T.C. GAZ ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ TAR H ANAB L M DALI ESK ÇA TAR H BÖLÜMÜ
H T TLER N ANADOLU’YA GÖÇÜ VE ÇEVRE KÜLTÜRLERLE ETK LE M
MASTER TEZ
Haz rlayan Nilüfer ÇOLPAN
Tez Dan man
Prof. Dr. Salih ÇEÇEN
Ankara-2008
i
ÖNSÖZ
Anadolu’da Milattan Önce 2.binde hüküm süren ve bir imparatorluk kuran Hititler, büyük bir medeniyet kurmu lard r. Kendilerinden önce varl klar n sürdüren Anadolu kültürleriyle zaman içerisinde kayna arak baz kavramlar benimsemi , kendilerine göre yorumlayarak özgün bir biçimde geli mi lerdir. Anadolu’nun yerle ik halklar yla ve Anadolu topraklar na kom u olan, çevre kültürlerle yo un bir biçimde etkile imde bulunmu lard r.
Bu etkile imlerin hangi alanlarda, hangi kültürlerden ve ne oranda oldu u, bu tez kapsam nda incelenmi tir. Söz konusu kavim üzerinde yerli ve yabanc bilimadamlar de i ik konu ba l klar yla çal malar yapm lard r. Ülkemizde bu konu ba l ile imdiye kadar bu göçlerin ortaya koydu u sonuçlar irdelenmemi tir. Amac m z, çal malar m z neticesinde bu konuya bilgiler nda toparlay c bir etki yapmakt r.
Bu tezi haz rlarken konu ile ilgili bilgisini ve yard mlar n esirgemeyen say n hocam Prof. Dr. Salih ÇEÇEN ba ta olmak üzere, Prof. Dr. lhami DURMU ’a, desteklerini esirgemeyen sevgili aileme ve tezin haz rlanmas a amas nda eme i geçen herkese te ekkürlerimi sunar m.
Nilüfer ÇOLPAN
ii
Ç NDEK LER
ÖNSÖZ ...... i Ç NDEK LER ...... ii KISALTMALAR CETVEL ...... iv G R ...... 1 I. BÖLÜM H T TLER N ANADOLU’YA GÖÇÜ...... 3 A) Arkeolojik ve Yaz l Belgeler I nda Kavmin Geli Co rafyas .3 A.1) Arkeolojik Malzemeye Göre Geli Co rafyas ...... 3 A.2) Yaz l Belgeler I nda Geli Co rafyas ...... 5 B) Hititlerin Yay l m ve Nüfuz Alan ...... 10 B.1) Yay l m ve Nüfuz Geli imi ...... 10 B.1.a) Bat ya Do ru ...... 15 B.1.b) Do uya Do ru...... 21 B.1.c) Güneye Do ru...... 24 B.1.d) Kuzeye Do ru ...... 25 II. BÖLÜM H T TLER N ÇEVRE KÜLTÜRLERLE ETK LE M ...... 34 A) Filolojik Etkile imi ...... 34 B) Dinsel Etkile imi ...... 48 C) Sosyal Etkile imi ...... 63 C.1) Hukuki Etkile imi ...... 77 C.2) Askeri Etkile imi ...... 84 C.3) dari Etkile imi ...... 86 C.4) ktisadi Etkile imi ...... 92 D) Sanat Etkile imi...... 100 E) Mimari Etkile imi...... 111 SONUÇ...... 119 KAYNAKÇA ...... 131 EKLER...... 140
iii
ÖZET ...... 170 ABSTRACT ...... 172
iv
KISALTMALAR CETVEL
a.g.e.: Ad geçen eser a.g.m.: Ad geçen makale a.g.t.: Ad geçen tez yy.: Yüzy l M.Ö.: Milattan Önce M.S.: Milattan Sonra cm.: Santimetre km.: Kilometre No.: Numara Ünv.: Üniversite Ens.: Enstitü G.Ü.: Gazi Üniversitesi T.T.K.: Türk Tarih Kurumu
G R
Eskiça döneminde Anadolu’ya birçok kavmin göçü bilinmektedir. Bunlardan tarihi geni lik olarak daha uzun süre Anadolu’da yerle ip, büyük etkiler yapt klar na inand m z Hititleri ba l ba na bir tez konusu olarak al p, bu ba l kla incelemekte uygun bulduk. Farkl dil ve rka mensup olduklar n bildi imiz Hititler’in, Anadolu’nun yerle ik halklar yla bu co rafyada kayna t klar , bu kayna man n daha sonra Anadolu topraklar na kom u olan, Mezopotamya, ran ve Avrupa’ya kadar ne türlü etkile im ya da onlardan ne türlü kültür etkilenmeleri ald klar bu tez kapsam nda derinlemesine incelenecektir. Söz konusu kavim üzerinde yerli ve yabanc bilimadamlar de i ik konu ba l klar yla çal malar yapm lard r. Ülkemizde bu konu ba l ile imdiye kadar bu göçlerin ortaya koydu u sonuçlar irdelenmemi tir. Amac m z, çal malar m z neticesinde bu konuya bilgiler nda toparlay c bir etki yapmakt r. Hititler, M.Ö. 3.binden 1.bine kadar Anadolu’nun geçmi tarihini ekillendirmi ler ve günümüze de kültür varl klar yla yaz l belgeleriyle damgalar n vurmu lar ve hala güncel de olmaya devam etmektedir. Neredeyse iki bin y l a k n bir süre bizim topraklar m za damga vurmu olan Eskiça ’ n en iyi bilinen bu kültürleri, o dönemin toplumlar na çok büyük etkiler yapt klar ve onlardan da de i ik etkilenmeler ald klar bilinmektedir. Bu kültür al -veri i günümüz modern toplumlara da yans malar yapm t r. te bu yans malar nelerdir? Kim ne kadar bu yans maya katk da bulunmu tur? Bu sorulara cevap verecek ipuçlar n , bilgi ve kayna inceleyerek, ilk defa böyle bir bak aç s yla ülkemizde böyle bir çal may ortaya koymak hedefimizdir. Bu anlamda yukar daki belirtti imiz hedefi yakalayarak bilim dünyas na sunmak önem ta maktad r. Bu konuyu irdelerken öncelikle yaz l dönemler öncesi, bu kültürün geldi i co rafya ile ilgili arkeolojik malzemeden yararlanaca z. Bu malzeme bize Hititlerin hangi bölgeden Anadolu’ya göç ettikleri hakk nda önemli ipuçlar verecektir. Daha sonra yaz l belgeler nda bu kavimlerin kim 2
olduklar , kimlerle dil ve rk olarak irtibatl olabilecekleri konusunu ele almaya çal aca z. Anadolu’ya giri yapan bu kavimin, Anadolu’da daha çok hangi bölgelerde yo unla t klar , nerelere kadar nüfus ve nüfuz bak m ndan yay ld klar derinlemesine ele al nacakt r. Bunun yan nda sosyal ve kültürel yap lar n bize veren bilgi ve belgeler sayesinde bunlar n hangi kültürlerle kar la t klar ve onlardan etkile im olarak neyi al p neyi verdikleri ara t r larak ortaya konulmaya çal lacakt r. Bilindi i gibi bu kültür grubunun hangi co rafyadan Anadolu’ya girdikleri hala tart ma konusudur. Bu problemli konuya biz de de i ik bak aç s ile belki farkl yakla mlar getirece iz. Bunun yan nda bu büyük medeniyeti ortaya koyan kavimler, bu gücü kendilerinden mi yoksa etkilendikleri kültürlerden mi ald klar n daha da mükemmelle tirerek sürdürdükleri fikrini sorgulamam za sebep olacakt r. Do udan Anadolu’ya do ru ve daha sonra ise bat dan Anadolu’ya do ru de i ik göç olaylar meydana gelmi tir. Böyle bir konu belki birkaç ciddi doktora konusu olarak dahi incelenebilir. Bu sebeple tezimizin konusunu yaln zca Hititler dönemi olarak s n rlamay uygun bulduk. Bu kavimler d nda, do udan gelen göçlerde Ka ka, Massaget, skit, Urartu, Med, Pers, Kimmer; bat dan gelen göçler ise Deniz Kavimleri ve di erleri olarak s ralanabilir. Tezimizin Giri Bölümünde konunun amac , önemi, yöntemi, tekni i belirtilmi tir. Birinci Bölümde Hititler’in Anadolu’ya geli co rafyas yaz l belgeler ve arkeolojik malzemelere göre de erlendirilmi tir. Ayr ca kavmin yay l m ve nüfuz alanlar incelenmi tir. kinci Bölümde ise kavmin Anadolu’ya göçü sonras Filolojik, Dinsel, Sosyal, Hukuki, Askeri, dari, ktisadi, Sanat ve Co rafya alanlar nda etki ve etkile imleri ortaya konmu tur. Kaynaklar, Ekler ve Haritalar, Foto raflar tezin sonunda yer alm t r.
I. BÖLÜM
H T TLER N ANADOLU’YA GÖÇLER
A) Arkeolojik ve Yaz l Belgeler I nda Kavmin Geli Co rafyas A-1) Arkeolojik Malzemeye Göre Kavmin Geli Co rafyas
Hititlerin Anadolu’ya hangi co rafyadan ve hangi göç yolunu kullanarak geldiklerini anlayabilmek için, onlara ait maddi kültür belgelerini incelemek gerekir. ç Anadolu maddi kültür belgelerinin süreklili i, Hint Avrupal lar' n Anadolu'ya lk Tunç Ça 'nda küçük gruplar halinde nüfuz ettiklerini do rulamaktad r. Ancak, Anadolu'daki Hint-Avrupa soyundan oldu u bilinen Hititlerin Anadolu d ndaki kültürü hakk nda yeterli bilgiye sahip de iliz. Hititlere özgü karakteristik bir veriye geli co rafyalar olarak dü ünülen yerlerde rastlan lmad , ayr ca Anadolu'nun kültürel geli iminde, Hint-Avrupal lar n yaz l belgelerle saptand tarihlerde veya birkaç yüzy l öncesinde göçe i aret edecek bir kesinti ya da de i im izlerinin olmad , di er taraftan maden sanat n geli tirenler d ardan gelenler ise, bunu kan tlayan buluntular n yo unlukla Anadolu d nda bulunmas gerekti i, ancak bunu kan tlayacak verilerin imdilik yeterli olmad 1 ifade edilmektedir.
Bir di er görü ise Hint-Avrupa kavimlerinin özgün "anayurdu" konusundaki veriler, a rl kla Anadolu'da bir konuma i aret etmedi i, Hint- Avrupa kavimlerinin Anadolu'ya bir tarihte d ar dan gelmi olduklar n , Hint-Avrupa anayurdu için a a Tuna'dan Karadeniz'in kuzey k y s boyunca Kafkaslar' n kuzey eteklerine kadar uzanan yöreye i aret etmekte oldu unu ileri sürer. Bu yörenin, “Kurgan” olarak bilinen arkeolojik kültürle bir ba lant s kurulmaktad r. Bu kültürün ta y c lar ilkin Avrasya bozk rlar ndan yay l p, be inci bin y l sonlar na do ru Karadeniz k y lar na ula m ve üçüncü bin y la gelindi inde Balt k'tan Ege'ye kadar Avrupa
1 D NÇOL, Ali, “Hititler Son Tunç Ça ”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.23 4
topraklar na yay lm t . En tipik özelli i, ço unlukla zengin gömüt arma anlar içeren ev tipi mezarlar örten tümülüsler (kurganlar) idi. E er bu yakla m do ruysa, Hint-Avrupa boylar n n Anadolu'ya kuzeyden geldikleri anla lmaktad r2.
Hint-Avrupal kavimlerin Anadolu'daki geçmi teki izlerini sürmek için yap lm olan antropolojik ve arkeolojik veriler oldukça önemlidir. Asur Ticaret Kolonileri öncesinde Anadolu’da yaz l belgeler olmad için bu verilere göre çal malar yürütülmü tür. Kaz larda s kça rastlanan insan iskeletlerinin üzerlerinde yap lan çal malar kesin sonuçlara götürecek kadar yeterli olmamaktad r. Ancak: Anadolu'nun antropolojik geli imi hakk nda genel bilgiler verir. Öyleki, Yozgat ilindeki Ali ar kaz lar nda bulunan insan iskeletlerinin antropolojik ölçümlere göre, Hitit Devleti öncesi Anadolu insan n n narin kemik yap s na sahip, "Akdeniz rk " özellikler gösterdi i anla lm t r. Yine ayn döneme tarihlenen, özellikle Karadeniz k y lar nda bulunan iskeletler üzerine yap lan ölçümler, bu insanlar n "robüst kemikli, iri ve uzun boylu olduklar n gösterir. Uzmanlar n tezlerine göre, kültürel aç dan farkl l klar gösteren Anadolu’nun Karadeniz k y lar nda bu tür iskeletlere s kça rastlan lmaktad r3. Arkeolojik verilere göre Hatti kültüründen tan d m z çe itli madeni eserler, Alacahöyük, Horoz Tepe, Mahmatlar gibi yerle melerinde bulunmu olan "güne kurslar ", bo alar, geyikler, Bafra kiztepe'de bulunan zengin tunç alet ve silahlar, bu bölgenin maden i leme sanat yla benzerli ini kan tlamaktad r.
Bunlara göre de erlendirdi imizde arkeolojik ve antropolojik veriler do rultusunda Hititlerin Kuzeyden, Kafkasya üzerinden Anadolu’ya giri yapm oldu u kesin olarak saptanamamakla birlikte bu sonuca varmaktay z. leride yap lacak daha kapsaml bilimsel kaz lar n sonucunda ortaya ç kacak arkeolojik veriler ba lam nda daha somut sonuçlar elde edilebilece i dü üncesindeyiz.
2 MACQUEEN, J.G., “Hititler ve Hitit Ça nda Anadolu”, Arkada Yay nlar , s. 28-29 3 D NÇOL, Ali, Hititler Son Tunç Ça , Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.22-23
5
A-2) Yaz l Belgeler I nda Kavmin Geli Co rafyas
Ço unlu unu Hattili ve Hurrilerin olu turdu u Anadolu halklar nca tan nmayan Hititlerin Anadolu’ya nereden geldikleri konusunda çe itli görü ler vard r. Bu görü lerin kayna n , 1906 y l nda Bo azköy’de ba lat lan ve hala devam eden arkeolojik kaz larda ortaya ç kar lan, çivi yaz s yla yaz lm 10000’den fazla kil tablet olu turur. Daha önce de, M s r’da Tell El Amarna’da bulunan 350’den fazla tabletten de, Hititlerin tarihleriyle ilgili baz önemli bilgiler elde edilmi tir. Hititlerin bir Hint-Avrupal kavim oldu u, Anadolu’dan Hatti ülkesi olarak söz ettikleri, Bo azköy/Hattu a’n n da Hatti ülkesinin ba kenti oldu u, bulunan yaz l belgeler üzerinde yap lan bilimsel ara t rmalar ve çözümlemeler sonucunda ortaya ç km t r4. Hititlerin Anadolu’ya göçüyle ilgili zamansal bilgiler konusunda kesin sonuçlar bulunmamakla birlikte, M.Ö. 2. bin dolaylar nda Hint-Avrupa boylar n n Anadolu’ya do udan yani Kafkasya’dan geldi i ara t rmac lar aras nda benimsenen görü tür. Bir ba ka görü ise Hititlerin Orta Anadolu’ya Karadeniz’in k y bölgelerinden nehirleri takip ederek gelmi olduklar d r5. Hititlerin Anadolu’ya nereden geldikleri konusunda benzer görü ler ileri sürülmü tür. 1930’larda ortaya at lan tez, bütün Hint-Avrupal kavimler gibi, onlar n da bat dan, bo azlar üzerinden gelmi olduklar d r. 1940’larda, ayn konuda öne sürülen bir ba ka görü de, Hititlerin Anadolu’ya Kafkaslar üzerinden gelmi olduklar d r. Bunlar, bir süre Ye il rmak havzas nda oturduktan sonra, daha bat ya göç ederek K z l rmak’ n çizdi i yay içinde yerle mi lerdir. 1950 ’lerde öne sürülen üçüncü bir görü e göre; Hititlerin, Kuzey Mezopotomya’da ya ad klar ve Eski Babil’den önce burada hüküm süren III. Ur Sülalesi’nin kulland çivi yaz s n ö renerek (M.Ö. 2150- 2050), oradan göç ederek Anadolu’ya geldikleridir. Sümer çivi yaz s n Hititçe’de
4 UÇANKU , Tahsin Hasan. “ Bir nsan ve Uygarl k Bilimi Arkeoloji Tarih Öncesi Ça lardan Perslere Kadar Anadolu”, Kültür Bakanl Yay nlar , Ankara, 2000,s.365 5 DARGA, A. Muhibbe, “Hitit Sanat ”, Akbank Kültür ve Sanat Kitaplar , stanbul, 1992, s. 11-12
6
kullanarak, resmi devlet dili ve yaz s haline getirmi lerdir. Hititlerin anayurtlar ve geli yollar n n bilinmemesinin en önemli sebebi, çivi yaz s ndan ba ka kültür, sanat ve geleneklerini geldikleri co rafyaya ta mam olmalar d r. Hititlerin Mezopotamya etkileri göstermeleri ve imparatorlu un y k lmas ndan sonra güneyde oturan Luvilerin ve büyük bir olas l kla Orta Anadolu'daki Ne ilerin, Suriye yörelerine dönmeleri, Hint- Avrupal lar n anavatan olan kuzey bölgelerinden Anadolu'ya do udan yani Kafkasya'dan gelerek Güneydo u Anadolu bölgelerinde ya ad klar n , sonra Orta Anadolu'ya yerle tiklerini göstermektedir6. Dördüncü görü ise bu kavmin anayurdunun Anadolu olabilece idir. Dillerinin Hint-Avrupa karakterli olmas , kökenlerinin orta Anadolu oldu u ve ilk Tunç II. Döneminin sonlar ndan bu yana ba layan geli meler sonucunda, bölgede geli im gösterdikleri ifade edilmi tir7.
Hint-Avrupal lar M.Ö. 3. binin son çeyre inde (M.Ö. 2250 -2000) Atlantik k y lar ndan Hindistan'a kadar uzanan bir co rafya içinde güneye do ru göç hareketi ba latm lard r. Sonradan Germenler, Latinler ve Hellenler gibi isimlerle an lan kavimlerin a a yukar bugünkü yerlerine geldikleri, ranl lar, Kimmerler ve Hintliler gibi Hint - Avrupal kavimler de yine de i ik dönemlerde olmak üzere, bu göç hareketi sonucunda ya ad klar bölgelere yerle mi lerdir. Bu grupla an lan skitler’in Prof.Dr. lhami Durmu taraf ndan yap lan ara t rmalar sonucunda Ural-Altay grubuna ait oldu u ifade edilmi tir. Bu göç dalgas ile Anadolu'ya gelen Hint- Avrupal lar n Troyal lar ve Thrakyal lar gibi baz boylar Balkanlardan, Hititler ve onlarla gelen daha birçok Hint-Avrupa boylar ise Kafkaslar üzerinden gelmi lerdir. Frygler ve daha ba ka Balkan kavimleri ise M.Ö.1200 y llar nda son göç dalgas yla Balkanlardan gelmi lerdir. Hint- Avrupal boydan olan Mitanniler de Do udan, Kafkaslar üzerinden gelip ve
6 AKURGAL, Ekrem. “Hatti ve Hitit Uygarl klar ”, stanbul 1995, s.10 7 UÇANKU , Tahsin Hasan. “ Bir nsan ve Uygarl k Bilimi Arkeoloji Tarih Öncesi Ça lardan Perslere Kadar Anadolu”, Kültür Bakanl Yay nlar , Ankara, 2000, s.365
7
Orta Anadolu'ya yerle erek, ikinci binin ortalar na do ru Hurrilerin ülkesini istila etmi lerdir8.
Hititlerin göçünü, Aka, Frygler ve Galatlar n göçleriyle kar la t ran A. Goetze, Onlar n di er Hint Avrupal kavimler gibi bat dan, bo azlar üzerinden Anadolu'ya geldiklerini savunmu tur. Bu görü e F. Sommer kar ç karak Hititlerin Kafkaslar üzerinden Anadolu'ya gelip, Ye il rmak kesiminde bir süre kald ktan sonra Bat K z l rmak Bölgesi'ne geçerek yerle tiklerini savunmu tur. L.Woolley ise Hititlerin Orta Anadolu'ya gelmeden önce Bereketli-Hilâl bölgesinde oturduklar n ve Kirbet Kerak denilen çanak-çömle in Hititlere ait oldu unu ileri sürmü tür. Ancak söz konusu çanak çömleklerin Anadolu merkezli olmas onun bu görü ünü geçerli k lmam t r9.
Hititlerin Anadolu’ya nerden geldikleri kadar geli tarihi hakk nda da farkl görü ler ortaya at lm t r. Karum II evresinde ( 1940-1840) Hititlerin henüz ç Anadolu'ya ula mam oldu u ve MÖ. 1840 dolaylar nda Karum Il'nin y k lmas n n Hititlerin geli ine i aret etti i iddia edilmi tir. Ayn tarihlerde, Kafkaslar'dan ç Anadolu'ya do ru da bir hareket izlenmekteydi ve bu hareket, Güney Rusya bozk rlar ndan gelebilecek Hititlerin izleyebilece i güzergâha i aret ediyordu. Bu görü te olmayan ara t rmac lar, Asur belgelerinde say ca çok fazlaca yer alan birçok ad n Proto-Hititçe oldu unu ifade ederler. kinci olarak, pek çok arkeologa göre, Kafkasya’da ve Hititlerin geçi yolu üzerindeki bölgelerde arkeolojik verilere pek rastlan lmaz. Üçüncü olarak, Hititçe ve Luvice aras ndaki yak n dilbilimsel ili ki, bu iki dili kullanan kavmin ayn co rafyada yer ald klar n ve ayn göç yolunu kullanarak geldiklerini göstermektedir. Bu görü lerin sonucunda, Karum II'nin y k lmas Hititlerin geli inin i areti olarak kabul
8 AKURGAL, Ekrem. “Hatti ve Hitit Uygarl klar ”, stanbul 1995, s.10 9 CEYLAN, Alpaslan, “Eski Anadolu’da Devletler Aras li kiler, Antla malar (II. ve I. Binde)”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dal ,Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 1994, s. 29
8
edilemeyece i gibi aksine Hititlerin Koloni Ça nda Anadolu’da geli mi ve güçlü bir konumda olduklar ortaya ç kmaktad r10.
Anadolu’daki Hattiler ve di er Hint-Avrupal kavimler Hititlerin Anadolu’da varl klar n göstermede etkili olmu lard r. Bu durum En eski belgelerden biri olan Anitta Metni'nde, Hitit Hava Tanr s Tarhunna, Hatti'nin tanr la t r lm taht Halma uit ve iu mi/ iu immi'nin bir arada an lmas , Hititlilerin ve Hattililerin ç Anadolu'da mparatorluk öncesinde birlikte ya ad klar n , dini metinlerde ve kült ritüellerinden anla lmaktad r. Bundan anla ld üzere Hint-Avrupal kavimler Anadolu’ya Kafkaslar ya da Güneydo u Avrupa'dan lk Tunç Ça 'n n ba lar ndan beri küçük gruplar halinde geldiklerini gerek yaz l belgeler gerekse maddi kültür verileriyle göstermektedir11. Anadolu’nun yerli halk olarak nitelenen Hattiler hakk nda yap lan ara t rmalarda özellikle dillerinin Bat Kafkas dillerinden olan Gürcü diliyle benze ti i ileri sürülmü tür. Ancak bilinen en eski Gürcüce yaz l belgeler ile Hititlerin çiviyaz s ile kaydettikleri Hattice metinler aras ndaki ba lant , tam olarak ispatlanamam t r. Hatti kültürünün ö elerinden oldu u bilinen sivri, uçlar yukar kalk k pabuçlar gibi baz bezemelerin Gürcistan' n Trialeti bölgesinde bulunan baz madeni kaplar üzerine i lendi i görülmü tür12. Bu durum iki bölge aras ndaki ba lant y aç klamaya yard mc olabilir. Bu durumda bize gösteriyor ki Hattilerin de Hititler gibi Anadolu'ya bir göç ile d ardan geldi i, Kafkasyadaki kültür ö elerindeki benze melere dayanarak Anadolunun yerli halk olmad kanaati uyand rmaktad r.
Hint-Avrupal kavimlerin dili Karadeniz'in kuzeyinden ba layarak, Bat Avrupa ve Hindistan' n da içinde bulundu u geni bir co rafyaya yay lm t r. Hititlerin dili, Hint-Avrupa dil grubundan olan ve bugün Avrupada konu ulan dillerin atalar say lan diller ile büyük benzerlikler gösterdi i bilinmektedir. Bu gruba ait en eski dil olan Hitit dili ve Hititlerin
10 MACQUEEN, J.G., “Hititler ve Hitit Ça nda Anadolu”, Arkada Yay nlar , s. 30-31 11 YAKAR, Jak, “Anadolu’nun Etnoarkeolojisi Tunç ve Demir Ça lar nda K rsal Kesimin Sosyo- Ekonomik Yap s ”, stanbul 2007, s. 423 12 D NÇOL, Ali, “Hititler Son Tunç Ça ”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.26
9
kökeni ile ilgili bilgileri Hititler'in ki i ve tanr adlar n n dil yap s ndan anlamaktay z. Hint-Avrupa kökenli erken Anadolulu halklar n bu ara t rmalar sonucunda MÖ 2300'lerden önce Anadolu'ya göç etmi olma dü üncesini do rulamaktad r13. MÖ 3. binde Mezopotamyal hükümdarlar Sargon ve Naram-Sin’ in (24/23. yüzy l) edebi metinlerinde, MÖ 2. binin ba lar na tarihlenen Kültepe/Kani 'te Eski Asur metinlerinde ve Asurlu tacirlerin ar ivlerindeki yaz l kaynaklar nda Hint-Avrupal adlar n ve deyimlerinin görülmesi Hititlerin varl na i aret etmektedir14.
Bu ba lamda, çe itli yaz l belgelerde geçen isim, tanr adlar ve dini terimlerden bilgi sahibi oldu umuz Hititlerin, MÖ 2 binde Anadolu’da varl k gösterdikleri anla lmakla beraber, kulland klar dilin, Hint-Avrupa dil grubuna ait olmas ve bu dil grubunun da kuzeyden Kafkasya’dan Anadolu ‘ya girmesi bu kavmin geli co rafyas n göstermektedir.
13 OETT NGER, Norbert, “Anadolu Dillerinin Olu umu”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.406-407 14 KLENGEL, Horst, “Hitit Tarihi”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.412
10
B) KAVM N YAYILIM VE NÜFUZ ALANI
B-1) Yay l m ve Nüfuz Geli imi
Anadolu'nun siyasi ve ekonomik önemi Hitit Devleti'nin kurulmas ndan sonra da devam etmi tir. M.Ö. II. binde siyasi ve ekonomik ç karlar yönünden mücadele eden kavimlerin göç dalgalar yla geldi i bilinmektedir. Anadolu’nun geli meye uygun olmas , jeopolitik ve ekonomik öneminin giderek artmas nedeniyle gerek göçebe kavimler gerekse Mezopotamya da yüksek medeniyetler seviyesine ula m kavimlerin ilgi oda olmu , bu da bölgenin önemini art rm t r. Akad kral Sargon'un (M.Ö.2340-2284) ve Naramsin'in (M.Ö. 2260-2263) de Anadolu'ya sefer yapt n , Diyarbak r' n yak n nda bulunan, Pir Hüseyin Köyün'deki Naramsin Steli'nden anlamaktay z. bu dönemde Anadolu ile M s r aras nda siyasi ili kilerin ya and n Manyas Gölü yak nlar nda Dorak'ta, V.Sülale firavunlar ndan Sahure'nin (M.Ö.2475) isminin yaz l olan ince bir alt n levhan n bulundu u kral mezar ndan anla lmaktad r15. Hint- Avrupa dil toplulu undan olan Hititler M.Ö. 2200-2000 tarihlerinde Anadolu'ya gelmeye ba lam lar ve M.Ö. 2000-1700 tarihleri aras nda Hatti, Hurri, Ka ka gibi yerli beyliklerle siyasi ili kiler ya am lard r. Bu çeki meler sonucunda devlet kurma yoluna girmi lerdir. Bu dönemde, madeni alet, silah ve ev e yas kullan m n n Ortado u'da yayg nla m olmas ndan, bölgeler aras bak r ve kalay ticareti daha fazla yap lmaya ba lanm t r. Anadolu, özellikle bak r madeni yataklar aç s ndan zengindi. Bak r yataklar n n en yayg n oldu u bölgeler, Kuzey Anadolu'da Adapazar 'ndan Artvin'e kadar uzanan hatla, Diyarbak r yak n ndaki Ergani'dir. Asur Ticaret Kolonileri Döneminde, tüccarlar bu madenleri Anadolu d nda pazarl yorlard . Ancak Anadoludaki bak r yataklar n n denetimi, Karadeniz bölgesindeki kuzey kom ular yla sorunlar ya anmas nedeniyle Hititler aç s ndan kontrol alt na al namamaktayd . Kalay madeni de Bat Anadolu’da
15 CEYLAN, Alpaslan, a.g.t., Erzurum, 1994, s. 27
11
baz bölgelerde bulunuyor fakat buralar da Hitit devletinin s n rlar d ndayd . Hititler, halk n ve ordunun ihtiyac olan bak r ve kalay sa lamak için, bu uzun mesafe bölgeler aras daki ticaret yollar n denetim alt nda tutmaya çal m lard r. Suriye'deki Asurlular d nda, Orta Anadolu ile Mezopotamya aras ndaki uzun mesafe ticaret yollar üzerinde, M.Ö. 3. bin y l n son çeyre inden beri ya amakta olan Hurriler de ticaret i leriyle u ra yordu. Hurriler de Hititler gibi önceleri, M.Ö. 2. bin y l n ilk yar s nda k sa ömürlü, küçük ehir devletleri kurdular.16. Hitit krall n n do rudan otoritelerini uygulad klar bölgenin geni li i savunma sorunlar na ba l olarak de i mekteydi. Hatti ülkesi'nin kuzeyinde ve kuzeydo usunda Ka ka ve Azzi-Haiasa, güneybat s nda Arzawa ve güneydo usunda Hurri gibi siyasi ve politik rakip devletler bulunmas nedeniyle, anavatan n güvenli ini sa lamak için do u ve güneydo uda Hurrili dü mana kar I uvva ve Kizzuwatna, güneybat da Arzawa dü mana kar A a Ülke, kuzey ve kuzey do udaki Ka ka ve Azzi Haiasa'l dü mana kar ise Yukar Ülke bir tampon bölge vazifesi görmekteydi17. Hititlerin yay l m politikas nda s n r güvenli inin ön planda oldu u, bu amaçla da dü man sald r lar n topraklar ndan önleyebilmek için vasal devletleri bu s n rlarda tampon bölge olarak kullanm lard r. M.Ö. 3.binin ortalar ndan itibaren Anadolu’da bulunan küçük krall klar ve beylikler M.Ö. 2000 tarihlerinde, birer birer Hititlerin eline geçmeye ba lam t r. Bu dönemde Anadolu’da yerle ik olan Hattiler büyük nüfus ço unlu una sahiptiler18. Hititler Anadolu’ya geldiklerinde yar madan n do usunda ve güney do usunda Hurri (M.Ö. 2300-1200), kuzey do usunda ise Troia (M.Ö. 3000-1200) uygarl klar da bulunmaktayd 19. M.Ö. III. Bin y ldan beri Anadolu'da Hattilerin, Hurrilerin, Luwilerin ya ad ve onlar n Anadolu’nun yerli halk oldu u dü ünülmekteydi. Hititlerin Anadolu'ya M.Ö. II.
