Gustave Strauven Was Een Schaarbeeks Architect Die Rond De Vorige Eeuwwisseling Een Bliksemsnelle Maar Korte Carrière Maakte

April 2017 | Nr 22

Varia De eigendom Le Fébure Remigio Cantagallina l e bruss d e Erfgo

22 Nr | 2017 April u a nouve Art Dossier

om Le Fébure Le om d eigen De Varia a in all g a nt a C emigio R dossier art nouveu De uitbundge Gust A C W Assoc O r oning de S de oning a li ch rolin v i it er BERC iati ec aint Cyr, Ambiorixsquare 11, Brussel U 11, Brussel Ambiorixsquare Cyr, aint h tuur e BE o ave Strauve n n po R KM ur l’ur i C s KM to A NS É ri A tu c e NS i d de

n u Bâti ( u Bâti A PEB) itbreiding- O ost (2016 ©A (2016 ost P EB). Gustave Strauven was een Schaarbeeks architect die rond de vorige eeuwwisseling een bliksemsnelle maar korte carrière maakte. Van deze bijzonder productieve architect zijn in Brussel bijna 70 gebouwen bekend, waarvan er ondertussen 14 zijn beschermd. Eventjes raakte hij in de vergetelheid, maar nu krijgt hij weer de aandacht die hij verdient, onder meer ook via een website die volledig aan hem is gewijd. Dit artikel schetst kort het leven van deze ontwerper zonder gelijke, gaande van zijn vroegste invloeden tot de originele en gedurfde innovaties waaraan men zijn ontwerpen beter herkent dan aan eender welke signatuur.

De stoutmoedige, virtuoze, soms In 1892, toen hij nauwelijks 14 was, eigenzinnige Gustave Strauven begon Gustave zijn architectenop- behoorde tot de tweede generatie leiding aan de Sint-Lucasschool van de art nouveau (afb. 1). De bij- van Schaarbeek. Drie jaar later zonder korte loopbaan van deze studeerde hij af, met een eerste vroegrijpe architect – van 1898 tot prijs. In 1896-1897 liep Strauven 1914 – bereikte haar hoogtepunt al stage in het atelier van Victor Horta in 1900, toen hij, amper 21, het exu- en nadien zette hij zijn opleiding berante Huis Saint Cyr ontwierp. voort in Zürich, in het bureau van de architecten Alfred Chiodera en Theophil Tschudy. Tegelijk werkte Het traject van hij ook mee aan de oprichting van een Brusselaar een tijdschrift voor sierkunst, La Gerbe, waarvan het eerste num- Gustave Strauven werd op 23 mer in februari 1898 verscheen1. juni 1878 in Schaarbeek geboren. Samen met andere architecten A f b . 1 il 2017 Zijn ouders, Pierre-Arnold (1839- als Paul Hamesse en Armand Van Portret van Gustave Strauven gemaakt r in Zürich in 1898 door atelier J. Gutzler 1884), een Limburger, en Catherine Waesberghe publiceerde Strauven (collectie van de familie Mottay-Strauven).

Backaert (1838-1915), afkomstig er ontwerpen voor ‘moderne’ pro- .022 - ap r uit Schaarbeek, huwden in 1868. jecten op het gebied van de toe- N Ze waren respectievelijk tuinman gepaste kunsten – de omslag van

en dienstmeisje en vestigden zich het tijdschrift, een verlichtingssys- l e in Schaarbeek, waar ze een her- teem, een horlogestander… – maar uss berg openden. Gustave was de jong- ook op het vlak van architectuur r d b

ste van zeven kinderen, waaronder – een groep van zes gebouwen in e Emile (1871-1926), Louis (1873-1935) Zürich en een huis aan de Hofberg

en Félix (1876-1934). in Brussel. Strauven nam ook deel ERfgo

061 Gustave Strauven

wielige fietsen en auto’s. Zijn rationele keukenlift ‘systeem-Strauven’, die in 1909 werd gepatenteerd, werd na de oorlog op de markt gebracht door zijn broers Louis en Félix.

Het was samen met Félix, die ook tekenaar en architect was, dat Gustave zich enige tijd in Doornik vestigde, ergens tussen eind 1903 en ca. 1905. In een periode van tien jaar, van 1903 tot 1913, stond Strauven in voor bijna 50 realisaties, waaronder een tiental in Doornik en twee in Ninove. Negen ervan ontwierp hij samen met Félix2. In Brussel bouwde hij voor een andere broer, Emile, twee hoekgebouwen met een café op de benedenverdieping3. Gustave woonde opeenvolgend in elk ervan, samen met zijn moeder en zijn broers, café-exploitanten.

