Dawns Ysbrydion

CYNNWYS // CONTENTS RHAGAIR ��4 LEANNE WOOD PREFACE ��6 LEANNE WOOD A BEACON IN A TROUBLED WORLD ��8 MIKE PARKER I FY NHAD ��11 CARWYN EVANS ARWAIN Y FFORDD MEWN BYD CYTHRYBLUS ��12 MIKE PARKER DOWN THE LONG ROAD ��16 MIKE JENKINS AWYREN GWALLGO GWYRDD �� 17 SWCI DELIC ANNIBYNIAETH �� 18 MANON STEFFAN ROS “MAE ‘NA RYWBETH AR GERDDED…” �� 20 Cyfweliad gydag EDDIE LADD DAWNS YSBRYDION ��24 EDDIE LADD “THERE SEEMS TO BE SOME KIND OF AWAKENING…” ��25 An interview with EDDIE LADD DOSBARTH CYFANSODDI DDOE A HEDDIW ��29 MENNA ELFYN RECONQUISTA ��32 IWAN BALA INDEPENDENCE ��33 ALYS CONRAN GOLYGFA 6: CAEREDIN 14.ii.15 ��34 ELIS DAFYDD YMLAEN I RYDDID, PENYBERTH 1997 ��35 MARIAN DELYTH DAW DYDD BYDD MAWR Y RHAI BYCHAIN ��36 JON GOWER Y TRI �� 40 IFOR DAVIES ACTIONS SPEAK LOUDER THAN WORDS ��41 JON GOWER CWIFFDDYN! ��45 EURIG SALISBURY SIWPER CÊT AC AMBELL FÊT ��47 RHYS ANEURIN INDEPENDENCE DAY ��48 JOHN BARNIE LEAVING THE RELATIONSHIP ��49 JASMINE DONAHAYE CLUSTNODAU ��54 RUTH JÊN GADAEL Y BERTHYNAS ��55 JASMINE DONAHAYE BYWGRAFFIADAU // BIOGRAPHIES �� 60

Hawlfraint y testun / lluniau yn perthyn i’r awdur / arlunydd. Copyright of text / photos are those of the author / artist. RHAGAIR LEANNE WOOD

n dilyn y bleidlais i adael yr Undeb Ewropeaidd, rydym yn Y byw mewn cyfnod o ansicrwydd. Ymddengys fod y bleidlais wedi gadael y Deyrnas Gyfunol ar chwâl. Mae heriau cymdeithasol, economaidd a diwylliannol yn codi’n sgil hyn. Ond bydd yna hefyd gyfleoedd i ni fel cenedl. Mae trin a thrafod o’r newydd am ddyfodol y Deyrnas Gyfunol, sy’n cyflwyno cyfle i ni roi’r achos dros ein cenedl ar yr agenda – yn genedlaethol a rhyngwladol. Rhaid i ni fod yn barod i ystyried pob trywydd sy’n caniatáu i’n gwlad sicrhau dyfodol cenedlaethol, yn hytrach na dyfodol diddim fel atodiad anghofiedig i Loegr. Dylai’r ffaith fod nifer fawr o bobl Cymru eisiau i fwy o benderfyniadau gael eu gwneud fan hyn – yn hytrach na mewn gwlad arall – roi hyder i ni. Gallwn adeiladu cenedl newydd a chymdeithas yn seiliedig ar yr un gwerthoedd y buom yn brwydro drostynt yn ystod y refferendwm. Mae’r gwerthoedd hynny – gwerthoedd Ewropeaidd – yn ganolog i’n mudiad cenedlaethol a byddant yn goroesi’n hirach nag unrhyw strwythur neu undeb wleidyddol. Dylai gwlad fel Cymru allu troi at ei hartistiaid, ei hawduron a’i beirdd, i’n hysbrydoli a’n hysgogi i weithredu. Bydd y cyfnod nesaf i Gymru’n mynnu ein bod mor greadigol a dyfeisgar ag erioed o’r blaen – rhaid i ni nawr fod yn barod i ddychmygu dyfodol gwell i Gymru.

4. Mae cymaint o’n celf a’n diwylliant wedi ei wreiddio mewn dathlu cenedl hynafol ac adfer traddodiadau ddoe i’w gwneud yn berthnasol i heddiw. Mae angen y dyfeisgarwch hwnnw’n fwy nag erioed. Ond rhaid i ni hefyd edrych i’r dyfodol. Mae ein hartistiaid yn parhau i wneud cyfraniad hanfodol i’r mudiad cenedlaethol ac rwy’n eithriadol o ddiolchgar iddynt am hynny. Hanfod y gorffennol oedd sefydlu y gall Cymru fod yn genedl yn ei iawn ryw. Hanfod y dyfodol fydd gwireddu hynny.

5. PREFACE LEANNE WOOD

ollowing the vote to leave the European Union, we find F ourselves living in uncertain times. Though the vote may have fractured the United Kingdom. There are social, economic and cultural challenges resulting from this. But there will also be opportunities for us as a nation. The renewed discussion and debate over the future of the UK presents Plaid Cymru with an opportunity to put our country’s cause on the agenda both nationally and internationally. We need to be prepared to consider every option which allows our country to have a national future, rather than the dead-end destination of becoming a forgotten appendix to England. We can have some confidence that large numbers of Welsh people want more decisions to be made here, rather than more decisions about our country to be made in another country. We can build a new country and a society based on those same values that we fought for in the referendum campaign. Those values- European values- are central to our national movement and will outlast any political union or structure. A country like Wales should be able to turn to its artists, its writers and its poets, to help inspire and energise us into action. The next phase for Wales will require us to be as creative and innovative as we have ever been before, we must now be prepared to imagine a better future for Wales. So much of our art and culture is about celebrating an ancient nation and about reviving past traditions to make them relevant to the modern age. We need that ingenuity more than ever. But we must also think about our future.

6. I welcome the contribution that our artists continue to make to the national movement. The past was about establishing that Wales could be a nation in its own right. The future will be about making that a reality.

7. A BEACON IN A TROUBLED WORLD MIKE PARKER

n 2016, what does national independence mean? Is there I any country on Earth that is truly independent? The Stalinist enclave of North Korea probably comes closest, but even that hunkered-down regime is highly inter-dependent on its near neighbours and small cluster of allies. Globalism, technology, migration and climate change are all dissolving traditional borders. Is there any point then in resurrecting old ones? Well yes, there can be. Nation-states remain the principal building block of the world’s administration, and that does not look like changing any time soon. It is crucial therefore that we organise ourselves in the best possible form of nation-state, one that not only takes into account natural or historic identities and borders, but also one that is established on the finest possible principles. My urge to see Welsh independence stems from both of these points. As someone who grew up not far on the other side of the English-Welsh frontier, I was aware from the earliest times that Wales was different. Cross the border and you could see it, feel it, smell it, hear it. There has been a line demarcating the two countries for the best part of two thousand years, and despite the centuries of mostly amicable toing and froing between us, that line is still scored deeply, as much a part of the physical and cultural landscape as the trees and fields. It cannot be wished away – and neither should we want it to be. As for the principles, I want to see Wales decide for itself what kind of country it is, how it wishes to organise and how to

8. play its part, economically and politically, in the wider world. It is the kind of conversation that is desperately needed right now, as old orders crumble and extremism threatens to fill the ensuing vacuums. When change is chaotic and badly managed, it is inevitably the most gruesome bruisers that end up running the show. It does not have to be like that. The world needs beacon nations to act as catalysts for positive change. Wales could, and should, be just such a beacon. This is why so many of us found the Scottish referendum campaign such an inspiration. Night after night, for two years, community centres, church halls and pub function rooms were packed to the rafters with people discussing what kind of country, and what kind of society, they wanted to be. It was democracy working in its most fundamental form, and a massive, grass roots programme of education for everyone. At almost 85%, the referendum turnout was higher than in any general election in history. It was the UK’s greatest democratic engagement in modern times, one that electrified a nation. Not according to our masters in Wales: after the vote, Labour First Minister Carwyn Jones said that the referendum had been a “serious injury” to the UK. They much prefer to close debate down, reduce it to slogans and slurs, to play to people’s fears rather than their hopes. It’s what they, and their colleagues in the other two big parties, have done for years. It is, sadly, the UK way of doing politics. The UK nation-state likes to believe that it is a beacon to the world, and in some regards it is. But in too many others, it is a regressive force fuelled still by bewilderment, and even anger, over its entirely inevitable decline from the heights of empire. No amount of tinkering around the edges is going to change that; we need to go back to the drawing board and come up with a new way of co-operating. This is not dismantling something ancient and inviolate. As a nation-state, the UK is little more than two hundred years old; three hundred if you take Ireland out of the equation. Either way, it was a construct to power the industrial, colonial and imperial ages. They are now gone; we need to accept that, move on and adapt accordingly.

9. We need to design a new template for the countries of these islands to fit the twenty-first century. Too much of what we do, too much of who we are and too much of how we conduct ourselves at home and abroad is rooted in a long-vanished past. We should be asking ourselves instead what are the factors most likely to be the building blocks of successful, content and internationally useful nations in the twenty-first century and beyond? My list would include the following: a commitment to real democracy; a robust and resourced education system; a universal health service; baseline principles of equality and tolerance; encouragement of creativity; ample renewable energy capability for domestic needs and export; comprehensive digital access; an equable climate, clean air and plenty of space; an abundance of fresh water and other natural resources; a history of talent and entrepreneurship. Wales is blessed in almost all of these areas, and, with the right political will, could be up there in every single one of them. But that political will is never going to come from a system inherently stacked towards the needs, priorities and worldview of the bottom-right hand corner of our island. I realise that this sounds a little chilly, and devoid of the romantic passion that you would normally expect in a piece extolling national emancipation. Where are the anthems, the flags, the ambassadors, the frills and frou-frou of nationhood? In truth, I’m quite allergic to all of that, and though it would be thrilling to see y Ddraig Goch flying in gold medal position at the Olympics, all of this stuff, the wallpaper of national identity, isn’t what matters. The future of our troubled world, and how best to play a part in shaping that, is. Nigel Jenkins, the late Swansea poet, put it typically well in his last book,Real Gower. There, he writes of the “crabbed and ossified” UK that is “as dangerous in its pathetic delusions of post-imperial pomp as a dozy wasp in the last days of fall.” “Oh to live in an independent, creative and useful Wales”, he sighs in response. Increasing numbers of us sigh with him.

10. I FY NHAD CARWYN EVANS

11. ARWAIN Y FFORDD MEWN BYD CYTHRYBLUS MIKE PARKER cyfieithiad Mari Siôn

n 2016, beth mae annibyniaeth genedlaethol yn ei olygu? Oes Y unrhyw wlad ar y ddaear yn gwbwl annibynnol? Mae’n debyg mai’r gilfach Stalinaidd, Gogledd Korea ddaw agosaf, ond mae hyd yn oed y gyfundrefn honno yn rhyng-ddibynol ar gymdogion a chlwstwr bach o gynghreiriaid. Mae globaleiddio, technoleg, ymfudo a newid hinsawdd yn erydu’r ffiniau traddodiadol. Oes unrhyw bwrpas felly mewn atgyfodi’r hen rai? Wel, oes, mae’n bosib bod. Mae cenedl-wladwriaethau yn gonglfaen i weinyddiaeth y byd o hyd, dyw hi ddim yn ymddangos y bydd hynny’n newid yn fuan iawn. Mae’n hanfodol felly ein bod yn trefnu ein hunain ar ffurf y genedl-wladwriaeth orau posib, un sydd nid yn unig yn ystyried hunaniaeth a ffiniau naturiol neu hanesyddol, ond sydd hefyd wedi sefydlu ar yr egwyddorion gorau posib. Mae fy ysfa i weld Cymru annibynnol yn tarddu o’r dadleuon hyn. Fel rhywun a fagwyd nepell o ochor arall y ffin rhwng Cymru a Lloegr, roeddwn yn ymwybodol o gyfnod cynnar fod Cymru’n wahanol. O groesi’r ffin, roedd modd ei weld, ei deimlo, ei arogli, a’i glywed. Ers bron i ddwy fil o flynyddoedd mae ffin ddiffiniol wedi bodoli rhwng y ddwy wlad, ac er y canrifoedd o fynd a dod cyfeillgar ar y cyfan rhyngom, mae’r ffin honno wedi gwreiddio’n ddwfn, yn rhan o’n tirwedd naturiol a diwylliannol, fel y coed a’r caeau. Does dim modd canu’n iach i’r ffin honno – a ddylem ni ddim chwaith.