16 UÇANKU , Tahsin Hasan. “ Bir nsan ve Uygarl k Bilimi Arkeoloji Tarih Öncesi Ça lardan Perslere Kadar Anadolu”, Kültür Bakanl Yay nlar , Ankara, 2000,s.366 17 MURAT, Leyla. “Hitit Dünyas nda Ga galar n Yeri”, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (Çorum 16-22 Eylül 1996), Ankara, 1998, s. 439-442 18 UÇANKU , Tahsin Hasan. a.g.e., Ankara, 2000,s.367 19 AKURGAL, Ekrem. “Hatti ve Hitit Uygarl klar ”, stanbul 1995, s. 93
12
bin y l n ba lar nda veya biraz daha erken bir dönemde gelmeleriyle Anadolu’nun siyasi, ekonomik ve sosyal görümümü de i mi özellikle Koloni ça nda ticaretle birlikte baz merkezler önemli hale gelmi tir. Bunlardan Kani ve Ku ara gibi ehirlerde yo un faliyetler gözlemlenmi tir. Ku ara kral Pithana ve o lu Anitta, Koloni Ça 'n n sonlar na do ru, Orta Anadolu'daki ehirleri ele geçirmek suretiyle ilk defa merkezi ve büyük bir krall k kurmu , Kani ’i de ba kent yapm t r. Kendisine “büyük kral” anlam na gelen “rubaum rabium” denilmi tir20. Böylelikle Anadolu’da ilk defa bir birlik kurulmu ve ilerleyen dönemlerde bulunduklar co rafyada yay lmac bir polika izleyerek önemli bir güç olmu lard r. Asurlu tüccarlar tarf ndan Anadolu'nun zenginliklerinin Asur'a ta nmas n engellemi lerdir. M.Ö.18.yy. ortalar na gelindi inde Anadolu'da geni çapl siyasal birlik kurma çabas içindeki Hititli krallar n görmekteyiz. Kentleri bir otorite alt nda toplamak için ilk hareketleri, belgelere göre Ku ara kral Pithana’n n o lu Anitta taraf ndan yaz lan metinde görülür. Anitta Metni, Hitit çivi yaz s yla yaz lm bir belge olup, I.Hattu ili zaman na kadar, olan Hitit tarihine ili kin bilgiler verir. Bundan ba ka do rudan bu döneme ili kin bilgi veren yaz l belge yoktur. Hatta bu metni içeren çivi yaz l tabletler de olaylar n geçti i zamana de il, çok daha sonraki yüzy llara, M.Ö.16. ve 13.yüzy llara aittirler. Kendisini Ku ara soylu olarak tan tmakla beraber Ne a kentini ba kent yapt anla lan Anitta'dan I.Hattu ili'ye kadar geçen zamanda ancak ilk Hitit krallar na ait birkaç isim bilinmektedir. Bunlar da, içeri i dolay s yla vasiyetname olarak adland r lan I.Hattu ili'nin bir belgesindeki ve Telipinu Ferman 'ndaki geriye dönük anlat mlarla ya da kurban listeleriyle bilinmektedir. Bu isimler Kantuzili, Tuthaliya, Pu arruma ve Papahdilmah(Pawateilmah)'t r. I.Hattu ili'nin vasiyetnamesi'nin geçmi y llara dönük olaylar içeren bir k sm ndan anla ld na göre, bu kral n büyükbabas taraf ndan veliaht ilan edilen, ancak bir tak m entrikalar sonucunda tahta geçemeyen Labarna, I.Hattu ili'den çok daha sonra, Eski Hitit Devleti'nin son
20 AH N, Ali Hasan, “Anadolu’da Asur Ticaret Kolonileri Devri (M.Ö. 1975-1725)”, Kayseri ve Yöresi Tarih Ara t rmalar Merkezi Yay n No:7, Kayseri 2004, s.106-107
13
zamanlar nda hüküm sürmü kral Telipinu'nun ferman niteli indeki belgesindeki anlat mlarla krall k yapt bilinen Labarna olmal d r21. Söz konusu ferman n ba taraf nda Telipinu'ya kadar olan Hitit tarihinin bir özeti vard r. Bu özet kral Labarna'n n zaman anlat larak ba lar. Bu özette kral Labarna'n n Orta Anadolu'da yo un askeri seferlerle birçok kenti ele geçirdi i, ülkesinin s n rlar n geni letti i anlat l r. Anitta'dan belki de bir yüzy la yak n zaman sonra Hititler yeniden Orta Anadolu'da siyasal birlik kurma ve geni letme çabas içinde görülmektedirler. M.Ö. 2000 -1700 süreci içinde Anadolu'da Hatti ve Hurri gibi yerli beyliklerle birlikte Hint-Avrupa kökenli göçmen beyliklerin de yer ald n görürüz. Bu göç uzun bir sürede gerçekle mi olup, bu mücadeleler sonunda güçlü olan Anadolu’da varl n sürdürmü , güçsüz olanlar nüfuzlar alt na alarak kendi kültürlerini yerle tirmi lerdir. Ancak bu a amada politik nedenlerle kendilerine Hattice ve Hurrice ad takan22 birçok Hint-Avrupal prenslerin bu tavr , kimin yerli kimin göçmen oldu unu anlamam z zorla t rmaktad r. Hattilerin, Hitit egemenli ine girmeleri II. binde ba lam t r. Bununla beraber Hattiler, Hitit döneminde de nüfusun büyük bir ço unlu unu olu turuyorlard . Anadolu'nun Mezopotamyal lar taraf ndan Hatt Ülkesi olarak an lmas M.Ö 2500 -2000 tarihleri aras nda geli mi olan medeniyetin de Hattilere ait oldu unun bir göstergesidir. Hattilerin, do uda Erzurum'a, kuzeyde Sivas ve Samsun'a güneyde Akdeniz'e kadar yay ld ve bütün Anadolu'yu kültür olarak etkiledi i anla lmaktad r23. Asur Ticaret Kolonileri Ça ’nda Anadolu’da büyük küçük birçok beylik bulunuyordu. Bu beyliklerin say s irili ufakl yüzlere ula m t r. M.Ö. 17. yüzy l n ba lar nda, Orta Anadolu’daki bu ehir devletleri, bu beylikler, bir federasyon biçiminde örgütlenerek, Hitit devletini kurdular. Bu örgütlenmenin en önemli özelli i, büyük kralla birlikte, ba lang çta bir “Asiller Meclisi”nin bu
21 Y T, Turgut, “Hitit Krall ’n n Kurulu Dönemi”, dol Dergisi, Say :13, stanbul 2002, s. 13 22 AKURGAL, Ekrem. “Hatti ve Hitit Uygarl klar ”, stanbul 1995, s 11 23 CEYLAN, Alpaslan, a.g.t. Erzurum, 1994, s. 29
14
ilk siyasal birli i kurmada ve yöneticilerin seçiminde söz sahibi olmas d r 24. K sa bir süre sonra, yönetimdeki Ku ara krallar Hattu u ba kent yapt lar. Hitit kökenli bu krallar zaman nda, Hitit dili Orta Anadolu’ya yerle erek ehrin Hitit öncesi ad Hattu , Hititçe Hattu a olarak de i tirilmi tir. Hitit Kral Labarna da ad n de i tirerek, Hattu ili ad n alm t r. Hattu ili Hattu al anlam na gelir. Hititler, Anitta’yla ba layan ve I. Hattu ili ile devam eden dönemde, çok yay lmac bir politika izlemi lerdir. M.Ö. 14. yüzy la gelindi inde, ticaret yollar n denetim alt nda bulundurmalar ndan dolay çok geni bir co rafyaya egemen olmu lard r. Hitit tabletlerinin Bo azköy'ün d nda, M s r'da Tel el Amarna'da, Hatay'da Tel Açana'da, Kuzey Suriye'de Meskene / Emar'da, Ras amra'da, Tarsus'ta, Bo azköy'e çok yak n olan Alacahöyük'te (Çorum ilinin 45 km güneyi), Yozgat Kerkenez Da Ta l k Höyük'te, Çank r Ankara aras nda nand ktepe'de, Tokat Zile Masat Höyük'te, Çorum Ortaköy’de (Çorum ilinin 53 km güneydo usu), Sivas ark la Ku akl ile Y ld zeli Kayal p nar ve Samsun Viran ehir Oymaa aç'ta25 bulunmu olmas Hititlerin geni bir co rafyaya yay lm olduklar n göstermektedir. Bundan anla l yor ki; Hititler Anadolu’da bulunan yerli ve göçmen Hint- Avrupal kavimleri siyasi bir birlik alt nda toplayarak, yay lmac bir politika izlemi , ticaret yollar n n denetimlerini ele geçirmesiyle güçlü bir imparatorluk haline dönü mü tür. Bu yay l m co rafyas n dört temel yön olarak ba l klar halinde incelemeye ald k.
24 UÇANKU , Tahsin Hasan. “ Bir nsan ve Uygarl k Bilimi Arkeoloji Tarih Öncesi Ça lardan Perslere Kadar Anadolu”, Kültür Bakanl Yay nlar , Ankara, 2000,s.366 25 KARASU, Cem, “Hititler”, Ankara 1999 ,s. 7
15
B-1-a) Bat ya Do ru Geli imi
lk Hitit Krallar ndan Labarna'n n dönemiyle ilgili bize en geni bilgiyi Telepinus Ferman vermektedir. Bu fermanda Labarna'n n yapm oldu u seferlerden ve ele geçirdi i ülkelerden bahsedilmektedir. smi geçenler unlard r: Hupisna (Konya-Ere li), Tuwanuva (Kilisehisar, Tyona kenti), Landa (Karaman), Zallara (Zalpa?) Parsuhanta (Pua shanda), Lusnas(?), Labarna bu ehirleri, o ullar n ve akrabalar n atayarak idare etmeye çal m t r. Ayr ca imparatorluk dönemine ait bir anla man n giri k sm nda Labarna'n n Arzava ülkelerinden Vilusa'ya yapt seferden ve ele geçirmesinden söz edilmektedir. Labarna zaman nda, Hitit S n rlar n n bugünkü Bor'a kadar uzanm olmas gerekir26. Hititlerin Kral Labarna dönemi sonunda art k güçlü bir devlet olmaya ba lad klar n görmekteyiz. Arzava Ülkesi, Hititlerin Bat Anadolu yay l m politikas nda önemli yer tutmaktad r. Etraf nda, Mira, Hapalla ve eha Nehri Ülkesi gibi, dil ve hanedan ili kileriyle Arzava'ya ba l "Arzava Ülkeleri" kümelenmi tir. Hitit metinleri, bu ülkelerin yerini belirlemede ve onlara kar düzenlenen seferleri anlatmaktad r. Bu metinlerden, kasabalar ve bölgeler aras ili kiler a saptanabilir. Bu ili kilerin Anadolu co rafyas yla ba lant s n kurarken, ordular n Hitit anayurdundan bat ya giderken izleyebilece i yollar dikkate almak gerekir. Bunlardan ikisi özellikle önemlidir. Daha kuzeyde olan , a a yukar tam bat yönünde gider ve Ege k y kesiminin ortalar nda son bulur. Bu yoldan ayr lan bir kol Sakarya Irma 'na yönelir, rma geçtikten sonra döner ve Marmara Denizi'ne ula ana kadar kuzeye do ru ilerler. Daha güneyde olan di er yol ise, Tuz Gölü'nün güneyinden geçer, Göller Bölgesi'ni a arak güneybat da Pamfilya ya da Likya'da son bulur. Bu yol, Arzava'n n yerini saptamam z kolayla t r r. Hitit topraklar na yap lan Arzava ak nlar n n genellikle önce Tuz Gölü'nün güneyindeki topraklara yöneldi i anla lmaktad r; bu nedenle Arzava'ya yönelik Hitit sald r lar n n da ayn bölgeden ba layaca n varsaymak mant kl d r. Buna göre Arzava ülkelerinin
26 CEYLAN, Alpaslan, a.g.t., 1994, s. 31
16
güneybat da yer almas gerekir ve Arzava'n n bir k y eridi oldu una göre söz konusu k y Pamfilya ya da Likya'n nki olmal d r. Bu sonuç oldukça mant kl görünmekle birlikte tezat noktalar olu turmaktad r. Likya ve Pamfilya'n n yüzey ara t rmalar nda Hitit ça nda yerle im izine rastlanmam t r. Ancak, Arzava kadar güçlü, Hititlere meydan okuyan ve en az ndan M s r'a denk düzeyde kar l k vermeye çal an bir ülkenin tüm yüzey izlerinin olmamas da bu noktalardan birine i aret eder. Elbette, bat daki birçok Klasik öncesi yerle menin, daha yüksek kesimlerde gerçekle en büyük ölçekli erozyon nedeniyle tortu katmanlar n n çok derinlerine gömülü kald , bu yüzden varl klar na dair pek kan t b rakmad son y llarda iyice aç a kavu mu tur. Bu nedenle, e er Arzava güneybat daysa, en büyük merkezlerinin bile izi böyle yok olmu olabilir. Ancak ilgili dönemden önemli yerle melerin varl na ili kin fiziksel kan t bulunana kadar, Arzava'n n güneybat ya yerle tirilmesi ciddi bir ku ku konusu olarak kalacakt r. Di er seçenek, daha kuzeydeki öbür rotay izlemek ve Arzava'n n Klasik Lidya bölgesinde oldu unu, Klasik Efes ya da Symirna yak nlar nda Ege'ye k y s oldu unu dü ünmektir27. Her ko ulda, "Arzava Ülkeleri" Arzava ile Hitit topraklar aras nda bir yere yerle tirilmelidir çünkü askeri seferlerle ilgili metinlerden anla ld kadar yla, Hitit ak nlar Arzava'n n kendisine ula madan önce bu ülkeleri etkilemekteydi. Eski Krall k Dönemi'nin ilk zamanlar nda Hitit boyunduru una girdikten sonra Arzawa, politik ve askeri aç dan kendini toparlam ve bölgedeki Hitit hâkimiyetini zay flatm t r. M.Ö. 14. yüzy lda, I. uppiluliuma'n n hâkimiyet döneminin ço unda bile, Arzawa Ülkeleri dikkate de er ölçüde ba ms z kalm lard r. Hatta Arzawa krallar ndan biri olan Tarhundaradu, e it derecede bir hükümdar olarak M s r kral Amenophis ile yaz m t r. Ege Bölgesi'ndeki Hitit politikas , krall n toprak bütünlü ü için tehlike yaratt dü ünülen politik birliklerin gözünü korkutmay hedef alm olmal yd . Bu politikan n arkas nda sadece güvenlikle ilgili kayg lar de il, ekonomik ç karlar ve politik sayg nl k da yat yordu. Dü man koalisyonlar n engellemek için Hititler, kendi politik
27 MACQUEEN, J.G., “Hititler ve Hitit Ça nda Anadolu”, Arkada Yay nlar , s. 41-42
17
ittifaklar n yerel hükümdarlarla güçlendirmi lerdir. Sonunda bütün Arzawa ülkelerini boyunduru u alt na alan II. Mur ili, bu topraklardaki vasal krallarla antla malar imzalam t r. Hapallal Targa nalli ve eha Nehri Ülkesi'nden Manapa-Tarhunda vasal olarak eski mevkilerine iade edilmi lerdir. Muwatalli'nin Hitit taht na ç kt dönemde, Piyama-Kurunta idaresi alt nda Arzawa, hâlâ Manapa-Tarhunda idaresi alt nda olan eha Nehri Ülkesi, Kupanta-Kurunta idaresi alt nda Mira-Kuwaliya, Ura-Hattu a idaresi alt nda Hapalla ve daha kuzeyde Marmara Bölgesi'nde Alak- andu idaresi alt nda Wilu a vasal devletler aras nda yer al yordu28. Bat Anadolu Kalay madeni yataklar aç s ndan ç Anadolu kadar zengin de ildir. Bohemya'y Arzava krallar n n gereksinim duydu u kalay n as l kayna olarak dü ünülmektedir29. Bu nedenle Hattu ili'nin Arzava'y fethedip Vilu a ile yüzlerce y l neredeyse bozulmadan sürecek bir ba lant kurma nedeninin, Alalah'a ve güneydo u ticaret yoluna sald rma nedeniyle ayn oldu unu dü ünmek mant kl bir tahmindir. Her iki durumda da seferin amac kalay olabilir. Bat daki di er ülkelerden biri olan Vilu a bazen bir Arzava ülkesi olarak kabul edilir, ancak uzun süre Hititlerin yak n müttefiki olmu tur. Çoktand r Vilu a ad yla (V)ilion aras nda ba lant kurmak ve lion/Troya yerle mesini bu topraklara katmak dü üncesi vard r. Ancak Vilu a, uzak ve ula lmas güç Troas bölgesinde olsayd , ç Anadolu'yla ola anüstü güçlü ba n y llarca koruyabilmesi zor olurdu. Hitit topraklar n n daha yak n nda, belki Eski ehir Ovas ya da civar nda yer almas daha olas görünmektedir. (Vilusa (Vilios/Troia) "Majesteleri, Muvattalli, Büyük Kral, Hattu a ülkesi [Kral ], im e in Hava Tanr s 'n n sevgili kulu, kahraman Büyük Kral [II.] Mur ili'nin o lu öyle der: Benim atam olan Labarna eskiden tüm Arzava ülkesini ve tüm Vilussa ülkesini ele geçirmi ti. Bu yüzden sonralar Arzava ülkesi sava ba latm t r; ancak bu Olay eski olmas na ra men ben Vilussa ülkesinin ayr ld hiçbir Hattu a ülkesi kral tan m yorum. Hattu a ülkesinden ayr lm
28 YAKAR, Jak, “Anadolu’nun Etnoarkeolojisi Tunç ve Demir Ça lar nda K rsal Kesimin Sosyo-Ekonomik Yap s ”, stanbul 2007, s.288-289 29 MACQUEEN, J.G., “Hititler ve Hitit Ça nda Anadolu”, Arkada Yay nlar , s.47
18
olsalar bile, uzaktan da olsa krallar yak n dosttular ve düzenli aral klarla birbirlerine elçiler gönderdiler.” Hitit Büyük Kral II. Muvattalli ( yak. MÖ 1290 - 1272 ) ile dönemin Vilusa yöneticisi aras nda yap lan bir antla man n metni bu ekilde ba lar30. Labarna unvan Hitit tarihinde MÖ 1600'lerden öncesine i arettir. Öyleyse antla man n yap ld y l Hitit mparatorlu u ile olan dostluk ili kileri en az 320 y l öncesine dayanmaktayd . Hitit merkezi idaresinin takip edebildi i kadar yla, geçen uzun zaman süresince Vilu a Hattu a'dan ayr lmam t r. Vilu a, Troas Bölgesi'nin güneybat kenar nda, Arzava ülkeleri'nin en kuzeydeki devleti olarak, Seha devletinin kuzeyinde gösterilmi tir. Bir de Lukka Ülkeleri vard r. Bunlar n da bat l olduklar bellidir ama tam yerlerini saptamak zordur: Likya, Likonya ve Marmara Denizi'nin güney k y lar gibi birbirinden uzak yerlerde kar m za ç karlar. Yak n zamanda öne sürüldü ü gibi bu durum, "Lukka"n n bir bölgeye de il bir dile i aret etmesi ve bat l "Luwiya" teriminin Hititçedeki kar l olmas ile aç klanabilir; yani "Lukka ülkesinde ya ayan" yerine "Luvice konu an" anlam na geliyor olabilir31. Luwilerin ise, Anadolu'nun güney ve bat taraflar nda ya am olduklar anla lmaktad r32. Hitit kaynaklar nda geçen Lukka/Lukka Ülkeleri'nin, sahil kesimi de olan da l k bir bölgede yer ald , ancak s n rlar n n tam olarak belli olmad anla lmaktad r. Bu a irete dahil olanlar n do u Karia ve Pisidia yak nlar na kadar yay lm olabilecekleri dü ünülmektedir. Lukka'dan bahseden Hitit kaynaklar n n ço u, bu ülkenin Lykia ve Lykaonia'y (Konya Ovas ) da içine alan, ç Anadolu'nun güneybat s ve güneyinde uzanan topraklarda yer ald na i aret etmektedir. Lykia'n n büyük bir ihtimalle bölgenin Tunç Ça 'ndaki ad olan Lukka'dan gelmi olmas n n yan s ra, Lykaonia da, baz ara t rmac lara göre Luwice "Lukka'da oturanlar" anlam na gelen Lukawani kelimesinin Yunanca'ya uyarlanm eklidir. Lukka'n n, resmi devletlerden olu an Arzawa gibi uyumlu bir politik varl k de il, ara s ra askeri ittifaklar
30 LATACZ, Joachim, “Vilusa (Vilios/Troia)-Kuzeybat Anadolu’da Hititlere Ba l Bir Devletin Merkezi”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.478 31 MACQUEEN, J.G., “Hititler ve Hitit Ça nda Anadolu”, Arkada Yay nlar , s. 41 32 MACQUEEN, J.G., a.g.e., s. 42
19
yapan a iret gruplar n n oturdu u etno-co rafi bir bölge oldu u anla lmaktad r. Lukka'dan bahseden Hitit kaynaklar ndan, pek uzla mac olmad klar ve Kizzuwatna halk na oranla, devlet düzeninin bir parças haline getirilebilmelerinin kolay olmad izlenimi edinilmektedir. Bu durum, Lukka halk n n hem politik hem de askeri aç dan neden s k s k Hititlerin do udaki dü manlar yla ve özellike k y daki Myken'lerle Hititlerin bölgedeki ç karlar na kar i birli i yapt n aç klamaktad r. Örne in, hain Piyamaradu Lukka ülkelerindeki ayaklanmadan yararland nda ve III. Hattu ili isyankarlara kar harekete geçti inde, Tawagalawa mektubununun belirtti i gibi, isyan ç karanlar Ahhiyawa hakimiyetindeki bölgeye s nm t r. Bütün Lukka liderli inin bir arada olmamas , daha çok kabile veya a iretler eklinde örgütlendiklerine i aret etmektedir. Hitit kral na sad k kalanlar, Piyamaradu taraf ndan halklar yla beraber ülkelerinden sürülmü tür. Hitit kaynaklar , Lukka'dan ilk olarak II./III.(?) Tudhaliya'nin Annalleri'nde bahsetmektedir, M.Ö. 15. yüzy l sonu veya 14. yüzy l ba na ait bu y ll k icraat belgesinde, Hititlere kar A uwa koalisyonunu kuran Bat Anadolu devletlerinin isimleri s ralanm t r. Bu konfederasyon, Troia ve Lukka da dahil olmak üzere, topraklar güneybat dan kuzeybat ya do ru uzanan ülkeleri kaps yordu33. Anadolu'nun Bat ve Orta Akdeniz bölgesindeki politik meselelerin kar k durumu, bazen Lukka'l lar n da kat l m yla birlikte, Yeni Krall k Dönemi'nin sonuna kadar Hititlere sorun ç karmaya devam etmi tir. Asl nda, son Hitit kral II. uppiluliuma, Hattu a Güney Kale'de bulunan yaz t nda Lukka, Ma a ve Tarhunta a ülkelerine kar sefere ç ka ndan bahsetmi tir. Ba ka bir deyi le, ba ta Lukka olmak üzere tamam yla Hitit hâkimiyeti alt nda olmayan bu bölgelerin baz lan, büyük ihtimalle geleneksel sosyo-ekonomik örgütlenmelerini korumu olmal yd lar. Denizci Lukka'l lar M.Ö. 14.yüzy lda K bns sahillerine ak n etmi ler ve anla lan bu ya am stili, Bat Kilikia k y lar nda ya ayan belli toplumlar aras nda, geç dönemlere kadar devam etmi tir. Hititler Lukka'l lar politik anla malar yoluyla kontrol etmeye
33 YAKAR, Jak, “Anadolu’nun Etnoarkeolojisi Tunç ve Demir Ça lar nda K rsal Kesimin Sosyo-Ekonomik Yap s ”, stanbul 2007, s.322-323
20
çal m lar, ancak Lukka ordular n n Hitit müttefi i olarak çarp t Kade Sava 'nda oldu u gibi, bu anla malar sadece Hititlerin güçlü dönemlerinde, Lukka'l lar n sadakatini temin etme konusunda i e yaram t r. Lukka ba ms z bir politika izlemeye devam etmi ve ücretli denizci askerleri, muhtemelen Bat Anadolulu müttefikler ve Deniz Kavimleri ile birlikte M s r'a kar Libyal lar' n ba latt cesur giri imde yer alm lard r. M.Ö. 13. yüzy l sonu ya da 12. yüzy l ba lar na do ru, Ugarit kral Deniz Kavimleri'nin gemilerinin önünü kesmek amac yla kendi gemilerini Lukka k y lar na gönderdi inde, Lukka'l lar istilac larla i birli i yapm olabilirlerdi34. Son Tunç Ça sonunda, Hitit devletinin çökü üne götüren olaylar, Lykia ve Karia'daki demografik yap y da etkilemi olmal yd . Nimet Özgüç taraf ndan " uhut" kaynakl Karum Ib katman na ait "Eski Suriye" üslûbundaki silindir mühürler, Afyon’un, Hititlerin varl n n bilindi i Assur Ticaret Kolonileri Ça n n geç evresinde Orta, Güney Anadolu ile olan ticari ili kilerini göstermektedir. M. Ö. II. binin ilk çeyre inde Afyon bölgesinin ç Anadolu ile olan ili kilerinin kuvvetli oldu u, maddî kültür belgeleri aç s ndan onun bat daki s n r bölgesini olu turdu u bilinmektedir. J. Mellaart 'Kültepe Ib ça nda, ç Anadolu etkinli inin bat ya do ru Beycesultan'a kadar yay ld ve bunun maden ticaretinden kaynakland görü ündedir35.
