/hyperactivity problems and antisocial to describe their perceptions of the adult that personality problems.  100  Introducing the Albanian version of the Adult Behavior checklist for ages 18-59 (ABCL)

Translation and back-translation version of the instrument remained as close procedures to the original English ABCL as possible which ensured validity and reliability when In order for an instrument to be comparing English-speaking populations used in another language, it must be with Albanian-speaking populations forwardly translated, back translated and (Ivanova, et al., 2014). culturally adapted and validated in the culture of interest (Wild et al., 2005). Results These procedures are consistent with the Guidelines for Translating and Adapting The data in this study were analyzed Tests (International Test Commission through the Statistical Package for Social [ITC], 2010), and the Standards for Sciences (SPSS), version 21.0. A total Educational and Psychological Testing of N=750 informants aged 18-59 years (AERA, APA, NCME, 1999). The forward completed ABCL. Response rates were translation of ABCL was performed by excellent for ABCL with no excluded forms an interdisciplinary group composed of from the analysis. psychologists, public health professionals, In order to check the reliability of law experts, English professors and graduate the Albanian version of the ABCL, we students in psychology. The translation computed the internal consistency, using focused on retaining the original wording the Cronbach Alpha coefficient as an and containing the meaning of the Albanian indicator of internal consistency. For language. The group of professionals the Albanian version of ABCL, alpha appraised the ABCL item-by-item and coefficient for Total Problems was .97, provided detailed feedback on each item’s while the alphas for Internalizing and wording and meanings. This feedback was Externalizing Problems were >.91 and then included in the ABCL questionnaire >.94, respectively. The mean alpha scores in order to produce the Albanian version. for the other scales ranged from .61 to .92. Even though the Albanian language contains Particularly, Anxious/Depressed, Attention dialects that vary somewhat by geographic Problems and Critical Items had very good regions, the translation was based on the internal consistency (alphas ranged between literary and standardized Albanian language .81 and .89. The Aggressive Behavior (2006) which can be generalizable to scale (α= .92), showed an excellent all Albanian-speaking regions. A native internal consistency, whereas Withdrawn, English speaker translator who knows Somatic Complaints, Rule-Breaking Albanian very well then performed a back- Behavior, Intrusive, Other Problems and translation of the Albanian version of Social Desirability had acceptable internal ABCL. The original English and the back consistency (alpha values between .71 and translation were reviewed by the experts .79). Thought Problems had the lowest and researchers to revise ambiguous or internal consistency (alpha .61). misleading items. Finally, the group of Among the DSM-oriented scales, experts revised item by item all forward Depressive Problems, Attention Deficit/ translations; back-translation therefore Hyperactivity problems and Antisocial the final Albanian version of ABCL was Personality Problems had very good internal produced. This procedure provided a consistency (alpha values between .84 and culturally sensitive version of a widely used .87). Avoidant Personality Problems scale instrument to measure adult’s psychological and Inattention, Hyperactivity-Impulsivity functioning. The standardized Albanian subscales had acceptable internal consistency Social Studies  Vol. 10  No. 1  101 

(alphas values between .70 and .78). Anxiety Complains, Anxiety/Depression, Thought Problems and Somatic Problems had the Problems, Rule-Breaking Behaviors and lowest internal consistency (alphas values Social Desirability Items scales. Informants between .57 and .63). With regard to rated women higher than men on Anxiety/ reliability, our analysis confirmed internal Depression, Somatic Complaints, Thought consistency, the Cronbach’s α for the ABCL Problems and Social Desirability Items scales in the sample ranged from .61 to .97 scales. In contrary higher perceived with a mean α of .81, falling within the “very problems for men emerged on the Rule- good” range (Cronbach, 1951; 1971). Breaking Behavior scale. No significant Mean values ± standard deviations differences between men and women were (SD) for Empirically Based scales, Other reported for the Total Problems scale, Problems, Critical Items and Social Externalizing Problems scale, Attention Desirability Items scales, DSM-Oriented Problems, Aggressive Behaviors, Intrusive, scales, Adaptive Functioning scales and Other Problems and Critical Items scales. Substance Abuse scales were calculated. Results for ABCL DSM-Oriented Independent-samples t-tests were conducted scales are presented in Table 2. No to compare gender differences for all significant differences between men ABCL scales. Results for Empirically Based and women were found for the Total Syndromes scales, Other Problems, Critical Problems scale, AD/H Problems and its Items and Social Desirability Items scales are subscales (Inattention and Hyperactivity- presented in Table 1. Significant differences Impulsivity). Significant differences between men and women were found for between men and women were found the Internalizing problems scale, Somatic for all the other DSM-Oriented scales.