12. O ran yr egwyddorion, dwi eisiau gweld Cymru’n penderfynu ei hun pa fath o wlad ydi hi, sut y mae’n dymuno trefnu ei hun a chwarae ei rhan, yn economaidd ac yn wleidyddol, yn y byd ehangach. Mae taer angen y math yma o sgwrs nawr, wrth i’r hen drefn chwalu ac i eithafiaeth fygwth llenwi’r gwagle ddaw yn ei le. Pan fo newid yn anhrefnus ac wedi ei reoli’n wael, mae’n anorfod mai’r colbwyr mwyaf erchyll ddaw i redeg y sioe. Does dim rhaid i bethau fod fel hyn. Mae’r byd angen cenhedloedd all arwain y ffordd, all weithredu fel catalyddion dros newid cadarnhaol. Fe allai Cymru, yn wir fe ddylai Cymru, fod yn un o’r arweinwyr hynny. Dyma pam y bu refferendwm yr Alban yn ysbrydoliaeth i gymaint ohonom. Am ddwy flynedd, bu canolfannau cymunedol, neuaddau eglwys, tafarndai, yn llawn i’r ymylon wrth i bobl drafod y math o wlad, y math o gymdeithas, y carent eu gweld, a hynny noson ar ôl noson. Dyma ddemocratiaeth ar waith yn ei ffurf fwyaf sylfaenol, gan greu rhaglen addysg ar lawr gwlad i bawb. Gyda bron i 85% yn pleidleisio, roedd y nifer a fu’n bwrw eu pleidlais yn uwch nac mewn unrhyw etholiad cyffredinol erioed. Dyma ymgysylltiad democrataidd mwyaf y Deyrnas Gyfunol yn y cyfnod modern, un a lwyddodd i drydaneiddio cenedl. Nid felly yn ôl ein meistri yng Nghymru: wedi’r bleidlais honnodd y Prif Weinidog Llafur Carwyn Jones bod y refferendwm wedi achosi “anaf difrifol” i’r DG. Mae’n ymddangos fod yn well ganddyn nhw gau’r drafodaeth, ei ostwng i ddim byd mwy na sarhad a sloganau, i chwarae ar ofnau yn hytrach na thrafod gobeithion. Dyma’r hyn, mae cyfoedion yn y ddwy blaid fawr arall, wedi ei wneud ers nifer o flynyddoedd. Dyma, yn anffodus, ffordd y Deyrnas Gyfunol, o wleidydda. Mae’r Deyrnas Gyfunol fel cenedl-wladwriaeth yn hoff o gredu ei bod yn arwain y ffordd i’r byd, ac i raddau mae hynny’n wir. Ond i raddau eraill, mae’n rym sy’n llithro’n ôl, sydd wedi tanio gan ddryswch, a dicter hyd yn oed, a hynny yn dilyn y dirywiad anorfod ddaeth wedi mawredd yr ymerodraeth. Ni fydd tincran yn newid hynny; mae’n rhaid mynd yn ôl i’r dechrau a dod o hyd i ffyrdd newydd o gyd-weithredu. Nid datgymalu rhywbeth hen a di-dor mo hyn. Fel cenedl-wladwriaeth, mae’r

13. Deyrnas Gyfunol ychydig dros ddau gan mlwydd oed; tri chant o dynnu Iwerddon o’r hafaliad. Naill ffordd neu’r llall, fe fu’n ddyfais i bweru’r oes ddiwydiannol, drefedigaethol, ac ymerodraethol. Mae’n rhaid derbyn ei fod bellach wedi mynd, symud ymlaen ac addasu yn unol â hynny. Mae angen cynllunio templed newydd ar gyfer gwledydd yr ynysoedd hyn a fydd yn addas i’r unfed ganrif ar hugain. Mae gormod o’r hyn yr ydym ni, yr hyn yr ydym yn ei wneud, a’r ffordd yr ydym yn ymddwyn boed yma neu dramor wedi ei wreiddio mewn gorffennol sydd wedi hen ddiflannu. Fe ddylem yn hytrach fod yn gofyn beth yw’r ffactorau sydd fwyaf tebygol o fod yn sylfaen ar gyfer cenedl lwyddiannus, fodlon a rhyngwladol ddefnyddiol yn yr unfed ganrif ar hugain a thu hwnt? Byddai fy rhestr i’n cynnwys y canlynol: ymrwymiad i ddemocratiaeth go iawn; system addysg gadarn gyda’r adnoddau angenrheidiol; system iechyd cyffredinol; cydraddoldeb a goddefgarwch fel egwyddorion sylfaen; anogaeth i greadigrwydd; defnydd helaeth o ynni cynaliadwy ar gyfer anghenion bob dydd yn ogystal ag i’w allforio; mynediad digidol cynhwysol; hinsawdd gymedrol, aer glân a digon o ofod; digonedd o ddŵr croyw ac adnoddau naturiol eraill; hanes o ddawn a mentergarwch. Mae Cymru wedi ei bendithio ym mhob un o’r meysydd hyn bron, a gyda’r ewyllys gwleidyddol cywir, gallem fod ar flaen y gad ymhob un o’r meysydd. Ond ni ddaw’r ewyllys gwleidyddol gan system sydd o blaid anghenion, blaenoriaethau a byd olwg congl dde’r ynysoedd hyn. Rwy’n sylweddoli fod hyn yn ymddangos fymryn yn oeraidd, yn brin o’r angerdd a’r rhamant sy’n ddisgwyliedig mewn darn yn canu clodydd rhyddfreinio cenedl. Ble mae’r anthemau, y baneri, y llysgenhadon, ynghyd â ffỳs a ffwdan cenedligrwydd? Mewn gwirionedd, mae hynny’n wrthun i mi braidd, ac er y byddai’n wefr gweld y Ddraig Goch yn cyhwfan yn safle’r fedal aur yn y Gemau Olympaidd, nid papur wal ein hunaniaeth sy’n bwysig. Dyfodol ein byd cythryblus, a’r ffordd orau i chwarae ein rhan wrth siapio’r byd, dyna sy’n bwysig. Llwyddodd y diweddar Nigel Jenkins, y bardd o Abertawe, yn ei gyfrol olaf, Real Gower, i grisialu hyn yn ei ffordd ddihafal ei hun. Yn y gyfrol, mae’n disgrifio’r Deyrnas Gyfunol fel “crabbed

14. and ossified” sy’n “as dangerous in its pathetic delusions of post- imperial pomp as a dozy wasp in the last days of fall.” “Oh to live in an independent, creative and useful Wales,” ochneidia. Mae mwy a mwy ohonom yn ochneidio gydag ef.

15. DOWN THE LONG ROAD MIKE JENKINS

We will take to the caves, not to wait for another Glyndŵr or to march with weapons like Chartists, or to seal the town with barricades like the people of the Rising.

Our necks have arched too long looking upwards for answers, or down the long road to a state which has left us only huge black hollows and a dump of votes.

Our caps have donned the three ‘Ich Dien’ feathers and still there is nothing but one day of jubilation, a drunken celebration.

Here on the mountains with sun powering thoughts and the wind blowing away dust of days spent serving, we must plant ourselves among rocks by plentiful water, our green palms reaching.

16. AWYREN GWALLGO GWYRDD SWCI DELIC ANNIBYNIAETH MANON STEFFAN ROS

en ddyn oedd o - neu’n ddyn canol oed oedd wedi cael H bywyd caled. Crychau fel llwybrau aradr yn ei wyneb, a phlygion y croen yn drwm o amgylch ei lygaid, bron â’i ddallu. Roedd o’n eistedd ar fainc y tu allan i’r Lamb and Flag, tafarn hen ffasiwn oedd yn gaeth mewn cyfnod arall ar ryw lon ddinodwedd rhwng de Lloegr a’r canolbarth. Ymunais a fo wedi i mi brynu ‘mheint, a mwynhau arogl yr haf yn cymysgu gydag arogl y cwrw. Edrychodd y dyn arna i, hanner gwên ar ei wyneb. “Wales, is it?” Nodiodd i gyfeiriad y sticer ar din fy nghar. Nodiais yn boleit, a gwenodd y dyn yn drist. “You won’t be liking it here, then.” Cododd ei beint, a drachtiodd yn ddwfn. Ffermwr, penderfynais, wrth weld ambell lafn o wellt ar ei siwmper, y pridd dan ei ewinedd. “I’m sorry?” “No-one likes England any more. Everyone wants to get away, be independent.” Ochneidiodd, fel petai’r siom o gael ei adael ar ôl yn drwm ar ei ysgwyddau. Sut oedd esbonio? Esbonio ‘mod i’n caru Lloegr. ‘Mod i’n caru’r dinasoedd a’r trefi a’r pentrefi, y caeau a’r arfordir a’r bryniau. Yn caru Shakespeare, Wordsworth, Chaucer ac Eastenders, yn caru’r Beatles a Blur. Yn dotio at yr iaith ac yn gwirioni efo’r bobol. A sut oedd esbonio ‘mod i’n ysu am annibyniaeth? Annibyniaeth i Gymru, wrth gwrs, ond annibyniaeth i Loegr, hefyd. Rhoi lle i ni gael gwerthfawrogi’n gilydd ar wahân. Lle i ddathlu holl wledydd Prydain heb fodolaeth Prydeindod. A sut

18. oedd esbonio wrth y Sais pruddglwyfus yma ‘mod i’n caru ei wlad, ei ddiwylliant, ei iaith - ond nad oedden nhw’n perthyn i mi? Sut oedd datgan fod coed yn tyfu’n gryfach heb fod yng nghysgod ei gilydd? “I like England,” atebais, gan obeithio y byddai hynny’n ddigon. “I’m Welsh, and I like England very much.” Gwenodd y dyn eto, a chododd ei wydriad at fy un i. Eisteddodd y ddau ohonom, Cymro a Sais, gyda’n gilydd ond ar wahân y tu allan i’r dafarn, a gadael i awelon newydd ei wlad ein golchi ni’n lân.

19. “MAE ‘NA RYWBETH AR GERDDED…” Cyfweliad gydag EDDIE LADD

ae Eddie Ladd yn un o’n hartistiaid theatr fwyaf dawnus M ac unigryw. Daeth i’r amlwg fel cyflwynydd y rhaglenni teledu eiconig Fideo 9 a’r Slate yn y 90au. Dros y blynyddoedd, mae wedi perfformio gyda llu o gwmnïau dawns a theatr fel Brith Gof, Dawns Dyfed a’r ddau gwmni theatr genedlaethol, ynghyd â llwyfannu perfformiadau unigol yn cynnwys Lla’th, Scarface a Caitlin. Yn 2015, i nodi hanner can mlynedd ers boddi Cwm Celyn, arweiniodd Eddie Ladd gast o dair ynDawns Ysbrydion, cynhyrchiad dawns ddi-ildio dros ryddid a pharhad gan Theatr Genedlaethol Cymru. Wedi ysbrydoli gan ddawnsfeydd llwythi brodorol Gogledd America, agorodd y cynhyrchiad yng Ngŵyl Ryngwladol Caeredin, cyn mynd ar daith ar draws Cymru. Un prynhawn Mawrth a’r glaw yn chwipio dros Fae Ceredigion, ces gyfle dros goffi i drafod ei syniadau am annibyniaeth, Yr Alban a’r angen i ymarfer. Dechreuais ein sgwrs gan holi’r cwestiwn amlycaf efallai, pam ei bod hi’n cefnogi’r syniad o Gymru annibynnol? “Mae ‘na sawl ateb. Mae ‘na ateb academaidd mewn ffordd, neu ddeallusol, mae ‘na un greddfol efallai,” meddai’n bendant. “Mae’n bosib trin y ddau trwy ddawns. Fe nes i sioe o’r enw Cof y Corff a fues i’n darllen John Davies fflat out, gymaint ag y galle’n i. Doeddwn i ddim wedi trwytho’n hun yn hanes Cymru o’r blaen. Ro’n i’n dadansoddi hanes Cymru drwy ddadansoddi symud, shwt i ni wedi bod yn symud mewn cyfnodau arbennig. Nid gwers hanes odd’ e, ond ceisio sôn am hanes drwy ein hymateb corfforol a’n synnwyr corfforol.” Arweiniodd y cynhyrchiad at ystyried