In maart 1914 tekende de architect zijn drie laatste gebouwen, aan de Chazallaan in Schaarbeek, waarvan er twee niet werden uitgevoerd, wellicht door het uitbreken van de oorlog. We verliezen het spoor van Strauven tussen juli 1914, toen hij zijn laatste uitvindersbrevet kreeg, en juli 1916, toen hij gevolg gaf aan de oproeping voor de dienst van alle

A f b . 2 A f b . 3 Belgen geboren na 30 juni 1876 en Woning de Saint Cyr, Ambiorixsquare 11, Lutherstraat 28, Brussel Uitbreiding-Oost vóór 1 juli 1898. Hij werd soldaat 2de Brussel Uitbreiding-Oost (2016 © APEB). (2016 © APEB). klasse in het Instructiekorps van de Hulptroepen en werd op 12 februari 1917 gemobiliseerd. Amper acht aan een wedstrijd voor een gemeen- zijn persoonlijke woning twee jaar maanden later werd hij opgenomen teschool in Etterbeek. Al deze plan- later (Lutherstraat 28), die hij ech- in het Belgisch militair ziekenhuis nen kwamen echter niet verder dan ter nooit zelf zou bewonen (afb. 2 en van Cap-Ferrat in Frankrijk, waar- de tekentafel. 3). In 1900 ontving Strauven ook zijn schijnlijk ingevolge longtubercu- eerste uitvindersbrevetten. In totaal lose. In juli 1918 werd hij behandeld In de loop van 1898 keerde Strauven zou hij er een twintigtal aanvragen, in het Belgisch militair ziekenhuis terug naar Brussel en tekende hij de op allerhande domeinen: ‘rationele’ van Faverges in de Haute Savoie plannen voor zijn eerste twee reali- bouwmaterialen (bakstenen voor (Frankrijk), waar hij aan die ziekte saties: de dubbelhuizen op nr 148 hol metselwerk, glasstenen, gewa- overleed op 19 maart 1919, op en 150 Jozef II-straat. Tussen 1899 pend beton), architectuurelemen- 40-jarige leeftijd. In 1923 werd zijn en 1903 ontwierp hij een twintigtal ten (cementen balusters, beglaasde lichaam opgegraven en overge- projecten in het Brussels gewest, daken, balken, zuilen, trappen), bracht naar de begraafplaats van waaronder de woning de Saint Cyr centrale verwarming (L’invisible of Schaarbeek, voordat het definitief in in 1900 (Ambiorixsquare 11) en ‘de onzichtbare’ gedoopt) of een- Evere werd begraven.

062 Van opbrengstwoningen tot herenhuizen

Van de 68 van hem bekende realisa- ties4 bevinden er zich 57 in B russel, hoofzakelijk in de gemeenten van de eerste kroon, die in volle ste- denbouwkundige expansie was rond de vorige eeuwwisseling: in Schaarbeek (33), waar Strauven woonde, Uitbreiding-Oost van de Stad Brussel (13), vlakbij, Sint-Joost- ten-Node (5), Etterbeek (3), Elsene (2), en tot slot Sint-Gillis (1).

Strauvens oeuvre bestond hoofdza- kelijk uit woongebouwen. Wellicht kreeg hij de kans niet om ambi- tieuzere programma’s te verwe- zenlijken? Behalve een villa in de Brusselse rand (gesloopt), tekende A f b . 4 A f b . 5 Strauven vooral eengezinswonin- Azalealaan 8-9, Schaarbeek, Palace Josaphat. Van Campenhoutstraat 51, Brussel Prentkaart van vóór 1919 (Collectie Belfius Bank Uitbreiding-Oost (2016 © APEB). gen of opbrengsthuizen, individu- © ARB-GOB). eel of als geheel ontworpen. De tal- rijke benedenverdiepingen bestemd voor restaurants of cafés boden vertaler. Daarnaast zijn er tal van Horta op het toppunt van zijn crea- hem de gelegenheid opmerkelijke gewone woningen, zoals twee paren tiviteit. Dit was de tijd van de grote smeedijzeren markiezen te beden- bijna identieke gekoppelde huizen, projecten van het Volkshuis en Hotel ken. Twee commerciële realisaties een in Ninove, het andere aan de Van Eetvelde, waaraan Strauven als verdienen speciale vermelding: Les Boulevard des Déportés nr 30 en 32 tekenaar meewerkte. Zijn twee jaar Magasins Schaerbeekois, een waren- in Doornik. Vermelden we tot slot durende stage in het atelier van de huis van twee bouwlagen met galerij nog een kruidenierswoning, op de meester – die hij overigens expli- (Josaphatstraat 247-253, gesloopt), Eburonenstraat nr 31. ciet bedankte voor de kwaliteit van en het Palace Josaphat, een gebouw de opleiding6 – had een bepalende dat volledig werd ingenomen door invloed op hem. Maar hoewel we in een café (verbouwd) met uitzicht op Zijn invloeden: de zijn werken tal van thema’s aantref- het Josaphatpark (Azalealaan 8-9) lessen van de art- fen die rechtstreeks op het oeuvre (afb. 4). nouveaumeesters van Horta zijn geïnspireerd, ging het tegen een achtergrond nooit om plagiaat. Als virtuoos teke- De opdrachtgevers van de een- van eclecticisme naar ontwikkelde Strauven een heel gezinswoningen kwamen uit uit- eigen stijl en een hoogstpersoonlijke eenlopende sociale milieus. Voor Toen Strauven in 1892 zijn archi- lijn, voortgestuwd door een grenze- il 2017 vier ervan tekende hij herenhui- tectuurstudies aanvatte, vierde het loze vindingrijkheid. r zen5 met een imposante breedte, eclecticisme hoogtij. In de Sint-

zoals op nr 127 Washingtonstraat Lucasschool maakte hij kennis met Horta’s belangrijkste nalaten- .022 - ap r