Table 1: ABCL score Means and Standard Deviations for men and women, in the informants sample (n=750).

Men Women ES t-test n=377 n=373 df=748 m s m s d t p

ABCL- Total Problems 46.74 31.56 49.74 32.45 -.09 -1.283 .200 n.s ABCL- Externalizing Problems 15.07 12.56 13.81 10.85 .11 1.475 .141 n.s ABCL- Internalizing Problems 12.28 8.57 15.51 10.80 -.33 -4.548 .000 *** ABCL- Anxiety/Depression 5.77 4.42 7.77 5.90 -.38 -5.262 .000 *** ABCL- Withdrawn 4.55 3.25 4.98 3.57 -.13 -1.745 .081 ~ ABCL- Somatic Complaints 1.96 2.25 2.76 2.84 -.31 -4.290 .000 *** ABCL- Thought Problems .62 1.27 .95 1.80 -.21 -2.935 .003 ** ABCL- Attention Problems 7.36 6.55 7.53 6.52 -.03 -.362 .718 n.s ABCL- Aggressive Behaviors 6.81 6.92 6.46 6.36 .05 .711 .477 n.s ABCL- Rule-Breaking Behaviors 4.84 3.83 4.06 2.95 .23 3.140 .002 ** ABCL- Intrusive 3.42 2.77 3.29 2.64 .05 .682 .495 n.s ABCL- Other Problems 11.41 6.34 11.93 6.24 -.08 -1.136 .256 n.s ABCL- Critical Items 3.44 4.10 3.62 4.29 -.04 -.610 .542 n.s ABCL- Social Desirability Items 14.90 3.86 15.50 3.60 -.16 -2.177 .030 * n.s, no significant (p>.1), nearly significant ~ p ≤ .1 , * p ≤ .05, ** p ≤ .01, *** p ≤ .001, two-sided  102  Introducing the Albanian version of the Adult Behavior checklist for ages 18-59 (ABCL)

Table 2: BCL score Means and Standard Deviations for men and women in the informant sample (n=750).

Men Women ES t-test n=377 n=373 df=748 m s m s d t p

ABCL- Total Problems 26.31 18.02 28.24 18.86 -.10 -1.438 .151 n.s ABCL- Depressive Problems 4.56 4.32 5.68 5.17 -.23 -3.214 .001 ** ABCL- Anxiety Problems 4.05 2.05 5.18 2.49 -.50 -6.788 .000 *** ABCL- Somatic Problems 1.42 1.62 1.96 2.14 -.29 -3.918 .000 *** ABCL- Avoidant Personality Problems 2.69 2.25 3.74 3.02 -.39 -5.363 .000 *** ABCL- AD/H Problems 6.51 5.29 5.99 5.04 .10 1.399 .162 n.s ABCL- - Inattention 3.38 2.98 3.09 2.90 .10 1.355 .176 n.s ABCL- - Hyperactivity-Impulsivity 3.13 2.75 2.90 2.66 .09 1.201 .230 n.s ABCL- Antisocial Personality Problems7.07 6.49 5.70 4.98 .24 3.240 .001 ** n.s, no significant (p>.1), nearly significant ~ p ≤ .1, * p ≤ .05, ** p ≤ .01, *** p ≤ .001, two-sided

Women were perceived to have more of ABCL scales. The results of construct symptoms than men in the Depressive, validity estimations ranged between Anxiety, Somatic and Avoidant Personality medium and high Pearson correlations. The Problems scales, while men were reported empirically based ABCL scales demonstrate to have higher scores on Antisocial significant correlation with each other Personality Problems. and with the grouping of syndromes: Results for ABCL Adaptive Functioning Internalizing, Externalizing and Total and Substance Abuse scales are presented in Problems. The results showed significant Table 3. Significant differences between men correlations also with DSM-oriented and women were found for all the Substance scales. The syndrome scales of Anxious/ Abuse scales, while no differences were found Depressed, Somatic Complaints and in any of the Adaptive Functioning scales. Withdrawn demonstrated higher Pearson Informants reported, men abusing more than correlations with Internalizing Problems women with tobacco, alcohol and drugs. (ranging from .73 to .95) than with the As for the validity, which refers to Externalizing Problems (ranging from the accuracy with which instruments .43 to .62). On the contrary, Aggressive assessed what they were supposed to assess Behavior, Rule-Breaking Behavior and (Achenbach and Rescorla, 2003), we used Intrusive correlate more highly with as method for establishing validity the Externalizing Problems (ranging from .86 construct validity. It refers to the degree to .96) than with Internalizing Problems to which the scores of an instrument are (ranging from .53 to .65). consistent with hypotheses based on the High Pearson correlations were found assumption that the instrument validly between the syndrome scales and the DSM- measures the construct to be measured oriented scales which measure similar types (Cronbach & Meehl, 1955). One way of of problems. High significant correlations establishing construct validity was to check are shown between the Anxious/Depressed the scale‘s internal structure by calculating syndrome scale and two DSM- oriented the correlation between the Albanian version scales: Depression Problems (r=.89) and Social Studies  Vol. 10  No. 1  103 