20. sefyllfa Cymru yn ei hanfod, gan ddod i gasgliadau clir. “Yn y pendraw, fe ddes i’r casgliad y byddai o les i ni, yn seicolegol fel cenedl i fod yn annibynnol. O ran ein statws, o ran ein gwyleidd- dra, achos ni’n wylaidd iawn. R’yn ni’n derbyn lot o bethau yn ein cyflwr Prydeinig na ddylen ni ddim mewn ffordd, ac na fydden ni pe taen ni’n bobl oedd yn rhydd.” Mae’n bendant fod y seicoleg o geisio plesio yn dal Cymru’n ôl a hynny ar sawl lefel. “Fel cenedl, plesio yw’r nod, ac mae’r weithred honno wastad yn perthyn i rywun sydd ddim yn gweld ei statws yn hafal.” Wrth drafod statws, mae’r sgwrs yn symud yn naturiol efallai i gymharu sefyllfa Cymru gyda’r Alban. “Maen nhw mor hyderus, mor eofn,” meddai. “Maen nhw’n dweud yn glir, ‘Ydyn, ni am fod yn annibynnol.’ Ni bron ddim yn gallu ynganu’r geiriau. Ni’n gorfod dweud, ‘Dim eto, dim eto, popeth yn iawn, mewn ychydig flynyddoedd, peidiwch â bod ofn’.” I Eddie Ladd, mae goblygiadau’r diffyg hyder hwnnw yn rhai pellgyrhaeddol. “I ni’n rhoi ein hunain mewn twll. Ni’n ildio’r ddadl mewn ffordd. O ddweud dy fod di am weld Cymru annibynnol, yn blwmp ac yn blaen mae modd agor y drafodaeth am Brydeindod. Fe allwn ni ennill y drafodaeth neu ddim, ond o leiaf mae telerau’r drafodaeth wedi eu gosod.” Mae’n cydnabod bod sefyllfa’r Alban yn wahanol. “Wrth gwrs,” meddai, “dydyn nhw ddim wedi bod yn glwm ym Mhrydain yn yr un ffordd â ni. Dydyn nhw ddim wedi cael eu cymhathu yn yr un ffordd. Mae ei system addysg, ei system gyfreithiol wedi parhau ar wahân. Mewn rhyw ffordd neu’i gilydd, falle am fod ganddyn nhw adnoddau naturiol fel olew, maen nhw wedi gorfod wynebu’r cwestiynau yma. Wrth gwrs, mae gan Gymru adnoddau naturiol. Ond dydyn ni ddim wedi dod i’r un ddealltwriaeth â’r Albanwyr, efallai oherwydd y cyfnod yna yn y 70au barodd i ni ddeall gwerth olew a hynny am fod y gwerth wedi ei osod arno. Dyw’r gwerth ddim wedi ei osod ar ddŵr neu wynt eto. Mae dal mor annelwig. Mae angen yr hyder arnom ni i roi gwerth ar ein hadnoddau. Adnoddau sydd yn mynd i ddod yn fwy a mwy pwysig. Efallai felly, fod ein hamser ni ar ddod.” Yn bendant, mae ei gobeithion a’i gweledigaeth o Gymru annibynnol yn gwbwl glir. “Gweriniaeth. Gweriniaeth, ble mae’r

21. Gymraeg yn cael ei phriod le, hynny yw, ble mae’r Gymraeg yn hafal ac y gallwn ni gyd fod yn eofn yn ein Cymreictod,” meddai’n sicr, gan bwysleisio bod y ffordd y byddwn ni’n rhannu’r weledigaeth o Gymru annibynnol yn hollbwysig. Mae o’r farn y gall edrych ar ddisgyblaethau eraill megis dawns a pherfformio ddysgu llawer i ni ynglŷn â’r ffordd yr awn ati i gyfathrebu ein gweledigaeth. “Efallai bod angen i ni feddwl mwy am y cysyniad o annibyniaeth gan ddefnyddio’r ddisgyblaeth dwi’n rhan ohoni. Pe bawn i mewn ymarfer, fe fyddwn i’n ymarfer y darn ‘wi’ ddim yn ei licio, y darn ‘wi’n ffeindio fwyaf anodd. Fe fyddwn i’n gwneud yn siŵr mod i yn ymarfer y darn yna lot a ddim yn ei osgoi. Mae’n rhaid i ni osod ymarfer i’n hunain. Dweud yn glir, dwi’n mynd i drafod annibyniaeth. Mae’n rhaid i ni fwyta bresych mewn ffordd - gwneud y peth ni ddim yn ei lico, ond y peth fydd yn y pendraw yn gwneud lles i ni. Felly mae’n rhaid i ni ymarfer, er ein bod ni ofn trafod annibyniaeth, mae’n rhaid i ni ei drafod e, fel bod ein lleisiau ni’n mynd ymlaen yn hytrach nac am yn ôl.” Yn dilyn etholiad cyffredinol 2015, mae’n cydnabod nad yw’r dasg o reidrwydd yn mynd i fod yn un hawdd. “Fe wnaethon ni bleidleisio am fwy o Dorïaid yng Nghymru. Mae rhywfaint o’r wlad yn cydsynio gyda’i syniadaeth felly, mae’r dasg o ganlyniad yn fwy anodd. Dyw’r Torïaid ddim yn ennill tir yn yr Alban, dyw UKIP ddim yn ennill tir yno. A dyna ddangos y gwahaniaeth hanesyddol eto. Dwi ddim yn gwybod beth i ni yng Nghymru yn mynd i wneud gyda llywodraeth San Steffan a llywodraeth fan hyn sy’n ceisio atal, atal, atal, drwy roi eu troed ar y brêcs. Mae’n rhaid i ni weld bod hynny’n digwydd a’i herio.” Serch hynny, mae’n teimlo’n obeithiol. “Dwi’n ganol, fy nghanol oed nawr. Mae’r merched yn fy nheulu i yn byw yn weddol hir ar un ochor. Mae’n Anti i’n 90. Pe taswn i’n byw yn 90, wel dwi ddim am rygnu yn fy mlân a byw yn 90 mewn Cymru sydd ddim yn annibynnol!” meddai, cyn difrifoli. “Mae’n dibynnu beth sy’n digwydd. Mae ugain mlynedd yn gallu mynd yn gloi. O’r braidd y cawsom ni hyd yn oed ddatganoli, ond fel mae Richard Wyn Jones yn ddweud, fel cenedl r’yn wedi symud yn gloi o 1997 i 2010 a hawlio mwy o bwerau. Ac er bod y Llywodraeth yn gyndyn iawn o’u caniatáu nhw, o leiaf mae’r ewyllys ‘na. Felly os i ni wedi

22. symud yn gloi yn y dair blynedd ar ddeg ‘na, falle y galle’n ni symud yn gloiach ‘to. Mae’r tueddiad yno yn Ewrop, edrychwch ar Gatalwnia. Mae ‘na rywbeth ar gerdded. Efallai ein bod ni mewn cyfnod sy’n mynd i ganiatáu i bethau symud yn gyflymach?”

23. DAWNS YSBRYDION EDDIE LADD

Eddie Ladd ac Angharad Price-Jones yn perfformio yn Dawns Ysbrydion // Eddie Ladd & Angharad Price-Jones performing in Dawns Ysbrydion // Ghost Dance

Llun // Photo: Kirsten McTernan

24. “THERE SEEMS TO BE SOME KIND OF AWAKENING…” An interview with EDDIE LADD

ddie Ladd is one of our most acclaimed performers. She E first came to prominence in the early 90s as the presenter of iconic television programmes, Fideo 9 and the Slate. Over the years, she has performed with a number of dance and theatre companies including Brith Gof, Dawns Dyfed and our two national theatre companies. She has also created individual performances such asLla’th , Scarface and Caitlin. In 2015, to mark fifty years since the drowning of Cwm Celyn, Eddie Ladd led an all female cast inDawns Ysbrydion / Ghost Dance, Theatr Genedlaethol Cymru’s unrelenting story of endangered cultures, language suppression and the subjugation of nations. Taking inspiration from ghost dances performed by some of the North American First Nations, the production opened at the Edinburgh International Festival, before touring Wales. One Tuesday afternoon, as the rain lashed over Cardigan Bay, I had the opportunity to discuss over coffee her ideas on independence, Scotland, and the need for us to engage. I began our conversation by asking the obvious question perhaps, why she supported the idea of an independent Wales? “In a way, there are several answers. There’s an academic or intellectual answer, an instinctive answer perhaps,” she states firmly. “It’s possible to explore both through dance. While creating a production calledCof y Corff, I read as much as possible by the historian John Davies. I had never immersed myself in

25. the history of Wales before. I analysed the history of Wales by analysing movement, how we moved through specific periods in our history. However, it wasn’t a history lesson, but an attempt to discuss history through our physical reactions and senses.” The production led to her considering Wales’s situation in its essence, and resulted in some clear conclusions. “Ultimately, I came to the conclusion that it would benefit us psychologically as a nation to be independent both in term of our status and in terms of our humility, because we’re very humble. We accept so many things in our British condition that we shouldn’t and which we wouldn’t if we were as a people, free.” She is certain, that Wales is held back on a number of levels as a direct result of the psychology of trying to please. “As a nation, we aim to please, and that action always belongs to a people who don’t consider their status equal.” As we discuss Wales’s status as a nation, the conversation moves naturally perhaps, to Scotland. “They’re so confident, so bold,” she says. “They state so clearly, that, yes they want to be independent. We almost can’t pronounce the words. We have to say, ‘Not yet, not yet, everything is fine, in a few years, don’t be afraid’.” For Eddie Ladd, this lack of confidence has significant implications. “We’re digging ourselves a hole. We’re surrendering the debate in a way. By saying that you want to see an independent Wales, plainly and clearly, it’s possible to open that discussion on Britishness. We may win the argument, we may lose the argument, but at least the terms of the debate will have been set.” She recognizes however that the situation in Scotland is different. “Of course,” she says, “they haven’t been tied to Britain in the same way as us. They haven’t been assimilated in the same way. Their education system, their legal system have remained separate. In one way or another, maybe as they have natural resources such as oil, they’ve had to face these questions. Of course, Wales has natural resources. However, we haven’t come to the same understanding as the Scots. Perhaps, because of that period in the 70s, when the value of oil was so clearly set. We are yet to see the value of water or say wind. It’s still so imprecise. We need the confidence to value our resources. They are going to

26. become more and more important. As a result, perhaps, our time is coming. “ Her hopes and vision of an independent Wales are however, very clear. “I’d want to see a republic. A republic, where the Welsh language has its rightful place, where the Welsh language is equal, and that we can all be bold in our identity,” she says, stressing that the way we share the vision of an independent Wales is paramount. She is of the opinion that looking at other disciplines such as dance and performance could be helpful when we consider the way we communicate our vision. “Perhaps, we should think more about the way we discuss independence and consider using ideas from my discipline. If I were practising a piece, I’d practice the part that I dislike, the part I find most difficult over and over again. We should be practising, stating clearly, that we’re going to discuss independence. In a way, we need to eat cabbage - do that thing we dislike, but will ultimately be good for us. We must practice. Yes, we maybe afraid of discussing independence, but we must discuss the subject, our voices must go forward rather than back.” Following the 2015 General Election, she admits that the road ahead isn’t necessarily going to be an easy one. “We voted for more Tories in Wales. We have to accept that in some parts of the country, people agree with their ideology, the journey ahead as a result is going to be more difficult. The Tories aren’t gaining ground in Scotland, UKIP’s not gaining ground there either. And that reflects, yet again the historical difference. I don’t know what we in Wales are going to do with a Westminster Government and a Welsh Government who seem to be constantly putting their foot on the breaks. We must recognise and challenge the situation.” Nevertheless, she feels hopeful. “I’m in my mid middle age now. The women in my family live fairly long, on one side at least. My Aunt is 90. If I live to be 90, well I don’t want to labour on, living as a 90 year old in a Wales that’s not independent!” she says, before becoming more serious. “It depends what happens of course. Twenty years can fly by. We only just got devolution, but as Richard Wyn Jones states, as a nation we’ve gained greater powers very quickly from 1997 to 2011. While the Government is very reluctant to allow more powers, at least, the will is there. So if we

27. have moved fast in thirteen years, maybe we’ll move faster again. At present, there seems to be a trend in Europe, look at Catalonia. There seems to be some kind of awakening. Are we perhaps living in a period that will allow things to move faster?”

28. DOSBARTH CYFANSODDI DDOE A HEDDIW MENNA ELFYN

Gofynnaf iddynt gario gair newydd i’r dosbarth, ei dynnu yn dyner o ffynnon eu darllen a’i osod mewn piser, heb ei sarnu. Byddwn, meddwn am ei sawru, ei deimlo hyd yn oed ei yfed maes o law, ar ôl ei weld yn disgleirio, wedi’r cyfan, bu dan orchudd yn oerni’r Geiriadur nes i ni godi llwnc destun a’i groesawu o’r newydd.

29. ‘Impio’ medd un efrydydd ac rwy’n llonni bod gair mor gryf yn llamu gerbron y rhai sy’n byw yn oes yr impio cnawd a’r twcio gên. ‘Drycin’ medd un arall gan ryfeddu ato ei hun iddo’i ganfod o’r newydd, y fath air prydferth, meddai, mor wahanol yw i ‘storm.’ Ni awn ati i wrthddweud ei ddatganiad na sôn am hin na chwaith am hinsawdd, haws yw ei flasu fel mêl gloyw.