34 YAKAR, Jak, “Anadolu’nun Etnoarkeolojisi Tunç ve Demir Ça lar nda K rsal Kesimin Sosyo-Ekonomik Yap s ”, stanbul 2007, s.322-323 35 EMRE, Kutlu, “Yanarlar Afyon Yöresinde Bir Hitit Mezarl ”, T.T.K.,Ankara,1978,s.66
21
B-1-b) Do uya Do ru Geli imi
Anadolu'nun öteki bölgelerinden çok farkl bir geli me çizgisi sürdüren Do u Anadolu, Erken Bronz Ça 'n n ba lar nda Kuzey Suriye ve Mezopotamya'n n etkisi alt ndayd . Ta temel üzerine kerpiç duvarl , tek, bazen çift odal evlerde oturan bu halk n, geçiminde avc l n da önemli bir yeri vard . Koyu yüzlü açk l , kaba, el yap m kaplar yan nda, Suriye ve Mezopotamya etkili, aç k renkli ve çark yap m ince kaplar da kullan yorlard . Bu evrenin en önde gelen merkezleri aras nda, Malatya-Elaz yöresinde Arslantepe, Nor untepe, Korucutepe ve Tepecik adlar say l yor. Erken Bronz Ça 'n n I. döneminin sonlar na do ru, Do u Anadolu, Kuzeydo u'dan, olas l kla Ara Vadisi yönünden gelen kalabal k bir göçün etkisi alt na girmeye ba lad . Bunun sonucunda, Do uda Transkafkasya'dan kuzeybat ran'daki Urmiye Gölü'ne, Bat da Divri i-Kangal yörelerinden Malatya'ya, Güneyde Do u Toros silsilerine kadar yay lan çok geni bir yeni kültür bölgesi olu tu. Bölgenin, ula ma, ileti ime çok zor artlarda olanak tan yan da l k yap s na kar l k, ortak özellikleriyle dikkati çeken, bir bütünlük gösteren bu yeni kültüre, "Khirbet Kerak", "Karaz", "Erken Transkafkasya" ve "Do u Anadolu Erken Bronz Ça " gibi de i ik adlar verildi. Do u Anadolu'da, sanki bir nüfus patlamas yapan bu göçün, Transkafkasya'dan gelen "Hurrileri" getirdi i san l yor36. M.Ö. 2. biny l n ikinci yar s nda uva Ülkesi'nin, Kuzey Mezopotamya'daki Asur ve Hurri-Mitanni Devletleri ile Hititler aras nda bir geçi bölgesi olu turdu unu37 biliyoruz. Bu kültürlerin etki alanlar n , co rafi bak mdan kesin çizgilerle s n rlayam yoruz. M.Ö. 13. yüzy lda uwa, Yukar F rat Vadisi'nde, Hitit kraliyet ailesiyle ba lar olan yar ba ms z bir Hurri krall idi. Korucutepe'de Ari- arrumma, [Ehli]- arrumma gibi uwa krallar na ait mühür bask lar n n bulunmas , bu
36 UÇANKU , Tahsin Hasan. “ Bir nsan ve Uygarl k Bilimi Arkeoloji Tarih Öncesi Ça lardan Perslere Kadar Anadolu”, Kültür Bakanl Yay nlar , Ankara, 2000, s. 276-277 37 UMURTAK, Gülsün. “Korucutepe II 1973-1975 Dönemi Kaz lar nda Bulunmu Olan Hitit Ça Çanak Çömle i”, T.T.K., Ankara, 1996, s. 104
22
ehrin uwa'n n ba ehri olabilece ini akla getirmektedir. Hatti'de oldu u gibi, burada da k rsal kesim ekonomisi saray taraf ndan örgütlenmi ve idare edilmi olmal d r. uwa bölgesinin stratejik aç dan Hititler için çok önemli oldu una hiç üphe yoktur ve onu bir müttefik olarak tutabilmek için her türlü çabay sarf etmi lerdir. Ancak, Do u Anadolu'nun bu k sm nda Hitit politik hâkimiyetinin ne derece etkili oldu u tart mal d r. Korucutepe ve miku a gibi büyük ehirlerde bulunan arkeolojik kan tlar, yerli maddi kültür belgelerinde (mühürler, çanak çömlek, silahlar) güçlü Anadolu geleneklerinin varl na i aret ederken, Hattu a'da bulunan baz metinler Hitit idaresinin uwa ve F rat' n do usunda yer alan di er yerel politik güçlerin sadakatine tam olarak güvenemedi ini göstermektedir. Her ne kadar bu politik güçlerin yerleri tam olarak bilinmiyorsa da, ço unlukla Hurrilerin olduklar bölgelerde yer ald klar na hiç üphe yoktur. Örne in I. Hattu ili'nin annallerinden, muhtemelen Hitit ve Hurri nüfuzunun etkili oldu u bir alanda bulunan Hatra ehrinin s k s k politik sadakatini de i tirdi i izlenimi edinilmektedir. Kizzuwatna’l una ura ile yap lan antla ma, muhtemelen Kizzuwatna'n n muhalif bir politik tutum sergilemesi nedeniyle, l uwa hâkimiyeti alt ndaki topraklarda Hitit politik etkisinin güçlü olmad na i aret etmektedir. M.Ö. 13. yüzy l n ikinci yar s nda artan Assur gücü, Hititlerin bu bölgedeki ç karlar na meydan okumu tur. I. almaneser döneminde (M.Ö. 1263 -1234), zaten Habur'un üst kesimlerine, Balih'e ve belki A a F rat Havzas 'na da hâkim olan Assurlular'la yap lan toprak kavgalar , bu bölgedeki durumu hem politik hem de askeri aç dan Hititler için tutars z bir hale getirmi tir. Assurlular, l uwa'ya yak n bölgelere do ru geni lemeye ba lad klar nda, sorun daha ciddi bir boyuta ula m t r38. Pahhuwa, uwa ve bu bölgedeki di er yerel devletlerin htiyarlar Meclisi ile yap lan Hititçe bir antla ma, M.Ö. 13. yüzy l n ikinci yar s nda politik gücün birkaç yerel hükümet aras nda payla ld n göstermektedir. Kuzeyde, herhalde zay flam olmas nedeniyle Azzi-Haya a
38 YAKAR, Jak,” Anadolu’nun Etnoarkeolojisi Tunç ve Demir Ça lar nda K rsal Kesimin Sosyo-Ekonomik Yap s ”, stanbul 2007, s. 372
23
konfederasyonundan bahsedilmemi , ancak daha önce Haya a'ya ba l olan Tukkama, Kummaha ve Pittiyarik gibi küçük hükümetler, politik ç karlar do rultusunda özgür hareket etmi lerdir. Örne in, resmi olarak bir Hitit müttefî i olan Pahhuvva, politik ba l l na ald rmamaya ba lam t r. Hitit kral n n Kummaha'ya kar yapt seferde, Pahhuvva kral Mita ona destek vermeyince, bu durum iyice aç a ç km t r. Evlilik yoluyla Kummaha kral ile akraba olan Mita, sadece politik yükümlülüklerini yerine getirmemekle kalmam , Hitit dü man olan kaçaklara s nma hakk vermi ve yak n bir Hitit müttefî i olan uwa topraklar ndan insan ve s r kaç rm t r. Ba ka bir yerel reis olan Kalimuna ad nda biri Mita'yla birlikte hareket etmi tir39. Sonunda Pahhuvva bozguna u rat lm ve Hititlerle bir bar antla mas imzalamaya zorlanm t r. Hititler, Pahhuvva halk ndan Mita ve Kalimuna'y bütün akrabalar ve mal varl klar yla beraber teslim etmelerini, kaçaklar geri vermelerini ve uwa'n n gasp edilen mallar n tazmin etmelerini istemi lerdir. Bu artlar n yerine getirilmemesi halinde, Hitit kral içlerinde Dukkamma/Tukkama hükümdar Arihpizzi'nin de bulundu u Pahhuvva kom ular na bu talimat zorla uygulama emri vermi tir. Hititler, özellikle Assur tehdidi alt nda bulunmalar n n, Hititlerle yap lacak bir antla mada önemli bir te vik edici unsur te kil etti i bu hükümetlerin a iret konseyleri ya da halk meclisleriyle anla malar yapm lard r. M.Ö. 13. yüzy l sonuna ait Asur annallerinde kral olarak bahsedilmelerine ra men, bu "ülkelerin" hükümdarlar Hurrilerle akraba a iret reislerinden ba ka bir ey de ildiler. M.Ö. 13. yüzy l sonlar nda Yukar F rat Vadisi nüfusu içinde Luwi'li gruplar da vard . Bu tarihi ayr nt lar, muhtemelen Malatya-Elaz bölgesi d nda kalan da l k arazilerin ço unun a iret devletleri aras nda payla ld eklindeki arkeolojik profili do rulamaktad r40.
39 YAKAR, Jak, “Anadolu’nun Etnoarkeolojisi Tunç ve Demir Ça lar nda K rsal Kesimin Sosyo-Ekonomik Yap s ”, stanbul 2007, s. 376 40 YAKAR, Jak, a.g.e., stanbul 2007, s. 377
24
B-1-c) Güneye Do ru Geli imi
Hitit devleti, üç taraf denizlerle çevrili Anadolu yar madas n n ortas nda yer ald halde, bir kara devleti özelli i göstermi tir. Askeri ve ticari her çe it ula m karayoluyla yap l yordu. Bu dönemde, Mezopotamya ve M s r, nehirler üzerinde suyolu ta mac l yap yorlard . Hitit tarihinin en parlak dönemlerinde bile, liman olanaklar çok uygun olan Bat ve Güney Anadolu sahilleri geli ememi tir41. Kuzey Suriye, 13. yüzy l n büyük devletleri olan M s r, Hitit; Babil ve Asur için, Mezopotamya, M s r ve Anadolu’yu birbirine ba layan karayollar n n kav ak noktas oldu undan bu devletlerce tek siyasal ve ekonomik hedef olmu tu. Anadolu içerisinde siyasal birlik sa lama hareketleri ve Hititler'in bir a amadan sonra Anadolu içi faaliyetleriyle birlikte güneydo u yönünde a rl k kazanan d politikalar n nedenleri de i ik aç lardan ele al nabilir. Onlar n ilgilendikleri bölgenin co rafi konumu buraya yönelmelerindeki önemli etkenlerden biridir. M.Ö. II. biny l n siyasal ve kültürel aç dan güçlü uygarl klar n n geli ti i Mezopotamya, M s r ve Anadolu aras nda yer al yor olmas dolay s yla Güneydo u Anadolu ve Kuzey Suriye, Anadolu'daki güçlerin Mezopotamya ve M s r'la olan ili kilerinde geçmek zorunda olduklar , hatta güçlü olduklar dönemlerde ellerinde bulundurmay arzulad klar yerdi42. Ula m her yerde kolayl kla sa lanamamas na ra men, ili kilerin geli mi olmas ve bu yönde gösterilen ilgi, bölgenin o zaman n dünyas nda cazip özellikleri bulundu unu, en az ndan Hititler'in kendilerine göre, buras ile ilgilenmeyi gerektirecek nedenlere sahip olduklar n gösterir. I. Hattu ili sadece Anadolu içinde seferlerle kalmay p, Anadolu'nun güneydo usu ve Kuzey Suriye'ye de yönelmi tir. Anadolu içinde siyasal birli i sa layan bu kral zaman nda, tüm Hitit tarihi boyunca izleyebildi imiz d politikan n temel hedefi de böylece ortaya konulmu tur. I.Hattu ili'nin yapt
41 UÇANKU , Tahsin Hasan. “ Bir nsan ve Uygarl k Bilimi Arkeoloji Tarih Öncesi Ça lardan Perslere Kadar Anadolu”, Kültür Bakanl Yay nlar , Ankara, 2000,s.368 42 Y T, Turgut, “Hitit Krall ’n n Kurulu Dönemi”, dol Dergisi, Say :13, stanbul 2002, s. 15
25
askeri seferleri y llara göre anlatan alt y ll k icraat n konu alan y ll klar'daki s raya göre, kral önce Anadolu içi ile ilgilenmi , daha sonralar ise seferlerini ço unlukla güneydo u yönünde sürdürmü tür43. I. Hattu ili ve I. Mur ili’nin hedefleri Hitit devletini güneye açt klar seferlerle geni bir yay lma politikas amaçlanarak, s n rlar geni güçlü bir devlet yap s na kavu turmakt . Yap lan seferlerin amac , Kuzey Suriye ve Mezopotamya’n n zenginliklerinden ve yüksek düzeydeki uygarl klar ndan yararlanmak, ülkelerini Orta Anadolu’ya oranla çok daha bereketli olan topraklara, deniz k y lar na ula t rmakt . Böylece ilk hedef, geli mi bir kültür düzeyine ula m , zengin Halpa/Halep ehri olmu ve sonuçta Babil’i, ça n n en üstün uygarl k ve kültür temsilcisi büyük metropolü ele geçirmi lerdir44. Böylece Hitit dünyas kültür, sanat ve din alanlar nda da Kuzey Suriye’nin ve Mezopotamya’n n geli mi uygarl ndan etkilenerek Eski Babil çivi yaz s n devletin resmi yaz s haline getirmi lerdir. Hititlerin bu verimli ve yüksek kültüre sahip Halep ehrini alma iste i, Onlar n, Anadolu'nun öteki yüksek kültürlü yerli halk Hurriler ve daha güneyde, onlardan da yüksek düzeyde olan Mezopotamya kavimleri ile ili ki kurmalar n sa lam t r. Böylece Hititler Mezopotamya'n n kültür ve sanat alanlar ndan etkilendiler. Özellikle yaz alan nda bu etkilenme görünmektedir. Filolojik aç dan bu etkilenme, ayr nt l bir ekilde ilerleyen bölümlerde ele al nacakt r. Hititler, Anadolu’daki varl klar zaman nda büyük nüfusa sahip Hurilerle tam bir ortam nda olmad klar bilinir. Anadolu'ya ilk büyük Hurri ak n I. Hattu ili zaman nda olmu tur. I. Hattu ili bu ak nlara direnmekle kalmay p, bir taraftan Arzava'ya ve Halep'e seferler düzenleyerek devletin gücünü göstermi , di er taraftan da, Hititlerin Akdeniz ticaretine bizzat kat lmas n sa lam t r. Bunlar , Bo azköy (Hattu a ) metinlerinden anlamaktay z. ancak, Hititler Kuzey Suriye’yi tarihleri boyunca devletin siyasi ve iktisadi ç karlar için
43 Y T, Turgut. “Asur Ticaret Kolonileri ve Eski Hitit Ça nda Anadolu”, Ankara 2000, s. 74 44 DARGA, A. Muhibbe, “Hitit Sanat ”, Akbank Kültür ve Sanat Kitaplar , stanbul, 1992, s. 15
26
önemli görmü lerdir. Bu nedenle Hitit kral I. Hattu ili yapm oldu u Halep seferi esnas nda Hurrilerle u ra mak zorunda kalm t . Hurriler Eskiça ' n Önasya's nda bütün tarihleri boyunca Sümer-Sâmi (Babil-Asur) kültürünün yay lmas na vesile olmu lard r45. I. Hattu ili ilk önce Hurriler'in yer ald Alalah'a (Tel Açana), arkas ndan Ursu (Urfa) ehrini alm t . I. Hattusili zaman nda Anadolu'nun büyük bir Hurri istilas na maruz kalm ancak, Hattusili anallerinde "bana yaln z Hattu a kald " dedi ine göre, Hurriler'in Hitit devletinin merkezi Hattu a 'a kadar yakla t klar n anla l yor. Kizzuwatna devleti, Alalah devleti ve merkezi Wasuganni olan feodal Hurri- Mitanni devleti, Hitit devletinin Suriye politikas n ku kusuz engelliyorlard 46. Hitit Büyük kral II. Tuthalya Suriye'deki Halep ehrini hâkimiyet alt na alarak. Anadolu için tehlike te kil eden Hurilerin etkisini ortadan kalkm t . Böylece Hititler, Ege Göçlerine kadar sürecek (M.Ö. 1200), Kuzey Suriye hâkimiyetini kurmu oluyorlard . Hitit Büyük kral I. Suppiluliuma (M.Ö. 1400) Mitann kral Mattivvaza (Kurtivvaza) ile antla ma yapm , Hurriler Anadolu için tehlike olmaktan ç km t r. Yine de Hititler ço u dönemde Hurrilerle u ra mak zorunda kalm lard r. I. Hattu ili, egemenli ini bir an önce denize ve güneyin büyük merkezlerine ula t rmak ve onlar n zenginliklerinden yüksek medeniyetlerinden faydalanmak istemi , Hititlerin Arzava ülkelerinden olan Ullama (Antalya-Elmal )'n n ele geçirmesi ile Akdenize aç lma olana bulunulmu tur. Ayr ca, Halep’in al nmas da Kuzey Suriye'ye kadar geni leyerek, çevre kültürler üzerine yap lan ba ar l seferler ile önemli ekonomik geli meler görülmesini sa lam t r. I. Hattu ili’nin geni leme politikas nda öncelikle iç güvenli i sa lamak ve siyasal birlik sa lama hareketleri olmu tur. Ancak daha sonraki dönemlerinde daha iyi görülen devlet içi disiplini sa lamakta zorlanm t r47. D ar da ise ba ar l seferlerle, Güneydo u Anadolu'daki ehirleri ele geçirerek, Hurrilerin sald r lar n
45 ALPMAN, Adil. “Anadolu’da Hurriler”, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (Çorum 16-22 Eylül 1996), Ankara, 1998, s. 29-30 46 CEYLAN, Alpaslan, a.g.t. Erzurum, 1994, s. 32 47 CEYLAN, Alpaslan, a.g.t. Erzurum, 1994, s. 34
27
önlemi tir. Ayn zamanda da Kuzey Suriye taraf n da güvenlik alt na alm t r. I. Hattu ili Mezopotamya ve Suriye'ye egemen oldu u gibi, Anadolu'nun içlerine kadar sefer yapan Akad kral Sargon'u kendisine örnek alm t r. Güneydo u Anadolu ve Kuzey Suriye’nin M.Ö. II. biny l n co rafi konumu, önemli siyasal ve kültürel merkezleri aras nda bulunuyor olmas Hititler'in her dönemde bu yöne ilgi duymalar n sa lam t r. Co rafi konumu nedeniyle, Yukar Mezopotamya/ Kuzey Suriye bölgesi, Anadolu ve Mezopotamya kültürlerinin bulu tu u kilit noktad r. Akdeniz'in sahil kesimlerini, Filistin, M s r, Mezopotamya, ran, Anadolu ve kuzey bölgelerini birbirine ba layan ticaret yollar burada kesi ir. Eski Do u tarihinde bölgenin politik güçleri, sürekli bu bölgeyi do rudan ya da dolayl olarak kontrolleri alt na almay denemi lerdir. Bu yüzden Hitit mparatorlu u'nun geni leme politikas çerçevesinde, Kuzey Suriye'nin al nmas n n önemli bir stratejik amac vard r. Bu bölgede kurulmu devletçikler ve ehirlerin Anadolu d ndaki di er güçlerin egemenli inde bulunmas , Anadolu için tehlike olu turuyordu. Bundan dolay , I.Hattu ili M s r ve Mezopotamya'daki güçlerin etkisi alt nda olan Yamhad Krall n alarak kendini güçlü bir konuma getirmi tir48. Hurriler'in güneydo udaki yo un varl ve Anadolu içlerine dek etkilerini geni letebilmeleri de Hititler'in onlar n yaratt ve yarataca tehlikeleri önleme amac n n da buraya yönelmelerine sebep olmu tur. I.Mur ili döneminde, daha çok güneydo uya seferler yap larak, Halpa (Halep) ve Babil üzerlerine gidilmi tir. Bu dönemde Halep krall n n ba nda II. Hammurabi, Halep'e ba l olan Alalah (Açana) ehrinde ise Ir-kabtum ismindeki krallar bulunmaktayd . Ayr ca kuzey Suriye'de aralar nda siyasi birlik bulunmayan, birçok küçük ehir devleti vard . Bu krall klar I.Mur ili dönemine kadar Babil'e ba l kalm lard r. I. Mur ili önce Halep sonra Mari Krall 'n ortadan kald rm ve böylece Babil yolu kendisine aç lm t r. Bu konuda bizi Telepinu Ferman ayd nlatmaktad r: "Hattu a 'da Mur ili kral oldu. Ayn ekilde o ullar ….. ve denizi hudud yapt lar. Halep'e gitti ve oray tahrip etti.
48 Y T, Turgut. “Asur Ticaret Kolonileri ve Eski Hitit Ça nda Anadolu”, Ankara 2000, s. 87
28
Ve Halep'ten esirleri ve ganimetleri Hattu a 'a getirdi. Babil'e gitti oray da tahrip etti. Hurrileri defetti ve Babilli esirleri ve ganimetleri Hattu a 'a getirtti. Hantili bir saki idi. O Mur ili'in k zkarde i ile evli idi ve Hantili Zidantas ile anla t ve onlar bir fesat kurdular. Mur ili'yi katlettiler ve kan ak tt lar". Fermanda da aç kça belirtildi i gibi Babil ehri, I. Mur ili taraf ndan ele geçirilmi tir. Ayn zamanda M.Ö 1531'de Babil'i alarak, I. Babil devletine de son vermi oluyordu. Hitit devletinin Orta Mezopotamya'ya kadar uzanan bu seferiyle, Hatti Ülkesine pek çok ganimet ve büyük bir ün katm ve Hititlerin kendilerini büyük devletleraras nda, Ön Asya toplumlar na kabul ettirmelerini sa lam t r. Babil'in ele geçirilmesi ile Hitit devletinin güney s n r , Basra Körfezine dayanmamakla beraber, Akdeniz ticaretini bu körfeze ba layan, F rat kervan yolunun kontrolü, Hitit krall n n eline geçmi tir. Hattu a 'da bulunan belgelerden bu fetihle birlikte Anadolu'nun kap lar n n, Mezopotamya medeniyetine aç lm oldu u anla lmaktad r. Hititler, edebiyatta, ilimde ve dinde yeni fikirlerle kar la m lard r. Mur ili l'in Babil'den getirdi i esirler aras ndaki kâtipler, Babil medeniyetini Anadolu'ya a lamak için Babil destanlar n , büyü ve ci er fal metinlerini yazm lard r. Hititlerin Babil'i fethi, Babillileri de a rtm olmal , çünkü Babilli kronik yazarlar, "Hantili adam geldi. Babil'i ald , diye ifadeler kullanm lard r Yine Mur ili l'in Kuzey Suriye seferiyle ilgili bir bilgiyi uppiluliuma'n n Halep kral , Talm-Sarruma ile yapt anla mada bulmaktay z. Eskiden Halep Krallar n n Ülkesi Büyük Krall kt . Ama onlar n krall n , Hatti Ülkesinin kral , Büyük Hattu ili 'berbat' etti. Hatti Ülkesinin kral, Hattu ili'in torunu Hatti kral, Büyük kral Mur ili, Halep ülkesi krall n , ve Halep Ülkesini ortadan yok etti"49. Bu bilgilere dayanarak anl yoruzki, Hitit devletinin planl ve ba ar l seferleriyle kuzey Suriye oradan da Mezopotamya ya dek uzanan alan denetim alt na al nm t r.
Hititler Girit, Ege Denizi ve K br s ile deniz ula m n kontrol alt nda tutabilmek için Marmara ve kuzey Ege sahillerinden ziyade Anadolu'nun güney sahillerini seçmi ler ve Pamphylia'da yo un bir ekilde yerle mi lerdir. M.Ö. 14. yüzy l n ikinci yar s nda Hititlerin, Do u Akdeniz’in ticaret merkezi
49 CEYLAN, Alpaslan, a.g.t., Erzurum, 1994, s. 42-43
29
olan Ugarit (Ras amra) ile yak n ili kiler kurdu u, orada resmi görevliler bulundurdu u, Ugarit’in de, Bo azköy/Hattu a’da, bugünkü bankalar n i ini yapan bir temsilcilik kurduklar , arkeolojik kaz lardan anla lm t r. Buna göre, Ugarit’ten gelen gemiler yüklerini, Hititlerin denetimindeki Ura liman na bo alt yordu. Hititlerin bu yolla ald klar mallar aras nda, bronz ve kalay n bulundu u çivi yaz l tabletlerden kesin olarak anla lm t r50.Ura liman onlar için oldukça önemlidir. Tarhundassa-Hulaja Nehri Ülkesi'nin s n rlar n n bat da Parha (Perge)'dan Anadolu'nun güney sahilleri ve Kizzuuatna'y kontrol ederek Konya-Kulu'ya kadar uzanm oldu u anla lmaktad r51.
M.Ö. 2. biny lda Kuzeydo u Akdeniz Bölgesi, birbirini izleyen bölgesel güçlerin hâkimiyeti alt na girmi tir: Yamhad, Eski Hitit Krall , Mitanni, Yeni Hitit Krall ve Asur. Mitanni'nin bölgesel bir süper güç olarak bertaraf edilmesinden sonra, bölge M.Ö. 14. yüzy lda tamamen Hitit kontrolü alana girmi tir. Ugarit'de bulunan bir metinden anla ld na göre, Hatti için Muki , yiyecek k tl klar zamanlar nda önemli bir tah l kayna olu turuyordu. Bu metinde, Muki 'ten bir Ugarit gemisiyle Ura'ya gönderilen 2000 ölçek tah ldan bahsedilmektedir. M.Ö. 13. yüzy l ve belki de daha öncesinden beri Muki ve M s r'dan deniz yoluyla Anadolu'ya gönderilen bu tür tah l nakliyatlar , Hatti'de kurakl klar n neden oldu u k tl klar kadar s k yap lm olabilirdi52. Muki 'in Hatti'ye tah l göndermede rol alm olmas , çiftçilerinin büyük miktarlarda arpa ve bu day fazlas üretebildiklerine i aret etmektedir.
Kilikia'n n M. Ö. 2. biny l n ilk evresine ait tarihine, Hitit metinlerinde hem Hatti müttefiki hem de vasali olarak ortaya ç kan Kizzuwatna damgas n vurmu olmal yd . Kizzuwatna topraklar Ceyhan (Pyramos) ve Seyhan (Saros) nehirleri aras nda ve bu nehirler boyunca uzan yordu. En parlak dönemlerinde bu politik varl n topraklar Çukurova'dan, kuzeydo uda Mara ve Göksun'a kadar uzan yordu. Kappadokia'n n güneyi bu krall n bir
50 UÇANKU , Tahsin Hasan. “ Bir nsan ve Uygarl k Bilimi Arkeoloji Tarih Öncesi Ça lardan Perslere Kadar Anadolu”, Kültür Bakanl Yay nlar , Ankara, 2000,s.368 51 KARAU UZ, Güngör, “Arkeolojik ve Filolojik Belgeler I nda M.Ö. II. Binde Orta Anadolu’nun Güney Kesimi”, s.178 52 YAKAR, Jak, “Anadolu’nun Etnoarkeolojisi Tunç ve Demir Ça lar nda K rsal Kesimin Sosyo-Ekonomik Yap s ”, stanbul 2007, s.328-329
30
parças olabilirdi, ancak I. Hattu ili döneminde büyük bir ihtimalle Hitit idaresi alt ndayd . Kizzuwatna krall n n ne zaman ortaya ç kt n n tam olarak bilinmemesine ra men, ya I. Mur ili'den sonra tahta ç kan Hantili ya da M.Ö. 16. yüzy l sonuna do ru Zidanta döneminde bir eyalet olarak tan nm t r. A a yukar bu dönemde kral Pilliya Hitit kral yla bir antla ma imzalam t r. Ancak bu antla maya ra men, "Adaniya ehri ülkesi" nin de dahil oldu u Kizzuwatna'n n, Hitit kral Ammuna'ya kar yap lan bir ayaklanmaya kat lmas , Hititler kar s nda tam toprak bütünlü üne sahip tamamen ba ms z bir devlet olmad n göstermektedir. Bir nesil sonra, Kizzuvvatna'n n göreceli ba ms zl putah u taraf ndan yeniden gündeme getirilmi tir. Kilikia ehri Tarsus'ta bir damga mührü bulunan bu kral, bir hükümdar olarak Hititlerle bir antla ma imzalam t r. Eheya, Pattati u gibi krallara politik aç dan ba lay c antla malarda yap lan at flar n da gösterdi i gibi, Hatti'yle yap lan bu tür ittifaklar s k s k yenilenmi tir. putah u Antla mas Kizzuwatna'n n, kuzey ve do u Kilikia'n n da ötesinde uzanan geni topraklara hâkim, ba ms z bir resmi krall k oldu unu göstermektedir. Esas olarak Hurrilerin oturdu u mirika Ülkesi ve Kilikia'n n d nda yer alan Uru a ve rita'n n da bu krall n bir parças oldu u anla lmaktad r. Gerçekten de, M.Ö. 15. yüzy l ortalar nda, Kuzey Suriye'de Mitanni gücünün giderek artmas na ra men, Kizzuwatna'n n politik etkisi Amanoslar ötesine ula m t r. Ancak, M.Ö. 15. yüzy l n ikinci yans nda, III. Tutmosis idaresindeki M s rl lar' n geri çekilmesini f rsat bilen Mitanni kral au attar, krall n yeniden örgütlemi ve politik hâkimiyetini Amanoslar' n bat s na kadar geni letmi tir53.
Bunun sonucunda, Kizzuwatna k sa süre için Mitanni'ye ba ml hale gelmi tir. Her ne kadar M s r ve Mitanni aras nda Suriye'ye hâkim olma konusunda anla mazl klar ç km olsa da, bu politik düzenleme IV. Tutmosis'in hâkimiyet döneminde (M.Ö. 1400 -1390) de devam etmi tir. M.Ö. 14. yüzy l ba nda, muhtemelen II./III. (?) Tudhaliya döneminde, Kizzuvvatna
53 YAKAR, Jak, “Anadolu’nun Etnoarkeolojisi Tunç ve Demir Ça lar nda K rsal Kesimin Sosyo-Ekonomik Yap s ”, stanbul 2007, s. 325
31
kral una ura, Hititlerle bir antla ma imzalayarak Hatti'ye olan sadakatini göstermi tir. Bu antla ma Kizzuwatna'n n politik ba ms zl n ciddi ekilde etkilemi ve s n rlar n küçültmü tür. Do u Kilikia yoluyla, Kizzuwatna üzerindeki güçlü Hurri politik etkisinin artmas nedeniyle, Hititler politik antla malarla bu bölgeyi kontrol alt nda tutmak için ellerinden geleni yapm lard r. Bu antla man n öncesi ya da sonras nda Hatti'den Kuzey Suriye'ye giden bir geçi koridoru arayan Hititlerin, Toros Da lar kuzeyinde biraz toprak verdikleri Kizzuwatna'y mirika Antla mas 'n imzalamaya zorlad klar anla lmaktad r. I. Arnuwanda döneminde büyük bir ihtimalle Toros Da lar 'n n kuzeyindeki bölgeler art k Kizzuwatna'ya ait de ildi ve statüleri de yan özerk bir vasal devlete indirgenmi ti. Bu devlet, M.Ö. 14. yüzy lda tamamen Hatti topraklar na kat lm t r54.
15. yüzy la girerken Eski ve Yeni Hatti krall klar aras na, olas l kla Hurriler'in kuzeybat ya do ru güçlü bir ç k yapmalar sonucu, hakk nda fazla bilgi sahibi olmad m z Karanl k Ça ya anm t r. Bu karanl k sürenin nedeninin Hurrilere dayand ileri sürülmektedir, çünkü Hititler'de bu dönemde yo un bir Hurri etkisi gözlemlenmektedir. Hititlerin II. Tuthaliya (1450) zaman nda yeniden güçlenmesinden sonra, Mitanni krall na kar giri ilen sava en önemli görev say lm , bu sava en sonunda uppiluliuma (1380-1346) zaman nda devleti imparatorluk haline dönü türmü tür. Ülkenin topraklar bu kral döneminde tekrar geni ler, Halpa, Kargam al narak tüm Kuzey Suriye egemenlik alan içine kat l r ve al nan bu iki önemli kentin ba na uppiluliuma'n n o ullar getirilir. Kuzey Suriye üzerinde emelleri bulunan M s r ile ittifak aray içine giren, Hurrilerin kurdu u Mitanni krall y k l p, Hitit krall na ba l bir beylik durumuna getirilinceye dek sürdürülmü tür. Bu kral art k krall k olan ülkesinin s n rlar n Suriye'den Lübnan'a kadar geni letmi ve dolay s yla, Kuzey Suriye'yi, kendi s n rlar n n en uç kalesi olarak gören M s r' n etki alan na girmi tir. Bu ça da Eski Do u dünyas , M s r, Hitit krall ve a a Mezopotamya'daki Kassit egemenli i alt ndaki
54 YAKAR, Jak, “Anadolu’nun Etnoarkeolojisi Tunç ve Demir Ça lar nda K rsal Kesimin Sosyo-Ekonomik Yap s ”, stanbul 2007, s. 325
32
Babil krall gibi üç büyük ve güçlü krall k aras nda payla l yordu. M s r ve Hititler'in Kuzey Suriye için mücadelleri onlar büyük bir sava la kar kar ya getirmi tir. Sava , 1286 y l nda Hititler'in yarar na sonuçland . Sava sanki M s r' n yarar na sonuçlanm cas na, II. Ramses ba kent Theben'deki bir tap na n iki taraf kuleli, an tsal kap lar üstüne bir bir yaz tla ma lubiyetlerini kapatmaya çal salar da Hititler ile bir dostluk antla mas yapm lard r. Hitit kral III. Hattu ili ve II. Ramses aras nda gerçekle tirilen bu antla ma ile Kuzey Suriye'de Hitit egemenli i kabul edilmi olmakta55 ve konusu geçen bölgede ba ar sa lam lard r. Bugün de hala önemini yitirmeyen bu antla ma, o dönemin iki büyük güç aras nda gerçekle en en önemli siyasal geli me say lmaktad r.
Hitit mparatorlu unun bilinen son hükümdar II. uppiluliuma, ba gösteren yiyecek s k nt s yla daha da gerginle en duruma ra men baz askeri ba ar lar göstermi tir. Hattu a'da, bugün Güney Kale olarak adland r lan kesimdeki bir yaz tta, II. uppiluliuma'n n askeri birliklerinin Orta ve Güneybat Anadolu'da ba ar yla sava t ndan, Tarhunta a'da da hükümdar n yeniden otorite kurdu undan söz edilir. Çiviyaz l belgeler, Karkam kral ve do rudan Büyük Kral taraf ndan denetlenen Ala iya (K br s) ülkesiyle antla ma yap ld na dikkat çeker56.