Table 3: ABCL score Means and Standard Deviations for men and women, in the nominated sample (n=750).

Men Women ES t-test n m s n m s d t df p

Friends scale 377 7.49 2.48 373 7.35 2.57 .06 .786 748 .432 Spouse/Partner scale 254 4.33 3.28 243 3.95 3.61 .11 1.242 495 .215 Tobacco use 377 7.64 10.37 373 1.82 5.25 .71 9.681 748 .000 *** Alcohol use 377 2.44 7.30 373 .19 1.25 .43 5.861 748 .000 *** Drug use 377 .24 1.87 373 .05 .41 .14 1.977 748 .048 * n.s, no significant (p>.1), nearly significant ~ p ≤ .1, * p ≤ .05, ** p ≤ .01, *** p ≤ .001, two-sided

Anxiety Problems (r=.78). Also high Pearson sample of informants aged 18-59 years. In correlations were found between Somatic this study we determined the psychometric Complaints and Somatic Problems (r=.95); properties of the Albanian version of the Withdrawn and Avoidant Personality Adult Behavior Checklist, which in the Problems (r=.85); Attention Problems original version on the ASEBA adult’s forms, and AD/H Problems (r=.87); Aggressive has shown good psychometric properties Behavior, Rule-Breaking Behavior, Intrusive (Achenbach & Rescorla, 2015). To assess and Antisocial Personality Problems (ranging the reliability of the measure, the internal from .72 to .91). consistency was conducted. Most of the scales of the original form for adults had adequate Discussion internal consistency. The mean Cronbach alpha is .81 for the ABCL syndrome scales, The ABCL is one of the most widely and .77 for the DSM-Oriented ABCL scales. used assessment instruments for adult The content validity and construct validity emotional and behavioral problems and has a have been satisfactorily demonstrated for the proven multicultural factor structure in many Albanian version of ABCL. developed societies and a few developing The construct-validity of the ABCL societies (Zasepa & Wolanczyk, 2011). was established in many ways and in several The aim of this study was to standardize cultures, including Albania, by determining and validate the ABCL for ages 18-59 in the internal structure of the ABCL by the Albanian population-based sample. The calculating the correlations between particular lack of standardized psychometric measures scales of the instrument, which resulted has made this study necessary. Also, the in good construct validity. All Pearson lack of validated clinical communication correlations between scales are significant, and assessment tools, expose Albanian ranging between .30 and .86 in the Albanian psychosocial professionals to professional version of ABCL, as in the original version. marginalization and impede providing quality We compared our informants’ results in mental health services. on all ABCL scales with respect to gender of One of the most important factors when the close person they were reporting about. evaluating the quality of the results from The mean level of total problems reported this study refers to the study population’s by informants was nearly the same for both representativeness. Our findings are based genders. There were differences between on data obtained from a population-based internalizing and externalizing problems  104  Introducing the Albanian version of the Adult Behavior checklist for ages 18-59 (ABCL) in Albanian men and women. Albanian the comparison between referred and non- informants reported higher internalizing referred Albanian representative samples. problems and thought problems scores After translation and standardization, for women. In contrary for Albanian men the ABCL for adults of ages 18-59 were were reported higher levels of externalizing introduced in Albania. Norm scores problems and substance abuse. Also women and cut-off scores have been generated were rated higher than men on Social separately norms for men and women Desirability Items scale. of ages 18-35 and 36-59 years. The This study shows some limitations. questionnaire is now available to be used Additional other types of reliability and by the Albanian mental health professionals validity analyses need to be performed. for assessing adaptive functioning and Further studies using the Albanian version emotional, social and behavioral problems of ABCL should take into consideration of the Albanian adults.