‘Ddim yn cofio’r gair,’ medd y nesa a heb ddweud yr amlwg fod yna wastad un sy’n tynnu’n groes i’r gair, esbonia mai gair oedd am y gwagle sydd rhwng dau ddant. Chwarddwn ac yn sydyn edrychwn o’r newydd ar ein gilydd ac arno am gloddio gair mor hynod, pa ots os anghofiodd. Gwenwn hyd ein gweflau, rhannu profiad a bathu gair newydd danlli am y celloedd dur a uniona ddannedd. Ond bron na theimlwn golled i’r gair droi’n amddifad, cyn canu’n iach, a chyfarch y gair nesa’, ‘tyngedfennol.’ Sobri drachefn.

30. Ac fel hyn y rhannwn iaith, y geiriau sy’n goleuo’n pwyll a’r rhai sydd yn eu twyllo hefyd. Aporia, meddwn wrthynt: y gair am ddarn anodd mewn testun a’r llwybrau mewn llên sy’n ein gyrru i dorri nid cwys ond cornel.

Nosweithiau wedyn, yng nghwmni beirdd, fe’i holwn pa eiriau sy’n dod i’r brig, un newydd ei ganfod. A medd un, bordello wrth wenu cyn nodi nad yw’n air i lafarganu mewn cwmni syber rhag mynd ar ei union i gae nos trybini.

Dywed un arall mai gair Pwyleg am y weithred o gasglu blodau gwyllt yw. A theimlwn siom am iddi ennyn ynom dusw o ddiolchgarwch cyn gwywo ar ei gwefus, a’r gair dros gof.

A heddiw, ie, heddiw, Daw’r cais i lunio cerdd am y gair ‘annibyniaeth’; a dychwelaf i sedd merch y Mans, cyn ymneilltuo’n anniddig i fyd nad yw’n bodloni enaid a di-adnod yw; ac er dyheu am fod yn rhydd, noethni’r oes a deyrnasa; ni ddaeth y gair i gyrraedd na glan na harbwr, dim ond fy ngadael yn fud, o’r gri ‘styfnig sy’n dal i suddo’r galon.

31. RECONQUISTA IWAN BALA

32. INDEPENDENCE ALYS CONRAN

Alone on social media, a woman sits between the battle of her own lines, strokes her small boy’s goodnight face and asks how he’ll find these heirloom recipes for dreams once the lifelines of his days are cut like dicing carrots ‘til there’s only aching pieces left and none are coins nor as edible as words.

What kind of street, she asks, unravels now from the insufficient line of houses where this terraced thought of hers is stacked? She can’t bring herself to give a damn, she says, for the soiled bandages of flags turning their red spined backs against the gale to catch it home, and when drunk boys also staggering back

sing of someone else’s father’s land, she shuts her ears, just asks to tend to this loved topography of bones, and blood and peculiar nerves, living, as each small body lives, to take its steps, upright and freestanding on two feet, facing into the bad and big weather as it grows to brandish its own mind.

33. GOLYGFA 6: CAEREDIN 14.ii.15 ELIS DAFYDD

Efallai na fyddwn fel hyn am byth, ac y daw trefn i geulo’n gwaed. Efallai yr erfyniwn am faddau cariad na ddigwyddodd, ac y gwagiwn boteli llawn i lawr y draen.

Ond bu gobaith, unwaith, yn darnio amynedd dynion brau. Gwelsom fwrllwch o wreichion tawel pan oedd y nos yn bygwth sgwrsio â’r wawr. Gall gobaith fod eto, yma, rhyngom.

Gafaelwn ynddo: achos heno, heno, ti’n ddoniol, ti’n ddifyr – yn ystyr newydd ac yn weddi wahanol. Yng nghanol y miri, ti’n dweud geiriau bach diddig rhwng geiriau bach peryg a geiriau bach gwirion. Efallai, un diwrnod, y bydd gwg rhwng dy ruddia’, ond os ca’ i, cariad, mi gofia’ i di fel’ma.

Mae gwin y ddinas yn boddi’n gofidiau a’r gwydr sy ’di torri rhwng y byrddau’n disgleirio fel sêr; mae ein hen drawiadau ni’n gerddi newydd, a’n canu bron â deffro’r byd. Fe gawn greu cyfrinachau wrth sbïo ar yr awyr, a chawn wylo’r dagrau sydd yng ngwaddod ein mêr. Mi snortiwn ni hiraeth, mi swigiwn bechodau ein hieuenctid gwyn ac fe gaiff amser, cariad, ein cofio ni fel hyn.

34. YMLAEN I RYDDID, PENYBERTH 1997 MARIAN DELYTH

35. DAW DYDD BYDD MAWR Y RHAI BYCHAIN JON GOWER

id yw fy mrawd, Alun yn fodlon dod mewn i’r lolfa yn ein tŷ N ni oherwydd y llun sy’n hongian uwchben y lle tân. Mae’r gwaith, “Y Tri” yn un o nifer o weithiau sy’n dwyn yr un teitl, gan yr artist Ifor Davies o Benarth. Mae’r llun olew yn portreadu Saunders Lewis, D.J. Williams a Lewis Valentine. Yn y cefndir mae ysgol fomio Penyberth yn llosgi ac mae’r paent coch yn y llun wedi ei gymysgu gan ddefnyddio pridd o Fynydd Epynt, ble disodlwyd cymdeithas Gymraeg ei hiaith er mwyn troi tir fferm i wasanaeth milwrol ar ddechrau’r Ail Ryfel Byd. Mae’n waith gwleidyddol, heriol, radical ac yn un sy’n siarad yn huawdl â mi am genedlaetholdeb, ac yn wir, am genedlgarwch. Ond mae fy mrawd yn casáu cenedlaetholwyr, a hynny yn sgil yr hyn sydd wedi digwydd yn enw ac ystyr y gair, mewn rhannau eraill o’r byd, yng nghyfnodau gwahanol o hanes. Nawr, dwi’n caru fy mrawd a dwi’n siŵr ei fod e’n caru Cymru. Ond nid yw’r ffordd rydym yn mynegi’r cariad hwnnw at ein mamwlad yn cyd-fynd. Dwi’n ceisio esbonio’r cariad hwnnw i fi fy hun, a, gobeithio, i eraill, drwy fy ngwaith creadigol, boed hynny’n nofelau neu ddarnau theatr. Mae e, Alun, yn gweiddi ei hunan yn groch wrth wylio’r tîm rygbi ar y teledu yn ei gartref yn Essex. Eto, dwi’n siŵr ei fod ef, fel minnau yn breuddwydio, ac yn wir yn dyheu am Gymru sy’n well, yn fwy hunan sicr, sy’n delio da thlodi, sy’n poeni am urddas pob cyd-ddyn a dynes. Ond mae’r

36. gair na fel mur rhyngom, ac os taw’r peth sydd yn y fantol yw dyfodol ein gwlad, mae angen ffordd i dynnu pawb at ei gilydd. Ond drwy drafodaeth fyw, gynhwysfawr sy’n chwilio ambell waith, am un syniad da, y gall pawb ei gefnogi, credaf fod hyn yn bosib. Gall hyn ddod gan unrhyw blaid – beth ddigwyddodd i’r syniad o drefnu gwleidyddiaeth mewn ffordd an-San-Steffanaidd gyda mwy o drafod a llai o gecru? Gall y syniad fod yn rhywbeth werth dim byd mwy na phum ceiniog, fel pris prynu bag plastig mewn siop, sydd wedi cyfrannu’n fawr at yr amgylchedd ac at ymwybyddiaeth o’r amgylchedd mewn amser cymharol fyr. O’r fan yna, mae’n bosib symud ymlaen a thrafod, yn y pen draw, y syniad, o leiaf, o greu gwlad sydd ddim yn gwastraffu unrhyw beth, zero waste, ys dywed pobl Seland Newydd, ble maen nhw wedi lleihau safleoedd sbwriel o dros 300 yn yr 1990au i ryw 100 erbyn heddiw. Mae codi treth am ddiodydd yn llawn siwgr, ceisio creu gwlad amlieithog, cynnig presgripsiwn neu docyn bws am ddim, yn bethau mae anad pawb yn cymeradwyo. Beth am greu banc o syniadau felly? Un ffefryn personol fyddai ceisio sicrhau bod pob screen-saver yng Nghymru yn waith celf Cymreig, gyda chwmnïau mawrion yn noddi artistiaid unigol, neu ysgolion yn defnyddio gwaith gan rywun sy’n byw o fewn eu dalgylch. Mae pobl dipyn mwy clyfar na minnau yn medru deall cenedlaetholdeb yn ymenyddol, ac yn medru trafod methiant, neu lwyddiant y fath beth. Ond i mi mae’n rhywbeth mwy greddfol, yn deimlad o berthyn, yn gariad at y syniad o wlad, heb sôn am y wlad ei hunan, a pharch at yr hyn a grëwyd gan ein cyndeidiau, drwy lafur caled, dygnwch pur a dioddefaint. Ond mwy o siarad? I ba ddiben, gan fod angen osgoi agor siop siarad arall onid oes? Oherwydd taw siawns i freuddwydio am ddyfodol gwell yw un o seiliau fy nghenedlaetholdeb (fel sy’n wir am rhai o’m ffrindiau Llafur, wrth gwrs). Buaswn am drafod un uchelgais cenedlaethol, sef creu gwlad hyddysg, gwladsmart , ys dywed y Sais. Mae rhywbeth mawr wedi mynd o’i le yn ystod fy mywyd innau. Tyfais i fyny mewn gwlad oedd yn parchu addysg, ac yn allforio athrawon. Nawr, mae anllythrennedd yn crwydro’r tir megis bwgan.

37. Hanner canrif yn ôl roedd fy nhad-cu yn arfer eistedd wrth y tân glo yn adrodd storïau i mi, ac yn mynnu fy mod i’n darllen, darllen, darllen. Dim yn rhyfedd yn hynny oni bai eich bod yn cofio nad oedd yr hen ŵr yn medru darllen. Eto, roedd yn gwybod gwerth addysg, a’r gwirionedd yn y ddihareb, gorau arf, arf dysg. Roedd y gymdeithas o’n cwmpas yn nabod y gwerth hwnnw hefyd, gan droi ceiniogau prin yn llyfrgelloedd llawn. Darllenais fy ffordd drwy holl lyfrau llyfrgell y pentref, gan gynnwys llyfrau od ac annisgwyl megis The Birds of Surrey a How to Breed Marmosets. Bellach, ry’n ni’n cau ein llyfrgelloedd, gan amddifadu cymunedau cyfan o’r ffynonellau o wybodaeth, y diléit geiriol, y modd i ddarllen yn eang, yn gyson ac yn dda. Mae’n bla, ac yn sialens. Ac er bod gwleidyddion a chyrff cyhoeddus, heb sôn am elusennau yn gwneud eu gorau, mae fel petai wedi mynd yn drech na ni. Ambell waith, mae rhywun yn teimlo taw’r broblem gydag addysg yw bod gwleidydd byth yn medru derbyn y clod na chymryd y bai gan fod ffrwyth llafur a gwireddiad polisi yn digwydd ymhell i’r dyfodol. Ond dyna’r hyn sydd ei angen, efallai. Cynllunio gyda’r nod o newid pethau’n llwyr o fewn ugain mlynedd. Cyn bod Cymru’n dlawd yn feddyliol fel y mae hi yn faterol yn awr. Ddechrau’r ganrif ddiwethaf llwyddodd criw disglair o sgwennwyr i esgor ar wlad fodern. Yn ei lyfr Inventing Ireland mae’r ysgolhaig Declan Kibberd yn dangos y daeth Iwerddon i fodolaeth oherwydd tri pheth. Yn gyntaf roedd y geiriau Sinn Fein (ni ein hunain) yn cysylltu gyda’r syniad o gymuned hanesyddol, oedd â syniad clir o’i hunan ymhell cyn cenedlaetholdeb fodern a’r genedl-wladwriaeth. Yn ail, Lloegr oedd wedi creu Iwerddon, yn debyg iawn i’r ffordd yr oedd yr Almaenwyr wedi cyfrannu tuag at enwi ac adnabod Ffrainc. Yn drydydd tyfodd, a thyfwyd y syniad o Iwerddon gan bobl alltud, gan fod alltudiaeth wedi bod yn rhyw fath o feithrinfa i genedlaetholdeb. Yn hyn o beth roedd profiad Iwerddon a’r Alban yn wahanol iawn i Gymru a ddenodd lu o bobl i fyw yma yn ystod y chwyldro diwydiannol, tra bod y gwledydd eraill wedi gweld pobl yn alltudio wrth y fil. Hawdd deall apêl y syniad o gartref i W.B. Yeats, Oscar Wilde a Bernard Shaw. Wrth iddynt ddychwelyd i Ddulyn, i greu, cecru, rhannu eu breuddwydion a’u dyheadau, gan arwain at