(8,50 meter), of hoogte, zoals het de de historiserende stijlen, en vooral schap schuilt wellicht in het belang N woning de Saint Cyr (16 meter hoog de neogotische, waarvan de taal dat hij aan de bouwkundige ratio-

op vier meter breed). Strauven ont- zijn verbeeldingswereld blijvend zou naliteit hechtte. Deze rationaliteit l e wierp ook standingvolle burgerhui- bepalen. inspireerde zich op de neogotische uss zen, zoals Opperstraat nr 52 (6,50 m) kunst, waarin Eugène Viollet-le- r d b

en Van Campenhoutstraat nr 51 Maar toen de jonge architect in 1896 Duc een grote rol speelde, en was e (5,50 m) (afb. 5), in opdracht van res- de school verliet, was de art nouveau gebaseerd op in de natuur aanwe-

pectievelijk een advocaat en een aan haar opmars bezig, met Victor zige structuren. Het ontwerp van ERfgo

063 Gustave Strauven

De taal van Strauven: een spel van kleuren en volumes

De bijzonder persoonlijke stijl die Strauven ontwikkelde door zijn historiserende bagage te confronteren met de taal van de art nouveaumeesters, was al opmerkelijk gerijpt toen hij zijn carrière in 1898 begon. De bijna dro- merige ontwerpen die hij in dat jaar voor de woningen in Zürich en aan de Hofberg tekende, werden twee jaar later gevolgd door zijn extravagant- ste meesterwerken: de woning Van Dijck (Clovislaan 85-87) en de woning de Saint Cyr (Ambiorixsquare 11) (zie afb. 2 en afb. 6). Maar terzelfder tijd produceerde Strauven ook een architectuur ‘om den brode’, waarin zijn hand soms nauwelijks te herkennen is, zoals in de Metsysstraat nr 28. Vanaf 1907 evolueerden zijn gevels naar een grotere terughoudendheid: A f b . 6 A f b . 7 Woning Van Dijck, Clovislaan 85-87, Troonsafstandsstraat 4, Brussel Uitbreiding- minder rijke samengestelde volu- Brussel Uitbreiding-Oost (2016 © Oost (2016 © APEB). mes, vereenvoudigde reliëfs en min- APEB). der doorwrochte decors in steen en het ornament, niet als gratuite Behalve de invloed van Horta ont- ijzer. We kunnen ons enkel afvragen versiering maar als logisch uit- waren we bij Strauven eveneens hoe de stijl van Strauven, had hij lan- vloeisel van een functie, mondde de – rechtstreekse of onrecht- ger geleefd, na de oorlog zou zijn geë- bij Horta uit in een vegetale taal streekse – invloed van een andere volueerd. van golvende lijnen, arabesken architect die nauw bij Horta aan- van lianen en krulmotieven. Deze leunde, Paul Hankar. Uit diens Net als de eclectische architec- taal vond bij Strauven een bijzon- oeuvre spreekt tegelijk een groter ten van zijn tijd gebruikte Strauven dere weerklank, niet alleen in eclecticisme – de toepassing van alle materialen en technieken die hij zijn behandeling van metaal – een uiteenlopende materialen, zoals ter beschikking had, zowel traditio- techniek waarvoor hij een bijzon- combinaties baksteen-natuur- nele zoals natuursteen, baksteen en dere voorliefde koesterde – of van steen – en een sterkere invloed van hout, als die welke rond de eeuw- steen, maar ook in zijn sgraffiti het oriëntalisme, zoals blijkt uit wisseling in de mode waren, zoals en glas-in-loodramen. Horta zei zijn voorliefde voor hoefijzerboog- metaal, sgraffiti en glas-in-lood. ooit dat hij van de plant de sten- vormige muuropeningen8. Merken Zijn originaliteit school echter in de gel behield, niet de bloem, maar we overigens op dat Strauvens manier waarop hij deze materialen Strauven ging nog verder in zijn ontwerp voor een groep huizen in combineerde en hun kleuren aan- abstractie van vegetale verwijzin- Zürich, met hun systeem van meta- wendde om een levendig effect of gen. Vermelden we in dat opzicht len torentjes en galerijen, enigs- verrassende bouwkundige combi- een interessant commentaar op zins herinnert aan het project voor naties te scheppen. een smeedijzeren verlichting die de een nieuwe stad dat Hankar voor architect in 1898 ontwierp: “peut- de Wereldtentoonstelling van 1897 Strauven bouwde slechts één enkele être aimerions-nous mieux le voir ontwierp. gevel volledig in steen – witsteen s’inspirer plus directement de la en hardsteen – namelijk in de flore […] au lieu de lignes uniquement Opperstraat nr 52. Hij gebruikte dit chimériques.”7 materiaal immers liever om zijn bakstenen gevels te verlevendigen.