REFERENCES

Achenbach, T.M. (2006). “As others see us: Clinical H., Hazelzet, J.A., Hop, W.C.J., Utens, and research implications of cross-informant E.M.W.J., Joosten, K.F.M. (2010). “Surviving correlations for psychopathology”, Current meningococcal septic shock in childhood: Directions in Psychological Science, 15, 94-98. Long-term overall outcome and the effect on Achenbach, T.M., & Rescorla, L.A. (2003). Manual health-related quality of life”, Critical Care, for the ASEBA adult forms & profiles. Burlington, 14, R124. VT: University of Vermont, Research Center Cronbach, J.L., & Meehl, E. P. (1955). “Construct for Children, Youth, and Families. validity in psychological tests”, Psychological Achenbach, T.M., & Rescorla, L.A. (2015). Bulletin, 52 (4). Multicultural Supplement to the Manual for the Cronbach, L. J. (1951). “Coefficient alpha and ASEBA Adult Forms & Profiles, Burlington, the internal structure of tests”, Psychometrika, VT: University of Vermont, Research Center 16(3), 297–334. for Children, Youth, & Families. Cronbach, L.J. (1971). “Test validity”, In R. L. American Educational Research Association, Thorndike (Ed.), Educational measurement American Psychological Association, and (2nd ed.pp.430-507). Washington, DC: National Council on Measurement in American Council on Education. Education. (1999). Standards for educational Henriksen.J., P.F., & Bilenberg.N. (2012). “New and psychological testing, Washington, DC: Danish standardization of the Child Behaviour American Educational Research Association. Checklist”, Dan Med J :59 (7): A4462. American Psychiatric Association. (2000). Diagnostic International Test Commission (2010). and statistical manual of mental disorders (4th “International Test Commission Guidelines ed., text rev.). Washington, DC: Author. for Translating and Adapting Tests”, Retrieved Bodinaku, B. (2014). “Translation, validation from http://www.intestcom.org. and standardization of the Albanian version Ivanova, Y. M., Achenbach, M. Th., Rescorla, of the SCL-90-R” (Symptom Checklist-90- A. L., Turner, V. L., Sokoli. E. et.al., Revised) and CORE-OM (Clinical Outcomes (2014). “Syndromes of collateral-reported in Routine Evaluations – Outcome Measure). sychopathology for Ages 18-59 in 18 Unpublished doctoral dissertation. Sigmund Societies”, International Journal of Clinical Freud Private University, Vienna. and Health Psychology (2015) 15, 18---28. Buysse, C.M.P., Vermunt, L.C.A.C., Raat, Kessler, R. C., Wittchen, H.U., Abelson, J., Zhao, Social Studies  Vol. 10  No. 1  105 

S., Stone, A. A., Turkkan, J. S. (2000). Thomai, J., Samara, M., Haxhillari, P., Shehu, H., “Methodological issues in assessing psychiatric Feka, Th., Memisha, V., Goga, A. (2006). disorders with self-report”, In the science of Fjalori i Gjuhës Shqipe, Tiran`: Akademia e self-report: Implications for research and practice. Shkencave e Shqipërisë; Instituti i Gjuhësisë (pp. 229-255). Mahwah, NJ US: Lawrence dhe Letërsisë. Erlbaum Associates Publishers. Van der Ende, J., Verhulst, F.,& Tiemeier, H. (2012). Meyer, G. J., Finn, S. E., Eyde, L. D., Kay, G. E., “Agreement of informants on emotional Moreland, L. L., Dies, R. R., Eisman, E. and behavioral problems from childhood J., Kubiszyn, T. W., & Reed, G. M. (2001). to adulthood”, Psychological Assessment, 24, “Psychological Testing and Psychological 293-300. Assessment; Review of Evidence and Issues”, Wild, D., Grove, A., Martin, M., Eremenco, S., American Psychologist 56(2): 128-165. McElroy, S., Verjee-Lorenz, A., Erikson, P. National Institute of Statistics (2011). “Population (2005). “Principles of Good Practice for the and housing census 2011”. Tiranë: INSTAT Translation and Cultural Adaptation Process Open Society Foundation for Albania (2012). for Patient-Reported Outcomes (PRO) Assessment of mental health care needs at national Measures: Report of the ISPOR Task Force for level, Tirana: SOROS Albania. Translation and Cultural Adaptation”, Value Saavedra, L.M., Silverman, W.K., Morgan-Lopez, Health, 8: 94–104. A.A., Kurtines, W.M. (2010). “Cognitive World Health Organization. (2002). World report on behavioral treatment for childhood anxiety violence and health, Geneva: WHO disorders: Long-term effects on anxiety and World Health Organization. (2008). Scaling up secondary disorders in young adulthood”, care for mental, neurological and substance abuse Journal of Child Psychology and Psychiatry, 51, disorders, Geneva: WHO 924-934. Zasepa E., Wolanczyk, T. (2011). “Assessment Simms, U., &. Watson, D. (2007). “The construct of problem behaviors in adults’ population; validation approach to personality scale Evaluation of psychometric characteristics of construction”, In R.W. Robins, R.C. Frayley, the Polish adaptation Adult Self-Report (ASR) &. R.F. Kruger (Eds.), Handbook of Research and Adult Behavior Checklist (ABCL)”, Methods in Personality Psychology (pp. 240-258). International Journal of Child Health & Human New York: Guilford. Development, 4, 327-340. Author’s guide