38. ddim byd llai na diwygiad llenyddol, a helpodd greu yn ei dro “adnewyddiad o ymwybyddiaeth Wyddelig a dealltwriaeth newydd o wleidyddiaeth, economeg, athroniaeth, chwaraeon, iaith a diwylliant yn ei ystyr ehangach.” Does gen i ddim amheuaeth fod ‘na genhedlaeth ddisglair o awduron a beirdd yn codi yma yng Nghymru. Nid bod hynny’n golygu bod pob un ohonynt yn rhannu’r un dyheadau gwleidyddol. Mae llefydd sydd wedi ffynnu’n ddiwylliannol, Athen yng nghyfnod Picles, Berlin yng nghyfnod y Weimar, Llundain yng nghyfnod Elisabeth 1af a Fienna ddwywaith, oll wedi bod yn llefydd ble mae pobl wedi siarad â’i gilydd, boed hynny mewn agora, siop goffi neu ystafell de. Mae ‘na wers yma’n rhywle. Pan oeddwn yn ifanc, cofiaf resynu at y ffaith fy mod yn British subject, term gwasaidd, cyfansoddiadol ffiwdal. Diolch byth nad yw’r term yn briodol heddiw. Nawr, yn ôl fy mhasport, dwi’n un o ddinasyddion Ewrop, ond cyn hynny, wastad, cyn unrhyw beth arall, dwi’n Gymro. Ond nid yw fy Nghymru, y ffordd dwi’n gweld a theimlo Cymru, yn cwmpasu pawb, megis rhai o’m ffrindiau, gyda’u syniadau gwleidyddol tra gwahanol i’m rhai i. Efallai taw iddyn nhw y dylwn ysgrifennu hyn, yn y gobaith o ysgogi gwlad sy’n well, i bawb gan fod unrhyw freuddwyd neu weledigaeth yn ddim byd os nad yw’n bosib ei rhannu. O wneud pethau’n wahanol, gallem drwy hynny, efallai arwain y byd mewn ambell beth, fel y gwnaethom o’r blaen, pan oedd glo yn ei anterth, dysg yn cael ei barchu yn yr ysgolion, a Duw yn cael ei barchu yn y capeli. Mae ‘na ffordd i gwmpasu trwch helaethaf y bobl a hynny drwy wneud pethau’n dda, mewn ffordd oleuedig. Yn aml, mae hyn yn gofyn am fwy na thinc o’r radical yn ein ffordd o feddwl. Ond does dim rhaid i’r syniad fod yn fawr, neu’n rhy heriol. Gan gofio’r gwirionedd yn yr hen ddihareb ‘Y mae gweithred yn well na gair.’ Daw dydd bydd mawr y rhai bychain. Mae ‘na gymaint yn wir yn hynny hefyd.

39. Y TRI IFOR DAVIES

40. ACTIONS SPEAK LOUDER THAN WORDS JON GOWER cyfieithiad Mari Siôn

y brother, Alun, won’t come into the lounge in our house M because of the artwork hanging above the fireplace. The artwork, “Y Tri” is one of a number of works, bearing the same title, by the artist Ifor Davies, from Penarth. The oil painting portrays Saunders Lewis, Lewis Valentine, and D.J. Williams. In the background, the Penyberth bombing school burns while the red paint used has been mixed with soil from Epynt Mountain, there a Welsh-speaking community was displaced in order to turn farmland into military land at the beginning of the Second World War. It is a political, radical, challenging work, one that speaks eloquently to me about nationalism, and indeed patriotism. But my brother hates nationalists, in light of what has happened in the name and meaning of the word, in other parts of the world, during different periods in history. Now, I love my brother and I’m sure that he loves Wales. But the way we express that love for our motherland is not aligned. I try and explain that love to myself, and, hopefully, to others, through my creative work, be they novels or pieces of theatre. Alun, will shout loudly and vehemently whilst watching the rugby team on television at his home in Essex. Again, I’m sure that he like me, dreams, indeed longs for a better Wales, a Wales that is more self assured, deals with poverty, is concerned with the dignity of every man and woman jointly. But that word is like a wall between us, and if what is at stake is the future of our country, we need a way to pull together.

41. Through a comprehensive discussion that searches occasionally, for one good idea everyone can support, I believe, that this is possible. This can come from any party – what happened to the idea of organising politics in a non-Westminster way, with more discussion and less bickering? The idea can be something worth nothing more than five pence, such as the price of a plastic bag. That initiative has contributed greatly to the environment and our awareness of the environment, in a relatively short space of time. From there, it is possible to move forward and discuss, the idea, at least, of creating a country that doesn’t waste anything, zero waste, as the people of New Zealand would say, who have reduced the number of landfill sites from over 300 in the 1990s to around 100 today. Raising a tax on sugary drinks, trying to create a multilingual country, offering free prescriptions or bus passes, are all ideas that nearly everyone support. What about creating a bank of similar ideas? One personal favourite would be ensuring that all screen-savers in Wales display Welsh artwork, with large companies sponsoring individual artists, or schools using the work of an artist who lives within their area. Smarter people than me can understand nationalism intellectually, and are able to discuss the failure or success of such a thing. But for me it is something more instinctive, a sense of belonging, a love for a concept of a country, not to mention the country itself, and respect for what was created by our ancestors, through hard labour, pure endurance and suffering. But more talk? To what purpose, don’t we need to avoid opening another talking shop? The chance to dream of a better future is one of the foundations of my nationalism (as is the case with some of my Labour friends, of course). I would like to discuss one national ambition, namely to create a smart nation. Something substantial has gone wrong during my life time. I grew up in a country which respected education, and exported teachers. Now, illiteracy wanders the land like a ghost. Half a century ago my grandfather used to sit by the fire telling me stories, and insisted that I read, read, read. Nothing strange in that until you remember the old man was unable to read. Yet, he knew the value of education, and the truth in

42. the Welsh proverb, ‘gorau arf, arf dysg’ (the best weapon is the weapon of learning). The community around us understood that value too, turning scarce pennies into full libraries. I read my way through all the village library books, including strange and unexpected books such asThe Birds of Surrey and How to Breed Marmosets. Now, we’re closing our libraries, depriving entire communities of sources of knowledge, the opportunity to delight at words and the opportunity to read well, widely and consistently. It’s a plague, and a challenge. And while politicians and public bodies, not to mention charities are doing their best, it’s as if the problem has overwhelmed us. Occasionally, you feel that the problem with education is that a politician will never be able to take the credit or the blame as the fruits of their labour and the fulfillment of their policies occur well into the future. But perhaps, that is what is needed. Planning with the aim of changing things entirely within twenty years. Before the Welsh are as poor intellectually as they are currently materially. At the beginning of the last century, a bright set of writers delivered a modern country. In his book Inventing Ireland the scholar Declan Kibberd demonstrated that Ireland came into existence as a result of three things. First, the wordsSinn Fein (roughly meaning ourselves) linked with the idea of a historic community, with a clear idea of itself, long before modern nationalism and the nation state. Secondly, England had created Ireland, very similar to the way the Germans contributed towards the naming and identification of France. Thirdly, the idea of Ireland was sown by people in exile, the diaspora being a nursery for nationalism. In this regard the experiences of Ireland and Scotland are very different to the experience of Wales, where many people were attracted to live here during the industrial revolution, as opposed to the mass migration in other countries. It is easy to understand how the idea of home would appeal to W.B. Yeats, Oscar Wilde and Bernard Shaw. As they returned to Dublin, to create, wrangle, share their dreams and aspirations, resulting in nothing less than a literary reformation, that in turn, helped create a renewal of Irish awareness and a new understanding of politics, economics, philosophy, sports, language and culture in its wider sense.

43. I have no doubt that a bright generation of writers and poets is rising here in Wales. However, that does not mean that every one of them shares the same political aspirations. Places that have flourished culturally, Athens in the age of Picles, Berlin in the age of Weimar, London in the age of Elizabeth I, and Vienna twice, have all been places where people have discussed with each other, be that in an agora, a coffee shop or tea room. There’s a lesson to be learned somewhere. When I was young, I remember deploring the fact that I was a British subject, such a subservient, constitutional feudal term. Thank goodness that the term is not appropriate today. According to my passport, I am now a European citizen, but before that, before anything else, I’m always Welsh. But my Wales, the way I see and feel Wales, does not encompass everyone, such as some of my friends, with their differing political ideas. Perhaps I should write this piece for them, in the hope of stimulating a country that is better for everyone, because any dream or vision is nothing if not shared. By doing things differently, we could perhaps lead the world in a few things, as we did before, when coal was in its heyday, learning respected in schools, and God respected in the chapels. By doing things well, in an enlightened way, we could encompass the vast majority of people. Often, this requires thinking with more than a hint of the radical. However, the idea doesn’t have to be big, or too challenging. Bearing in mind the truth in the proverb ‘That action speaks louder than words.’ Mighty oaks from little acorns grow. There is much truth in that too.

44. CWIFFDDYN! EURIG SALISBURY Cadwyn o englynion a ddarllenwyd yn noson farddoniaeth ‘Siwper Cêt ac Ambell Fêt’ yng Nghlwb Rygbi Dinbych, yn ystod Eisteddfod Genedlaethol 2013. Ysbrydolwyd y gerdd gan boster gwych a luniodd Rhys Aneurin i hysbysebu’r noson.

Yn fy eiliadau euog – o dro i dro Daw rhyw awydd niwlog Drosof fel cawod wresog I wisgo lan mewn glas glog,

Ie, clogyn glaswyn, gloywsyth – efo S Fawr, fawr fy ngwehelyth Arno fo ... ni byddwn fyth Yn dwlsyn, ond yn dalsyth,

Yn dal a chystal â chan – gwr arall, Gwir arwr fel Batman, A phen fy nghwiff fy hunan Drwy’r night sky oleuai lan.

O lan i lan, hen elynion – filoedd A falwn yn deilchion, Gan dagu hen daeogion Yr un modd (fel Rhun ym Môn).

O Fôn i doeon Caerdydd – rhoddwn gerdd (Un gaeth) i’r holl drefydd, A dweud y gair (gair fu’n gudd) ANNIBYNIAETH wnawn beunydd.

45. Bob dydd fe fydd ambell fêt – efo mi Yn fy mhen fel sicret, R.S., Iolo (gwyr solet) Ac Alan, Cynan a Kate.

Kate Roberts, paffwraig gytsi – ’da Wiliam ‘The Man of Steel’ Salesbury. Twm o’r Nant? Vigilante. CGI? Gwell Thomas Gee.

Ond gee, i ’nhyb i gall byd – hen arwyr Ymhen hir droi’n rhithfyd, Rhag dioddef byddwn hefyd Am wisgo masg mwy o hyd,

A’r hud, ni allai’r hud barhau – yn ôl Yr awn i fel chithau At wlad heb ddisgwyliadau, Gwlad â’i cheg lwyd wedi’i chau,

Cau’r geiriau a throi’r goriad – rhoi dros go’r Rhodres gynt dan gaead, A’r hen glog a rôi i’n gwlad Reolaeth, am ryw eiliad.

46. SIWPER CÊT AC AMBELL FÊT RHYS ANEURIN

47. INDEPENDENCE DAY JOHN BARNIE

That day, I walked through the woods to Clarach and along the cliffs to Borth; the sea turned blue — green — slate —

then blue again as cloud-shadow slid over the deeps of Cantre’r Gwaelod; that day, we gave back all the OBE’s,

they made a glittering pile on the steps of Number 10, knighthoods, too, stuffed in bags, and lords said Sori‘ ’

they’d done it for themselves not Wales (though we’d known that all along); a gannet flew past heading north,

stopping to fish, flash-white in the sun, and choughs with sharp cries swept down four-hundred-million-year cliffs;

that day, the Union Jack was returned with a note saying ‘thanks for the loan’, while stonechats fluttered on gorse

and kestrels peered out of turrets of air; everything was the same, but different, because that day we were free.