55 NAUMANN, Rudolf, “Eski Anadolu Mimarl ”, T.T.K., Ankara, 1991, s. 20 56 KLENGEL, Horst, “Hitit Tarihi”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.418
33
B-1-d) Kuzeye Do ru Geli imi
Ka kalar n ba ms z boylar halinde ya ad klar n , da l k alanlarda ya amay tercih ettiklerini, Eski Hitit devletinin sonlar ndan imparatorlu un çökü üne kadar devaml sald r içinde olduklar bilinmektedir. Dönemin yüksek medeniyete ve askeri gücüne sahip olan Hititlerin Kuzeyde mücadele etmek zorunda kald barbar bir kavim olarak ifade edildi i görülür. Hitit kral III. Hattu ili’nin (1275-1250) tahta ç k s ras nda yaz lan Kane 'in Büyük Hitit Devleti Ça nda çevresiyle politik ve siyasi ili kisini gösteren önemli bir belge vard r. Bu belge bu dönemin bulunan tek belgesi olmas aç s ndan da önemlidir. Bu belgede kral, karde i Muwatallis' in (1306- 1282) yoklu undan faydalanan Ka ka'lar n Hitit ülkesine sald r s n anlat rken “...O'nun yoklu u s ras nda bütün Ka ka ülkesi... ayakland . Bunlar... ald lar. Dü man Marassantiya'y geçti ve... Kanes ülkesine sald r ya ba lad ... sonra gene efendim star benim önümde gitti ve sonra gene kendi yeteneklerimle dü man yendim.” demektedir57. Bundan anla ld gibi, Kuzeyde oturan bu da l kavim XIII. yüzy l ba ndan ba layarak Hitit ehirlerine, bu arada Kane 'e sald r larda bulunmaktad r. Fakat Marassantiya'(K z l rmak) yi geçip Kane 'e sald ran Ka ka'lar Hattu ili yenmi tir. Ancak Ka kalar her f rsatta Hititlere kuzeyden sald r rarak her zaman sorun olu turmu lar ve belirli bir askeri gücün bunlarla sava mas Hititler ekonomisi aç s ndan da y prat c bir etki olu turmu tur.
57 BAYDUR, Nezahat. “Kültepe (Kane ) ve Kayseri Tarihi Üzerine Ara t rmalar”, stanbul Üni. Edebiyat Fakültesi Yay nlar No: 1519, stanbul, 1970, s.61-62
II. BÖLÜM
H T TLER’ N ÇEVRE KÜLTÜRLERLE ETK LE M
A) F LOLOJ K ETK LE M
Günümüzde Hint Okyanusu k y lar ndan Atlantik k y lar na kadar uzanan co rafya içinde konu ulan Hint-Avrupa dil ailesi Türkçe, Macarca ve Fince gibi Ural-Altay ve Arapça- branice- Aramice gibi Sami dil gruplar n n d ndaki tüm dilleri içerir. Hititçe bu ailenin bilinen en eski üyesidir ve tüm di erleri gibi kullan lmad için "ölü diller" olarak nitelenen Anadolu Dilleri Grubu içinde yer al r. Bu dilin MÖ 2. biny ldaki akrabalar Luvice, Palaca ve Hiyeroglif Luvicesi (Do u Luvice); MÖ 1. biny lda ise Lykia, Lidya dili ve Sidece gibi yerel Pamfilya dilleridir. Anadolu Dilleri Grubu d nda olmakla beraber, Hititçe'nin di er "ölü" akrabalar Latince ve Eski Yunanca'd r. Hattice ve Anadolu'nun güneydo usu, Kuzey Suriye ve kuzey Mezopotamya'da konu ulan Hurri dili, modern akrabalar aç s ndan Kafkas dillerine yak nl k gösterirler. Bu dilleri konu anlarla Hint-Avrupal lar aras nda dinsel, kültürel ve siyasal her türlü ili ki ve do al olarak etkile im olmu tur58. Hititçe (Luvice ve Palacayla birlikte) birçok kola ayr lan, aralar nda Hint- ran, Yunan, talik, Kelt, Cermen ve Slav dillerinin de bulundu u, En eski Hititçe yaz l metinler, MÖ 16. yüzy la tarihlenmekte, bir örnekte de, eldeki kopyalar n, bir buçuk as r öncesine kadar giden orijinallere dayand görülmü tür. Hititçe'nin gramer yap s , örne in Yunanca ya da en eski Hintçe ile (Veda) kar la t r ld nda, bu iki dilin Eski Anadolu dillerine göre daha zengin ve ayr nt l bir gramer yap s na sahiptir. Örne in, Yunanca'da bulunan sübjonktif, istek kipi (obtativ), veya geni zaman kipi (aorist) gibi haller, Hititçe'de bulunmaz59. Hitit Ça nda Anadolu’da, ba l ca üç Hint-Avrupa dili konu uluyordu. Bunlar Ne i, Luwi ve Pala dilleriydi. Anadolu'daki Asur Ticaret Koloni Devrinin
58 D NÇOL, Ali, “Hititler Son Tunç Ça ”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.22 59 W LHELM, Gernot, “Hitit mparatorlu u’nun Dilleri”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara, 2002, s. 406 35
en önemli merkezi olan Kani ve Hitit diline ad n veren, ilk Hitit ba kenti Ne a ayn ehrin adlar d r. Ne a'n n bugün de, Kültepe ve Karahöyük olmak üzere, ki farkl ad vard r. Hititler kendi dillerine bu ehrin ad na göre ni- i-li, na- i-li, na-e -um-ni-li, yani "Ne aca" demi lerdir. Ne a, ilk defa, Hititçe yaz lm en eski tarih belgesi olan Anitta metninde geçmektedir. Ne a, Sivas-Kayseri hatt nda olup, boyutu ve ekliyle, Yak n Do u'nun en büyük merkezlerinden biridir. Kendine özgü kültürünün, birbirinden farkl dillerin konu uldu u kozmopolit bir çevrenin ve uluslararas ticaret merkezlerinin ilk temsilcisidir60. Luwi dili Güney Anadolu’da, Likya’dan Adana’ya kadar uzanan bölgede, Arzawa ile Kizzuwatna ülkelerinde kullan l yordu. Pala dili de Paflagonya bölgesinde, yani K z l rmak ve Sakarya aras ndaki yörelerde ya ayan kavimlerce konu uluyordu61. Do u Anadolu'da Hurrice, Troia, A uva (Asia) da yani Bat Anadolu'nun kuzeyinde ve ortas nda da büyük olas l kla Hint- Avrupa dil grubunun çe itli lehçeleri konu uluyordu. Lydia, Karia ve Lykia bölgelerinde de Hint- Avrupa dillerinin yayg n oldu u görü ünde olan uzmanlar, Lydia ve Lykia lehçelerinin Hint- Avrupa dil grubuna ait olmalar ile birlikte, her iki dilde de Hitit öncesi kavimlere (Leleglere ve Pelasglara) ait substrat (tabaka alt ) ö elerin bulundu unu saptam lard r62. Anadolu'da Hint-Avrupa'l ile Hint-Avrupa'l olmayan diller aras ndaki ili kilere gelince: MÖ 1600'lere ya da bundan k sa bir zaman önce Hattu a ile Anadolu'nun kuzey k y lar aras nda kalan bölgede bir ba ka dil daha konu ulurdu. Bu dil Protohattice de denilen Hint-Avrupa dili olmayan bir yap dad r. Hattice olas l kla Hint-Avrupa kökenli Anadolular' n buraya gelmesinden önce Anadolu'da konu ulan dildir. Hattice Kuzey Anadolu'da konu ulan Palaca ve Hititçe'yi etkilemi tir63. Hattice'nin Hititçe üzerinde yapt büyük etki aç kça belli olmaktad r. Hititler'in en eski dinsel metinlerinde tüm önemli tanr lara Hattice de seslenilmekteydi; bu sesleni e
60 ÖZGÜÇ, Tahsin, “Ne a Bir ehrin Geli im Öyküsü”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.458 61 UÇANKU , Tahsin Hasan. “ Bir nsan ve Uygarl k Bilimi Arkeoloji Tarih Öncesi Ça lardan Perslere Kadar Anadolu”, Kültür Bakanl Yay nlar , Ankara, 2000,s.377 62 AKURGAL, Ekrem. “Hatti ve Hitit Uygarl klar ”, stanbul, 1995 s 74 63 OETT NGER, Norbert, “Anadolu Dillerinin Olu umu”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.406-407
36
Hititçe aç klama da ço u zaman eklenmekteydi. Bunun d nda, Eski Hitit döneminde geli en krall k kavram da geni anlamda Hatti kökenlidir. Hititler, dillerinin Ne a'dan Hattu a'ya geçti ini bilmekteydiler; Çünkü Hititler, “Ne ili” ifadesi ile Hititçe anlam ifade ediyorlard . Hititçe'de "hattili" dendi inde ise kendi öz dilleri olmayan "Hattice" anla l rd ; yani Hattu a ülkesinin Hint- Avrupa dilinden olmayan eski dili "(proto) Hattice’dir. Hititler zamanla kendi dillerinin imkânlar yla yeni türetilen isimler kullanm lard r. Ne a-Hititçesi'nde -att eki ile ki i ve tanr isimleri türetilirdi. Bu isimler olas l kla MÖ 2000'lerde türetilmi tir. Ne a için tipik olan isimler aras nda sonu -seba- "Cin" tak s yla biten tanr ça adlar da bulunur. Baz tanr sal varl klar da gerçek Hitit sözcük yap s n gösterirler. Bunlar evin koruyucu tanr lar d r ve adlar dom- yani, "ev" sözcü ünden türetilmi tir. Hattice'den do rudan Ne a Hititçesi'ne al nan ad olarak yaln zca taht tanr ças Halma uitt"in ad bilinirken, dolayl biçimde etkilenmenin bu dil yoluyla yay ld dü üncesine var lmaktad r. Muhtemelen bunlar Hattice'nin ve Hatti manevi dünyas n n Hititler üzerinde dolayl etkisi sonucu türetilmi sözcüklerdir. Türetilmi bu tür sözcükler yaln z Hititçe'nin de il, Güney Anadolu'da konu ulan Luvice'nin ya da en erken dönemlerde en eski Anadolu dilinin de Hattice'den etkilendi i anlam na gelebilirler. Hemen hemen tüm eski dönem Hint-Avrupa dilleri eski isim sistemlerini muhafaza ederken, Hititçe'de bundan tamamen ayr lm t r. Bunun yerine Ne a'da bulunmu Asur ticari belgelerinde, yeni olu turulmu bir sistemle kar la yoruz. Bu sistem kendi Hitit ö eleri ile eskiler kullan lmaks z n yeni olu turulmu tur. Üçüncü evrede, yani Hattu a'n n ba kent oldu u (yakla k MÖ 1600 - 1200) Büyük mparatorluk Ça 'ndaki geli melerde önce ki i adlar na bak lacak olursa; Kane (Ne a) döneminde Hititler'in ta d adlara bu evrede fazla rastlanmaz. Bunlar MÖ 1600 civar na ve biraz öncesine ait tarihi metinlerdir. Luvi sözcük kökenli adlar d nda, Hitit adlar ne Hitit döneminden ne de ondan önceki erken dönemlerden tan mlanabilmektedir. Yap sal olarak Hattu a'l iki kral n Hattice adlar n an msatmaktad rlar. Bu adlar Piyusti ve Pamba’d r ve MÖ 1800'ler ve MÖ 3. binin son bölümünde
37
ya anm olaylarla ilgili aktar mlarda geçerler. Hitit mparatorluk Ça 'nda ya ayan Hititler, Ne a-Hititçesi'nde olu turulan yeni gerçek Hitit ki i adlar n b rakm lard r; bunun yerine eski Hatti halk n n kulland ki i adlar n kulland klar na dair veriler bulunmaktad r. Ayn tablo Eski Hitit Ça tanr adlar nda da ortaya ç kmaktad r. Ne a'dan al nan tanr lar ve Hava Tanr s 'n n ad d nda kullan lan adlar ya Hatti tanr adlar n n uyarlanm halidir ya da do rudan Hattice'den al nm lard r64. Söz konusu özel isimlerin ve Hatti dininin iki a amada gerçekle en adaptasyon, Anadolu'da kültür gelene inin ne denli güçlü oldu unu göstermektedir. Eski Hitit Ça kültürü kendinden önceki Hatti kültürünün bir devam d r. Yaz l belgelerden Hititlerin di er kültürlerden ne kadar etkilendiklerini anlamaktay z. Din alan nda, buna ba l olarak mitolojik yaz n türünde, özellikle Anadolu'nun güneydo usu ile Kuzey Suriye bölgesinde ya ayan Hurri toplumunun arac l sayesinde Mezopotamya’dan pek çok unsur Hititlere aktar lm t r65. Anadolu'yu Hititler Dönemi'nde Mezopotamya'ya ba l k lan en önemli etken, Hattu a'da Eski Krall k Dönemi'nden beri kullan lmaya ba lanm olan "Çivi Yaz s "d r. Hititler Mezopotamya'n n o denli etkisinde kalm lard r ki kendi çivi yaz lar nda Akkadça ve Sümerce yaz i aretlerini olduklar gibi kullanm lard r66. Tel-Amarna'da bulunan iki mektupla, daha sonra Bo azköy'de elde edilen binlerce belge çivi yaz s ile yaz lm t . Ancak bu çivi yaz s en eski Hitit ehri Ne a'n n biti i inde kurulmu olan karumda Asurlular n kulland çivi yaz s ndan biçim yönünden daha eskidir. Hititlerin çivi yaz s n n, türü bak m ndan üçüncü Ur hanedan n n Eski Babil öncesine (M.Ö. 2150 -2050) ait olmas gereken, ancak örnekleri elimize geçmemi bir çe idinden al nd kabul edilmektedir. Bu yüzden Hititlerin çivi yaz s n Anadolu'ya gelmeden mi yoksa geldikten sonra m ald klar tart ma konusu olmu tur. Hititlerin çivi yaz s ndan ba ka bir de hiyeroglif, yani kutsal oyma (yaz ) anlam na gelen resimli yaz lar vard . Bu yaz türünde de hecelerle
64 OETT NGER, Norbert, “Anadolu Dillerinin Olu umu”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.409 65 D NÇOL, M. Ali, “Hitit Yasalar ”, Anadolu Ara t rmalar XII, stanbul 1990,s.97 66 AKURGAL,Ekrem, “Anadolu Kültür Tarihi”, Tübitak, Ankara, 2005, s. 114
38
yazmak a amas na ula lm olmakla beraber, daha eski bir anlat m ekli olarak her sözcük bir tek i aretle tan mlan yordu. Örne in tanr , kral, ben (birinci tekil ah s) gibi sözcükleri bir tek i aretle anlat l yorlard 67. Hitit mühürleri, Hitit toplumu taraf ndan kullan lm olan çiviyaz s ve hiyeroglif yaz sistemleri ile yaz lm t r. Ancak çiviyaz s kullan m n n sadece kral, kraliçe ve baz kral ailesi mensuplar n n mühürlerine özgü bir ayr cal k oldu u anla lmaktad r. Genel olarak, memur ve halk mühürlerinde sadece hiyeroglif yaz s yer almakta, kral mühürlerinde ise, hiyeroglif i aretlerin yer ald orta alan çerçeveleyen d kenarda çiviyaz l bir lejand bulunmaktad r. Ünvanl veya ünvans z ki ilerin mühürlerinde sadece hiyeroglif kullan lm olmas ve böyle mühürler içeren konik bullalar n tahta tabletlere ba lanm olmas ; halka aç k yerlerdeki an tlar üzerinde de yaln zca hiyeroglif yaz tlar n bulunmas , Hititler döneminde yayg n olan yaz sisteminin hiyeroglif, yayg n olarak konu ulan dilin ise, bu yaz sisteminin uyguland Luvice oldu unu ortaya koymaktad r. Hititler döneminde yayg n olan yaz sisteminin hiyeroglif, yayg n olarak konu ulan dilin ise, bu yaz sisteminin uyguland Luvice oldu unu ortaya koyar. Çiviyaz s ve Hititçe'nin resmi yaz ve dil halinde kald görülmektedir. Halka ait hiçbir yaz man n çiviyaz l belgelerde bulunmamas da bu kan y do rular niteliktedir68. Hitit imparatorlu u çok uluslu bir kültüre sahipti ve farkl gelenek ö elerini özümsemi ti. Hitit tören uygulamalar Hititçe yaz lm t r; ancak ilahiler ve yakar lar türünde tüm ya da parçalar halinde ele geçen, ba ka dilde yaz lm metinler de bulunmaktad r. Kullan lan diller Hattice Palaca, Luvice, Hurrice ve Babilce'dir. Hattice ve Palaca yaz lm belgeler Eski Hitit kültüne aittir ve Orta Anadolu'nun kuzeyine özgü geleneklere dayan rlar. Eski Hitit döneminde ba layan, MÖ 14. ve 13. yüzy lda giderek ço alan Luvice belgelerin Güney Anadolu kökenli olduklar dü ünülmektedir. Hurri ve Mezopotamya kültürlerinin büyük etkisi ise MÖ 15. yüzy lda ba lar ve Büyük
67 AKURGAL, Ekrem. “Hatti ve Hitit Uygarl klar ”, stanbul 1995 s.20 68 D NÇOL, Belk s, “Büyükler, Prensler, Beyler Mühürleri I nda mparatorluk Yönetiminin Zirvesindekiler”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.428
39
mparatorluk Dönemi'nde daha da güçlenir69. Hititler, Mezopotamya'dan ö rendikleri çiviyaz s ile kil tabletler üzerine antla malar, resmi yaz malar, kanunlar, kült kurallar ve hatta edebi metinleri kaydetmi lerdir. Baz önemli antla ma metinlerinin maden tabletler üzerine de yaz ld ve ayr ca günümüze ula amam tahta tabletlerin de varl biliniyor70. Hititler ayr ca "Hitit hiyeroglifi" ya da "Luvi hiyeroglifi" ad verilen bir tür resim yaz s yla da kendilerini ifade ediyorlard . Bir tür resim yaz s olan hiyeroglifin kullan m daha geni kitlelerin ula abildi i kaya kabartmalar gibi aç k hava an tlar nda tercih ediliyordu. Akkadca ve Sumerce kelimeler Hititçe metinlerde de çokça kullan lm t r. Bo azköy ar ivi tabletlerinde o zaman n diplomasi dili olan Akkadca yaz lm tabletler de vard r. Hititler'in kendi dillerine uygulad klar çivi yaz s , M.Ö. II. biny l n ba lar ndan itibaren Anadolu'da kullan lm olan Asurlu tüccarlar n yaz s de ildir71. Hititler, bu yaz ya ilgi göstermemi ler, bu yaz n n kolonilerle beraber Anadolu'da silinmesinden belki bir yüzy l sonra farkl bir çivi yaz s yla, Eski Babil üslubundaki çivi yaz s yla ortaya ç km lard r. Hatta mparatorluk Devri'nde bile Hitit krallar n n soylar n ba lamaya çal t klar , Eski Hitit Devri krallar ndan I.Hattu ili'nin ise ba n do rudan belirtti i, Ku ara ehrinin Koloni Ça 'ndaki sülalesi mensuplar Anitta ve babas Pithana'n n icraat n konu alan belge bile Bo azköy ar ivinde Hitit çivi yaz s ile yaz lm t r72. Hititlerce ilk kez nerede nas l ve ne zaman kabul edildi i kesin olarak bilinmeyen Babil ve Suriye etkisindeki çivi yaz s n mparatorluk Dönemi'nin sonuna kadar kullan ld görülür. Halka inmemi , devlet i lerinde kullan lm , tarihi, idari dini nitelikte ve ba ka içerikli birçok belge bu yaz yla yaz lm t r. Bu yaz n n Anadolu'ya genellikle Kuzey Suriye arac l yla girdi i kabul edilmektedir73.
69 MART NO De Stefano, “Hitit mparatorlu u’nda Kült ve Bayram Kutlamalar ”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.444 70 SEEHER, Jurgen, “Hattu a Hititlerin Ba kenti”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.65 71 Y T, Turgut. “Asur Ticaret Kolonileri ve Eski Hitit Ça nda Anadolu”, Ankara 2000, s. 41 72 Y T, Turgut. a.g.e. Ankara 2000, s. 42 73 Y T, Turgut. a.g.e., Ankara 2000, s. 91
40
Bo azköy çiviyaz l belgelerinden anlad m z kadar yla Hatticenin Orta Anadolu'nun kuzey k sm nda K z l rmak ve çevresindeki bölgelerde MÖ 3. binde konu uldu u, Ancak Anadolu'nun di er bölgelerinde konu ulup konu ulmad netlik kazanmam t r. Hattililer ile Hititlerin Orta Anadolu'da yüzy llar boyunca iç içe ya ad klar kabul edilebilir. Hatticeden Hititçeye geçen birçok söz ile Hatticeden Hititçeye geçen baz dil elemanlar n n Hititçede varl ancak böyle bir beraberlikle aç klanabilir. Örne in Hattice hanwasuit "taht" ile Hititçe halmasuit "taht", Hattice Estan "Güne tanr s " ile Hititçe Istanu "Güne tanr s ", ve Hattice Taru "F rt nas tanr s " ile Hititçe Tarhu "F rt na tanr s ". Hatti uygarl , dini ve dili Hititleri çok etkilemi tir74. Hititçe ile Hint-Avrupa dilleri aras ndaki yak nl k bak m ndan baz kar la t rmalar: Hititçe watar "su", ngilizce water "su", Almanca Wasser "su", Slav dillerinde voda "su". Hititçe eku- "içmek", Latince aqua "su". Hititçe et- "yemek", ingilizce eat "yemek" , Almanca essen "yemek" . Hititçe genu "diz", Latince genu "diz", Almanca Knie "diz", ingilizce knee "diz". Hititçe milit "bal", eski Yunanca meli "bal". Hititçe wiyana " arap", eski Yunanca oinos " arap", Latince vinum " arap", Almanca Wein " arap", ngilizce wine " arap", Frans zca vin " arap". Hititçe kuis "kim", Latince quis "kim". Hititçe kuiski "bir kimse", Latince quis quis "bir kimse". Say larda da Hititçe ile di er Hint-Avrupa dilleri aras nda benzerlikler vard r. Hititçede geni zaman 1. ah s eki -mi ile biten fiiller eski Yunanca'da da vard r75. Hititlerin ve onlar n yak n akrabalar olan Lu(w)ililer ile Palal lar n daha önce de, örne in MÖ 3. binin sonlar na do ru, Anadolu'ya gelmi olmalar
74 ALP, Sedat, “Hitit Ça nda Anadolu Çiviyaz l ve Hiyeroglif Yaz l Kaynaklar”, TUB TAK, Ankara, 2000, s. 2 75 ALP, Sedat, a.g.e., Ankara, 2000, s. 4
41
olas d r76. Bunu bir kültürün en önemli unsuru olan dil yap s nda incelemek ve çevre kültürlerle ba lant s n daha somut verilere dayanarak tespit etmek gerekir. Hitit ça nda özellikle Bat ve Güney Anadolu'da Hititçeye çok yak n akraba bir dil olan Luwice konu uluyordu. Bu dilin halk taraf ndan Orta Anadolu'da da konu uldu una dair baz i aretler vard r. MÖ 1. binde Bat Anadolu'daki Lidya'n n diliyle Likya'n n dili Hititçeye ve Luwiceye çok yak n akraba dillerdir77. Luwice'ye ait en eski belgeleri, Hattu a'da ortaya ç kar lan Hitit bayramlar , ritüelleri ve büyü metinlerine dahil edilen 277 adet Luwice bölüm olu turmaktad r. lk olarak, MÖ 16.-13. yüzy llar aras nda çivi yaz s yla, sonra MÖ 14. yüzy l sonundan M.Ö. 7. yüzy l ba na kadar hiyeroglifle de yaz lan ve son olarak M.Ö. 5. yüzy ldan M.Ö. 3. yüzy la kadar Likçe A ve B alfabetik yaz lar nda devam eden bu dil, baz de i ikliklerle yakla k 1300 y l boyunca kullan mda kalm t r78. Orta Anadolu'nun kuzeyinde kalan bölgenin bat s nda konu ulan ba ka bir Hint-Avrupa dili Palaca idi. Birkaç dini metinde yaz lmaya devam eden bu dil de Hattice'nin etkisinde kalm t . Palaca bayram ve tören metinleri, belli tanr lar n kültüyle ili kiliydi. Bunlardan ikisi, yani tanr Ziparwa ve tanr ça Katahzipuri Hatti kökenli iken, üçüncü olan Güne tanr s Tiyat' n ad , Luwi'li tanr Tiwat'a benzer. Palaca, muhtemelen Kuzey Anadolu'daki Ka ka kavimlerinin bat ya do ru ilerlemesi sonucu ortadan kalkm t r. Karadeniz Bölgesi'nin orta ve ortan n do usundaki bölgelerinde yerle en Ka ka kavimlerine gelince, bunlar muhtemelen kendi dillerinin de i ik bölgesel lehçelerini konu mu lard r79. Hitit metinlerinde geçen ve ba lar na Almanca Glossenkeil denilen i aret konan birçok sözü de Luwi dilinden ay rmak olanaks zd r. Hititçe ile Luwicenin yak n akraba olduklar a a daki kar la t rmalardan anla lmaktad r:
76 ALP, Sedat, a.g.e., Ankara, 2000, s. 5 77 ALP, Sedat, “Hitit Ça nda Anadolu Çiviyaz l ve Hiyeroglif Yaz l Kaynaklar”, TUB TAK, Ankara, 2000, s. 50 78 YAKAR, Jak, “Anadolu’nun Etnoarkeolojisi Tunç ve Demir Ça lar nda K rsal Kesimin Sosyo-Ekonomik Yap s ”, stanbul 2007, s.43 79 YAKAR, Jak, a.g.e. stanbul 2007, s.44
42
Luwice adduwali- "kötü", Hititçe idalu- "kötü". Hiyeroglif-Luwicesi amu "ben", Hititçe uk "ben", ammuk "beni, bana". Luwice anni- "anne", Hititçe anna- "anne". Luwice as- "olmak", Hititçe es- "olmak". Hiyeroglif-Luwicesi aza- "sevmek", Hititçe asiya- "sevmek". Luvvice aya- "yapmak", Hititçe iya- "yapmak". Luvvice hassa- "kemik", Hititçe hastai- "kemik". Luvvice hattulahi "sa l k", Hititçe haddulatar "sa l k". Luwice kuis "kim", Hititçe kuis "kim". Luvvice man "e er", Hititçe man "e er". Luvvice tarmi- "çivi", Hititçe tarma- "çivi". Luvvice Tiwat "Güne tanr s " kr . Hititçe siwat "gün"80.