064 A f b . 8 Afb. 9 Saint-Quentinstraat 30, Brussel Woning de Saint Cyr, Ambiorixsquare 11, Brussel Uitbreiding-Oost. Omgekeerde boog Uitbreiding-Oost. Balkon met een afwisseling onder de oculus (2016 © APEB). van ijzer en steen (2016 © APEB).

Wellicht was het niet zozeer – zoals Vooral kenmerkend voor de archi- het resultaat van een uitzonderlijke men vaak schrijft – om financiële tect waren de originele, zelfs onwaar- stilering. Sommige motieven zoeken redenen dat hij voor baksteen koos, schijnlijke, combinaties die hij ver- hun inspiratie in de plantenwereld, dan wel voor het rijk geschakeerde zon. In de Saint-Quentinstraat nr 30 zoals bloembladen of lotusbloemen palet dat dit traditionele Brusselse (afb. 8), bijvoorbeeld, rust een ste- (afb. 10), andere leggen een bewe- materiaal bood: rode, oranje, gele, nen balkon op metalen consoles ging vast: de korenschoof (afb. 11), de bruine, crèmekleurige bakstenen, die worden gedragen door een ste- golf (afb. 12) of de zweepslag (afb. 13). soms gevernist in crèmekleurige, nen moneel, die op zijn beurt op een Daarnaast zijn er ook geometrische groene of blauwe tinten. Zoals andere metalen dwarsregel steunt. En in de vormen, vaak als vertrekpunt voor architecten decoreerde Strauven zijn Opperstraat rust de houten kroon- een symmetrisch element: cirkel, gevels graag met banden gekleurde lijst op smeedijzeren korbelen die dan halve cirkel, maankwartier, hoefijzer. baksteen, maar hij onderscheidde weer door stenen monelen worden Dit laatste motief, toegepast op de zich wel door het ritme dat hij aan gedragen. Strauvens bouwkundige muuropeningen, verleent een oriën- deze afwisselingen oplegde: in de durf blijkt ook uit zijn neiging om de talistisch tintje aan Strauvens com- Troonsafstandsstraat nr 4 (afb. 7), bij- wetten van de zwaartekracht te tar- posities, net als het T-motief dat hij op voorbeeld, wordt de benedenverdie- ten, getuige zijn gebruik van de omge- consoles gebruikte, waardoor ze een ping overheerst door crèmekleurige keerde boog op sommige vensters wat Chinees-Japans uiterlijk krijgen lijnen, maar hoe hoger je kijkt, hoe in de Louis Bertrandlaan nr 53-61 (afb. 14). Nog opmerkelijker, tot slot, intenser de rode lijnen worden, tot ze of, nog spectaculairder, in de ligger is het terugkerende thema van de de bovenhand halen. waarop de oculus van de woning de ‘Frygische muts’, een soort rond top- il 2017 Saint Cyr rust (afb. 9). stuk met een soepel uiteinde (afb. 15). r Wat het gebruik van metaal betreft,

paste Strauven soms geprefabri- Als we een omschrijving van de typi- De materialen die Strauvens lij- .022 - ap r ceerde elementen toe op zijn borst- sche lijn van Strauven zouden moeten nen het natuurlijkst uitdrukken, N weringen of dragers, maar toch geven, dan dringt de term ‘onstuimig- zijn smeedijzer en gietijzer. Op een

zette hij bij voorkeur dit materiaal heid’ zich op. Zijn architecturale taal manier die in zeker opzicht aan l e naar zijn hand: hij verlevendigde zijn bevatte een uitgebreid vormenreper- Horta herinnert, krult en wikkelt uss architectuur nu eens met metalen toire, een soort alfabet dat hij toe- plat smeedijzer zich omhoog, zich r d b

balken, gietijzeren zuiltjes en tralie- paste op de verschillende materialen als klauwieren vasthechtend aan de e werk, dan weer met smeedijzeren waarvoor hij koos. Ongeacht hun oor- steen van de stijlen en de balkons

elementen. sprong waren deze motieven allemaal (afb. 16). Die steen – zowel witsteen ERfgo

065 Gustave Strauven

Afb. 10 Afb. 11 Afb. 12 Peter Benoitstraat 2-4, Etterbeek. Gecementeerd Opperstraat 52, Elsene. Consoles van de Lutherstraat 28. Hoekdecoratie met decor op de verdiepingen aan de kant van de erker met gestileerde korenschoof (2016 gestileerde golf (2016 © APEB). Waversesteenweg, met een voorstelling van © APEB). gestileerde lotusbloemen (2016 © APEB).

Afb. 13 A f b . 14 A f b . 15 Louis Bertrandlaan 43, Schaarbeek. Washingtonstraat 127, Elsene. Claysstraat 47, Schaarbeek. Detail van het Zweepslagmotief op het balkon van de T-vormige console die de Chinees- tuinhek met een gestileerde Frygische tweede verdieping (2016 © APEB). Japanse architectuur evoceert muts (2016 © APEB). (2016 © APEB).