48. LEAVING THE RELATIONSHIP JASMINE DONAHAYE

ne of the most memorable satires on social media during O the lead-up to the Scottish independence referendum depicted a glum David Cameron ‘texting other former colonies to see if they’re single right now’. It captured the familiar, painful dynamics of a relationship in crisis, but it suggested, too, the more invisible dynamics of the relationship between England and Wales. ‘It’s complicated,’ read Wales’s status in another meme that put the four nations together in variants of Facebook relationship choices. On the surface of it, this was a joke about the ‘complications’ of Wales being in a polyamorous partnership with the other nations. Less humorously, however, it pointed to the possibilities of seeing Wales as the partner in an abusive relationship. Of course it’s dangerous to psychologise a national relationship like this. It is inaccurate, and it risks demeaning the lived reality of individuals who suffer abuse. Nevertheless, to look at the relationship in this way is suggestive and revealing, if not, perhaps, particularly original. In an abusive relationship, no matter how damaging and disempowering, you don’t seek separation or autonomy, because you are afraid of what it would entail. Your partner tells you – and you internalise the message and make it your own belief – that you are not capable or strong enough to look after yourself: you are unworldly, inexperienced; you lack the skills, characteristics and resources you need to make it on your own. Above all you are

49. not a worthy enough person for your own needs and desires to be taken seriously. Because you internalise all that your partner says of you, at heart you know you are lacking in some essential quality or characteristic that others have. You are not equal. You therefore do not have the right to equal consideration. You haven’t earned it, and you can’t earn it, because that right is something innate, not acquired. In the strange tautology of power relations, the wherewithal to oppress is itself evidence of the inalienable right to the power to oppress. You do not have that right, you understand, because you are lacking – and not claiming that right to equal consideration perpetuates the authority accorded to your oppressor to judge you as lacking. Externalising your worth, seeking esteem from your oppressor who withholds it, you are unable to develop the capacity to judge your worth for yourself. Under these circumstances you cannot gain self-esteem. Even recognition from outside, though you seek after it and beg for it, will never overcome your deep sense of lacking something essential that others have. Though you are abjectly grateful for praise, you never trust it, because you know it isn’t really earned. You believe – you know – yourself to be essentially still unworthy, no matter the particular achievement for which you are recognised. You might cope with self-doubt by pre-emptively finding fault with yourself before your oppressive partner can assail you, in a kind of defensive self-hatred (as perhaps Caradoc Evans did withMy People). Or you might seek to hide self-doubt through overcompensatory belligerent pride (as in rugby, maybe). Driven by that pride, you deny your faults, repudiate criticism, react with outraged hurt to every perceived slight. There’s no expression of pride, in these subjugated circumstances, that isn’t defensive. It is pride despite – despite your failure to be something different or better, despite your lack of self-worth. It is apologetic pride, self-hating pride. Expressing that hurt pride, feeding it, using it as a basis to object to an injustice against you, you perpetuate your one-down position. You are always making a case for others to take you seriously, to recognise you, to validate you – and thereby you accord to others, and in particular to your

50. oppressor, the authority to judge you, instead of claiming that authority for yourself. Belligerently or deferentially you seek to prove through good behaviour, or through demonstrating your capability, that you are equal, that you are not lacking – an effort which, in the manipulative psychological ‘gaslighting’ logic of the abusive relationship, is itself evidence that you are indeed lacking. Accordingly, as a country we go to Westminster to plead for little things: for more pocket money, or for a new coat, or maybe at last to be allowed to open our own bank account. We hardly recognise our collective abjection. We might baulk at the humiliation of living in a perpetual adult adolescence, but most hardly feel it as humiliation: this is merely the natural, normal state of affairs. Many of us have so thoroughly internalised the abuser’s psychological manipulation that we believe to express the desire for something different from what we have is dangerous evidence of impaired judgement, and therefore of incapacity – which is to say that to express a desire for autonomy in itself demonstrates our incapacity for dealing with autonomy. Asking for a change in the relationship, to be valued differently, we are still making the case to the powerful partner, not to ourselves: it still locates the power of moral judgement in the oppressive partner – and so, indeed, does focusing on the oppression itself. Though the invocation of oppression might draw us together – as in Isaiah Berlin’s formulation of nationalism as a reaction to a collective wound – in fact this reinforces and reiterates our one-down relationship rather than challenging it. We do not need to depend on that history of oppression in order to be something as a nation. What makes us a nation worthy of esteem and of equal consideration is not a present tenuous existence despite the depredations of the past; it is not because of heroism or survival, or because of still being hereer gwaethaf pawb a phopeth. Many of Wales’s residents were not here: for some it is not the land of our fathers (or mothers); our ancestors did not experience colonialism or the sense of our country and our language being sucked away from under our feet by a voracious wind, as JR Jones put it. Many of us are here now, not ‘despite everything and everyone’, but because of it.

51. We can be a nation because of it, too – messy, contradictory and complex, like all nations. We can be a nation because we choose to take charge of our relationships with one another, because we wish to organise ourselves and determine our situation in the world, and because we claim the right to be treated equally. Our claiming that right does not have to be premised on some impossible certainty that, unlike any other nation, we can manage things particularly well, or better than anyone else. We can’t. We are as likely to make a mess of it as any other emerging independent country. Just as we do notlack some innate quality that other nations have, so, too, we do not possess some unique quality that other nations lack. We are much like anyone else, and therefore, much like anyone else, we are equally capable of changing our circumstances, and taking charge of ourselves. We will not earn respect and therefore permission and the right to greater autonomy by good behaviour, by asking nicely – nor by shouting outrage at every objectionable characterisation of the country, or its culture, or its language. No one will listen to our pleas and grant it to us: an imbalance of power is not righted by an argument or a moral case, and making that argument or case cedes power to the powerful. Nor will change come of making the case to those for whom the belief that we can’t make it on our own is so normalised, so deeply internalised, that it is not visible as a belief or a judgement from outside, but is experienced instead as an unassailable and natural truth. Many people are never able to leave an abusive relationship, and many who do leave nevertheless continue at one remove in the damaging power dynamic that they try to escape, living in ways that are still determined and shaped by fear and by their oppressors. But some people do leave, do start out on their own. Sometimes that becomes possible when we see ourselves through others’ eyes for the first time – see ourselves fearful, scrabbling and abject, and understand the depths of our degradation. That moment of exposure and realisation can, perversely, trigger the beginning of self-esteem – which is to say a judgement by ourselves of our own worth, our own right to equal consideration, and a determination to focus not on present or past

52. injustice, in which we are always the weak party, but on future empowerment. Our relationship with the Union is likely always to be characterised as ‘it’s complicated’, but we can make that complication one of our choosing, rather than one that is handed to us. In abusive relationships it is with this kind of self-esteem that self-empowerment begins, a self-empowerment that can, in the end, lead to self-determination.

53. CLUSTNODAU RUTH JÊN

54. GADAEL Y BERTHYNAS JASMINE DONAHAYE cyfieithiad Mari Siôn

r y cyfryngau cymdeithasol yn y cyfnod cyn refferendwm A yr Alban, cafwyd dychan cofiadwy lle roedd David Cameron digalon o’r olwg yn ‘anfon negeseuon testun at gyn- drefedigaethau gan holi oedden nhw’n sengl ar hyn o bryd.’ Llwyddodd i ddal deinameg poenus a chyfarwydd perthynas mewn argyfwng, gan awgrymu hefyd y ddeinameg fwy anweledig sef perthynas Cymru a Lloegr. ‘Mae’n gymhleth’, oedd statws Cymru mewn meme arall a gyflwynodd y pedair cenedl mewn gwahanol amrywiadau o’u dewisiadau perthynas ar Facebook. Ar yr wyneb, dyma jôc am ‘gymhlethdodau’ perthynas agored Cymru gyda’r cenhedloedd eraill. Ond yn llai doniol, awgrymodd hefyd y posibilrwydd o weld Cymru fel cymar mewn perthynas ormesol. Mae’n beryglus, wrth gwrs, seicdreiddio i berthynas genedlaethol yn y fath fodd. Mae’n anghywir, gan beryglu diraddio gwirionedd sefyllfa unigolion sy’n dioddef o gamdriniaeth. Er hynny, mae edrych ar y berthynas yn y modd hwn yn awgrymog a dadlennol, er nad yw efallai’n arbennig o wreiddiol. Mewn perthynas ormesol, nid yw’r unigolyn yn ceisio gwahanu neu ymreolaeth, a hynny am ei bod yn bryderus ynglŷn â goblygiadau hynny, waeth pa mor niweidiol neu ddi-rym fo hynny. Bydd eich cymar yn dweud nad oes gennych mo’r gallu na’r cryfder i edrych ar ôl eich hun: rydych chi’n rhy ddiniwed, yn ddibrofiad; a heb feddu’r sgiliau angenrheidiol, na’r nodweddion nac ychwaith yr adnoddau hynny i lwyddo ar eich pen eich hun - ac fe fyddwch yn mewnoli’r neges honno, ac yn ei chredu. Yn anad dim, nid ydych yn deilwng i gael eich cymryd o ddifri, na chwaith eich anghenion na’ch dyheadau personol.

55. A gan y byddwch yn derbyn popeth y bydd eich cymar yn ei ddweud amdanoch chi, fe wyddoch yn eich calon nad ydych yn meddu’r nodweddion angenrheidiol hynny sydd gan eraill. Nid ydych yn gyfartal. O ganlyniad, does ganddo’ch chi mo’r hawl i ystyriaeth gyfartal. Nid ydych wedi ennill yr hawl honno, a does dim modd i chi ei hennill chwaith, a hynny am ei bod yn hawl gynhenid, ac nid yn hawl a ddaw i’ch meddiant. Yn nhawtoleg rhyfedd perthnasau grym, mae’r modd o ormesu ynddo’i hun yn dystiolaeth o’r hawl ddiymwad i ormesu. Deallwch, nad oes ganddo’ch chi mo’r hawl honno, a hynny am eich bod yn ddiffygiol. Drwy beidio mynnu’r hawl i ystyriaeth gyfartal byddwch yn caniatáu awdurdod y gormeswr i’ch barnu’n ddiffygiol. Gan allanoli eich gwerth, ceisio parch gan ormeswr sy’n ei ddal yn ôl, does dim modd i chi ddatblygu’r ddawn i farnu eich gwerth eich hun. O dan y fath amgylchiadau, does dim modd ennill hunan- barch. Mae hyd yn oed cydnabyddiaeth o’r tu allan, er eich bod yn chwilio, yn wir yn erfyn amdano, yn methu gorchfygu’r teimlad dwfn nad oes gyda chi’r rhywbeth hanfodol yna sydd gan eraill. Ac er y byddwch chi’n derbyn canmoliaeth yn druenus ddiolchgar, fyddwch chi ddim yn ei gredu, am y gwyddoch nad ydych mewn gwirionedd wedi ei haeddu. Fe gredwch - yn wir fe wyddoch - eich bod yn annheilwng o hyd, waeth beth fyddwch yn ei gyflawni. Efallai y byddwch yn dygymod gyda’r hunan amheuaeth drwy weld bai arnoch chi eich hun cyn i’ch cymar gormesol wneud, a hynny mewn rhyw weithred amddiffynnol o hunan gasineb (fel y gwnaeth Caradoc Evans yn My People efallai). Efallai y byddwch chi’n ceisio cuddio unrhyw hunan amheuaeth drwy falchder dros ben llestri ymosodol bron (wrth wylio rygbi, efallai). Wedi eich gyrru gan y balchder hwnnw, byddwch yn gwadu eich beiau ac yn gwrthod derbyn beirniadaeth, yn gweiddi gwarth at bob sarhad canfyddedig. Mewn amgylchiadau o’r fath mae pob mynegiant o falchder yn amddiffynnol. Mae’n falchder er gwaethaf - er gwaethaf eich methiant i fod yn rhywbeth gwell neu wahanol, ac er gwaethaf eich diffyg hunanwerth. Mae’n falchder sy’n ymddiheuro, yn falchder sy’n casáu ei hun. Drwy fynegi’r balchder clwyfus hwnnw, ei fwydo, a’i ddefnyddio fel sylfaen i wrthwynebu’r anghyfiawnder yn eich erbyn, byddwch yn

56. atgyfnerthu’r sefyllfa. Fe fyddwch yn dadlau o hyd y dylai eraill eich cymryd o ddifri, eich cydnabod, eich dilysu - ac o ganlyniad byddwch yn rhoi’r awdurdod i eraill, yn bennaf eich gormeswr i’ch barnu, yn hytrach na hawlio’r awdurdod hwnnw eich hun. Yn ymosodol neu wedi ymostwng, ceisiwch brofi drwy ymddygiad da, neu eich gallu, eich bod yn gyfartal, nad ydych yn ddiffygiol. Ymdrech yw, sydd o ddilyn rhesymeg seicolegol ystrywgar ‘gaslighting’ y berthynas sy’n ormesol, yn dystiolaeth ynddo’i hun eich bod yn ddiffygiol. Yn unol â hynny, fel gwlad fe awn at San Steffan i bledio am y pethau bychain: am fwy o arian poced, neu gôt newydd, neu’r hawl efallai i agor cyfri banc. Prin y byddwn ni’n cydnabod ein dineddu torfol. A ninnau’n oedolion, mae’n bosib y byddwn ni’n arswydo o fyw fel pe tasem mewn rhyw lencyndod tragwyddol, ond i’r mwyafrif does dim cywilydd: dyma’r drefn arferol, naturiol. Mae nifer ohonom wedi derbyn mor ddwfn ddefnydd y gormeswr o seicoleg nes ein bod yn credu bod mynegi’r awydd am rywbeth gwahanol yn dystiolaeth beryglus o farn ddiffygiol, ac o ganlyniad anallu - hynny ydi, bod galw am ymreolaeth ynddo’i hun yn brawf o’n hanallu i ddelio gydag ymreolaeth. O ofyn am newid yn y berthynas, a chael ein gwerthfawrogi mewn ffordd wahanol, rydym yn parhau i gynnal achos y cymar grymus yn hytrach na ni ein hunain; mae’n gosod grym y farn foesol gyda’r partner gormesol – mae canolbwyntio ar y gormes ei hun yn gwneud yr un peth hefyd. Er bod y gormes efallai yn dod â ni ynghyd - fel ffurfio cenedlaetholdeb Isaiah Berlin fel ymateb i glwyf torfol agored - mae hyn mewn gwirionedd yn atgyfnerthu ac ailddatgan ein perthynas ddiffygiol yn hytrach na’i herio. Er mwyn ymdebygu i genedl, nid yw dibynnu ar hanes ein gormes yn angenrheidiol. Nid ein bodolaeth ddisylwedd bresennol, a hynny er gwaethaf anrhaith a difrod y gorffennol, yw’r hyn sy’n ein gwneud yn genedl sy’n deilwng o barch ac ystyriaeth gyfartal; nid arwriaeth na’n goroesiad, na’r ffaith ein bod ni yma o hyd er gwaethaf pawb a phopeth. Doedd nifer o ddinasyddion Cymru ddim yma: i rai nid dyma hen wlad ein tadau (na chwaith ein mamau); ni phrofodd ein cyn deidiau drefedigaethu neu’r ymdeimlad fod ein gwlad a’n hiaith yn cael ei sugno i ffwrdd oddi wrthym gan ‘lyncwynt gwancus’, fel y’i