Hititlerde Hurri etkisi, I. Hattu ili'nin ve I. Mur ili'nin güneydo u seferleri ile ba lam t r. Eski Hitit ça nda Hititler I. Hattu ili'nin Güneydo u seferinde Hurrililer ile yak ndan tan m lard . Muhtemelen onun torunu olan I. Mur ili, Halep'i ve Babil'i zapt etmeden önce Hurrilileri yenmi ti. MÖ 2. binin ortalar nda Hurrililer, Çukurova bölgesi ile kuzeyine (Hitit metinlerinde Kizzuwatna), Hatay bölgesine, Güneydo u Anadolu'ya, Kuzey Mezopotamya'ya, Kuzey Suriye ile onun Akdeniz bölgesine ve Filistin'e kadar yay lm lard r. Bu ça larda Kizzuwatna'da Hurrice ile birlikte Luwice konu an etnik grubun bir arada ya ad görülmektedir. Bu seferler esnas nda Hititler ile Hurrililer zorunlu olarak birbirleriyle yak ndan temas ettiler. Orta Hitit ça nda Hurri etkisinin çok artt n görüyoruz. Büyük Hitit Krall ’n n kurucusu olarak II. Tuthaliya olarak kabul edilmektedir. Ad geçen döneme ait ilk yaz l belgelerde Tuthaliya-Nikalmati ve Arnuvanda-A munikal kral çiftinin adlar bulunmaktad r. Her iki kral n ad Hititçe olup “da ” adlar d r. Kraliçelerin adlar ise Hurri kökenlidir. Hitit kral mühürlerinin incelenmesi sonucu, baz Hitit krallar n n Hititçe adlar yan nda, ikinci adlar n n Hurrice oldu u
80 ALP, Sedat, “Hitit Ça nda Anadolu Çiviyaz l ve Hiyeroglif Yaz l Kaynaklar”, TUB TAK, Ankara, 2000, s. 15
43
anla lm t r. Yine dikkati çeken bir durum da bütün kraliçelerin Hurri adlar ta m olmalar d r. Olas , bu durum, bu dönemde Hattu a krallar n n Hurriler’le iç içe olmas ndan kaynaklanm t r81. II. Tuthaliya'n n e i Nikalmati ve I. Arnuwanda'n n e i A munikkal ve III. Tuthaliya'n n e leri Taduhhepa ile Sata(n)tuhepa birer Hurrice ad ta yorlard . Hatta III. Tuthaliya'n n tahta ç kmas ndan önceki ad Hurrice bir ad olan Ta mi arri idi. Bu durum imparatorluk ça nda da artarak sürmü tür. Nitekim II. Muwatalli'nin Hurrice ad arri-Te up, III. Mur ili'nin Hurrice ad Urhi-Te up, IV. Tuthaliya'n n Hurrice ad Ta mi- arruma idi. Bunlar n yan nda imparatorluk ça nda da Hurrice birer ad ta yan II. Muwatalli'nin e i Tanuhepa'y ve III. Hattu ili'nin e i Puduhepa'y anabiliriz82. G lgam destan , Kumarbi efsanesi ve Ullikummi ark s Hurri versiyonlar eklinde Eski Anadolu'da tan nm lard . Bunlardan Ba ka Bo azköy ar ivinde Hurri kaynakl Hedammu efsanesi, Kessi masal , Ursu muhasaras , Gurpanzah destan gibi, hem Hititçe, hem de Hurrice yaz lm birçok masal ve efsaneler bulunmu tur. Çivi yaz s ile Hurri dilinde yaz lm bu edebi ve ritüel karakterdeki bu metinlerin Hititçe ve Akadça yaz lanlar da bulunmu tur. Anadolu'da görülen Hurrice, lehçe bak m ndan eski Önasya'da görülen çe itli lehçelerden birisiydi. Kizzuwatna bölgesi ve özellikle burada yer alan Lawazantiya ehri Hurri kültürünün ve dininin Anadolu'ya yay lmas nda önemli rol oynuyordu. Hurri tanr lar Tesub ve Hepat çifti için bayramlar ve kült törenleri düzenlediklerini Bo azköy metinlerinden 83 bilinmektedir . Hurrililer Ari men eli bir hanedan taraf ndan yönetiliyordu. Devletin ad Mitanni idi. Mitanni devletinin merkezi olan Wa ukanni'nin yeri henüz bulunamam t r. Ari men eli kral adlar ndan ba ka Hurri panteonunda Sanskrit kaynaklar ndan tan nan Indra, Mitra ve Var ma gibi Ari tanr lar n n
81 DARGA, A. Muhibbe, “Hitit Sanat ”, Akbank Kültür ve Sanat Kitaplar , stanbul, 1992, s. 15-16 82 ALP, Sedat, “Hitit Ça nda Anadolu Çiviyaz l ve Hiyeroglif Yaz l Kaynaklar”, TUB TAK, Ankara, 2000, s. 20-21 83 ALPMAN, Adil. “Anadolu’da Hurriler”, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (Çorum 16-22 Eylül 1996), Ankara, 1998, s. 31-32
44
bulunmas Hurrililerde Ari bir hanedan n varl n n kan t d r. Hititler sava arabalar n n atlar için yeti tirici olarak Mitanni ülkesinden getirilen uzmanlar kullan yorlard . Bo azköy tabletleri aras nda Mitanni ülkesinden Kikkuh ad ndaki bir uzman n at yeti tirmeye ait eseri bulunmu tur84. Bu eserde kullan lan teknik terimler aras nda Sanskrit dilinde kullan lan say lara benzer say lar n bulunmas Mitanni ülkesinde Ari bir dil yap s n n etkisini gösterir. 1933 y l nda ara t rmac Prof. H.Th. Bossert, Adana Karatepe'de ortaya ç kard çift dilli (Hitit-Luwi Hiyeroglifleri ve Fenike dili) metinler yard m ile Hitit-Luvi Hiyeroglifleri'nin çözümünde büyük ilerlemeler kaydetmi tir85. MÖ 12.-8. yüzy llar aras na rastlayan, Luwi hiyeroglifli yaz tlar , kamuya yönelik, an tsal, karma k bir aktar m sisteminin parçalar d r. Büyük kaya yaz tlar -ço unlukla kabartmalar ve bazen bir kült alan n n e li inde-, an tsal kap lardaki ortostatlar, mezar stelleri, devasa tanr ve kral heykelleri86. Ta lara kaz nm bu yaz tlarda, ehirlerin kurulu u, savunma sistemleriyle tap naklar n yap m , hükümdarlar ve hizmetkârlar n n askeri ya da sivil alandaki ba ar lar gibi konular n i lendi i görülür. mparatorluk yönetim i lemlerinin bel kemi ini olu turan kil tabletler üzerine çiviyaz s yazma gelene i Anadolu'da tümüyle ortadan kalkm , buna ba l olarak da Hitit dili yok olmu tur. Buna kar n, Hattu a'n n Büyük Krallar an tsal yaz tlar nda hiyeroglif de kullanm lard r; söz konusu yaz yla aktar lan dilin Orta Anadolu'nun dili olan Hititçe olmad , ancak Anadolu'nun bat s nda ve güneyinde kullan lan ve Hititçe ile akraba, Luwice oldu u da böylece aç kl k kazanm t r. Hititler'in ve Hitit gelene i olan çiviyaz l kil tabletlerin imparatorlu un merkezini de kapsayacak biçimde ortadan kaybolmalar Luwice'nin ve hiyeroglif yaz s n n ya amas na, söz konusu dil ve yaz n n eski Hitit Güneydo u Anadolu eyaletlerinde, Kuzey Suriye'de ve F rat s n r nda
84 ALP, Sedat, a.g.e., Ankara, 2000, s. 20 85 KARASU, Cem, “Hititler”,Ankara, 1999 ,s. 13 86 CANC K, Huber, “Luvice Tarih Yaz m -Helen Öncesi Tarih Yaz m II”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.424
45
yay lmas na neden olmu tur87. Ad geçen yaz l kültür ile birlikte Hitit mparatorlu u'nun mimari gelene i ve an tsal heykeltra l da bölgenin Hitit ard l yerel devletlerince ya at lagelmi tir. F. Cumont Kültepe'de bulundu u bildirilen Yunanca yaz ttaki Ani a'n n, buras n n Helenistik ve Roma ça ndaki ad oldu unu; Kani ile Ani a'n n ayn ehrin adlar oldu unu vurgulam t r. Ne a Bizans, Selçuklu ve Osmanl dönemlerinde iskan edilmemi tir. Yabanc katip ve tercümanlar n çal t bu saraylarda yerli prensler Asurca yaz m lard r; örne in ad Hurrice olan Mama kral Anum-Hirbi'nin, ad Hititçe olan Kani kral Varsama'ya yazd mektup Asurca idi. Bu ça da diplomatik dil de Akkadca/Asurca idi. Bu ça da Ne a'da, Orta Anadolu'da Hattice ve Hititçe konu uluyordu88. Mezarlarda, kap larda, kült alanlar nda, kutsal tören alay güzergâhlar nda gözlemlenen yaz tlar, Luwi devletlerinde yaz n n yay l m n ve ta d önemi vurgular erken metinlerde bile, üç k s ml bir yap lanma geli tirildi i görülür. A) Ki inin kendini ad , unvan[lar) , soy kütü üyle tan t m . B) Ba ar lar : 1) ço unlukla "benden önceki krallar" kal b yla, geçmi e gönderi; 2) ekonomik, dini, politik, askeri ba ar lar. C) Yaz t n, ehir kurman n, yap lar n, betimin korunmalar na yönelik, kutsama ve lanetleme cümleleri. Bir Örnek: Tabal Büyük Kral Vasusarma'n n Anlat s (MÖ 730 y llar ) Metin, a a da görüldü ü ekilde düzenlenmi tir: 1) Her iki taraf ve yanda lar . 2) Sava : a) Meydan sava n n yap ld ilk y l. b) Dü man kentin ku at lmas ve al n . c) Dü man n son bir sald r s . 3) Sonuç: "Ben gelecekte ..."89. Eski Aramice yaz t Tel Dan (Galile, MÖ 9. Yüzy l) stelinde de, buna benzer bir deyim izlenir: "Ve Hadad benim önümde gitti". Luwice'dekiyle Hititçe anlat kal b n n sözel benzerli i, betimleme türünün geni bir alana
87 HAWK NS, David John, “Büyük mparatorlu un Mirasç lar I”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.410 88 ÖZGÜÇ, Tahsin, “Ne a Bir ehrin Geli im Öyküsü”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.459 89 CANC K, Huber, “Luvice Tarih Yaz m -Helen Öncesi Tarih Yaz m II”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.426
46
yay ld n , ama dilbilimi aç s dan, Hitit-Luwi gelene inin a r bast n vurgular. Gelece e gönderi yap lan son bölüm (III) için de, Hitit Büyük mparatorluk dönemine tarihlenen öncü örnek vard r: Hattu ili Savunmas . Kur un eritler üzerine yaz lm Kululu Ekonomi Metinleri ve Asur Mektuplar , 1) hiyeroglif yaz s n n yönetim ve serbest ticarette kullan m , 2) idari mekanizmayla ilgili olaylar n hangi kapsam ve do rulukta belgelendi i, 3) listenin biçimi aç s ndan önemli birer belgedir. Askeri konular hakk nda da benzer belgeler vard mutlaka. Tevrat' n branicesi'nde, "tüm Het ülkesine" yönelik, hiç de az say lamayacak ba lant lar bulunur. Çok daha bat da, Tebai'daki (Boiotia/Yunanistan; 14./13. yüzy llar) Miken saray nda, iki Luwi hiyeroglifli yaz t yla, bir silindir mühür (13. yüzy l) ele geçmi tir. Lokris’te (Tragana), Geometrik Dönem'e tarihlenen bir Grek mezar n n zengin hediyeleri aras nda, gene Luvi hiyeroglifleriyle sahibinin ad yaz l bir de kase mevcuttur: "Muvizi'nin (kasesi)". M s r ve Mezopotamya'daki büyük medeniyetlerin çevresindeki küçük devletlerin az msanamayacak etkilerini, Otto Neurath, Hitit ve Luwi metinlerinin ke fedilmesinden çok önce, u sözlerle özetlemi ti: "Yüksek kültür düzeyine eri mi bu devletler politik yapt r m gücünden yoksundular; bu nedenle kültürleri, boyunduruk alt na almaks z n canland r c bir etki olu turmu ve böylece e itsel bir etki yaratm t r90. Hurricenin MÖ birinci biny l n ilk yar s nda Van Gölü merkez olmak üzere yay lm bir devlet olan Urartular' n çiviyaz s ile yazd klar Urartuca ile zaman ve alan ayr cal klar na ra men akrabal k ba lant lar aç kça görülebilmektedir. Bo azköy Ar iv-Kitapl 'n n di er önemli bir dili de yukar da belirtilen, Sami dil ailesinin bir üyesi ve zaman n diplomasi dili olan Akadça (Asur-Babil dili) ile yaz lm kil tabletlerdir. Ancak bu dildeki belgeler yaln z politik konulu olan mektuplar ve devletleraras antla malardan olu mamakta idi. lk Hitit büyük krallar ndan biri olan I. Hattu ili'nin (M.Ö. ± 1650 -1620) siyasal bir vasiyetname niteli i ta yan metni ile yine kendi
90 CANC K, Huber, “Luvice Tarih Yaz m -Helen Öncesi Tarih Yaz m II”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.427
47
icraat n anlatan belge çift dilli (Akadça-Hititçe) olarak kaleme al nm t r. Ayr ca baz kehanet ve fal tabletleri ile dinî içerikli birkaç metin de Akadçad r91. Arkeolojik kaz ya da çe itli yollarla ele geçen bu tabletler, dünyada çok çe itli müzelerde ve az da olsa özel koleksiyonlarda bulunmaktad r. Arkeolojik kaz lar sonunda elde edilmi olan Hitit tabletlerinin en büyük ço unlu u Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nde bulunmaktad r. Bundan ba ka; stanbul Eski ark Eserleri, Çorum, Bo azköy, Sivas, Tokat, Antakya müzelerinde korunmaktad r. Sat n alma ya da kaçak yollarla Türkiye d nda ise; Almanya'da Berlin, ngiltere'de British Museum, Fransa'da Louvre, sviçre'de Cenevre müzelerinde bulunmaktad r. Ayr ca M s r'da Kahire, Suriye'de am ve Halep müzelerinde, Amerika'da da özel koleksiyonlarda bulunmaktad r. Dünyada tek örnek olan ve yine Bo azköy'de ele geçen (Hitit kral IV. Tudhaliya ile Tarhunta a (Konya yak nlar nda oldu u san l yor) kral Kurunta aras nda yap lan antla ma metni M.Ö. ±1235) Tunç/Bronz Tablet de Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nde te hir edilmektedir. Bunun d nda metinlerden henüz ele geçmeyen Hititler'e ait gümü , alt n ve yaz tahtas gibi tabletlerin de varl bilinmektedir92.
91 KARASU, Cem, “Hititler”, Ankara,1999 ,s. 9 92 KARASU, Cem, “Hititler”, Ankara,1999 ,s. 9
48
B)D NSEL ETK LE M
Koloni Ça 'nda Anadolu'da ya ayan Hititler kendi tanr lar yan nda Hatti, Hurri, Luwi ve hatta Asur tanr lar n da benimsemi ler, kar la t klar kültürlerden etkilenmi lerdir. Öyleki Hititçe isimler ta yan ah slar n, Asur tanr lar , Assur'un, Adad’ n, Nisaba'n n rahipleri93 olmalar bu etkiyi gösterir. Hint-Avrupal Hititler, din, sanat, mitoloji, töre, örf gibi pek çok alanlar nda Hattilerden etkilelenmi lerdir. Hitit Pantheonu’ndaki ba l ca tanr lar Hatti dininden al nm t 94. Hatice ad “Wur emu” olan Hititlerin güne tanr ças , onun kocas f rt na tanr s ; çocuklar Nerik ve Zippalanda’n n f rt na tanr lar ; k zlar Mezulla ile torunlar Zentuhi hep Hatti kökenli tanr lard . Hitit tanr s Telepinu ve e i Hatepinu da Hattilerden geliyordu. Bunlara, nara ve Zithariya ile Karzi ve Hapantalliya adl tanr çalarda eklenebilir. Hititlerin ünlü Telepinus ve lluyanka efsaneleri de asl nda Hatti uygarl ndan aktar lm efsaneler olmu , daha sonra yunan mitolojilerine dek konu olmu lard r. Hitit Devleti'nin federal düzende olmas onun din konusunda ho görülü bir davran ta bulunmas n gerekli k lm tir. Hititler Anadolu'da daha sonra Hellen ve Roma ça lar nda gördü ümüz synkretism yöntemine, yani yabanc dinleri birbirleriyle kayna t rma tutumuna ba vurarak inanç dünyas n federatif bir anlay içerisinde bütünlü e ula t rman n yolunu bulmu tur. Hatti, Luvi, Pala, Hurri ve Mezopotamya kökenli tanr lar ba ka ba ka adlarla an lmalar na ra men birbirlerine ko ut tiplerden olu maktad rlar. Örne in Gök Tanr s (Te up) ile Hepat ve tar gibi tanr çalar birçok yörede de i ik yerel tipler gösterdikleri halde, özünde ayn erkek ve kad n tanr dan gelmektedirler. Nitekim metinlerde "bütün gök tanr lar ", "bütün Hepatlar" ya da "bütün tarlar" gibi deyimler bu gerçe i aç a vurmaktad r. Bu ho görülü davran , Hitit halk n n yerli topluluklar üzerindeki egemenliklerini sürdürmelerini
93 AH N, Ali Hasan, “Anadolu’da Asur Ticaret Kolonileri Devri (M.Ö. 1975-1725)”, Kayseri ve Yöresi Tarih Ara t rmalar Merkezi Yay n No:7, Kayseri 2004, s.21 94 UÇANKU , Tahsin Hasan. “ Bir nsan ve Uygarl k Bilimi Arkeoloji Tarih Öncesi Ça lardan Perslere Kadar Anadolu”, Kültür Bakanl Yay nlar , Ankara, 2000,s.372
49
sa l yordu. Yani din politikas nda sadece ho görüye ve krall k ç karlar na dayal bir yol izleniyordu. Ancak bu ç karc yakla m, sonunda Hitit dininin III.Hattu ili (M.Ö. 1275-1250) dönemlerinde Hurrile mesine neden oldu. Gerçekten Yaz l kaya Aç khava Tap na 'ndaki tanr lar Hurri adlar ta maktad rlar. Hititlerde ba tanr F rt na Tanr s idi. O, ba tanr ça ile birlikte federal Hitit Devleti'nin en önemli birle tirici gücünü olu turuyordu. Ona hem yerli Hatti ve Hurri halklar hem de Anadolu'ya göç eden Hind- Avrupal Hititler tap yorlard . Üstelik o, metinlerde Mezopotamyal gö ün tanr s Adad' n ideogram ile yaz l yordu. Hitit metinlerindeki "siu" sözcü ü Yunancadaki Zeus ve Latincedeki Deus'un kar l d r. Ancak belirli bir tanr n n ad olmay p Latincede oldu u gibi sadece tanr anlam nda kullan lmaktayd . Gök tanr s n n en önemli sembolü bo ad r. Bo a Orta Bronz Ça 'nda gök tanr s n n kendisiydi. Hatti dini Eski Tunç Ça 'n n theriomorph ya da zoomorph denilen hayvan biçimli tanr inan yerine, insan k l kl inanca sahipti. Hititler, Hattilerin etkisi ile anthropomorph, insan k l kl tanr inanc na geçtiklerinde, hangi tanr y kastettiklerini anlatmak için her insan k l kl tanr y , onun hayvan biçimli kar l ile tasvir ediyorlard . Bununla birlikte Hitit metinlerinde de Hitit sanat eserlerinde de gök tanr s n n bo a üzerinde durmad dikkati çekmektedir. Bu durum herhalde bo an n Orta Anadolu'da tek ba na gök tanr s n temsil etti ine i aret etmektedir. Di i tanr ya tapma adeti Anadolu'da daha Yeni Ta Ça boyunca egemendi. Hatta o dönemde kad n tanr , ba tanr yd . Ayn inanc n daha sonraki dönemlerde de süregeldi ini görüyoruz. Nitekim Hattilerde "Vuru emu", Hurrilerde "Hepat", Hititlerde "Arinna'n n Güne Tanr ças ", Geç Hititlerde "Kupaba", Yunan ve Roma dönemlerinde "Kybele" adlar ile an lan tanr kad nlar, Yeni Tunç Ça 'ndan beri tan d m z Anadolulu gelene i sürdürmü lerdir95. Metinlerde ayr ca Ana, Nipas, Parka, Harihari, Tuhtuhanum, Hikisa, Kubabat gibi yerli Tanr adlar da geçmektedir. Dinsel törenlerde Kane 'li ark c lar n söyledikleri a tlar nda (Hymne) ba ka tanr lar n adlar n n geçti i
95 AKURGAL,Ekrem, “Anadolu Kültür Tarihi”, Tübitak, Ankara, 2005, s. 119-120-121
50
de görülür. Kumrusipas (Sa l k Tanr ças ), Perwas (Kutsal hayvan at), Askasipas, Siwat (mutluluk günü), Ispanza (gece), ASSijaz, Halkis (tah l Tanr ças ), Tarawas, Malias. Kumrusipas' n deniz Tanr s Arunas' n annesi oldu unu kabul ediyor. Buna dayanarak, Arunas' n da Kane 'li olmas gerekti ini dü ünülür. Burada ad geçen Tanr lardan Perwas'(Pirva) n önemli bir yeri olmal d r. Çünkü Koloni Ça 'ndan Geç Antik Ça içerilerine kadar bu Tanr ad ndan yap lma insan isimlerine rastlan r (Berua, Beruua, Birua gibi). E. Laroche bunun Asyal Tanr ve ad n n Protohattice oldu unu kabul eder. Mühür bask lar üzerinde bu Tanr ya rastlan r. Kad n m , erkek mi oldu u tam olarak bilinmeyen Pirva, Karum II'de bulunan gaga a zl bir testi kulbuna da i lenmi tir. Baz uzmanlar Pirva'n n Tanr ça oldu unu, baz lar erkek oldu unu, baz lar ise hem kad n hem erkek oldu unu savunmu lard r. Bir kehanet metninde erkek olarak bahsedilen, öte yandan baz metinlerden anla ld na göre Tanr ça tar ile bir tutulan Pirva’n n hem erkek hem kad n oldu u dü üncesini kuvvetlendirir. Sözü geçen Tanr ça Kumfusipas ve Arunas da Tanr Pirva gibi at ile ilgilidirler. Mühürler üzerinde görülen e ek üstündeki Tanr y da N. Özgüç Koloni Ça insanlar n n at ile e ek aras nda bir ayr m yapmad klar dü üncesine dayanarak Pirva ile ilgili kabul eder96. Metinlerde geçen Malias da bir tanr çad r. Hatti pantheon'una ait olan güne Tanr ças Arinna Hitit ülkesinin ba tanr ças d r. Hattice ad Wuru emudur, Hititçe kar l ise bilinmiyor. Bir Tanr a t nda “…senden fazla sayg gören ve senden büyük bir ba ka Tanr yok…” deniyor. Hatti pantheonunda görülen Tanr ça Wuru emu ve kocas Taru Hitit metinlerinde kar m za ç kan güne Tanr ças Arinna ile kutsal hayvan da bo a olan F rt na Tanr s Muwatallidir. Bunlar n o lu da vard r. Bu Tanr ya mühür bask lar üzerinde de türlü biçimlerde rastlamaktay z. Bo a üzerindeki Gök Tanr s bazan elinde balta ile gösterilmi tir97. Mühürler üzerinde Gök Tanr lar na çok s k rastlan Büyük Hitit Devleti ça ndaki bu Tanr n n MÖ 2000 den bu yana öneminin büyük oldu unu gösterir.
96 BAYDUR, Nezahat. “Kültepe (Kane ) ve Kayseri Tarihi Üzerine Ara t rmalar”, stanbul Üni. Edebiyat Fakültesi Yay nlar No: 1519, stanbul, 1970, s.62-68 97 BAYDUR, Nezahat. a.g.e., stanbul, 1970, s.62-68
51
Mühürlerden tan d m z bir ba ka tanr Sava Tanr s d r. Atribüleri aslan, bo a, antilop, topuz, hançer, gürz, sava baltas gibi çe itli silahlar ve kadehtir. Bu Tanr Büyük Hitit Ça metinlerinden bilinen Sava Tanr s Zababa'n n prototipi olarak dü ünülür. Metinlerde Lelvani adl bir Tanr ça geçmektedir. Bu, a k ve sava Tanr ças d r. Av Tanr s ya da k rlar n koruyucu Tanr s hem mühürlerden hem de Kültepe'de bulunmu bir kabartmadan biliniyor. Bu Tanr n n atribülerini ta yan bir de Tanr ça vard r. Geyik üstündeki ç plak Tanr ça da bu gruptand r. Hititlerde koruyucu Tanr lar pek çoktur. Antilop üzerinde oturan ya da onu elinde tutan Tanr ça N. Özgüç taraf ndan Kane 'in ba tanr ças olarak tan mlan r98. Ana Tanr ça tipi de yerli ve eskidir. Erken Bronz Ça 'ndan bu yana rastlanan bu Tanr ça ya ete ini açm ya da gö üslerini tutar vaziyette, bazen de üst k sm ç plak olarak tasvir edilmi tir. Kur un, fildi i gibi malzemeden yap lma heykelcikleri yan nda ta kal p ve mühürler üzerine i lenen bu Tanr ça, bazen yan nda bir Tanr ve kuca nda gö üslerini tutan bir çocukla tasvir edilmi tir. Herhalde bir Tanr çiftini gösterir. Kültepe höyü ünden ç kan kurs vücutlu idoller genellikle Erken Bronz Ça sonuna tarihlenmektedir. Fakat L. J. Krusina-Cerny bunlar n II. binden eski olamayaca n söyler. ki ve bazen üç ba l olan bu idoller Tanr ikilisi ya da üçlüsünü gösteriyor olmal d rlar. Metinlerde Hasameli adl bir Tanr dan da s k s k söz edilmektedir. Kral Mur ilis'in bir y ll nda öyle denmektedir: “…efendim azametli F rt na Tanr s bana efendim Hasamelis'i ça rd , o beni saklad ve kimse beni görmedi.” Hasamelis insanlar saklayan bir Tanr olup, F rt na Tanr s ile ili kisinin oldu u anla l r. Bu iki Tanr n n ayn etnik tabakaya ait olmal ya da Hitit pantheonunda birbiri ile kayna t dü ünülmelidir. Tanr lar insan biçiminde tasvir edildi i anla lmaktad r. Halkis adl tah l Tanr s na da tap ld n fakat baz metinlerde Kane liler gibi ziraatla geçinen toplumlarda bu Tanr lar n yan s ra pulluk, saban gibi ziraat aletlerine de tap ld n görmek mümkündür. Metinlerde ay Tanr s n n ad geçti inden Kane 'de ay Tanr s ya da Tanr ças na tap ld n , Pahhur adl ate Tanr s na
98 BAYDUR, Nezahat. a.g.e., stanbul, 1970, s.62-68
52
ve Hassas adl Ocak Tanr s na da tap ld bilinmektedir. Bo azköyde bulunan iki tablet, Kane Tanr lar na Marassanda (nehir Tanr s ) ile Kammanna adl bir ba ka Tanr y da ekliyor. Marassanda ad ile Marassanriya (K z l rmak) aras ndaki benzerli e dayanarak99 K z l rmak’a bu ça larda Tanr olarak tap ld n görmekteyiz. Kanes'deki mühürlerden edinilen bilgiye göre yerli Tanr lar n yan nda bir de Babil’li Tanr lar vard r. Bunlardan güne tanr s ama ' , Adad' , Tanr ça tar' , Su Tanr lar n (Ea, U mu, ç plak kahraman bu Sava Tanr s ile de ilgilidir, çünkü bazen onun hayvan aslan üzerinde, bo a adam bazen Ea, bazen Sava Tanr s ile birlikte), atribüsü gazal olan, Ea'n n o lu ve Babü'in ba tanr s Marduk kutsal hayvan ejder gibi tanr lar ve koruyucu tanr y görüyoruz. Kültepe'deki Asur metinlerinden ö rendi imize göre yerli Tanr lar aras nda en ba ta sayd m z be Tanr (Ana, Nipas, Parka, Harihari, Tuhtuhanum) için Tanr lar n ad n ta yan bayramlar düzenlenmekteydi. Bunlardan ilk üçü i senetlerinde tarih bildirmek için kullan lm t r. Y l n 9. ay na tarihlenen bir belgede borcun Parka bayram nda ödenmesi söz konusu oldu una göre bu bayram n y l n son aylar nda oldu u tahmin ediliyor. Gene borç senetlerinden anla ld na göre bu üç bayramdan Ana ilk, Nipas bundan sonra, Parka da daha sonra gelmektedir. Buna göre Ana bayram y l n ilk yans na, Nipas yakla k olarak y l n ortalar na, Parka da yukar da söyledi imiz gibi son aylara yerle tirilebilir. Daha az tan nan Harihari ve Tuhtuhanum bayramlar ndan ikincisi belgelere göre üçüncü ay n sonu, ya da dördüncü aya rastl yor olmal d r. bu bayram n ekin toplama bayram olabilece ini, böyle olursa dördüncü ay n olmas dü ünülebilir. Tarihlenemeyen tek bir belgeden tan nan Harihari bayram n n zaman üzerine ise kesin bir ey söylenemiyor100. Kaz larda bulunan hayvan biçimli kaplar (ryton'lar) din törenlerinde arap, bira gibi nesnelerin libasyonu için kullan lmaktayd . Bu hayvanlar n Tanr lar için kutsal olan, onlar n simgeleri olduklar için dinsel törenlerde
99 BAYDUR, Nezahat. a.g.e., stanbul, 1970, s.64 100 BAYDUR, Nezahat. a.g.e., stanbul, 1970, s.65
53
kullan ld klar anla lm t r. K ymetli metallerden ve ta lardan yap lan Tanr heykelcikleri ise II. binde Kane 'in önemli bir din merkezi oldu unu gösterir. Karum'un III. kat ndaki bir bina içerisinde bir mezar odas n n taban alt ndaki iskeletler ya küp içerisinde, ya da aç ktad r, üzerleri k r k çanak parçalar ile örtülmü tür. II. kat ndan bir evin taban alt nda sanduka biçiminde bir ta mezara ve içinde zengin ölü hediyelerine raslanm t r. I b kat ndaki iki binada ölüler gene taban n alt nda ta sanduka, küp ve çukurlara gömülüdür. I b mezarlar nda ölülerin a zlar n bazen de gözlerini kapatmak için kullan lan alt n levhalara rastlanm t r. I a kat nda bulunan ta mezar da I b' dekinden farkl de ildir. II. katta “hocker” vaziyette ölüler bulunmu tur, bunlar yak lm fakat kül haline gelmemi tir. “Hocker” durumda gömülü bir ölünün ba nda a boyas izine raslanm t r. Ölü hediyelerinin bir k sm yanm bir k sm yanmam durumdad r. Bu yüzden T. Özgüç hediyelerin bir k sm n n yakma i leminden sonra mezara kondu u sonucuna varmaktad r. Ölü gömmede belirli bir yön olmad n Ölülerin ba lar n n farkl yönlere bakmas ndan anlayabiliriz. Yeti kinlerin “hocker” ya da s rtüstü olarak, çocuk ölüleri sadece “hocker” durumunda gömü yap lmas n T. Özgüç Asur'lu ve yerli ölü gömme adetleri oldu unu söyler101. Anadolu’da III. binden bu yana süregelen bir gelenek olan ölülerin ta sanduka, küp mezar ve toprak çukurlar içerisinde oturduklar evlerin taban alt nda gömülmeleri dikkat çekici di er bir gelenektir. lk yerle mesi Kalkolitik devre kadar giden Alaca Höyük’ün III. kat eski Tunç kültürleri vermektedir. Hitit mparatorluk devrinde çok önemli bir dini merkez olan, ölü gömme adetleri hakk nda önemli bilgiler edinmemizi sa layan ve bir nekropole sahip olan Alaca Höyük, Eski Tunç devrinde önemli bir ehir, muhtemelen bir beylik merkezidir. Alaca Höyük’te mezarl k yerle me yerinin içindedir. Bu adet, yani mezarlar ehir içine yapma adeti bütün Orta Anadolu için tipik olan bir özelliktir. Kaz s ras nda yap lan tetkikler sonunda mezarlar n yap l ekli, gömme merasimi ve gömmeden sonra yap lan i ler oldukça iyi ekilde anla labilmi tir. Ancak mezarlar Anadolu’nun geleneksel mezar tipine
101 BAYDUR, Nezahat. a.g.e., stanbul, 1970, s.68
54
uymamaktad r. Mezar yeri önce dikdörtgen olarak kaz lmakta ve kenarlar bir ta dizisi ile 70-80 cm. yüksekli i kadar duvar halinde örülmektedir. Ölü veya ölüler mezara, elbiseleri, silahlar ve hayatlar nda, kulland klar süs e yalar ile konulmaktayd . Daha sonra mezar n üstü tahta hat llarla kapat lmaktad r. Hat llar n üzerine bo a ba lar ve bo a ayaklar birbirlerine paralel olarak yerle tirildikten sonra mezar bir toprak tabakas ile kapat lmaktad r. Bu topra n içinde baz köpek iskeletlerine rastlan lm t r. Mezar n üzerinde bir ziyafet verilmektedir. Mezarlara alt n, gümü , tunç gibi madenlerin yan s ra pi mi topraktan yap lan silah, süs e yalar , insan, bo a ve geyik heykelcikleri ile dini amaçlarla kullan ld anla lan eserler b rak lm t r. Paleolitik ça dan beri Bo a ve geyik gibi hayvanlar önem görmü , sonraki dönmelerde de kar m za s kça ç km t r. Alaca Höyükte bulunan "Güne Kursu" lar nda da kullan lm , bu kurslar kainat simgeledi i dü ünülmektedir. Alaca Höyük Eski Tunç ça mezarlar na benzeyen mezarlar imdilik Anadolu'da bulunmam t r. Fakat maden buluntular n benzerlerine Amasya civar nda Mahmatlar ve Tokat civar nda Horoztepe'de rastlanm t r. M.Ö. 2500 -2200 senelerine tarihlenen mezar buluntular Anadolu'da o ça a kadar görülmeyen yüksek bir maden i lemecili ini göstermesi bak m ndan önemlidir. Ayn devirde Mezopotamya'da me hur Ur mezarlar yap lm t r. Onlar n k ymetli madenlerden yap lan eserleri ile Alaca eserleri aras nda uzakta olsa baz ili kiler tespit edilmi tir. Ayn ekilde Kafkasya'da bulunmu baz mezarlar içinde Alaca aras nda hiç olmazsa teknik bak mdan yak nl klar vard r102. Alaca Höyük’teki bu mezarlar n Hititlerden önce Anadolu'da oturan ve yüksek kültür sahibi olan Proto-Hattilere ait oldu u dü ünülmektedir. IV. Tuthaliya zaman na ait olan Bo azköy'ün kuzeyindeki Yaz l kaya aç k hava kaya tap na nda hiyerogliflerle yaz l tanr adlar n n büyük ölçüde Hurrice olu u Hitit kültürüne Hurri etkisinin en önemli örneklerindendir. Yaz l kaya "Yeni y l enlikleri evi" olarak tan mlanabilir: Hitit kült metinlerine göre yeni y l ve lkbahar törenlerinde bir araya gelen tüm tanr lar "Hava
102 DURU, Refik. “ Eski Anadolu Kültürlerinin Ana Hatlar ( En Eski Ça lardan kinci Bin Y l Ba lar na Kadar)”, Karadeniz Teknik Üniversitesi, n aat ve Mimarl k Fakültesi, Yay n No:5, Trabzon, 1966, s.20-21
55
Tanr s 'n n Evi" nde toplan rd . Bu enlikte kentin di er tüm tap naklar ndan tanr heykellerinin törensel bir alayla Yaz l kaya'ya ta nm olabilece i dü ünülebilir. Böylece kaya mekanlar son ekliyle MÖ 13. yüzy la tarihlenirse de Yaz l kaya'da MÖ 15. yüzy ldan itibaren bir kült yerinin var oldu unu gösteren çe itli buluntular vard r103. Yukar da de inildi i gibi Yaz l kaya'da Hitit panteonuna ait tanr lar, Hititçe de il, Hurri kökenli isimlerle belirtilmi tir. Daha MÖ 15. yüzy ldan itibaren Hurri ülkesinden (Özellikle Kuzey Suriye ve Kuzey Mezopotamya) Hitit kültürüne yo un etki ba lam t r. Hititler'in çok say daki di er tap naklar yla Yaz l kaya kar la t r ld nda, belirgin farklar göze çarpar: Her eyden önce. bir surla çevrili olmaks z n yerle im yerinin d nda bulunmas önemli bir farkt r, ikinci fark ise her iki kült odas n n da [A ve B Odalar ] 12 metreye kadar yükselen kireçta kayal klar n n aras nda olu mu do al mekanlarda ve aç k havada bulunmas d r. Yaz l kaya’y di er normal tap naklardan ay ran üçüncü fark ise, burada tek bir tanr ya tap n lmad d r; çünkü burada yer alan çok say daki kabartma çe itli tanr ve tanr çalara aittir. Öne do ru uzanan el üzerinde her figürün ad , hiyeroglif Luvicesi ile belirtilmi tir104. Mezarlarda ölü hediyesi olarak, "yonca a zl testiler", "yuvarlak a zl testiler", "ibrikler" gibi, s v maddeler için kullan lacak kaplar vard r ki bunlar, sunu yapmak için kullan lm lard r105. Bu tür buluntulara Anadolu’nun ço u yerinde raslanmaktad r. Hititlerin Bibru olarak adland rd hayvan biçimli kil kaplar, törenlerde kült nesnesi olarak kullan lan adak ve libasyon kaplar d r. Bunlar aras nda tanr , tanr ça atribütleri (simge) olarak bilinen her türlü hayvan eklini görmek mümkündür. Ayakta duran arslan, antilop, domuz, kartal, keklik, köpek, bo a, tav an eklinde biçimlendirilen Bibrularla tanr lara içki sunulmu , onurlar na içilmi tir. Akik, obsidiyen, kaya kristali ve serpantinden yap lm yatan bo a, arslan, domuz, arslan ba biçimli kutular, Kültepe-Kani ustalar n n her tür ta
103 SEEHER, Jürgen, “ mparatorluk Panteonu’na Bak -Yaz l kaya Kaya Tap na ”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.442 104 SEEHER, Jürgen, a.g.m., Ankara 2002, s.442 105 EMRE, Kutlu, “Yanarlar Afyon Yöresinde Bir Hitit Mezarl ”, T.T.K.,Ankara,1978,s.67
56
i çili inde gösterdikleri ustal k ve üslup inceli inin yüksek kaliteli eserleridir. Bunlara yaln zca mezarlarda rastlan r. Ayr ca kap emziklerinin, kulp uçlar n n hayvan ba ; kulplar n n çift at, kartal, insan; a z kenarlar n n da antilop ve kartal ba lar ile süslenmesi yayg n bir uygulamad r. Biri sakall ölü insan ba , di eri kad n ve erkek ba kabartmal , bo a boynuzlar ile bezeli kadehler de kült kaplar aras ndad r. Kültepe-Kani 'in bir geç dönem mezar nda bulunan, suayg r di inden yüksek taburede oturur durumda gö üslerini tutan, ç plak tanr ça heykelci i, üslubuyla döneminin tek örne idir. Yerli sanatkarlar, haz rlad klar kült kaplar ile Anadolu'da eski Mezopotamya gelene inin ya amas n sa lam lard r. Bunun en çarp c örne i tap naktaki tanr çay ta yan tanr kay d r. Gö üslerini tutan ç plak tanr ça ve yan yana oturan giyimli tanr ça ve tanr heykelcikleri önemli mezar hediyeleri aras ndad r. Kültepe-Kani 'de ayr atribüleriyye, ayr tanr lar , tanr ailelerini, mitolojik varl klar yans tan yass kur un figürinler ve ta kal plar bir tanr y , tanr çay veya ikisini yan yana veya bir veya iki çocuktan, kutsal hayvanlardan olu an gruplar halinde sunulmu lard 106. Bunlar bulunduklar özel evlerin koruyucu tanr lar olarak dü ünülmektedir. Hitit dininin prati inde halka yer verilmiyordu. Bunu en iyi, bayram törenlerinden anlayabiliriz. Hitit bayram ritüellerinin ayr nt l bir ekilde anlat ld tabletlerde, törenlere kat lan kral, kraliçe ve aileleri, pek çok tap nak ve saray görevlileri, ülke beyleri, yabanc ülke diplomatlar d nda; halk n bu törenlere kat ld klar na ya da bayramlar seyrettiklerine ili kin bir anlat ma yer verilmemi tir. Hitit inanc na göre, tanr lar t pk insanlar gibi ya yor, yiyip içiyor, aralar nda kavga ediyor, birbirleri ile evleniyor ve çocuk sahibi oluyorlard . Hititlerin tanr lar n kendileri gibi dü ündüklerini en iyi biçimde Hattu a'da yer alan Yaz l kaya Aç k Hava Tap na 'nda görmek mümkündür. Bu kutsal alan n kaya yüzeylerine, usta bir i çilikle yap lm sahnelerde yer alan tanr lardan; erkek tanr lar n ço u ucu sivri, konik biçimde ve boynuzlarla donat lm bir külah giydikleri görülür. Külahlar nda yer alan
106 ÖZGÜÇ, Tahsin, “Asur Ticaret Kolonileri Kültepe- Kani ”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.17
57
boynuz say s n n çoklu u tanr n n rütbesinin yüksekli ini gösterir. Üzerlerinde beli kemerli k sa etek ve ayaklar nda uçlar yukar do ru k vr k ayakkab lar vard r. Tanr çalar ise, ba lar nda ehir surunu and ran silindirik ba l k ve üzerlerinde yerlere kadar uzanan beli kemerli ve pilili etek, bluz ve pelerin ile betimlenmi lerdir. Tanr lar , beraberlerindeki kutsal hayvanlar , atribüleri ve hiyeroglif yaz tlar arac l yla tan yabilmekteyiz. Hitit inanc nda insan gibi dü ünülen tanr lar n ya ad klar evleri olmal yd . Sümerce'den "tanr n n evi" olarak çevrilen E. DINGIR, insanlar n ibadetlerini gerçekle tirdikleri tap naklard . "Tap nak" kelimesinin Hititçe kar l ise, karimmi-/ karimna d r. Devlet dini politikas izlenen Hititlerde, halka aç k bir yer olmayan bu tap nak, yap lar n n özel bir odas nda, tanr y simgeleyen bir de heykel bulunurdu. Bu heykel her gün belirli bir törenle temizlenirdi. Tanr ya sunulmak üzere, onu temsil eden bu heykelin önüne, kurbanlar konulurdu. Tap na n bu en kutsal mekânlar na baz rahipler ile kral ve kraliçe d nda kimse giremezdi. Hattu a, tam anlam yla bir tap naklar kentidir. Özellikle IV. Tuthaliya döneminde (IÖ 1250-1220), kentte mimari aç dan büyük bir hareketlilik ya an r ve bu da daha çok dini mimariye yans r. Bunun sonucunda Yukar Kent, ba tanba a tap naklar ile donan rd 107. Yaz l kaynaklar, sadece yüksek düzeydeki tanr lar için ayr "evler" in a edildi ini de bildirmektedir. Di er tanr lar için daha küçük yap lar, steller, kutsal ta lar veya korular yeterli oluyordu108. Ço u zaman bir tap nakta birden fazla tanr da tap n m görebiliyordu. Hattu a, Hitit mparatorlu u'nun hem idari ba kenti, hem de ülkenin dini merkeziydi. Hitit yaz l kaynaklar nda Hattu a ülkesinden "bin tanr l ülke" olarak söz edilir. Hititler di er ülkelerin, özellikle de yendikleri kom ular n n tanr lar n k zd r p gazaplar na u ramaktansa, arma an ve dualarla sayg lar n dile getirip onlar n kendi tanr lar aras na katmay ye liyorlard . Ayr ca her ehrin ayr bir koruyucu tanr s vard . mparatorlu un çe itli ehirlerinde tap n lan bu tanr lar için de ba kentte tap naklar yap lm t .