A f b . 16 A f b . 17 De woning de Saint Cyr, Brabançonnelaan 82, Schaarbeek. Sgraffito op de eerste verdieping aan de kant van de laan Ambiorixsquare 11, Brussel (2016 © APEB). Uitbreiding-Oost. Balkon op de tweede verdieping, met een console die opkrult tot aan de borstwering (2016 © APEB).

066 als hardsteen – wordt bewerkt, afge- Gevarieerde vormen – rechthoekig, kant of in bladvorm gebeeldhouwd, driehoekig, veelhoekig, rond – wor- een behandeling die hem tegelijk den voluit gecombineerd op zijn uit- kracht en verfijndheid verleent. Ook en insprongen. Op Clayslaan nr 47 het hout volgt gedwee de welvin- en 49 gaat een gestapelde erker gen van de kroonlijsten, de conso- over van een rechthoekige naar een les of het raamwerk, waarvan de driehoekige vorm, geflankeerd door uitsnijdingen soms aan het werk twee uitspringende terrassen en van Hankar herinneren. De sgraf- bekroond door nog een derde ter- fiti en de glas-in-loodramen, nu en ras. In de woning de Saint Cyr leidt dan uitgevoerd in églomisé tegen een een groot bordes naar een terug- achtergrond van metselwerk, vor- wijkend portaal, terwijl op de ver- men abstracte schilderijtjes in diepe diepingen een gewelfd balkon wordt kleuren met sterk afgelijnde vormen bekroond door een tweede balkon (afb. 17): een overvloed aan krullen, voor een loggia, en dan nog eens of zijn het fantastische monsters? door een tweede loggia, als oculus behandeld. Bij Strauven zijn niet alleen de lijnen onrustig, maar zijn hele gevel- Deze met loggia’s opengewerkte A f b . 18 composities. Hij speelt graag met gevels herinneren aan de architec- Louis Bertrandlaan 43, Schaarbeek. in- en uitsprongen en hij versiert tuur van de badplaatsen die toen erg Detail van de hoek met overgang van de afgeschuinde hoek naar een inspringend zijn opstanden met verschillende in de mode was. Dergelijke grote volume dat een een rechte hoek vormt. vlakken waarvan de volumetrische openingen maakten het mogelijk Oorspronkelijk was dit bekroond door en koepel zoals het gebouw op de andere hoek, plasticiteit hem een fraai schaduw- tegelijk binnen en buiten te zijn; ze eveneens van Strauven (2016©APEB). en lichtspel helpt creëren. Er zijn werden ontworpen om van het land- twee soorten beweging. De eerste, schap te kunnen genieten, om te de delicaatste, betreft de bakstenen zien… en te worden gezien. Strauvens uitspringend vierkant torentje dat ‘huid’ van de gevel, waarop hij ver- Brusselse gevels bieden uiter- de rechte hoek van de twee stra- schillende niveaus creëert, slechts aard geen zicht op zee, maar wel op ten volgt. Op nr 1 van de Rue des enkele centimeters diep. Strauven open ruimten, nu eens een square, Volontaires in Doornik bood een verwezenlijkt dit spel van subtiele in- zoals voor de woning de Saint Cyr, stompe hoek hem de kans om, op en uitsprongen door terug te grijpen dan weer een brede laan, zoals de een zware kruisvormige console, op de traditionele pilasters, lisenen, Clovislaan. Maar omdat ze wellicht een originele half-zeskantige erker blinde arcades en arcaturen. Zijn als plaatsverlies werden beschouwd, te ontwerpen. Maar ook op de com- bewerkte kraagstenen, kussenblok- zijn tal van loggia’s die Strauven plexe percelen die na het verka- ken, druipers en consoles vormen tekende nooit uitgevoerd of werden velen overbleven, kon de architect fijne uitkragingen. Op de twee tra- ze nadien met een raam gedicht. Een zijn vindingrijkheid de vrije teugel veeën van Saint-Quentinstraat nr 30 voorbeeld van het eerste geval is laten in zijn ontwerp van de plat- bemerk je bijvoorbeeld de aanwe- Louis Bertrandlaan nr 92, waar zich tegronden. Zo kocht hij, wellicht zigheid van maar liefst zes verschil- op de hoofdtravee drie ‘terrassen’ tegen een zachte prijs, vier ondank- lende niveaus in het bakstenen met- hadden moeten bevinden, afgesloten bare terreinen in de vorm van een selwerk. door ‘gordijnen van Japanse parels’ uitgerekte driehoek9, waaronder il 2017 bij wijze van ‘scherm’. Jeruzalemstraat nr 27-29, waar- r Een tweede soort beweging verle- van de acht meter brede gevel de

vendigt de volumes van de gevel. In zijn zoektocht naar beweging ont- versmalling achteraan verbergt, .022 - ap r