57. disgrifiwyd gan J. R. Jones. Mae nifer ohonom yma nawr, nid ‘er gwaethaf pawb a phopeth’, ond o’i herwydd. Fe allwn hefyd fod yn genedl o’i herwydd - yn flêr, yn gymhleth, gan wrthddweud ein hunan, fel pob cenedl. Gallwn fod yn genedl am i ni benderfynu bod yn gyfrifol am ein perthynas gyda’n gilydd, am ein bod ni’n dymuno trefnu ein hunain a phenderfynu ein lle yn y byd, am i ni fynnu’r hawl i gael ein trin yn gyfartal. Does dim rhaid bod mynnu’r hawl honno yn gynsail i sicrwydd amhosib, ein bod ni, yn wahanol i genhedloedd eraill, yn medru rheoli pethau yn arbennig o dda, neu’n well na neb arall. Allwn ni ddim. Rydym ni’r un mor debygol o wneud llanast ohoni ag unrhyw wlad annibynnol arall sy’n codi. Does gennym ni ddim diffyg nodweddion cynhenid sydd gan wledydd eraill; does gennym ni ddim chwaith ryw nodweddion unigryw gwahanol i genhedloedd eraill. Rydym yn debyg iawn i unrhyw un arall, ac felly, yn union fel unrhyw un arall, yr un mor fedrus i newid ein hamgylchiadau, a bod yn gyfrifol am ein hunain. Fyddwn ni ddim yn ennyn parch ac felly ganiatâd na’r hawl i ymreolaeth bellach drwy ymddygiad da, na thrwy ofyn yn neis - na chwaith drwy weiddi’n groch ar bob nodweddu annymunol o’r wlad, y diwylliant neu’r iaith. Fydd neb yn gwrando arnom yn ymbil, na’i gyflwyno ar blât: ddaw’r anghydbwysedd grym ddim i ben yn sgil dadl neu achos moesol, ac mae cynnal y ddadl neu’r achos yn ildio grym i’r grymus. Ddaw newid ddim chwaith drwy ddadlau’r achos gyda’r rhai hynny sydd yn credu fel norm nad oes modd i ni lwyddo ar ein pen ein hunain, gan fod hynny wedi ei dderbyn mor ddwfn, fel nad yw’n weladwy fel cred na chanfyddiad o’r tu allan, ond ei dderbyn fel gwirionedd anorchfygol naturiol. Nid oes modd i nifer o bobl adael perthynas ormesol byth, ac mae nifer sy’n llwyddo i adael yn parhau i fyw yng nghysgod y deinamig pŵer niweidiol y ceisiant ei ddianc, gan barhau i fyw mewn modd sydd wedi ei siapio a’i lunio gan ofn yn ogystal â’r gormeswr. Ond mae rhai yn gadael, ac yn cychwyn ar eu pennau hunain. Weithiau daw hynny’n bosib o weld ein hunain drwy lygaid rhywun arall am y tro cyntaf - o weld ein hunain yn ofnus, yn ymbalfalu’n druenus, a deall dyfnder ein darostyngiad. Gall

58. y foment honno o oleuni a sylweddoli, yn groes i’r graen, danio ymdeimlad o hunan-barch - hynny yw, dyfarnu ar ein pen ein hunain ein gwerth, ein hawl ein hunain i ystyriaeth gyfartal, a phenderfyniad i ganolbwyntio nid ar anghyfiawnderau’r presennol na’r gorffennol, ble rydym bob amser yn wan, ond ar ein grymuso yn y dyfodol. Mae’n debyg y bydd ein perthynas gyda’r Undeb yn cael ei nodweddu fel un ‘gymhleth’ yn dragwyddol, ond gallwn wneud y cymhlethdod hwnnw yn un o’n dewis ni, yn hytrach nac un a gyflwynwyd i ni. Mewn perthnasau gormesol gall hunan-barch fel hyn annog hunan-rymuso, a hunan-rymuso yn y pendraw, arwain at hunan-ymreolaeth.

59. BYWGRAFFIADAU // BIOGRAPHIES

60. Cyhoeddwyd Alys Conran’s nofel gyntaf Alys first novelPigeon Conran Pigeon gan was published by Parthian ym mis Parthian in April Ebrill 2016. Mae 2016. Her poetry ei barddoniaeth a’i rhyddiaith wedi cael and short stories have been placed in llwyddiant mewn nifer o gystadlaethau, several competitions including The Bristol yn cynnwys y Bristol Prize a’r Manchester Prize and The Manchester Fiction Prize, and Fiction Prize. Mae ei gwaith i’w ganfod can be found in many literary magazines mewn amryw o gylchgronau llenyddol yn and anthologies including Stand and The cynnwys Stand a’r Manchester Review. Manchester Review. After periods of living Wedi cyfnodau o fyw yng Nghaeredin a away in both Edinburgh and Barcelona, she Barcelona, mae hi bellach yn gweithio ac now works and teaches at home at Bangor yn dysgu adref ym Mhrifysgol Bangor lle University where she has been given a derbyniodd ysgoloriaeth i sgwennu ail scholarship to complete her second novel. nofel. Mae hi’n byw yn Gerlan, Bethesda, She lives in Gerlan, Bethesda and writes ac yn ‘sgwennu mewn sied sy’n sbïo tuag at from a shed that looks toward the Penrhyn Chwarel y Penrhyn. Quarry.

61. Mae Carwyn Carwyn Evans Evans yn works in gweithio mewn mixed media, cyfrwng cymysg, photography and ffotograffiaeth a installation to gosodweithiau er mwyn archwilio materion explore issues related to his individual yn ymwneud gyda’i synnwyr o le. Mae sense of place. Much of his practice llawer o waith Evans wedi canolbwyntio has focused on his ‘migration’ from an ar ‘fudo’ o’i fagwraeth yng Ngheredigion upbringing in rural Ceredigion to the wledig i brifddinas Cymru Caerdydd, er Welsh capital Cardiff in order to pursue mwyn dilyn ei yrfa artistig. Adlewyrchu ar an artistic career. Reflecting on the impact effaith ei ymadawiad, y gwacter a adawyd of his leaving, the subsequent void left ar ôl (ffisegol a diwylliannol), a chanlyniad behind (both physical and cultural), and newid yw’r themâu o dan sylw yn ei waith. the consequence of change are all themes Fe raddiodd Carwyn o Athrofa Prifysgol explored in his work. Carwyn graduated Cymru, Caerdydd yn 2001 ac o’r Coleg Celf from University of Wales Institute, Cardiff Brenhinol gydag MA mewn Cerfluniaeth yn in 2001 and with an MA in Sculpture from 2011. Enillodd y Fedal Aur mewn Celfyddyd the Royal College of Art in 2011. He was Gain yn yr Eisteddfod Genedlaethol, 2012. awarded the coveted Gold Medal for Fine Art at the 2012 National Eisteddfod.

Llun Carwyn: Toril Brancher

62. Wedi geni a’i magu Born and raised yng ngorllewin in West Wales, Cymru, mae Eddie Eddie Ladd has Ladd wedi bod been performing yn perfformio since 1986. Over ers 1986. Dros y blynyddoedd, mae wedi the years, she has performed with a perfformio gyda llu o gwmnïau dawns number of dance and theatre companies a theatr fel Brith Gof, Dawns Dyfed a’r including Brith Gof, Dawns Dyfed and the ddau gwmni theatr genedlaethol, ynghyd two national theatre companies. She has â llwyfannu perfformiadau unigol yn also created individual performances such cynnwys Lla’th, Scarface a Caitlin. Yn 2015, as Lla’th, Scarface and Caitlin. In 2015, to i nodi hanner can mlynedd ers boddi Cwm mark fifty years since the drowning of Cwm Celyn, arweiniodd Eddie Ladd gast o dair Celyn, Eddie Ladd led an all female cast yn Dawns Ysbrydion, cynhyrchiad dawns in Dawns Ysbrydion / Ghost Dance, Theatr ddi-ildio dros ryddid a pharhad Theatr Genedlaethol Cymru’s unrelenting story of Genedlaethol Cymru. endangered cultures, language suppression and the subjugation of nations.

Llun Eddie: Warren Orchard

63. Daw Elis Dafydd Elis Dafydd is yn wreiddiol o originally from Drefor, Caernarfon. Trefor, Caernarfon. Mynychodd Ysgol He attended Ysgol yr Eifl, Trefor, yr Eifl, Trefor, Ysgol Glan-y-môr a Choleg Meirion-Dwyfor, Ysgol Glan-y-môr and Coleg Meirion Pwllheli cyn ei throi hi am Fangor i ennill Dwyfor, Pwllheli before turning to Bangor to gradd yn y Gymraeg. Yn ystod ei gyfnod study for a degree in Welsh. During his time yno ysgrifennodd draethawd estynedig ar at Bangor University he wrote a dissertation gyfeiriadaeth lenyddol a rhyngdestunoldeb on literary references and intertextuality yn y teyrngedau i Iwan Llwyd ac ar ôl in the tributes to Iwan Llwyd, and after graddio aeth yn ei flaen i wneud gradd MA. graduating went on to study for an MA. Cymrodd ran yn Her 100 Cerdd 2013, bu’n He took part in Her 100 Cerdd 2013 (the gyd-olygydd ar rifyn #40 o’r cylchgrawn 100 Poem Challenge 2013), and co-edited llenyddol Tu Chwith. Mae’n aelod o dîm volume #40 of literary magazineTu Chwith. Talwrn Criw’r Ship. Enillodd Gadair He’s a member of The Ship’s Talwrn Eisteddfod yr Urdd 2015 am ddilyniant o team. In 2015 he won the National Urdd gerddi ar y testun ‘Gwreichion’. Eisteddfod Chair for a sequence of poems on the theme ‘Gwreichion’ (Sparks).

64. Mae Eurig Eurig Salisbury Salisbury yn is a lecturer at ddarlithydd yn the department Adran y Gymraeg of Welsh at ym Mhrifysgol Aberystwyth Aberystwyth. Enillodd Gadair Eisteddfod University. He won the National Urdd yr Urdd yn 2006 a chyhoeddodd ei gyfrol Eisteddfod Chair in 2006, and published gyntaf o farddoniaeth, Llyfr Glas Eurig, yn his first volume of poetry,Llyfr Glas Eurig, 2008. Cyhoeddodd gyfrol o farddoniaeth i in 2008. He published his first volume of blant, Sgrwtsh!, yn 2011. poetry for childrenSgrwtsh! , in 2011.

65. Mae Iwan Bala Iwan Bala is yn adnabyddus an established fel artist, awdur artist, writer and a darlithydd. lecturer based Mae wedi cynnal in Wales. He has arddangosfeydd unigol yn flynyddol ers held solo exhibitions annually since 1990, 1990, wedi cymryd rhan mewn nifer o participated in many group exhibitions in arddangosfeydd grŵp yng Nghymru a Wales and abroad and is represented in thramor, ac mae ei waith i’w weld mewn public and private collections. His work sawl casgliad cyhoeddus a phreifat. was exhibited in four Chinese cities in Dangoswyd ei waith mewn pedair dinas yn 2009. He has published books and essays Tsieina yn 2009. Mae wedi cyhoeddi llyfrau on contemporary art in Wales and is a a thraethodau ar gelf gyfoes yng Nghymru, frequent lecturer on the subject. He has wedi darlithio yn aml ar y pwnc, yn often presented and been interviewed ogystal â chyflwyno a chael ei gyfweld ar y for television. Iwan Bala is cited in most cyfryngau. Trafodir gwaith Iwan Bala mewn published compilations on contemporary art nifer helaeth o gyhoeddiadau ar gelfyddyd in Wales. gyfoes yng Nghymru.