107 ALPARSLAN, D. Meltem, “Hitit nanç Sistemi”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.37 108 SEEHER, Jürgen, “Kutsal Alanlar-Kült Yerleri ve Çok levli Kurulu lar”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.450
58
Böylece ba kent Hattu a'da imparatorlu un bütün tanr lar n n bir araya topland , imparatorlu un bütünlü ünü sembolize eden bir kült merkezi olu mu tu. Yaz l kaynaklardan elde edilen bilgilere göre Hitit tap naklar yaln z tanr lar n evleri de il, ayn zamanda kendi toprak ve i likleri olan ve bunlar kendi personeliyle i leten kurumlard . Depolarda hacimleri 2 bin litreyi bulan çok büyük "ta namaz" küplerden yüzlercesi bulunmu tur, ayr ca ehrin en büyük çiviyaz l tablet ar ivlerinden biri de burada gün na ç kar lm t r109. MÖ 3. bine tarihlenen Ebla yaz l kaynaklar nda Hitit törenlerinde ya at lmas sürdürülmü farkl ritüeller bulunmaktad r: örne in, eski y l n gömülmesi törenleri, ölüler tap na ndaki yeni y l kutlamalar olarak Hitit döneminde ya at lmaktad r. Ebla'dan MÖ 2350 y l civar na tarihlenen iki tören bilinmektedir: ölülerin ar nd r lmas için, lekelenmi li in arac gibi alg lanan keçilerin bozk rlara do ru sürülmesi, Hititler'de hem ya ayanlar, hem de ölüler için uygulanan bir büyüsel tören olarak sürmü tür. am'al'daki bir tören metninden ve Tevrat' n 3. kitab ndan anla ld üzere sözü edilen tören Demir Ça içlerine dek uzanm t r. Baz dinsel tören ayr nt lar n n ve panteonlar n kökleri çok daha eskiye, ata kültünün, çe itli tanr topluluklar n n ve çe itli ölü ritlerinin var oldu u Anadolu ve Suriye'nin neolitik kültürlerine gidebilmektedir. Örne in leoparlarla ba lant l baz di il figürler ya da Konya Ovas , Çatal Höyük'te duvar resimlerinde betimlenen leopar postlar na bürünmü avc lar Hitit geleneklerinde ya amaya devam etmi lerdir. Hititler'in kült ehri Zippalanda olmas gereken Alaca Höyük'te, Ali ar Höyük'te, Horoztepe ve di er yerle melerdeki ilk Tunç Ça 'na tarihlenen yerle me ve saraylardan elde edilen buluntular, sonraki dönemde Hitit yaz l belgeleriyle aktar lan fenomenleri yans tmaktad r. Hitit Devleti'nin panteonu Anadolu ve Suriye ehirlerinin çe itli yerel panteonlar n n zamanla bir araya getirilip bütünle tirilmesinden olu mu tur. Hitit Devleti'nin tarihsel olu umu çerçevesinde Hattice konu an halk n kültlerinin ve tanr lar n n Eski Hitit
109 SEEHER, Jurgen, “Hattu a Hititlerin Ba kenti”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.63
59
Krall 'n n Hattu a'daki ilk tanr lar toplulu unu meydana getirdi i görülür110. (MÖ 1600 – 1450) Söz konusu erken dönemde Hititler Güney Anadolu (Kizzuvatna) yaz l gelene iyle aktar lan panteonunu Kuzey Suriye panteonunu benimsemi ler, böylece de kendi devlet tanr lar toplulu unu olu turmu lard r. Hitit mparatorlu unun çökü ünden sonra baz kültler ve mitoslar söz konusu devri izleyen devletler taraf ndan (Luwi) ya at lm t r. Frigya'da tanr lar n adlar n n de i mesine kar n, Frig kisvesinde pek çok eski kültün ve kült yerinin kullan m sürmü tür. Frig ana tanr ças Kibele, "da anas ", Lidya'n n Kibele'si için kullan lan ad MÖ 3. binin ortalar ndan itibaren varl kan tlanan Karkam kenti tanr ças Kubaba kökenlidir. Pessinus'taki Frig Kibele kültüne Hitit-Hurri mitosundaki ta yarat k Ullikummi girmi tir. Burada Ullikummi’nin yerini ta tan do an Agdistis al r. Anadolulu Artemis ve leoparl Aphrodite Urania, Kibele-Rhea ili kisi de eski Anadolu gelene i kökenlidir. Bir ya da iki bo an n üzerinde duran Anad, Suriye Hava Tanr s hemen hemen ayn ikonografik özellikleri göstererek Jüpiter Dolikhenus olarak Kommagene'den Romal lejyonerler yoluyla ngiltere, Ren ve Tuna k y lar na dek ula m t r. Kommagene'de Helenistik devirde, ç plak ve peçesini açan tar (Urfa müzesi bahçesindeki eser), Nike görünümündedir. Fildi inden bir Hitit heykelinde oldu u gibi dans n hareketsiz bir figür olarak birbirine sar l bacaklarla betimlenmesi, Etruria'da MÖ 5. yüzy la tarihlenen "Donna con specchio" tunç heykelci inde devam etmi tir (Volterra Müzesi). Karaci er fal ve Hititlere özgü ku lar inceleyerek yap lan kehanet yönteminin, ba ka dini uygulamalarla birlikte, MÖ 1. binde Klasik Dünya taraf benimsendi i de hemen hemen kesinlik kazanm t r111. Kült metinlerinde ço u kez dini i lerden sorumlu görevlilerden rahip ve rahibeler, kahinler, ark c ve müzisyenlerden söz edilmektedir. Bunlar k smen tap naklarda ya yorlard . Bunlar n yan s ra çok say da dünyevi görevli de bulunuyordu ve bu durum bizi Hitit tap naklar n n ekonomik
110 HAAS, Volkert, “Hitit Dini”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.438 111 HAAS, Volkert, “Hitit Dini”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.440
60
boyutuna götürür. Hitit tap naklar , di er Eski Do u kültürlerinde oldu u gibi yaln z kült merkezi ve tanr lar n evi de ildi. Tap naklar, görevlileri taraf ndan i letilen topraklara ve i liklere sahipti. Tap naklara ait arazilerin varl kadastro belgelerinden anla l yor. Görevliler tar m ürünlerinin yeti tirilmesi ve önemli kült bayramlar nda tap naklara gönderilen hayvanlar n beslenmesinden sorumluydular. Ayn zamanda tap nak görevlilerinin ihtiyac da bu yolla kar lan yordu. Tap naklar için tar m i lerinde çal an görevlilerin büyükçe bir bölümünün Hatti ülkesine get rilmi ve kral taraf ndan tap naklara ba lanm esirlerden meydana geldi i anla l yor. Has r örücüler, çömlekçiler, ayr ca mutfak görevlileri ile su ta y c lar, ön avlu süpürgecileri vb. unutulmamas gereken bir meslek grubu da kâtiplerdir. Tap naklarda kült metinlerinin yaz lmas n n yan nda, tap na a giren ve ç kan mallar n listeleri, sipari ler ve faturalar gibi nispeten az say da günümüze ula an belgeleri yazmak ta tap nakta görevli kâtiplerin göreviydi112. Tap nak yap s nda, yine büyük ta larla dö eli ve her tap nakta bulunmas kaç n lmaz olan, üstü aç k iç avlu görülmektedir. Kar ucunda aç k, direkli galeri vard ve buradan tap na n en kutsal bölümüne giriliyordu. En kutsal bölüm birkaç ön oda ile sa da ve solda, tanr heykellerinin kondu u iki kült odas ndan olu uyordu. Alçak pencere pervazlar ndan anla ld üzere, bu odalarda, neredeyse tabana kadar inen pencere aç kl klar vard . Bu pencere aç kl klar ndan Tap nak yap s nda, yine büyük ta larla dö eli ve her tap nakta bulunmas kaç n lmaz olan, üstü aç k iç avlu görülmektedir. Kar ucunda aç k, direkli galeri vard ve buradan tap na n en kutsal bölümüne giriliyordu. En kutsal bölüm birkaç ön oda ile sa da ve solda, tanr heykellerinin kondu u iki kült odas ndan olu uyordu Alçak pencere pervazlar ndan anla ld üzere, bu odalarda, neredeyse tabana kadar inen pencere aç kl klar vard . Bu pencere aç kl klar ndan gerekti inde en kutsal bölüme bol k girmesi sa lan yordu. Bu noktada Mezopotamya ve M s r tap naklar ndaki gizemli, karanl k kült odalar ndan aç kça ayr lan bir özellik
112 SEEHER, Jürgen, “Kutsal Alanlar-Kült Yerleri ve Çok levli Kurulu lar”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.450
61
kar m za ç k yor. Ancak mutlaka, kutsall n korumak amac yla Hitit tap naklar n n kült odalar da ah ap kepenklerle kapanabiliyordu113. Hititler'de tap naklar n belli yönlere veya kozmik olgulara göre yönlendirilmesine ili kin kurallar olmad anla l yor. En üst düzeydeki rahip olan kral, törenleri/bayramlar kutlayan ki iydi; ço unlukla kraliçe ve veliaht prens [tuhkanti-] de törenlere kat l rd . Kült görevlerinin uygulanmas nda aralar nda rahiplerin yan s ra sakilerin, a ç lar n, sofraba lar n n, müzisyenlerin, ark c ve dansç lar n da bulundu u kült görevlileri krala yard mc olurlard . Bunun yan s ra baz memurlar ve devletin paye ta yan üyeleri de törenlere kat l rd . Bazen de tanr ya adak yap ld ktan sonra kral ve kraliçenin, rahiplerin ve kraliyet ailesinin üyelerinin kat ld bir kült yeme i verilirdi. Kült yeme i tanr lar n insanlarla bütünle mesini temsil etmesi nedeniyle törenin kilit ta n olu tururdu. " çki töreni" Hitit kült metinlerinde s kça geçen bir ba ka uygulamad r114. Bu tören kral ya da kraliyet çifti taraf ndan yap l rd Törenlerdeki tüm dinsel uygulamalar na, özellikle "içki törenine" müzik ve ark lar e lik eder. Hititlerin birçok çalg aleti vard . Yayl çalg lar aras nda lir en yayg n olan yd . Mezopotamya'da sevilen bir çalg olan arp Anadolu'da daha az kullan l r gözükmektedir. Lire ark ya da rezitasyon (bir metnin ezberden okunmas ) e lik ederdi. Lirin ark lara e lik eden bir çalg olarak kullan lmas oldukça de i ik bir uygulamad r. Homer'den bu uygulaman n var oldu unu ö rendi imiz Miken Yunanistan ile de bir ba olu turmaktad r. Bunun yan s ra udun kullan ld da belirlenmi tir. Davul, zil ve çalpara Hitit kült metinlerinde en s k ad geçen vurmal çalg lard r. Üflemeli çalg lar aras nda ise boru ve flüt say labilir. nand k Vazosu'nun kabartmalar nda Lir, zil ve bir ud betimlenmi tir. Olas l kla büyük bir kült metninin bir bölümünü olu turan bir Hitit tableti e siz bir belgedir. Metne bir tür "dans librettosu (libretto = opera metni)" denilebilir. Metinde s ras na göre
113 SEEHER, Jürgen, a.g.m., Ankara 2002, s.452 114 MART NO De Stefano, “Hitit mparatorlu u’nda Kült ve Bayram Kutlamalar ”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.446
62
dans ad mlar tan mlanmaktad r115 Günümüzde de Akdeniz ülkelerinin halk danslar nda benzer hareketleri gözlemlemek olas d r. Hitit törenlerinde atletik yar malar n bulunmas n , Grek-Miken dünyas yla Hititleri ba layan bir ö e eklinde yorumlam lard r. Örne in lyada'n n 23. fasl nda betimlenen Patroklos için yap lan yas törenindeki yar larla kar la t r l r116.
115 MART NO De Stefano, a.g.m., Ankara 2002, s.446
116 MART NO De Stefano, “Hitit mparatorlu u’nda Kült ve Bayram Kutlamalar ”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.446
63
C) SOSYAL ETK LE M
Hititler, mitoloji, din, sanat, at yeti tirme gibi birçok alanlar nda Hurri kültüründen yo un biçimde etkilenmi ler, Sümer ve Akkad uygarl klar n belirli bir ölçüde de olsa Hurrilerin arac l ile tan m lard r. lk Hurri etkileri M.Ö. 1450 tarihlerinde ba lar ve Hattu ili III'ün (M.Ö. 1275-1250) e i Puduhepa döneminde en belirgin biçimine ula r. En çarp c Hurri etkinli i, Hitit prenslerinin Hurrice adlar almalar ile ortaya ç kar. Örne in a a daki adlar Hurricedir: Nikalmati, Arnuvvanda’n n (M.Ö. 1440 -1420) e i; A munikal, Tuthaliya III'ün (M.Ö. 1400 -1380) e i; Puduhepa ve Hinti, uppililuma’n n (M.Ö. 1380-1345) ilk iki e i; Malnikal, uppiluliuma I'in üçüncü e i (?); Tanu-hepa, Mur ili II (M.Ö. 1345 -1315), Muwatalli (M.Ö. 1315-1282) ve Mur ili III (M.Ö. 1282-1275) dönemlerinin Tavanannas (Yani Ana Kraliçesi); Puduhepa, Hattu ili III ‘ün (M.Ö. 1275-1250) e i. Birçok prens ad da Hurricedir; Örne in uppiluliuma I'in o lu Kargam Kral arru- Ku uh ile daha sonraki Kargam krallar ndan In -Te up ve Talmi-Te up. Ayr ca yukarda de indi imiz üzere III. Mur ili de prensli i s ras nda Urhi- Te up ad n ta yordu. Hattu ili IlI'ün e i Puduhepa Hurri kökenli oldu u gibi, prenseslerden daha bir kaç n n da Hurri saray ndan al nan gelinlerden olmalar akla yak n gelmektedir. Buna kar n prenslerin hepsi do al olarak Hitit soyundand r. Özünde Hurri adlar n n gözde olmas , Hurri Uygarl 'n n yüksek bir düzeyde bulunmas ndan kaynaklan yordu. Ancak Hurrilere duyulan sevgi ve sayg büyük ölçüde politik ç karlara ba l idi. Çünkü Hurrilerin oturduklar birçok toprak Hitit egemenli inde idi. Bu nedenle Hattilere uygulad klar sevecen davranmak politikas n Hurriler konusunda da kullan yorlard 117. Hititler yo un biçimde Hatti, Mezopotamya ve Hurri etkileri alt nda kalm olduklar halde ulusal kimliklerini yitirmemi ler, tersine bütün bu esinlenmelerden yararlanarak özgün bir uygarl k yaratm lard r. Hitit Uygarl 'n n en ilginç özelliklerinden biri de, Mezopotamya'da erkeklerin bask s alt nda ya ayan kad n n Hitit Ülkesi'nde sahip oldu u
117 AKURGAL, Ekrem. “Hatti ve Hitit Uygarl klar ”, stanbul, 1995, s. 76
64
sayg nl kt r. Yak n akraba evlilikleri kanunlarla yasaklanm t . Bu gibi evliliklerin di er Önasya ülkelerinde normal say ld , Azzi-Haya a ülkesi kral , Hukkana ile yap lan antla ma metninden anla lmaktad r118.
Bazen kraliçelerin (RUBATUM) Kani , Wah u ana, Luhuzattia, Ankuwa ve Timelkia'da oldu u gibi, yerli hanedanlan yönetmesi Anadolu toplumunun üst s n f na ait kad nlann sosyal ve politik aç dan erkeklerle e it ya da hemen hemen e it bir statüye sahip olduklar n gösterir119. Anadolu kad nlar , karma k ticari giri imleri yönetmek, Assur'lu tüccarlardan yat r m sermayesi (gümü olarak) almak ve mektuplar ya da belgeleri, kocalar n nkinden çok kendi isimlerini ta yan mühürlerle imzalamak dahil, hukuki aç dan kendi i lerini kurma hakk na sahiptiler. Kraliçelerin nerede ise krallar kadar haklara sahip olmalar ndan anl yoruz ki Hititler de erkek ve kad n e de erde idi. Harem yaln z kral saray nda vard ; halk aras nda ise çok kad nla evlilik (poligami) gelene i yoktu. Hititlerin en çarp c özelliklerinden biri, insan haklar na sayg l bir devlet kurmu olmalar d r. Hitit kral devletin ve ordunun oldu u gibi din ve yarg i lerinin de ba idi. Yabanc devletlerle olan ili kiler de onun buyru u alt nda bulunuyordu. I. uppiluliuma o ullar ndan Piyasilli'yi Kargam 'a, Telipinu'yu Halep Krall 'na atad . II. Mur ili de Kargam Krall 'na karde ini, o ölünce onun o lunu; Halpa'ya (Halep'e) ye eni Rimi arma'y getirmi , federal bir devletin idaresini ba ar l ekilde yürütmek için çocuklar n görevlendirmesi Hitit krallar için oldukça ak lc bir yöntemdi120. Bunlar n görevleri yollara, tap naklara bakmak, onlar onarmak, ula mda güvenceyi sa lamakt . Hurrilerin, Hitit Devletleri zaman nda nüfusunu ço unlu unu olu turmu Koloni Devri'nde, Kani 'in do usunda bulundu unu bildi imiz, Hahhum, Hurama, Timelkia, Luhuzatia, Mama, Zalpa, Tegaramma gibi ehirlerde Hurrilerin yo un ya am alanlar oldu unu anlamaktay z. Hatti
118 D NÇOL, M. Ali, “Hitit Yasalar ”, Anadolu Ara t rmalar XII, stanbul 1990,s.95 119 YAKAR, Jak, “Anadolu’nun Etnoarkeolojisi Tunç ve Demir Ça lar nda K rsal Kesimin Sosyo-Ekonomik Yap s ”, stanbul 2007, s. 37 120 AKURGAL, Ekrem. “Hatti ve Hitit Uygarl klar ”, stanbul 1995 s. 77
65
tanr lar Hititler taraf ndan tap n m görmü , devlet yönetimi ile ilgili kral unvan Tabarna, kraliçe unvan Tawananna ve veliaht anlam na gelen Tuhkanti terimlerini alarak pek çok alanda oldu u gibi Hatti etkinin varl n birkez daha göstermi lerdir. Hitit dini gibi mitolojisi de büyük ölçüde Hatti ve Hurri etkisinde kalm , ayr ca Mezopotamya kaynaklar ndan da esinlenmi tir. Gök Tanr s Telipinu'nun Illuyanka Ejderi ile sava efsanesi Hatti kökenlidir. Buna kar l k Gök Krall ve Ullikummi destanlar Hurriler’den gelmi tir121. Ku arra, Ne a, Hattu a, Zalpa, Puru handa, Mama, Tai ama, ibuha, Puru handa ve Hattu gibi birçok krall k ve beylikler Hatti döneminden kalmad r. Mama Krall bir Hurri prensli idir. Bir bölü ü de, örne in yukar da gördü ümüz Hattu a ve Ne a Krall klar belirli bir dönemden sonra, Kültepe Ib döneminde art k Hititle mi kentlerdir. Orta Anadolu'daki di er krall klar n da giderek Hitit prenslerinin hakimiyetine geçmi , ancak egemen olunan halk n ço unlu unu Orta Anadolu'da Hattiler, Do u ve Güneydo u Anadolu'da ise Hurriler olu turuyordu. Baz kent ya da ah s adlar n n hangi toplulu a ait oldu unu net olarak aç klanamamas ndan, bu prensliklerin kökenleri konusunda Hatti mi Hurri mi Hitit mi oldu unu saptabilmek güçtür. Anitta'y baz uzmanlar bir Hatti, baz lar da Hitit Kral olarak kabul etmektedirler. Otten gibi baz uzmanlar da Anitta ad na Nuzi'de bulunan Hurri ki i adlar aras nda rastland n ileri sürmektedirler.122. Ne ice konu anlar n silah gücü ile ve uzun sava lardan sonra ele geçirdikleri Anadolu'yu eski ad ile anmalar n n iki nedeni vard r. Birisi bu topluluklar n ho görü ve bar politikas n kendilerine kural yapmalar idi, böylece egemenlikleri alt na ald klar Hatti'lerle sevgi ve anla ma ile kayna ma tutumuna önem verdiler, ikincisi ise bu davran la kendilerinden daha üstün bir uygarl k olan Hatti ülkesinin varisi olduklar n dile getirmi oluyorlard . Çünkü ileride görece imiz gibi Hitit hükümdarlar n n kendilerini "Hatti ülkesinin kral " olarak anmakla kendi devirlerinde bile büyük ço unlukta olduklar üphesiz olan Hatti'lerin me ru krallar olduklar n kabul ettirmi oluyorlard 123. Hititlerin bu
121 AKURGAL,Ekrem, “Anadolu Kültür Tarihi”, Tübitak, Ankara, 2005, s. 124 122 AKURGAL, Ekrem, “Anadolu Uygarl klar ”, s.45 123 AKURGAL, Ekrem, a.g.e., s.49
66
tutumu Anadolu'nun daha sonraki dönemlerde de Önasya'da Hatti ülkesi olarak an lmas na neden olmu tur. M.Ö. 2000 y llar nda Anadolu'ya göç eden, Hint-Avrupa soylu Hititler, Anadolu'ya yerle melerinden az sonra, yerel küçük kent beyliklerinin baz lar nda yönetimde etkinle meye ba lam lar ve nihayet 1650 y llar nda merkezî bir politik güç olu turmu lard r. 1400 y llar na kadar süren Eski Devlet ad n verdi imiz bir dönemden sonra, devletin s n rlar geni lemi , uluslararas ili kileri ve gücü artm ve 200 y l süresince, 1200 y llar ndaki çökü e kadar Eski Önasya'da siyasî ve askerî bak mdan en büyük bir imparatorluk halini alm t r. Bunlar muhteva yönünden, vasallerle yap lan antla malar ve Hitit kral n n kendisi ile e de er sayd devlet ba kanlar aras nda imzalanan uluslararas hukuka uygun paritetik antla malar olmak üzere, ikiye ay rmak mümkündür. Bunlardan mütekabiliyet esas na dayanan ikincilere imdiye kadar ele geçen yegâne, fakat en güzel, örnek Hattu ili III. ile M s r firavunu Ramses II. aras nda aktedilmi olan antla mad r. Genellikle Kade antla mas olarak bilinen, ancak Kade 'te Hitit kral Muwatalli II. ile Ramses aras ndaki sava tan (M.Ö. 1285) 16 y l sonra yap lan bu antla mada, Hitit taraf nda art k Hattu ili III. bulunmaktad r (M.Ö. 1270). M s r firavunu Ramses II. ise tahta geçi inin 21. y l ndad r. Sava ise, hükümranl n n 5. y l nda meydana gelmi tir. Buna ra men, Kade sava ndan sonra süregelen M s r - Hitit sürtü melerine bir son verdi i için Kade antla mas ad n almas do ald r. Hititlerin aktettikleri siyasal antla malar n de i mez bir kurulu emas vard r. Hitit diplomatik ilminin geli kenlik düzeyini de yans tan bu ema öyledir:
1-Antla ma belgesini haz rlayan hükümdar n ad n içeren “Preamblum” k sm , 2-Taraflar aras nda imdiye kadarki ili kileri özetleyen tarihi geriye bak k sm , 3-Antla ma artlar n içeren maddeler, 4-Suçlular n iadesini içeren formül, 5-Yemine ahadet eden tanr lar n listesi,
67
6-Yemini bozan n lanetlenmesi ve taraflar n takdisi124.