Strauven speelt graag met de dekte Strauven in de hoekperce- of het terrein op de hoek van de N begrippen voor- en achtergrond, len een fantastisch speelterrein. Lutherstraat en de Calvijnstraat,

binnen en buiten. Zijn gevels dringen Zo ontwierp hij op nr 53-61 van de waarvan hij de punt verkocht en l e de buitenruimte binnen via gewone Louis Bertrandlaan een nieuwe enkel een boemerangvormig stukje uss of gestapelde erkers, bow-windows versie van de traditionele hoektra- van 3,75 meter breed behield om r d b

en balkons, al dan niet overdekt; vee (afb. 18): de uitkraging die op de er zijn persoonlijke woning op te e tegelijk holt hij zijn gevels ook uit eerste verdieping begint, gaat in de bouwen. Binnenin stapte hij af van

door loggia’s en toegangsportalen. laatste twee bouwlagen over in een het systeem van de trap langs een ERfgo

067 Gustave Strauven

enfilade van vertrekken en plaatste hij het trappenhuis strategisch in de hoek, onder een zenitale verlichting à la Victor Horta. Vermelden we nog dat het met slechts 25 centimeter extra breedte was dat hij de woning de Saint Cyr ontwierp, een onver- valst herenhuis dat met brio in de diepte en in de hoogte goedmaakt wat het in de breedte mist.

Dit brengt ons bij nog een ander kenmerk van Strauvens oeuvre: de verticaliteit. Hoewel ze eigen was aan de Brusselse architectuur, zowel wegens de traditionele smalle percelen als onder invloed van de gotische esthetiek, beklem- toonde Strauven die verticaliteit in A f b . 2 0 zijn composities graag met de hulp Huis Van Dijck, Clovislaan 85-87, Brussel van pilasters, puntgevels, pina- Uitbreiding-Oost. Geveltop met voorsteven kels en makelaars. De meeste van vormige loggia-belvedère (2016 © APEB). zijn ontwerpen hebben monumen- tale bekroningen, met dakvensters ken tijdens een tentoonstelling10 die versierd met luchtbogen, zoals op waarschuwde voor de sloop van een de Paul Dejaerlaan nr 9 (afb. 19) groot aantal art-nouveaugebouwen, of in de Troonafstandsstraat, met waaronder de woning de Saint Cyr. In torentjes onder een koepel, zoals op 1979 stelde het Sint-Lukasarchief een de Louis Bertrandlaan nr 43, 53-61 urgentie-inventaris op waarin 19 wer- A f b . 19 en 63-65, met een voorstevenvor- ken van Strauven werden opgenomen, Paul Dejaerlaan 9, Sint-Gillis mige loggia-belvedère zoals in de (2016 © APEB). gaande van ‘belangrijk’ tot ‘uniek’. woning Van Dijck aan de Clovislaan (afb. 20), of nog, zoals in de woning De eerste beschermingen date- de Saint Cyr, met een kap die zich Na de Eerste Wereldoorlog ver- ren van 1988, namelijk de wonin- scherp tegen de hemel aftekent. dween de art nouveau van het gen de Saint Cyr en Van Dijck. Tot toneel… net als Strauven. Zijn weel- heden vallen in Brussel 14 van derige ornamentiek raakte uit de Strauvens woningen onder een Van vergetelheid mode en moest wijken voor de art beschermingsmaatregel. In 2016 tot erkenning deco en, blijvender, voor het moder- wijdde de Association pour l’Étude du nisme. Lange tijd werd de art nou- Bâti een tentoonstelling in de Sint- Nog tijdens zijn leven lijkt Gustave veau in België afgedaan als een Gorikshallen volledig aan de architect Strauven al een invloed op som- strovuurtje zonder al te veel artis- en zijn werk, en bij die gelegenheid mige van zijn collega’s te heb- tiek belang. De stijl kreeg haar kreeg Strauven ook een eigen web- ben uitgeoefend. Dat blijkt onder adelbrieven pas terug vanaf eind site: gustavestrauven.brussels. Die meer uit een gevel van architect jaren 1960, met name als reactie op bevat een catalogus van de volledige Jacques Deweerdt, die in 1904 die de sloop van Victor Horta’s Volkshuis tot heden bekende productie van de van de woning de Saint Cyr para- (1965) en dankzij de belangstelling architect, aangevuld met biografische fraseerde (Cogels Osylei nr 80 in van de buitenlandse kunstcritici. en bibliografische notities en artike- Berchem-Antwerpen), alsook uit len over uiteenlopende aspecten van de persoonlijke woning van Arthur Het eerherstel van de meester zelf zijn oeuvre. De website wordt con- Nelissen, die een jaar later een ocu- werd al snel gevolgd door dat van de stant geactualiseerd naarmate het lus ontwierp op de bel-etage van architecten van de tweede generatie. onderzoek vordert en nieuwe ontdek- Kemmelberglaan nr 5 in Vorst. In 1971 werd aan de alarmbel getrok- kingen worden gedaan. Dit platform