66. Ganwyd Ifor Davies yn Nhreharris, yn 1935. Ifor Davies was born in Treharris, in 1935. Astudiodd yng ngholegau Celf Caerdydd ac He studied at the Cardiff and Swansea Abertawe, ac yna ym Mhrifysgol Lausanne, Colleges of Art, and later at the University Y Swistir. Mae ei waith wedi ei ysbrydoli of Lausanne, Switzerland. His work is gan ddiwylliant a gwleidyddiaeth Cymru. stimulated by Welsh culture and politics. He Mae’n aelod o’r symudiad Celf Cymreig, is a member of Welsh arts movement Beca, Beca a sefydlwyd gan Paul Davies yn yr founded by Paul Davies in the 1970s and 1970au ac a barhaodd i’r unfed ganrif ar continued into the 21st century by Paul’s hugain gan frawd Paul, Peter ac artistiaid brother Peter and other artists such as eraill megis Peter Finnemore, Iwan Bala Peter Finnemore, Iwan Bala and Tim Davies. a Tim Davies. Mae Davies wedi teithio Davies has travelled and exhibited widely, ac arddangos ei waith yn eang, ac mae and his work can be found in many public modd gweld ei waith mewn sawl casgliad and private collections all over the world. cyhoeddus a phreifat ar draws y byd. He was awarded the Gold Medal for Fine Enillodd y Fedal Aur mewn Celfyddyd Gain Art at the National Eisteddfod in 2002. yn Eisteddfod Genedlaethol 2002.

67. Cofiant dan y teitl Jasmine Losing Israel (Seren, Donahaye’s 2015) a bywgraffiad latest books are yr awdur Lily a memoir, Losing Tobias, The Israel (Seren, 2015), Greatest Need (Honno, 2015) yw cyfrolau and a biography of author Lily Tobias, The diweddaraf Jasmine Donahaye. Mae’n Uwch Greatest Need(Honno, 2015). She is a Senior Ddarlithydd ym Mhrifysgol Abertawe. Lecturer at Swansea University.

Llun Jasmine: Keith Morris

68. Mae cyn olygydd Formerly editor y cylchgrawn of Planet, John Planet, John Barnie is a poet Barnie yn fardd and essayist living ac awdur ysgrifau near Aberystwyth. sy’n byw ger Aberystwyth.Footfalls in the His latest book is a memoir, Footfalls in the Silence (Cinnamon Press), cofiant yw ei Silence (Cinnamon Press). A collection of gyfrol ddiweddaraf. Cyhoeddir casgliad o’i poems, Wind Playing with a Man’s Hat, will gerddi Wind Playing with a Man’s Hat, yn be published in 2016, also by Cinnamon. 2016, eto gan wasg Cinnamon.

69. Mae Jon Gower Jon Gower has wedi cyhoeddi published novels, nofelau, straeon short stories and byrion a llyfrau factual books in ffeithiol yn English and Welsh. Gymraeg a Saesneg. Enillodd ei nofel Y His novel Y Storïwr won the 2012 Wales Storïwr wobr Llyfr y Flwyddyn yn 2012. Book of Year Award. In 2015, he published Cyhoeddwyd Gwalia Patagonia i gyd-fynd â Gwalia Patagonia to coincide with the dathliadau 150 mlwyddiant sefydlu’r Wladfa 150th anniversary of the Welsh colony in ynghyd â nofel o’r enw Norte sy’n dilyn hynt Patagonia, and a novel, Norte that follows ffoaduriaid o America Ganol wrth iddynt the journey of Central American refugees as deithio drwy Fecsico. they travel through Mexico.

Llun Jon Gower: Marian Delyth

70. Ganed Manon Manon Steffan Steffan Ros yn Ros was born in Rhiwlas, Dyffryn Rhiwlas, in the Ogwen ac fe’i Ogwen Valley, and haddysgwyd yn educated at Ysgol Ysgol Gynradd Rhiwlas ac Ysgol Dyffryn Gynradd Rhiwlas and Ysgol Dyffryn Ogwen, Ogwen, Bethesda. Enillodd y Fedal Ddrama Bethesda. She won the Drama Medal at the yn Eisteddfodau Cenedlaethol 2005 a 2005 and 2006 National Eisteddfod. Her 2006. Cipiodd ei nofel gyntaf i oedolion, Fel first novel for adults,Fel Aderyn, won the Aderyn, wobr Barn y Bobl yng ngwobrau People’s Choice award at the 2010 Wales Llyfr y Flwyddyn 2010, ac enillodd ei nofel Book of Year Award, while her novel Blasu Blasu y categori ffuglen yn 2013. Mae hi won the 2013 fiction category. She has wedi ennill gwobr Tir Na N’Og am ffuglen won the Tir Na N’Og award for children’s i blant ddwywaith. Mae Manon bellach fiction twice. Manon now lives in Tywyn, yn byw yn Nhywyn, Bro Dysynni gyda’i Bro Dysyni, with her sons. She works as an meibion. Mae’n gweithio fel awdures, author, dramatist and scriptwriter. dramodydd a sgriptwraig.

71. Mae Marian Marian Delyth Delyth yn has worked as a gweithio’n llawrydd freelance designer fel dylunydd a and photographer ffotograffydd yn in her studio ei stiwdio ym Mlaenplwyf ers 1982. Wedi in Blaenplwyf sInce 1982. Following her addysg gynnar yn Ysgol Gymraeg ac Ysgol early education in Ysgol Gymraeg ac Ysgol Ramadeg Ardwyn, Aberystwyth cafodd Ramadeg Ardwyn, Aberystwyth she studied addysg gelf yng ngholegau Caerdydd, art at Cardiff and Newport Colleges and Casnewydd a Polytechnic Birmingham. Birmingham Polytechnic. Her work has Gwelir ei gwaith ar rychwant eang o featured in a wide range of publications gyhoeddiadau ac enillodd nifer o wobrau and won a number of awards. In 2000 she am ei gwaith. Penderfynodd yn 2000 i roi decided to prioritize her photography and blaenoriaeth i ffotograffiaeth ac mae hi’n she shares her time between developing rhannu ei hamser rhwng datblygu ei gwaith her personal work, commissions, holding personol, comisiynau, cynnal gweithdai a workshops and occasional teaching. In dysgu achlysurol. Yn ddiweddar daeth yn recent years she has become a familiar face wyneb cyfarwydd ar y teledu gan gyflwyno on television, presenting her photography ei ffotograffiaeth ar y gyfres 100 Lle (S4C) on 100 Lle (S4C) a series adapted from sef cyfres wedi ei addasu o’r gyfrol Cymru the book Cymru - Y 100 Lle i’w Gweld Cyn - Y 100 Lle i’w Gweld Cyn Marw a enillodd Marw which won the 2011 Wales Book of wobr Llyfr y Flwyddyn 2011. the Year Award.

72. Bardd a dramodydd Menna Elfyn is a yw Menna Elfyn. poet and dramatist. Cyhoeddodd dros She has published ugain o lyfrau, yn over twenty eu plith, nifer o books, including a gyfrolau o farddoniaeth yn y Gymraeg ac number of volumes of poetry in Welsh and yn ddwyieithog. Ei chyfrol ddiweddaraf bilingually. Her latest volume Murmur was yw Murmur o Wasg Blooodaxe 2012, cyfrol published by Bloodaxe in 2012, a volume yn y Gymraeg a Saesneg. Ymddangosodd in Welsh and English.Merch Perygl was Merch Perygl o Wasg Gomer yn 2011. Mae published by Gomer in 2011. Her work ei gwaith wedi ei gyfieithu i dros ddeunaw has been translated into over eighteen o ieithoedd. Mae’n Athro Barddoniaeth ym languages. She is Professor of Poetry at the Mhrifysgol Cymru Y Drindod Dewi Sant ac University of Wales Trinity St David’s and a yn golofnydd i’r Western Mail er 1995. columnist for theWestern Mail since 1995.

73. Athro wedi Retired teacher ymddeol yw Mike Mike Jenkins Jenkins, sy’n byw lives in Merthyr ym Merthyr Tudful. Tudful. Latest Shedding Paper book of poetry Skin (Gwasg Carreg Gwalch) yw ei gyfrol is Shedding Paper Skin (Carreg Gwalch). ddiweddaraf. Detholwyd ei gyfrol flaenorol Previous book Barkin! (also Carreg Gwalch) Barkin! (Gwasg Carreg Gwalch), straeon consisted of poems and stories in Merthyr a cherddi wedi ysgrifennu yn nhafodiaith dialect and was short-listed for Wales Book Merthyr ar restr fer Llyfr y Flwyddyn. of the Year. He is the former editor ofPoetry Mae’n gyn olygydd Poetry Wales, tra Wales, and co-editedRed Poets magazine, cyd-olygodd y cylchgrawn Red Poets gyda with Marc Jones, for 21 years. Marc Jones am 21 mlynedd.

Llun: John Briggs

74. Mae Mike Parker Mike Parker yn awdur a is a writer and darlledwr, sy’n byw broadcaster, ger Machynlleth. living near Mae’n awdur sawl Machynlleth. He’s cyfrol yn cynnwys, Map Addict, Neighbours the author of numerous books, including From Hell?, Real Powys a The Wild Rover, Map Addict, Neighbours From Hell?, Real ef hefyd oedd hanner y tîm a fu’n gyfrifol Powys and The Wild Rover, and was half am bum argraffiad cyntaf yRough Guide to of the team responsible for the first five Wales. Ar ITV Cymru, cyflwynodd y gyfres editions of theRough Guide to Wales. On daithCoast to Coast a Great Welsh Roads. ITV Wales, he presented travelogue series Mae’n gomedïwr ac actor achlysurol, ac Coast toCoast and Great Welsh Roads. He ym mis Mai 2015 safodd dros Blaid Cymru is an occasional stand-up comedian and yn etholaeth Ceredigion yn etholiad San actor, and stood for Plaid Cymru in the May Steffan. 2015 Westminster election in the seat of Ceredigion.

Llun: Marian Delyth

75. Ganed Ruth Ruth Jên Evans Jên Evans yn was born in Aberystwyth yn Aberystwyth in 1964 a’i magu ym 1964 and raised in mhentref cyfagos the neighbouring Cefnllwyd. Astudiodd yng ngholegau village Cefnllwyd. She studied at colleges Caerfyrddin a Chaerdydd, lle graddiodd in Carmarthen and Cardiff, where she mewn Celfyddyd Gain gan arbenigo graduated with a degree in Fine Art, mewn argraffu. Er mai printio yw ei phrif specializing in printing. Although printing weithgarwch, ehangodd ei sgiliau i gynnwys is her main focus, she has expanded her dylunio, darlunio, murluniau ac addysgu skills to design, drawing, murals, and part rhan-amser. Yn 2015 cwblhaodd gwrs time teaching. In 2015 she completed a post- ôl-radd mewn Celfyddyd Gain yn yr Ysgol graduate degree in Fine Art at Aberystwyth Gelf, ym Mhrifysgol Aberystwyth. University School of Art.

76. Artist o Swci Delic is a Gaerfyrddin Carmarthen born yw Swci Delic. artist. At the age of Yn 26 oed fe 26 she retired from ymddeolodd o’r making music after byd cerddoriaeth ar ôl canfod ei bod yn being diagnosed with brain cancer. She dioddef o gancr yr ymennydd. Wedi deffro awoke from a long operation and began to o lawdriniaeth hir, fe ddechreuodd beintio paint. She had no experience of art, or any a darganfod ei gallu creadigol newydd form of training. The psychedelic colours rhyfeddol. Nid oedd ganddi unrhyw brofiad give a glimpse into the chaotic condition o gelf nac unrhyw fath o hyfforddiant ac of a brain fighting cancer. Since her felly fe ddaeth i’w hadnabod fel yr ‘artist neurosurgery she believes that colour plays damweiniol.’ Mae’r lliwiau seicedelig yn a far more important part than we realise rhoi cipolwg ar gyflwr ymennydd sy’n in our lives. Every colour inspires her, and brwydro cancr. Ers ei llawdriniaeth mae’n hopes that looking at her work takes your credu bod lliw yn chwarae rhan llawer mind off life. Her need to create modern pwysicach nac yr ydym yn sylweddoli Welsh art is something important to her as yn ein bywydau. Mae’n gobeithio y bydd an artist who feels incredibly passionate edrych ar ei gwaith yn ryw fath o therapi about her Welshness. lliw sy’n tynnu eich sylw oddi ar fywyd, ac mae ei hangen i greu celf Gymreig gyfoes yn rhywbeth pwysig iddi fel artist sy’n teimlo’n angerddol iawn am ei Chymreictod.

77. ?? CYMRU FYDD?