Bunlardan anla laca gibi, Hititler sadece antla ma artlar n kar taraf n vaziyetine göre ayar etmekle kalmay p, de i ken bir kurulu emas uygulayarak kar taraf n sosyal yap s ve idare ekline de uygun olan yap yorlard . Özellikle, Hitit kral ile vassal krallardan baz lar aras nda aktedilen antla malarda, antla maya -yemin suretiyle v.s.- taraf olmamakla beraber, tek tek adlar say lan soylulara tesadüf edilmektedir. Bunlar n anlam ve i levi kesin de ildir. Ancak, Hitit asiller meclisi olan panku 'u temsil ettikleri söylenebilir.
Ka kal larla yap lan bir antla mada öyle denmi tir: " ster köle ister bir LÛ GlSTUKUL olsun Hatti'den bir Ka ka ehrine ya da ister köle ya da ister özgür bir insan olsun, Ka ka'dan Hatti'ye insanlar de il, sadece mallar iade edilsin" Bu belgeden, Hititlerin Ka kal lar özerk bir politik birlik olarak tan d klar sonucu ç kar labilir. Ka ka kabilelerinin devlet toplumlar ndaki gibi idari bir sistem kurmu olmalar çok üphelidir. Yine de, sava ç birliklerin çekirde ini olu turan sava ç lar desteklemek için muhtemelen Karadeniz Bölgesi'nde ya ayan yerle ik topluluklar aras ndan toplama yard mc birlikler (ERINMES NARARI) ç karabilecek durumda olduklar anla lmaktad r125. Hitit ordusunun gücüne ra men zorluk ç karan bir güç olarak kalmalann n nedeni, herhalde büyük ölçüde hareketli kabile gruplar halinde örgütlenmelerinden kaynaklanmaktad r. Yaz n ula lmas zor da köyleri ve Hititlerin sefere ç kmad zaman olan k n da muhtemelen daha alçak yerle melerde ya amalar onlar n yarar na oluyordu. Kültepe ve Bo azköy aras ndaki türden yerel farkl la malar, giderek dengelenmi tir. Hiç ku kusuz bunun nedenleri, tek merkezden yönetim sistemiyle birlikte, bölgeler aras yo un mal de i toku unda ve belirli hedeflere yönelik iskân politikalar nda (kalabal k halk kitlelerinin zorunlu yer de i tirmesi) yatmaktad r. Üniter devletin yarat lmas ve ekonomik ya am n
124 D NÇOL, M. Ali, “Hititlerin Devletleraras Antla malar ”, Tarih Boyunca Paleorafya ve Diplomatik Semineri 30 Nisan- 2 May s 1986, stanbul 1988, s.36-37 125 YAKAR, Jak, “Anadolu’nun Etnoarkeolojisi Tunç ve Demir Ça lar nda K rsal Kesimin Sosyo-Ekonomik Yap s ”, stanbul 2007, s.262
68
de i ik kollar n n merkezin güdümünde olu u, sadece çanak çömle in geni bir bölgede benze mesiyle yetinmeyip, büyük olas l kla, repertuvarda standartla maya ve kap biçimlerinin giderek basitle mesi e ilimine de ivme kazand rm t r126. Evlerde kullan lan e ya aras nda en önemli yeri ola anüstü form zenginli i ve çe itlilik gösteren seramik kaplar al yordu. Bunlar aras nda gaga a zl destiler, hayvan biçimli içki kaplar , tek ya da iki kulplu yonca a zl vazolar (kantaroslar), gövdeleri halka biçimli gayet zarif libasyon kaplar , matara biçimli vazolar ve di er birçok örnek, o ça lar n seramik ustalar n n zarafet anlay lar n ve üstün becerilerini sergilemektedir. Yine evlerde bulunmu olan yün e irmeye mahsus a r aklar ile dokuma tezgâh a rl klar geli mi bir tekstil endüstrisinin varl n kan tlamaktad r. Ço u bronz olan çe itli madeni aletler (b çaklar, oraklar, keskiler ve baltalar) metal endüstrisinin ula t düzeyi göstermektedir. Evlerin s nma, yemek ve ekmek pi irme gereksinmelerini çe itli biçimlerdeki ocaklar ve f r nlar kar l yordu. Kaz larda ocak ve f r nlara ait güzel örnekler ç kar lm t r. Bo azköy tabletlerinden ö rendi imize göre Hititlerin çok zengin bir g da maddeleri repertuar vard . Özellikle ekmek, börek, çörek ya da pasta türünden g da maddeleri büyük çe itlilik gösteriyordu. Alkollü içkilerin de Hititlerde önemli bir yeri vard . Dinsel bayramlarda tanr lara arap, bira ve di er alkollü içkiler sunuluyordu. " arap" ve "bira" sözlerinin Hititçelerini biliyoruz. Ba c l k ve meyvecilik Hitit ça nda Anadolu'da çok geli mi durumda idi. Karahöyük kaz lar nda kömürle mi badem kabuklar ile vi ne ve üzüm çekirdekleri bulunmu tur. Evlerin su ihtiyac ta ma su ile kar lan yordu. Evlerde genellikle tuvalete rastlanmam t r. Kent sokaklar nda s k s k meydana ç kar lan çöp çukurlar belki de ayn zamanda tuvalet at klar için kullan l yor ve kokuyu önlemek için üzerlerine de herhalde toprak at l yordu. Kerpiç evlerin biti ken denilen düzende birbirine biti ik olarak; in as herhalde k n so u una ve yaz n s ca na kar korunma gereksinmesi ile ilgilidir. Hitit
126 MÜLLER, Andreas, “Orta Hitit ve Büyük mparatorluk Dönemleri .Çanak ve Çömlekleri”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s. 502
69
ça ndaki kentlerin büyüklükleri nispetinde güçlü surlara sahip olu lar dü manlar n ani hücumlar na ve istilaya kar etkili bir savunma gereksinmesi ile ilgilidir127.
Hitit metinlerinde geçen, tanr ve ah s isimlerinin Hattice özellikler içeriyor olmas Hattu a'da ortaya ç kanlan Hitit metinlerinde geçen kült ehirlerinin Hattice isimleri ya da Hatti tanr lar na atfedilen bir grup eski Hititçe dua metni, Hattili alt tabakan n, Hatti'nin Son Tunç Ça nüfusu üzerindeki etkisini göstermektedir. Önemli etno-dilsel gruplar aras nda, Hatti kökenli Orta Anadolulular, Hint-Avrupa kökenli Anadolulular ve Do u Anadolu/Transkafkas/Kuzey Suriye kökenli Hurriler say labilir. Hattice'nin Hititçe ve Palaca üzerindeki etkilerine dayanarak, Hatti ülkesinin, a a yukar kuzeyde Karadeniz'den, bat da Paphlagonia'ya ve güneyde Lakonia ve Kappadokia'ya kadar uzand genel olarak kabul görmektedir. Hattice özellikle Yeni Krall k Dönemi'ne ait Hitit dini metinlerinde yaz ya geçirilmeye devam etmi tir. Bunlar, bir tap na n in as n , önemli ölçüde Hitit tanr lar toplulu unun bir parças olmu Hatti kökenli tanr lara yap lan törensel dua metinlerini ve izlerim ritüellerde b rakan mitlerle ilgili iki çift dilli metin içeren rimellerden olu maktad r. Bu ba lamda, Hitit Güne tanns n n ismi olan tanu'nun Hattice kar l olan Güne tannças E tan'dan türedi i de vurgulanmal d r. Muhtemelen,"Ülkenin kral " ya da "kraliçesi" anlamlanna gelenler gibi Hatti tanr isimleri, Hattilerin devlet düzeyindeki toplumlann merkezinde bulunan uzun sürede geli mi yerel hanedanlara sahip olduklar na i aret etmektedir. Hitit kral ve kraliçeleri, Hatti kökenli oldu u dü ünülen, tabama ve tawananna gibi krall k unvanlar n isim olarak kullanm lard r. Labarna unvan Eski Hitit hanedan n n ilk kral n n ismidir. Hint-Avrupa kökenli Anadolulular Orta Anadolu'daki Hititlerin önemli bir parças n olu turmu lard r. Orta Anadolu'daki Hint-Avrupal lar, muhtemelen Assur Ticaret Kolonileri Dönemi'nden çok daha önce, yerli Anadolu nüfusu aras nda bir az nl k grubu olu turuyordu. Eski Assur metinlerinde geçen,
127 ALP, Sedat, “Hitit Ça nda Anadolu Çiviyaz l ve Hiyeroglif Yaz l Kaynaklar”, TUB TAK, Ankara, 2000, s. 47
70
yerli nüfusun benimsedi i baz ödünç kelimelerden bir ya da ikisinin - mannuatu (konaklama) ya da ishuili (anla ma/sözle me) - Hint-Avrupa kökenli olabilece i ihtimali de bu görü ü desteklemektedir. Ayr ca, bu metinlerde geçen ve Hint - Avrupa kökenli oldu u tespit edilen ah s ve yer adlar , daha geç dönemde Hitit dilinde de kullan lm t r. Bu arada, Kappadokia metinlerinde sadece birkaç Hint-Avrupal isimden de il, aralar nda Hitit Krall 'n n olu umundan önce Orta Anadolu'da var olduklar anla lan Hurrilerin de bulundu u ba ka etnik gruplardan da bahsedilmi tir128. Anadolu topluluklar içindeki etnik farkl l klar n her zaman seramik buluntular na ve mimariye yans mad n bazen de heykelcik ve mühürlerde göze çarpt n görülür. Böyle bir etki, yerle me dokusundaki de i iklikler eklinde de ortaya ç kabilir. Örne in, M.Ö. 17. yüzy lda Ka ka kavimlerinin Kuzey Anadolu'ya geli i, Karadeniz Bölgesi ve Orta Anadolu aras ndaki kültürel birli i kesintiye u ratm t r. Bu kesinti Karadeniz Bölgesi'nde, di erini ortadan kald ran tamamen farkl bir kültürden çok, yerle me dokusundaki de i imde de fark edilen kültürel bir geri çekilme eklinde ortaya ç km t r. Orta Anadolu'daki Hurri az nl , Güneydo ulu, Do u Anadolulu ve güneyde Kilikia'l Hurriler ile akrabayd . Tarihi metinlerde önce Hititlerin dü man olarak ortaya ç kan bu etnik grup muhtemelen Eski Hitit Krall Dönemi'nden itibaren Hitit edebiyat ve dininin geli mesinde çok etkili olmu tur129. Bu etki, Yeni Hitit Krall Dönemi'nde ve özellikle M.Ö. 13. yüzy lda büyük bir yay l m göstermi tir.
Hitit kral III. Hattu ili'nin vasali Ugarit kral Niqmepa'ya yazd bir mektuptan da kuzeybat Suriye devletlerinin sosyal tabakalanmas hakk nda genel bir fikir edinilmektedir. Bu belgede herhangi bir "Ugarit o lu" (yani özgür çiftçiler, tüccarlar ve zanaatkarlar), "Ugarit kral n n hizmetçileri" (muhtemelen yüksek mevkili saray ba ml lar ), "kral n hizmetçilerinin hizmetçileri" (dü ük mevkili saray ba ml lar ) ya da "gümü kar l nda alman insanlar" n (köleler), Ugarit topraklar ndan Hitit kral na ait topraklara
128 YAKAR, Jak, “Anadolu’nun Etnoarkeolojisi Tunç ve Demir Ça lar nda K rsal Kesimin Sosyo-Ekonomik Yap s ”, stanbul 2007, s.42-43 129 YAKAR, Jak ,a.g.e., stanbul 2007, s.43
71
iltica etmeleri halinde, Hitit kral n n onlar kabul etmeyece i ve Ugarit kral na geri gönderece inden bahsedilmektedir. Özgür tebaa kategorisi dahilinde iki sosyo-ekonomik grup vard : "Kral n adamlar " olarak bilinen çe itli mevkilere sahip saray ba ml lar ve tarlalar olan köy topluluklanna ait ki iler sosyal aç dan bu iki s n f refah seviyesine göre tekrar bölünüyordu. Refah düzeyi daha yüksek olanlar, ev i leri için köle sat n alabiliyor ya da tar m i çileri ve çoban kiralayabiliyorlard 130. Ba lang çta Hitit monar isi, Hint-Avrupal lar' n etnik bir grup olarak muhtemelen Anadolu toplumunda bir ço unluk olu turmad , ancak politik aç dan bask n konumda olduklar bir aristokrasi içinden do mu tur. Ancak baz bilim adamlar n n öne sürdü ü gibi, e er Hint-Avrupal lar Hattilerden önce Anadolu'da var idiyseler, lk Tunç Ça Anadolu alt tabakas nda da bir ço unluk olu turmu olmal yd lar. Hitit seçkin s n f n n kar k etno -kültürel kökeni, kraliçelik kavram n n anaerkil unsurlar yla bir arada var olan, Hitit krall k kavram na özgü ataerkil unsurlara yans m t r. Kraliçelik krall ktan ba ms z bir ekilde intikal ediyor ve dul kalan bir kraliçe Tawananna s fat yla saraydaki konumunu ölümüne dek koruyordu. Kral n e i olan gelini, ancak ondan sonra bu unvan ta maya hak kazan yordu131. Fethedilen ülkelerden Hatti'ye getirilen büyük sivil esir gruplar n n zaman içinde Hitit nüfusunun etnik bile imini de i tirmi olmas gerekirdi. Ancak, günlük hayatla ilgili maddi kültür belgelerinde bu etnik farkl l klar bariz ekilde ortaya ç kmamaktad r.
Hitit devletinde köyler, ulusal ekonominin önemli bir parças n olu turuyordu. Merkezî idare alt nda, köy topluluklar sosyo-ekonomik özerkliklerinin ve köy liderlikleri de geleneksel otoritelerinin büyük bir k sm ndan vazgeçmi lerdir. Akrabal k ba lar na dayanan uyumlu bir sosyal doku ya da ba ms z bir ekonomiden yoksun olan sivil esirlerin oturdu u köyler için ayn ey söylenemez. Hatti ve kom u devletlerde hüküm süren feodal düzenlerde bu tür köyler, politik aç dan etkili tapmak, saray ve ah s mülklerinin temel gelir kayna n te kil etmi tir. Hitit toplumundaki köy
130 YAKAR, Jak, “Anadolu’nun Etnoarkeolojisi Tunç ve Demir Ça lar nda K rsal Kesimin Sosyo-Ekonomik Yap s ”, stanbul 2007, s. 331 131 YAKAR, Jak, a.g.e., stanbul 2007, s.424
72
topluluklar n n ço u sosyal ve ekonomik özelli inin, toplumsal iç ba lar n sosyal örgütlenmenin temelini olu turmu tur. Sosyal birlik ba lar n koruyabilmek için eski topluluklar kendi yaratt klar davran biçimlerine s k ca ba lanm lar, böylece ortak ekonomik faaliyetler cinsiyet ve ya a göre ayr lm ve erkekler daha fazla fiziki güç ve hareket özgürlü ü gerektiren i leri üstlenmi lerdir. Genç yeti kinler av seferlerine kat lm ve yerel anla mazl klarda toplulu un sava ç lar olmu lard r. Bu nedenle ev içi faaliyetlere, çocuklar ve bebeklere de bakan kad nlar kadar çok katk sa lamam lard r. Aile ve topluluk içinde yap lan faaliyetlerin do as gere i ya kad nlar ya da erkekler için daha uygun olmas nedeniyle, yüzy llar boyunca de i en dini felsefelerin Anadolu k rsal ndaki geleneksel aile ve köy gruplar n n görev da l m n etkilememi tir. Bir aile içinde en ya l kad n n e ve anne olarak ev ekonomisini yürütmek ve önemli kararlar ve dü ünler, bayramlar gibi dini faaliyetlere kat lmak suretiyle üstlendi i sorumluluk, kocas n nkine e it ya da neredeyse e it düzeydedir132. Bu durum bölgelere, toplumlara göre de i mekte, kurallar n yapt r m dereleri de de i im göstermektedir.
Hitit ehirleri, daha çok personel ve aileleriyle birlikte biçimsiz bir merkezi bürokrasinin hüküm sürdü ü politik, idari ya da kültsel merkezler olarak görmekteyiz133. Hitit Devleti'nin ba kentlerinden apinuva, Çorum il merkezinin 53 km. güneydo usundaki Ortaköy lçesi'nin 3 km. güneybat s ndad r. Tarihinde, çok geni tar m topraklar na sahip olmamas na kar n apinuva, Hitit döneminde hem siyasi hem de co rafi konumu nedeniyle çok önemli bir merkez haline gelmi , kalabal k bir nüfusu bar nd rm t r. apinuva hakk nda bize ilk bilgileri Hattu a ar ivleri verir. Bo azköy metinlerinden, apinuva'n n, Hurri etkisinin yo un oldu u önemli bir dini merkez oldu u anla l r. Burada, Hurri dilinde a z temizleme metinlerinin haz rland ve bütün Hitit dünyas na gönderilmekte oldu unu ö reniyoruz. Tarihi co rafyac lar bu ehri Hurri bölgesine yak n olmas
132 YAKAR, Jak, “Anadolu’nun Etnoarkeolojisi Tunç ve Demir Ça lar nda K rsal Kesimin Sosyo-Ekonomik Yap s ”, stanbul 2007, s. 424 133 YAKAR, Jak, a.g.e., stanbul 2007, s. 426
73
gerekti i dü üncesiyle Hattu a'n n güneydo usunda aram lard r. Ancak, Ortaköy Hitit ehrinin, ça ndaki ad n n apinuva oldu unun tespit edilmesinden sonra, apinuva ve beraberinde lokalize edilen di er co rafi yerler tümüyle Orta Anadolu'nun kuzeyine ta nm ; bir anlamda bu bölge için tarihi co rafya yeniden ekillenmi tir. Kent ayn zamanda ordu komutanl n n ve sürekli haz rda askerin bulundu u biryerdir. Ortaköy- apinuva Ar ivi, Anadolu'nun Hitit dönemine ait ke fedilen, Hattu a'dan sonra ikinci büyük ar ividir. Bulunan 4 bine yak n Hititçe, Hurrice, Hattice, Akadca gibi çe itli dillerde ve idari, dini, siyasi, fal gibi çe itli konularda yaz lm tablet ve tablet parças , bir kraliyet ar ivi ile kar kar ya oldu umuzu gösterir. Hitit büyük kral n n burada oturmas ve devleti buradan idare etmesi, devlet ar ivlerindeki belgelerle çok önemli bilgilere ula ma ans n bize kazand rm t r. Anadolu, gerek co rafi konumu gerekse ekonomik yönden ta d önem nedeniyle birçok uygarl klar n geli ti i bir bölge olmu tur. Bu uygarl klar n en önemlilerinden biri, Anadolu tarihi içerisinde çok özel bir yeri olan Hitit Uygarl 'd r. M.Ö. 2. biny lda Anadolu'da ilk siyasi birli i kuran bu uygarl ktan günümüze ula an buluntular oldukça azd r. Ortaköy- apinuva bir Hitit ehri olarak, bu uygarl k için bilgi sa layan son derece önemli bir merkezdir134. Hitit hanedan soyundan, Halpa (Halep) kral Talmi arruma olay , antla malarla ilgili düzenlemelerin, imparatorlu un do usunda ve bat s nda, ayn oldu unu gösterir.
Muvattalli'nin babas II. Mur ili, krala, bir antla ma metni yollar. Bu antla ma metninin ba na da, Suriye'de sava an I. Hattu ili'ye (yakla k MÖ 1565- 1540) kadar uzanan, 'tarihi bir giri ' konmu tur. Talmi arruma kaybolan metnin yerine yenisini isteyince, Muvattalli de, do rulu u tasdiklenmi bir kopya iletir135. Bundan anla lan, belgenin orijinalinin, Hattu a'da sakland ve istenildi i anda bulunabildi idir. Günümüze de in antla maya ait dört ar iv kopyas belgelenmi tir. Tarihin adalet ve politikaya yönelik söylemlerde kullan lmas na götüren nedenler, Hitit toplumunda,
134 SÜEL, Aygül, “Ortaköy- apinuva”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.61 135 CANC K, Hubert, “Hititlerde Tarih Yaz m ”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.422
74
toplumun d a vurumunda, yap s nda ve tarihinde aranmal d r. Hitit devletinin ba lang c ndan itibaren, de i ik yaz türleri ve dillerde, önce Hititçe ve Akkadca, daha sonralar (13. yüzy l) Luvice'nin de kat ld , H titler'e özgü bir tarih yaz m geli ir. MÖ 1200 dolaylar nda, Son Tunç Ça n n sonlar nda ortaya ç kan bunal m Ön Asya'n n büyük bölümünü kapsam t r, Ayn dönemde Levant bölgesinin (güneydo u Akdeniz) içlerini fazla etkilememi olan "deniz kavimleri" ad verilen yeni halk gruplar n n hareketleri de bunal m n nedeni olarak gösterilir. Bu tür bir bunal m n ba lang c n M.Ö. 14. ve 13. yüzy llarda Suriye'de saptamak olas d r. Büyük aile türünden geleneksel sosyal yap lar giderek önemini yitirmi tir. Ekonomik ve sosyal alanlarda toplumun artan biçimde bireyselle mesi toplum d na tilenlerin yoksulla mas , kaçmas ve suç i ler hale gelmesiyle sonuçlanm t r; dolay s yla ticaret yollar da güvenliklerini yitirmeye ba lam lard r. Tar ma aç k araziler giderek azalm , tar m, nehir vadileri ve k y ovalar türü, do an n iyi artlar sundu u arazilerde yo unla maya ba lam t r; olas l kla kuru tar m yap lan bölgelerde, kurak geçen y llar n artmas da sözü edilen geli ime etken olmu tur. Art k tar m yap lmayan tarlalar ve yerle meler daha çok hayvanc l kla geçinen gruplarca i gal edilmeye ba lanm t r. Hitit devletinin Anadolu'daki çekirdek bölgesinin de bu geli melerden etkilenmemi olma olas l azd r136. Ön Asya'n n vas l bölgelerinin deste i olmaks z n, tanr lar n ho nut edildi i ve Hattiler'in iç birli ini sa layan eski kült merkezlerini al lm biçimde çekip çevirmek de kolay olmam t r. Bu tür konularda yap lan ve yap lacak yeni ara t rmalar sayesinde Hititlerin son zamanlar n ve imparatorlu un çökü ündeki siyasal ve ekonomik olaylar netlik kazanacakt r. Hitit uygarl ndan günümüze gelebilmi belgeler içinde mühürlerin özel bir yeri vard r. Mühürler üzerinde sadece Hitit memurlar n n veya herhangi bir unvana sahip olmayan erkek ve kad nlar n adlar n n yaz ld hiyeroglif i aretleri de il, dekoratif malzeme olarak, nsan ve hayvan tasvirleri
136 KLENGEL, Horst, “Hitit Tarihi”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.419
75
bulunmaktad r ki, bunlar Hitit nsan taraf ndan yarat lan heykelcikler ve kabartmalar d nda, görsel sanat ürünlerinin en güzel ve en fazla say daki örneklerini olu tururlar137. Mühürlerin gösterdi i geli im, tarihlemede önemlidir. Mühürler a-) onama/tasdik etme, b-) güvenlik garantisi, c-) mülkiyet göstergesi amaçlar için kullan lm lard r. Mühürler yaln z filolojik de il, arkeolojik yönden de çok de erli belgelerdir. Anadolu'da geleneksel mühür biçimi, damga mühürdür. Kil tabletler üzerinde yuvarlanarak, izi aktar lan silindir mühür Mezopotamya kökenlidir ve Anadolu'ya MÖ II. biny l ba lar nda, 19. ve 18. yüzy llarda Assur'lu tüccarlar taraf ndan getirilmi tir. Ancak, bu tür Anadolu'da benimsenmemi ve kullan m alan daha çok Kuzey Suriye ve etkisinin görüldü ü Kilikya ile s n rl kalm t r. Hititçe'de "mühürlemek ve mühür" kelimelerinin ai-/ iya- "bast rmak" fiilinden türetilmi olmas da, yumu ak yüzeyler üzerinde yuvarlanarak de il, bast r larak kullan lan damga mühürlerin Hitit mühürcülü ünün as l biçimi oldu unun i aretidir. Assur Ticaret Kolonileri ça nda kullan lan damga mühürler, Kültepe. Acemhöyük, Konya Karahöyük ve Bo azköy gibi merkezlerden elde edilen gliptik malzemeden dolay yi bilinmektedir. Bunlar genellikle kurs biçimli mühür yüzeylerine sahip, konik saplar ço unlukla fasetli, sap n bitimi yumru veya çekiç biçimli ve ip geçirmek üzere delinmi damgalardan olu maktad r. Ayn dönemde Anadolu silindir mühürle de tan m ve bunlar içinde de bir Anadolu üslubu geli tirmi tir. Assur Ticaret Kolonileri zaman ndan ba layarak, onu izleyen Eski Hitit ça nda Orta Kronolojiye göre MÖ 1700 -14001 bu yeni mühür biçimiyle, geleneksel damga mühürler birle tirilmeye çal lm ve ortaya de i ik formlar n ç kmas sa lanm t r. MÖ 17 yüzy la tarihlenen bu yeni silindir-damgalarda saplar çekiç veya yumru ba l ve konik fakat gövdeler silindiriktir. Silindirin yüzeyi kil üzerinde yuvarlamaya, ve alt taban da damgalamaya uygun oldu undan, yaz ve bezemeler için iki yüzeyden de yararlan lm ve böylelikle silindir ve damga i levleri tek mühürde kombine
137 D NÇOL, Belk s, “Büyükler, Prensler, Beyler Mühürleri I nda mparatorluk Yönetiminin Zirvesindekiler”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.428
76
edilmi tir. Hitit mühürcülü ünde en yayg n olarak kullan lan form, ço unlukta çe itli ta cinslerinden yap lan, her iki yüzü d bükey, ekseni boyunca sap geçirmek üzere delinmi , kenarlar yivli, kurs biçimli mühürlerdir. Dü me mühürler, Hitit mparatorlu unun y k l ndan sonra da kullan lmaya devam eden mühür tipidir138. Asurlular, Hititler'in aksine, ele geçirdikleri devletlerin yerel idaresini yok edip, kendi idare mekanizmalar n kurmu lard r. Bu duruma uygun olarak, yaz l ve arkeolojik buluntularda kuvvetli bir Assur etkisi gözlenir. Emar' n maddi kültür ürünleri aç kça Suriye etkisi gösterir. Yeni mühürcülük sanat bile Hattu a'dan do rudan al nmam t r; Suriye'den bilinen silindir mühür tipi ile Hitit ikonografisi bir arada kullan lm t r. Ayn durum Karkam 'ta Hitit hâkimiyeti ve Suriye idare mekanizmas n n kar l kl etkile imiyle olu an yeni yaz sisteminde de izlenebilir. Hititçe dil olarak yerle memi tir; yaz ma dili eskiden oldu u gibi Akkadca kalm t r. Bir toplumun kimli ini korumas nda büyük önem ta yan tap nak mimarisi ve dinsel kutlamalarda yerel geleneklere sad k kal nm t r139. Emar' n ticari ili kileri Hitit mparatorlu u s n rlar n a arak Sidon'a ve Hititler'in politik rakipleri olan Assurlular' n ba kenti Assur'a kadar uzanm t r. Hititler egemeneli i alt na ald kalar kültürlerin ya am geleneklerine sayg göstermi tir. Onlara bask yapmay p bilhassa medeni tutumlar yla kültürlerin kayna mas n sa lam t r. Bununla ilgili bilgileri sosyal ya am eklinden ve maddi unsurlar ndan anlamaktay z.