In general ISSN 2309-3455 (Print) ISSN 2309-3471 (Online) “Social Studies” is the official Journal of the Albanian Institute of Sociology (AIS). It is certified as scientific journal by the High Commission of the Assessment of Academic Titles, with decision No. 170, 20. 12. 2010. “Social Studies” is an International Journal. The articles can be written in English, Albanian, or other language (if the blind review is possible)

How to submit an article? The article can be submitted to: [email protected]; The submitted article will be select for publishing by the anonymous reviewers, though a blind review process.

Organize the manuscript in this order: Title; author/s name/s and institution/s; e-mail address/es; abstract (no longer than 120-150 words); notes on contributor/s (a short CV of a maximum of 10 lines, including both academic and organizational experience, and listing up to three selected publications); the text; references (Harvard System of references).

Short references in text Weber (1998); (Weber, 1998: 156); or Weber (1998: 156); (Lazesfeld and Berelson, 1990); (Olzak, Shanahan & West, 1986); (Larsen ed al., 1989); (Blau, 1980; Kadare, 1995; Uçi, 2003; Pëllumbi, 2004; Omari, 1999); 2011a, 2011b.; (Tocqueville [1835] 20010), etc.

References following the text List authors alphabetically, by surname. Merton, Robert. [1949] 1968. Social Theory and Social Structure. New York: Free Press. Buss, Loreta. 2010. “Childhood in Sociology and Society; the US Perspective”, Currant Sociology, Vol. 58, No. 2, pp. 355-350.

© Copyright: author(s) of the articles

For more details: Contact to the Secretary All Conferences of the Albanian Institute of Sociology (2006-2016)

11th AIS Conference Education & Sustainable Development: the future we are making Skopje-Tetovo, Macedonia: 18-19 November 2016 10th AIS Conference How Migration is shaping the Contemporary Society? Pristine-Kosovo: 20-21 November 2015 AAB University 9th AIS - ALBSA International Conference: Law and values in contemporary society Tirana-Albania 21-22 November 2014, European University of Tirana (UET) 3nd BSF Annual Conference The Balkans in the New Millennium: From Balkanization to EUtopia Tetovo & Skopje, Macedonia: 20-22 June 2014 8th AIS International Conference: Democracy in Times of Turmoil; A multidimensional approach Durres –Albania: 22-23 November 2013 University “Aleksander Moisiu” of Durres 7th AIS International Conference: Identity, image and social cohesion in our time of interdependence Vlora-Albania: 26-28 November 2012 University “Ismail Qemali” of Vlora 2nd BSF Annual Conference Close but Unknown Neighbors: Balkan Sociological Perspectives Sofia, Bulgaria: 9-10 November 2012 6th AIS International Conference Education in turbulent times: The Albanian case in European and global context Tirana-Albania: 21-22 November 2011 Albanian University & Mediterranean University of Albania 1st BSF Annual Conference Sociology and social sciences in Balkans; Experiences, Problems and Challenges Tirana-Albania: 22 November 2011 5th AIS conference: The social problems: their study, treatment and solutions; Albania in global context Tirana-Albania: 7-8 June 2010 University Kristal, Tirana-Albania 4th AIS International conference: “Twenty Years of Democratic Transformations: Albania in East European Context”; Tirana-Albania: 10 December 2009; Tirana International Hotel 3rd AIS Conference: World Economic Crises and its impact on the Albanian Economic and Social Life Tirana-Albania: 22 May 2009; Tirana International Hotel 2nd AIS Conference: Issues and Models of Communitarian Organization Tirana-Albania: 27 June 2008; Tirana International Hotel 1st AIS Conference: Political pluralism and Albanian political thought Tirana-Albania: 15 June 2007; Tirana International Hotel Funding Meeting and the Founding AIS Conference: Sociology in Albania and the need of its Institutionalization Tirana-Albania: 21 November 2006; Tirana International Hotel