068 staat immers open voor alle onder- 3. Het gaat om Brabançonnelaan Gustave Strauven. The zoekers die onze kennis omtrent deze nr 82 (1908) en Louis Bertrandlaan nr 94-96 (1912), naast Victor jubilation of Art Nouveau uitzonderlijke architect wensen aan Lefèvrestraat nr 61 en Linthoutstraat te vullen. nr 88 (1910). A daring architect and inventor, 4. Zonder rekening te houden met de Gustave Strauven (1878- Vertaald uit het Frans niet-uitgevoerde ontwerpen – in 1919) belongs to the second totaal zes – noch met de ondertussen gesloopte gebouwen – eveneens zes. generation of Art Nouveau. Trained in eclecticism at the Bibliografie 5. Avenue Van Cutsem nr 28-28b in Doornik, Washingtonstraat nr 127 Saint-Luc school in Schaerbeek/ III architectes schaerbeekois. Maîtres de l’art in Elsene, Clovislaan nr 85-87 en Schaarbeek, he then worked as a nouveau. Frans Hemelsoet, Henri Jacobs, Ambiorixsquare nr 11 in Brussel. trainee in the workshop of Victor Gustave Strauven, CRHU, Schaarbeek, 1993. 6. Uittreksel uit een brief die Strauven Horta, which left a profound mark BORSI, F., WIESER, H., Bruxelles capitale uit Zürich naar Horta stuurde: “Voor on him. This precocious architect de l’Art Nouveau, coll. Europe 1900, J.-M. alles, Mijnheer Horta, wil ik u danken Collet, Braine-l’Alleud, 1996, pp. 145-165. voor de uitmuntende studies waarop had a particularly short career ik in uw bureau kon rekenen. Ik ben – from 1898 to 1914 –, which had DIERKENS-AUBRY, Fr., VANDENBREEDEN, ervan overtuigd dat het daar is dat already reached its peak in 1900 J., Art nouveau in België. Architectuur en ik de vereiste kennis heb opgedaan interieurs, Lannoo, Tielt, 1996, pp. 76-78, om mijn plan te kunnen trekken en when, barely 21 years of age, he 116-117. zelfs in het buitenland welkom te zijn. designed the luxuriant Saint Cyr Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed En het is ook in uw bureau dat ik heb house. Out of the 68 creations geleerd mij aan studie en onderzoek van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, attributed to him to date, 57 are www.irismonument.be. te wijden. Ik dank u nogmaals, Mijnheer, voor het uitstekende located in Brussels, 14 of which La Gerbe, Revue d’Art décoratif et de getuigschrift dat me in staat heeft have now been protected. These Littérature, 1898-1899. gesteld al vanaf de tweede dag aan de slag te kunnen bij een van de are mainly bourgeois houses LEHÉ, I., Gustave Strauven, architecte belangrijkste bureaus van Zürich” and investment properties with d’art nouveau (afstudeerscriptie), Institut (Hortamuseum). Supérieur Libre des Carrières Artistiques, commercial ground floors. Parijs, 1982. 7. “Hij zou zich misschien beter rechtstreeks op de flora inspireren A virtuoso designer, Strauven LOZE, P. en F., België art nouveau: Van […] in plaats van op uitsluitend Victor Horta tot Antoine Pompe, Snoeck- denkbeeldige lijnen.” La Gerbe, Revue developed an entirely personal Ducaju & Zoon, Gent, 1991, pp. 135-138. d’Art décoratif et de Littérature, 1ste line based on far-reaching VANDENBREEDEN, J., VAN SANTVOORT, jaargang, nr 1, 15 februari 1898, p. 8. inventiveness. Wrought iron, cast L., DE THAILLE, P., et al., Encyclopedie 8. Wat de oosterse invloeden betreft: iron, brick, stone, wood, sgraffito, van de art nouveau. Deel I. Noordoostwijk Hankar ontwierp vaak borstweringen stained glass; the architect Brussel, CIDEP, Brussel, 1999, pp. 135-160. en leuningen met japoniserende subjected the materials to his www.gustavestrauven.brussels geometrische motieven, waarvan we bij Strauven een analoog voorbeeld impulsive design and combined vinden in de leuning van de inkomhal them in endless ways, making NOTEN van Troonafstandsstraat nr 4 (1902) (zie daaromtrent CONDE-REIS, G., use of their colours for a vibrant “Paul Hankar en de invloed van de effect and creating unexpected 1. Van het tijdschrift verschenen slechts Chinese architectuur”, in Erfgoed constructive combinations. Using zes andere nummers, tussen maart Brussel 019-020, Brussel, 2016). 1898 en juni 1899. setbacks and projections he 9. Twee ervan waren het voorwerp augmented the outlines of his 2. Hoewel beide ontwerpen het stempel van nooit uitgevoerde ontwerpen: ‘Strauven Frères’ dragen (het geheel Victor Lefèvrestraat nr 47 tot 61 en structures, among other things Avenue Van Cutsem nr 27 tot 29 en Rue

Linthoutstraat nr 88, een terrein by means of bow-windows and il 2017

des Volontaires nr 1 in Doornik, alsook r waarop hij vijf huizen plande, en op loggia, conferring them with a Trooststraat nr 67 in Schaarbeek), de hoek met de Milcampslaan en de was het Félix die de huizen in Ninove Félix Marchallaan, een terrein dat hij volumetric plasticity conducive to

(Aalstersesteenweg nr 38 en 40) en in 1909 herverkocht aan de eigenaar the interplay of light and shade. .022 - ap Avenue des Frères Haeghe nr 25 in r van het aangrenzende perceel, die N Doornik tekende. Toch wijzen de grote de terreinen samenvoegde om er overeenkomsten tussen de ontwerpen diepere huizen te bouwen.

duidelijk op de aanwezigheid van l Gustave achter de door zijn broer 10. DELEVOY, R.-L., CULOT, M., e

getekende werken. Félix werkte STRAUVEN, F., WIESER, G., Bruxelles uss overigens mee aan het ontwerp van het 1900, capitale de l’Art Nouveau r

hoekgebouw op Victor Lefèvrestraat (tentoonstellingscatalogus), Ecole d b e nr 61 en Linthoutstraat 88, of toch Nationale Supérieure d’Architecture minstens aan dat van de sgraffiti, et des Arts Visuels, Brussel, 1971.

waarvan er een zijn voornaam bevat. ERfgo

069 Colofon

Redactiecomité Verantwoordelijke uitgever Jean-Marc Basyn, Stéphane Demeter, Bety Waknine, directeur-generaal Paula Dumont, Murielle Lesecque, van Brussel Stedenbouw en Erfgoed/ Griet Meyfroots, Cecilia Paredes Gewestelijke overheidsdienst en Brigitte Vander Brugghen. Brussel, CNN – Vooruitgangstraat 80, 1035 Brussel. Eindredactie in het Nederlands De artikelen zijn gepubliceerd Paula Dumont en Griet Meyfroots onder de verantwoordelijkheid Eindredactie in het Frans van de auteurs. Alle rechten voor Stéphane Demeter het reproduceren, vertalen of herwerken zijn voorbehouden. Secretariaat van redactie Murielle Lesecque Contact Directie Monumenten en Coordinatie van iconografie Landschappen – Cel Sensibilisatie Cecilia Paredes CNN – Vooruitgangstraat 80, 1035 Brussel http://www.erfgoed.brussels Coordinatie van de dossier [email protected] Murielle Lesecque Herkomst van de foto’s Auteurs/ redactionele Mochten er ondanks onze inspanningen medewerking om alle reproductierechten te betalen Werner Adriaenssens, Anne-Lise toch nog gerechtigden zijn die niet Alleaume, Françoise Aubry, Caroline gecontacteerd werden, dan worden zij Berckmans, Olivier Berckmans, Guy verzocht zich kenbaar te maken bij de Conde-Reis, Stéphane Demeter, Denis Directie Monumenten en Landschappen Derycke, Paula Dumont, Isabelle Leroy, van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Marc Meganck, Christophe Mouzelard, Muriel Muret, Isabelle Pauthier, Lijst met afkortingen Michel Provost, Christian Spapens, AML – Archives et Musée de la Littérature Brigitte Vander Brugghen, Linda Van APEB – Association pour l’Étude du Bâti Santvoort, Tom Verhofstadt, Wivine CIDEP – Centre d’Information, de Wailliez, Benjamin Zurstrassen. Documentation et d’Étude du Patrimoine DCBSO – Documentatiecentrum van Vertaling Brussel Stedelijke Ontwikkeling Gitracom, Hilde Pauwels, Erik GOB – Gewestelijke Tack, Data Translations Int. Overheidsdienst Brussel Nalezing KBS – Koning Boudewijnstichting Koenraad Raeymaekers, Wim Kenis, KIK-IRPA – Koninklijk Instituut voor Coralie Smets, Tom Verhofstadt en het Kunstpatrimonium / Institut de leden van het redactiecomité. royal du Patrimoine artistique KMKG – Koninklijke Musea voor Vormgeving Kunst en Geschiedenis La Page sprl KMSKB – Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België Ontwerper van de maquette MSB – Museum van de Stad Brussel The Crew communication sa SAB – Stadsarchief Brussel Druk ULB – Université libre de Bruxelles IPM printing VUB – Vrije Universiteit Brussel Verspreiding en ISSN abonnementenbeheer 2034-578X Cindy De Brandt, Brigitte WETTELIJK DEPOT Vander Brugghen. D/2017/6860/009 [email protected] Bedankingen Cette revue paraît également Mathilde Bell Andrade, Michel Gilbert, en Français sous le titre Michel Huynh, Robrecht Janssen, Bruxelles Patrimoines. Tom Verhofstadt, Soetkin Vervust. Erfgoed Brussel Reeds verschenen

001 - November 2011 006-007 - September 2013 013- December 2014 Terug naar school Brussel, m’as-tu vu ? Cultusgebouwen

002 - Juni 2012 008 - November 2013 014- April 2015 De Hallepoort Industriële architectuur Zoniënwoud

003-004 - September 2012 009 - December 2013 015-016 - September 2015 De kunst van het bouwen Parken en tuinen Ateliers, fabrieken 010 - April 2014 en kantoren 005 - December 2012 Jean-Baptiste Dewin Hôtel Dewez 017 - December 2015 Extra nummer 2013 011-012- September 2014 Stadsarcheologie Het erfgoed schrijft onze geschiedenis Geschiedenis en herinnering

018 - April 2016 019-020 - September 2016 021 - December 2016 De Gemeentehuizen Stijlen gerecycleerd Victor Besme

www.erfgoed.brussels

10 3

ISBN 978-2-87584-142-1