138 D NÇOL, Belk s, “Büyükler, Prensler, Beyler Mühürleri I nda mparatorluk Yönetiminin Zirvesindekiler”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.429-430 139 FA ST Betina, “Emar- Hitit Egemenli inde Bir Suriye ehri”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.477
77
C-1) HUKUK ETK LE M
Hititlerde de yaz l yasalar n varl , Bo azköy'de bulunan yaz l belgeler aras nda, kanun maddelerini içeren iki tablet ve bu tabletlerin çe itli zamanlarda kopyalar yap larak ço alt lm versiyonlar n n ve imparatorlu un son dönemlerinde yaz lm bir paralelinin ortaya ç kar lmas sonucu, anla lm t r. Sözünü etti imiz bu iki tabletin birincisi «e er bir adam», ikincisi ise «e er bir ba » sözleriyle ba lamakta ve toplam 186 kanun maddesini içermektedir. lk tablet bireylerin hukukunu ve mülkiyetini koruyan konular , ikincisi ise, arazi edinme ve tar m gereçlerine sahip olma ile ilgili konular kapsamakta, bir fiyat tarifesi içermekte ve cinsiyete ili kin suçlara verilecek cezalar saymaktad r. Tabletin kendisi ele geçmemi olmakla birlikte, ar ivde bulunmu bir «kitapl k etiketi» üzerinde «üçüncü tablet : e er bir adam» eklindeki bir içerik özetinin varl , muhtemelen bulunan iki tablete ek olarak bir üçüncünün daha yaz ld n kan tlamaktad r. Hitit toplumu gibi, oldukça geli kin bir yap ya sahip bir insan toplulu unda, meydana gelebilecek bütün suçlar ve düzene sokulmas gerekli bütün sosyal ili kileri, sadece 186 madde ile kar laman n imkâns zl aç kt r. Ba ka tabletlerin de olmas dü ünülüyor. Ancak, baz ara t r c lar, elimizdeki yasa maddelerinin, kanun koyucu taraf ndan bir defada yazd r lmad n , bunlar n zaman içinde kar la lan çe itli suçlar ve bunlara verilen cezalar n unutulmamas için yaz ya geçirildi ini öne sürmektedirler. Hitit kanunlar de i mez bir nitelik ta mam , toplumun geli mesi ve krallar n istekleri üzerine zamanla de i melere u ram t r. Gerek tabletlerde kullan lan ve «duktus» ad n verdi imiz yaz karakterinden, imlâ ve dilbilgisi kurallar ndaki yeniliklerden, gerek pek çok maddede rastlanan, «eskiden» ve « imdi» sözleriyle belirtilmi reformlardan anla ld na göre, Hitit kanunlar dört a amadan geçmi tir :1 - lk önce geleneksel düzenlemeler toplanm , 2 - sonra i kence cezalar (suçlunun ayr yönlere sürülen öküzlere ba lan p, parçalat lmas gibi) yerine tazminat olarak hayvan kurbanlar konmu , 3 - ölüm cezalar k s tlanm ve maddî cezalar art r lm ve nihayet 4 - para cezalar n n miktar nda da
78
indirimlere gidilmi tir140. Bu a amalar, Mur ili I. devrinden, Tuthaliya IV. zaman na kadar geçen süre içinde meydana gelmi tir. Kanun maddelerini içeren tabletlerde, ilk kanun koyucunun kim oldu una ili kin bir kay t olmad gibi, maddelerde de i iklik yapan krallar n adlar da aç kl kla belirtilmemi tir. Hitit devletin ilk evlerinde bireysel intikam gereken olaylarda kral n dahi i e kar mas istenmiyordu. Yap lan kanunlarla kan davalar önlenerek ölümle biten olaylarda suçluya idam cezas yerine tazminat ödeme cezalar verilmesi hükme ba lanm t r. Bu tazminat, gümü olarak de il, kanun maddelerinde «kelle, ba » olarak geçen «köle» vermekle ödenir141. Hititlerin hukuka bak aç s , bütünüyle dinseldi. Tanr lar, onlara göre, bütün varl klar n hakk n koruyan, adil ve dürüst efendilerdi. Onlar n adaleti, köpe i ve domuzu bile kaps yordu. «Kendi a z yla konu amayan s r» n dahi haks zl a u ramas na, tanr lar izin vermezdi. Kötüyü cezaland ran tanr lard . Ne yaz k ki, bu tanr sal yetkinin bir Hitit kral na verili ini tasvir eden bir yaz l belge veya bir sanat eserinden yoksunuz. Halbuki, Hammurabi Kanunlar n n yaz l oldu u siyah bazalt ta tan yap lm , 225 santim yüksekli indeki ünlü stel (= dikili ta ) üzerinde 71 santimlik bir k s m, Bâbil kral Hammurabi'nin tanr dan kanun levhas n al n gösteren bir kabartmaya ayr lm t r. Kanun koyucu, cezan n anlam n n, ayn zarara ba kas n n da u ramas de il, hak sahibinin u rad zarar n giderilmesi oldu unu anlarsa, talion ilkesi yerine «eski durumuna getirme» ve «yerine koyma» ilkelerini benimser. Talion hükümleri, belki korkutucu veya cayd r c d r. Birinin evini yakan n da evinin yak lmas , iki ki inin evsiz kalmas hakl ya bir ey sa lamad n gösterir142. Hitit kanunlar nda ise fayda sa lamak amac ile suçun cezas tazminat ile ödenirdi. ölüm cezalar s n rl olup, bedeni sakatlama cezalar ise sadece kölelere verilebiliyordu. Hitit kanunlar , heryerde ayn oranda i letilemiyordu. Özellikle merkezden uzak küçük topluluklarda örf, adetler daha fazla yapt r ma sahipti.
140 D NÇOL, M. Ali, “Hitit Yasalar ”, Anadolu Ara t rmalar XII, stanbul 1990, s. 84-85 141 D NÇOL, M. Ali, a.g.m., stanbul 1990,s.89 142 D NÇOL, M. Ali, a.g.m., stanbul 1990, s. 86-87
79
Birey, ister tanr ya, ister krala, ister efendisine kulluk görevini yerine getirmedi mi, bunun cezas ölümdür ve suçtan yaln z suçu i leyen de il, ailesinin di er fertleri de sorumlu tutulur. Krallar n tanr lara kar suçlu duruma dü meleri halinde de, egemenlikleri alt ndaki ülkenin tüm ahalisi tanr lar taraf ndan cezaland r lmaktad r; bunun en güzel örne i, Mur ili II.'nin “veba dualar ”nda görülmektedir143. Birçok alandaki unsurlar farkl kültürlerden etkilenerek bünyesinde geli tiren Hititler'in, oldukça eskide kalm Mezopotamya'ya ili kin ki i ve olaylar bildikleri aç kt r. Örne in 1650 y llar na tarihi enen I. Hattu ili F rat' kendinden 7 yüzy l önce geçmi olan Akkad Kral Sargon'dan söz edebilmektedir. Buna bak lacak olursa orta kronolojiye göre 2111-2094'e tarihlenen Ur-Nammu, 1934-1920 aras na konulan Lipit-î tar ve 1793-1750 tarihlerindeki Hammurabi yasalar n n Hititler için karanl k geçmi in unutulmu belgeleri olmad anla l r.
Mezopotamya yasalar ile Hitit yasa maddeleri kar la t r ld nda, baz konularda bir etkinin varl görülür. Bu benzerlikleri öylece s ralayabiliriz:
1) E nunna ve Urnammu yasalar da Talion ilkesini kabul etmezler. Bunlarda da bedeni sakatlamalar için gümü ile tazminat ödeme cezas vard r. E nunna yasalar n n içerik bak m ndan Hitit yasalar ile daha büyük benzerlik gösterdi ini baz ara t rmac lar iddia etmektedirler.
2)Hitit yasalar nda 29 ve 30 ilke olarak Hammurabi Kodex'inde 160 ve 159 ile uygunluk göstermektedir. Bu maddeler hat rlanaca üzere sözlenmi bir k z n ailesi taraf ndan erke e verilmemesi durumunda ödemi oldu u ba l n (ku ata = TIRHATUM) iki misli geriye ödenmesi, erke in vazgeçmesi durumunda ise, ba l geriye taleb etme hakk bulunmad konusundad r. Hammurabi kodexinde de arka arkaya iki madde lafzen ve ruhen bunlar n e idir. Bu maddelerin direkt bir al nt oldu una inanan ara t r c lar bulunmaktad r ki, kan m zca hakl olmalar büyük bir olas l kt r.
3)Hitit yasalar nda, kölelerin kaçmas durumunda yakalayana mükafat
143 D NÇOL, M. Ali, “Hitit Yasalar ”, Anadolu Ara t rmalar XII, stanbul 1990,s.90
80
ödenmesi ile ilgili 22 ve bunu izleyen yine ayn konuda hükümler içeren 23 ve 24 içerik bak m ndan Hammurabi Kodex'inin 16-19 ve Lipit-î tar kodex'inin 12-14 maddelerine benzerlikler göze çarpmaktad r
4)Hititlerde köle ve hürlerin evlenmelerine müsaade edilmi tir. Hammurabi Kodex'inde de 175 ve 176 ayn konuya hasredilmi olup, bu gibi karma evliliklerden do acak çocuklar n hür olaca n belirtmektedir. Ölüm halinde ise, kölenin de ortak mülkiyetin bir k sm n n varisi olaca anla lmaktad r.
5)Hitit yasalar nda Aç k arazide bulunan bir cesedin ölümünden yak n bir yerle im halk n n sorumlu tutulaca bildirilen madde ile Kodex Hammurabi'nin faili bulunamayan h rs zl k suçu için en yak n yerle imin sorumlu tutulaca n bildiren 23'ü aras nda prensip aç s ndan benzerlik görülmektedir.
6)Yasa maddelerinde olmamakla beraber, yasa hükmünde bir talimatname metninde, kral n hizmetkârlar n n nas l davranacaklar saptan rken, bir hizmetkâr n suçlu olup olmad n anlamak için «nehir s namas na» ba vurulmaktad r. Bu s namada nehre at lan ki i nehir taraf ndan al n rsa, yani bo ulursa suçludur, sa kal rsa, suçsuzdur. Bu s nama Hammurabi kanunlar nda da geçerli olan bir usüldür. Kanunlara da girmi olan âdete göre Hititlerde çocu uyla birlikte kimsesiz ve dul kalan kad n n ortada b rak lmamas için ölen bir kimsenin kar s n n, ölen ki inin babas veya karde i taraf ndan al nmas söz konusudur. Ç plakl k Hititlerde çok ay p say l rd ve insan küçük dü ürücü ve gülünç duruma sokma özelli i vard 144. Folklorik de erlere sahip örf ve adet hukukunun kal nt lar hem kanunlar, hem de ba kaca metinlerde korunmu tur. Hitit kanunlar nda, özel hukuk ve ceza hukuku ile ilgili maddeler ço unlu u olu turur. Aile ve evlenme hukuku ön plandad r. Aile yap s t pk Roma hukukunda oldu u gibi babaerkil düzene ba l d r. Akrabalar aras nda evlenme yasaya aykr d r. Ölüm cezas n gerektiren
144 ÜNAL, Ahmet, “Hititlerde Devlet dare Sistemi, Kral, Kraliçe, Prensesler, Memurlar, Kanunlar ve Fermanlar”, Arkeoloji ve Sanat, Say : 109-110, Temmuz-Ekim 2002, s.42
81
suçlar, kara büyü, yak n akrabalar aras nda seksüel ili ki, rza geçme, hayvanlarla yap lan seksüel ili ki ve kral mahkemesinin kararlar na kar koyma ile s n rl yd . Ama fermanlar n en çok tan nan ve en geni kapsaml olan , Telipinu Ferman 'nda suçluya ölüm cezas verilmesini veya affededilmesini zarar gören taraf n yak nlar tesbit ederken, kanunlarda özel ki ilerin intikamc olmas ve olas müdahaleleri kald r lm t . Buyruklar, merkezi devleti temsil eden kral ile vali aras ndaki idarî i leri düzenleyen, prensiplere ba layan en yayg n araçt r. Fermanlar n en eski örnekleriyle daha ilk Hitit Kral I. Hattu ili devrinde kar la yoruz. CTH 5 ve 6, I. Hattu ili'nin fermanlar d r: CTH 6, Hititçe ve Akadca olup, I. Mur ili'nin veliaht prens olarak atanmas ile ilgilidir. CTH 6'ysa Tawananna'n n o makamdan at lmas yla ilgili olarak yay mlanm t r. Hangi prenslerin tahta hangi artlarda ç kabilecekleriyle ilgilidir. Ferman, Eski Hitit tarihinin ideal ve tarafl bir özetini verir. Baba katillerinin sonlar n n nas l feci oldu u, onlar n nas l ilahî cezaya çarpt r ld klar güzel bir ekilde anlat l r. Ana ilke, kraliyet ailesi içinde birlik oldu u sürece dirlik de olur mesaj n vermektir ve bunu ba ar yla verir. Ayr ca ekonomik sorunlara ve çe itli cürümlere de inir. Fermanlar icat edenlerin Hititler olmad , Asurlulardan al nd kesindir145. Ba yarg ç kral n kendisidir. Ayn zamanda Kral F rt na Tanr s 'n n yeryüzündeki vekilidir. Bunun yan nda ya l lar mahkemesi, herhalde s n r beyleri, vali ve askeri subaylardan olu an önemli ki ilerin mahkemesi ve kral n n mahkemesinin adlar geçer. Kral mahkemesi özellikle hür ki ilerin i ledikleri ve ölüm cezas gereken adli durumlarla ilgilenirdi. Ayn zamanda Hititlere tâbi devletlerde ortaya ç kan mahkemelerle de ilgilenirdi. Onun verdi i kararlara asla itiraz etmek mümkün de ildi. Ana kraliçe tawananna'n n devlet idaresindeki konumuna. Hititler t pk Tabarna/Labarna gibi, ana kraliçelerini de Hattice bir sözcükle, kraliçe anlam na gelen "tawananna" olarak an yorlard . Ama bu etki sadece dilde kalmam , anaerkil aile ve toplum yap s na sahip Hattilerde mevcut tawananna müessesesi
145 ÜNAL, Ahmet, “Hititlerde Devlet dare Sistemi, Kral, Kraliçe, Prensesler, Memurlar, Kanunlar ve Fermanlar”, Arkeoloji ve Sanat, Say : 109-110, Temmuz-Ekim 2002, s.46
82
Hititler taraf ndan oldu u gibi al nm ve kullan lm t r, Anadolu'da var olan Hititler öncesi anaerkil aile yap s her yerde aç kça görülebilir. Elbette ana kraliçe makam n n ömür boyu olmas ve yetkilerinin çok olmas , birçok kad n n o makama göz koymas na ve dolay s yla sarayda entrikalar n ve dolaplar n çevrilmesine neden olmu tur146. Kizzuwatna-Hurri kökenli kraliçe Puduhepa'n n Hatti ülkesine getirdi i bir metin çe idinden bol say da örnekler vard r. Bu hareket, Puduhepa'n n ba latt , bir tür "temiz eller" aksiyonudur. Ara t r lan tüm yolsuzluklar, saraydaki yüksek dereceli memurlar n zimmetlerine geçirdikleri mallar, tüm ayr nt lar yla tutanaklara geçirilmi tir. H rs zl k, doland r c l k ve gaspla suçlanan ki iler, kendilerini savunurken edebi yöntemlere ba vurmu lar, savunduklar tezlerini belirli bir mant k çerçevesinde ve tamamlay c edebi ö eler kullanarak i lemi lerdir147. Savunma konu malar yak ndan incelendi inde, gerçekten apoloji edebiyat türünün Sokrates öncesi en eski ürünleri olup Mezopotamya etkileri gözlemlenmektedir. Tawananna kral n yan nda dinî törenlere kat l r, onunla e it miktarda din i leriyle u ra rd . Ayinlerde onun çok özel bir yeri vard ve bundan dolay baz ayinler kraliçenin i tiraki olmadan yap lamazd . Onun din i lerindeki önemi Alacahöyük kabartmalar nda aç kça görülür; nitekim burada kral n hemen arkas nda yer almaktad r. Prenslere gelince. Onlar genç ya tan itibaren babalar n n veya di er komutanlar n yan nda askerî seferlere kat l yorlar ve devlet idaresini ö reniyorlard . Bazen de vali olarak sorumluluk sahibi oluyorlard . Onlar bazen dinî ayinlerde babalar kral da temsil etme yetkisine sahiptiler. III. Hattu ili'nin Arinna'n n Güne Tanr ças 'n n hizmetine verilmesi gibi genç ya ta tanr lardan birine ba rahip olarak atanm lard . Anaerkil Hatti etkilerine ra men prenseslerin durumu maalesef pek de iç aç c de ildi. Onlar n pekço u Hitit kral n n d ülkelerle olan ili kilerinde bir alet olarak kullan l yor, Hitit hanedan na olan ba l l garanti alt na almak için kom u krallar veya vasal beylerle evlendiriliyorlard . Kraliyet çevresindeki
146 ÜNAL, Ahmet, “Hititlerde Devlet dare Sistemi, Kral, Kraliçe, Prensesler, Memurlar, Kanunlar ve Fermanlar”, Arkeoloji ve Sanat, Say : 109-110, Temmuz-Ekim 2002, s. 40 147 ÜNAL, Ahmet, “Hitit Yasalar ”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.41
83
ki ilere de çe itli siyasal veya hukuki görevler verilerek onlar n ba l l klar n sa lama almak için de kendilerine, üzerindeki rgatlar ve kölelerle birlikte büyük çiftlikler ba lanm t r. Memurlar Hitit idare sisteminin en mühim ve yayg n, say ca da en fazla olan yürütücüleriydi. Memuriyet sadece mülkî idarede de il, din ve askerî i lerde de söz konusuydu. Memuriyetlerin pek ço u Hititlerin icad de ildir; memuriyet isimlerinin pek ço u yabanc kökenli ve Asur Ticaret Kolonileri Ça 'ndaki yerli beylerden, Hurrilerden, Babil, Ugarit ve hatta M s r'dan al nm t r148.
148 ÜNAL, Ahmet, “Hititlerde Devlet dare Sistemi, Kral, Kraliçe, Prensesler, Memurlar, Kanunlar ve Fermanlar”, Arkeoloji ve Sanat, Say : 109-110, Temmuz-Ekim 2002, s.41
84
C-2) ASKER ETK LE M
Hitit yönetiminde, askerlik görevi bireyler için zorunluydu. Sürekli bir ordu bulunmad ndan, eli silah tutan her erkek, her y l baharda sefere ç kmakla yükümlüydü. Ba ta Büyük Kral olmak üzere, vilayetlerdeki Hitit Prenslerinin ve anla malarla ba l krallar n da kat ld bu seferde, ordu belirli yerlerde mola verir, di er vilayetlerden gelen askerler bu konaklama yerlerinde orduya kat l rd . Yaz l belgelerde askerî terimler görülmektedir. BEL-MADGALT = 'Kale komutan ' birer 'askerî vali' olarak s n rlardaki ehirlerin ba nda sorumlu ki i, kral n temsilcisi olarak yer al yorlard . Bundan ba ka UGULA.LIM = binba , LÜ.PA = öncü gibi rütbeler belgelenmektedir. Seferler, elveri li iklim ko ullar nda yap l yordu. Ordu için gerekli erzak, krala ait depolarda saklanmaktayd . Egemenlik alt na al nan ehirlere daha sonra, gerekli askeri yerle im sa lanarak yard mc kuvvetler taraf ndan onar l yor, geri kalan ya ayan halk NAM.RA = 'deporte' veya 'sivil kolon' olarak Hititlerin çe itli yerlerine, ehirlerine, tap naklar na gönderiliyordu149. Sava larda Hitit ordusu, Do u kavimleri gibi barbar olmay p çok daha insanc l davran sergilemi lerdir. Hitit Ordusunun sava larda ba ar l olmas n sa layan ve gerekli erzak - malzemenin ta nmas nda, Assur ticaret kolonilerinde de kullan lan, dört tekerlekli ve öküz ko ulan arabalar kullan l yordu. mparatorluk döneminde kullan lan sava arabalar ile M.Ö. 15. yüzy lda, Suriye'de büyük bir devlet kurmay ba ard lar. Atl sava arabas bu dönemde yeni bir geli me olup, bunun için at yeti tirmek ve e itmek zorunlu u vard . Hattu a Krallar n n, devlet ar ivinde bulunan çivi yaz l tabletlerden biri, Mitannili bir at yeti tirme uzman taraf ndan yap lan "atlar n e itimi" nden söz ediyor. Bu metinde verilen bilgiler, modern ngiliz at yeti tirme yöntemlerine çok benziyor. Hititler'in bu özellikleri sayesinde, Anadolu'da 600 y l süren bir devlet
149 DARGA, A. Muhibbe, “Hitit Mimarl /1 Yap Sanat Arkeolojik ve Filolojik Veriler”, stanbul, 1985, s. 24-25
85
örgütlenmesi içinde, çok çe itlilik gösteren bir kavimler toplulu unu denetimleri alt na almada ve yönetmede ba ar sa lam lard r. M.Ö. 2. bin y l n ortalar nda, Ortado u'nun, M s r'dan sonra en büyük siyasal gücü Mitanni Devleti'yken, k sa süre sonra onun yerini Büyük Hitit mparatorlu u alm t r. Hititlerin kulland klar çok geli mi sava arabalar n , M.Ö. 1296 y l nda M s r ordusuyla yapt klar "Kade Sava "n anlatan, M s r'daki Abu Sim-bel, Karnak ve Luksor tap naklar n n duvarlar ndaki kabartmalardan ö reniyoruz. Abu Simbel tap na nda bulunan yaz l belgelerde, Hitit kral n n bu sava a 4500 sava arabas ile kat ld belirtiliyor150. O dönemin güç ko ullar dikkate al n rsa, bu çok önemli bir say d r. Ayr ca, Hititlerin yeni yol yap m nda da önemli yeni teknikler geli tirdikleri biliniyor. Bu yeni ula m arac n n gündelik ya amda yayg n ve yararl olmas için, yollar n at arabalar na uygun hale getirmi lerdir. Hititler s n rlar nda güvenli i sa lamak için s n r boylar n s k bir denetim alt nda tutmu lar, gözetleme kuleleri dikilmi , içlerine nöbetçiler ve gözcüler yerle tirilmi tir. Dü man n Hitit topraklar na s zmas n önlemek için ertesi sabah izler iyice gözüksün diye ak amlar tampon bölgedeki yollar süpürgelerle tesviye edilmi ve düzlenmi tir. Bunun d nda kent kap lar s k ca kapat l r, sürgülenir, geceleri gözetleme kulübelerindeki ate söndürülür, ekmek, su ve yakacak odun gibi gerekli malzeme haz r tutulurdu. Hititlerin Anadolu’ da devlet iken büyük bir imparatorluk haline dönü mesi ve bulunduklar konum itibariyle hem ticaret yollar n n hakimiyeti hem de ülkenin zenginliklerine sahip olmas sebebiyle çevresindeki birçok ülkenin hedefi haline gelmi tir. Bu nedenle siyasi ve askeri sistemin güçlü olmas için büyük bir ordu kurmu lard r. Çevre ülkelerden sava teknikleri ve malzemeleri hakk ndaki bilgileri al p geli tirerek kendi askeri sistemlerini ba ar yla olu turmu ve uygulam lard r.
150 UÇANKU , Tahsin Hasan. “ Bir nsan ve Uygarl k Bilimi Arkeoloji Tarih Öncesi Ça lardan Perslere Kadar Anadolu”, Kültür Bakanl Yay nlar , Ankara, 2000,s.370
86
C-3) DAR ETK LE M
Hitit Krall kültürel aç dan çok say da farkl gruplar n hakimiyet alt na al nmas ile zamanla s n rlar n geni letmi tir. Ancak bu geni lemeyle birlikte iyi ve disiplinli idare sistemi de kurmak zorunda kalm lard r. Hakimiyet alt ndaki toplumlar zaman zaman devlete kar sorunlar da ç karmaktayd . Ülkenin bütünlü ü ve gücü krallar n liderlik gücüne ba l yd . Yerel beyliklerin idarecileri yerlerine Hattu a'dan krall n tayin etti i ki ilerin gönderilmesi, Anadolu'nun politik örgütlenmesindeki köklü de i ikli in ba lang c na i aret etmektedir. Kral, yarg n n, dinin ve ordunun lideri oldu u devletin gibi idare siteminin lideriydi. Ülkeler aras sorunlar n çözümü ya da antla malar kral n buyru u ile yap l rd . Sava a da ordunun ba nda lider olarak bizzat yeral rd . Telepinu, Labarna ya da I. Hattu ili gibi kendinden önceki krallardan söz ederken, fethedilen ülkelerin yönetiminin prenslere b rak ld ndan bahsetmektedir151. Krala sad k olmak çok önemli oldu undan mühim bölgelerinin idaresini yürütmek için kral n çocuklar ve yak n akrabalar yönetimde yer almaktayd . Bu ki ilere bu görevleri kar nda toprak ve askeri güç de verilmekteydi. Hitit kral n n yan nda yeralan “Tavananna” unvan n ta yan Kraliçe kral n tüm devlet ve kült i lerine aktif olarak kat l rd . Kral n olmad ya da sava a gitti i gibi durumlarda ba ms z olarak kral yerine karar verebilir, Kraliçe 'Ba Rahibe' s fat yla, rahibelik kurumunun en üst basama nda yer almakta, kült törenlerini ve dinsel ayinleri de yürütürdü. Bu durum Eski Önasya kavimlerindeki kraliçelerin silik mevkilerine kar n büyük bir sosyal a amay simgelemekte ve ünik, al lmam bir olguyu ortaya koymaktad r152. Tavananna’n n sayg nl ve kimli i kral öldükten sonra da sürdürüyordu. Yeni kral n e i ancak Tavananna'n n ölümü halinde 'egemen kraliçe' mevkiini alabiliyordu. Bu tawanannalar öyle söz sahibi olmu lard r ki, krala sorun
151 YAKAR, Jak, “Anadolu’nun Etnoarkeolojisi Tunç ve Demir Ça lar nda K rsal Kesimin Sosyo-Ekonomik Yap s ”, stanbul 2007, s.40 152 DARGA, A. Muhibbe, “Hitit Mimarl /1 Yap Sanat Arkeolojik ve Filolojik Veriler”, stanbul, 1985, s. 13
87
ç kararak mücadele konusu bile olmu oldu u III.Hattu ili'nin e i Puduhepa gibi örnekler vard r.
I.Hattu ili dönemi belgelerinde kar m za ç kan dan ma meclisi niteli indeki önemli bir kurum da Panku 'dur. Telipinu Ferman 'nda devlet içindeki a rl yla kendini gösterir. Hattu ili zaman nda, vasiyetnameye göre Panku , Telipinu zaman nda yarg lama yetkisine, hatta kral bile uyarma yetkisine sahip bir meclis olarak kar m za ç kar153. Soylular meclisi diyebilece imiz Panku'nun üyelerinin say s ve niteli i hakk nda kesin bilgimiz yoktur.
3. biny l n orta ve geç dönemlerindeki devlet toplumlar nda, politik, askeri ve dini liderlikler tek bir hükümdarda birle iyordu. O dönemde Anadolu, baz lar n n krall k yap s na sahip oldu u ehir devletlerine bölünmü tü. Hâkimiyet bölgeleri alt nda ço u zaman çok say da kasaba ve köyler de bulunmaktayd . Sistemlerin ba nda bir prens (RUBAUM), kral ( ARRUM) ya da bey (BE-LUM) bulunuyordu. Bo azköy, Ali ar, Kültepe, Karahöyük, Acemhöyük, miku a ve di er pek çok höyükten bu konuyla ilgili belgeler ç km t r. Kappadokia hukuk belgelerinin gösterdi i üzere, M.Ö. erken 2. biny l Anadolu toplumu, devlet düzeyindeki toplumlar n ortaya ç kmas ndan beri var olmas gereken, s n f sistemli geleneksel bir sosyal yap ya göre düzenlenmi ti. Bu dönemde de sosyal tabakala ma görülmekteydi. Bu sistemin ba nda hanedan, arkas ndan sivil ve askeri asiller aras ndan seçilmi k demli memurlar geliyordu. Krallar, kraliçeler, büyük prensler ve prensler, kendi topraklar nda mutlak yetkiye sahiptiler ve krall k ailesinden ya da asillerden seçilmi , RABU (büyük ki i ya da ba kan) ad verilen memurlar n yard m yla yönetiyorlard . Bu unvan, merdiven/kale ba /ba kan (RAB/ SIMILTIM), asa ta y c , ba dan man, prenslerin dan man , ehrin ba habercisi, sofrac lar n ba , sakilerin ba , demircilerin ba , vs. gibi çe itli memurlara atfedilmi ti. Askeri bölümlerin ba , muhaf zlar n ba , ba silahç ve arabac lar n ba askeri memurlar
153 Y T, Turgut, “Hitit Krall ’n n Kurulu Dönemi”, dol Dergisi, Say :13, stanbul 2002, s. 16
88
aras nda yer al yordu. Kani 'teki saray örgütünde, muhtemelen saray ve Assurlu tüccarlar aras ndaki ili kilerde önemli rol oynayan, bir ba mütercim vard 154.
Hitit Krall , yakla k be yüz y ll k tarihi boyunca, do rudan sosyo- ekonomik yans malar olan birkaç yap sal de i iklikten geçmi tir. Yar özerk alt krall klar yaratmas ve bunlar kendine ba lamas sayesinde, her ne kadar politik örgütlenmesi federe bir devlet yap s na ait unsurlar içerse de, özellikle Yeni Krall k Dönemi'nde asl nda bütün ülke ve kaynaklar n n resmen krala ait oldu u haraca dayal bir feodal devlet yarat lm t r. Yakla k iki yüzy l süren Eski Hitit Krall , yerel devletlerin s k s k zorla birle tirildi i ve krall k s n rlar n n bat da ç Anadolu'nun ötesine ve Güneydo u Anadolu'da F rat Havzas 'na kadar geni ledi i ba lang ç evresini de içine almaktad r. Ba lang çta Hititlerin bat da Luvvi'lerin oturdu u topraklar ve güneydo uda Hurri hakimiyetindeki Amik Ovas 'n n baz kesimlerini ele geçirerek elde ettikleri ba ar yla Hititlerin devlet örgütlenmesinin etmesine yol açm t r. "Büyük sülale" (salli hassatar) olarak adland r lan kral sülalesi, di er sülaleleri s k kontrol alanda tutmu tur. Panku ve nakke'nin Hitit idaresinde oynad rol, bu meclislerin ayn soydan gelen ve akrabal k ili kileri olan sayg n ki ilere, politik güç ve ekonomik zenginlikten pay alma hakk n n verildi i a iret yap lar ndan kald n göstermektedir155. Baz tarihi ve arkeolojik kaynaklar n azl ndan ya da iyi belgelenmemi olmas ndan dolay , Eski ve Yeni Krall klar' n dini, kültürel ve bürokratik etki alanlar aras ndaki z tl k daha iyi gözlemlenebilmektedir.
Yeni Krall k Dönemiyle birlikte feodalist kurumlar yayg nla m , ancak merkezî devlet otoritesi zay flamam t r. Yeni Krall k Dönemi krallar , politik etkileri ve ekonomik ç karlar n Kuzeybat Suriye'ye do ru geni letmek için, Mitanni ya da M s r gibi bölgelere yönelmi lerdir. Hitit hâkimiyet alan n n Mitanni ve Kizzuwatna'ya do ru yay lmas yla birlikte, Hurriler Hitit kültürü ve
154 YAKAR, Jak, “Anadolu’nun Etnoarkeolojisi Tunç ve Demir Ça lar nda K rsal Kesimin Sosyo-Ekonomik Yap s ”, stanbul 2007, s. 36 155 YAKAR, Jak, a.g.e., stanbul 2007, s.427
89
dininde giderek daha bask n hale gelmi lerdir. Giderek artan Mezopotamya kavramlar n n etkisinde kal nm t r. Hitit kral n n kendisinden, onu do rudan tanr larla ili kili bir konuma ç karan "Güne im" unvan yla bahsetmesi, Hurriler arac l yla Mezopotamya dü üncelerinin benimsendi ini aç kça ortaya koymaktad r156. mzalanan antla malar, krallar tarf ndan yap l rd . Ancak bu görevler bazen Hititli sayg n ki ilere, yüksek rütbeli askeri görevlilere ve hatta krala sadakat yemini eden mahkeme memurlar na dahi veriliyordu. Bu tür antla malarda, kral vasallerini d güçlere kar koruma görevini üstlenmi onlar da krala ba hükümdar olarak sayg göstermek, sava lar na kat lmak ve y ll k bir haraç ödemek gibi sorumluluklara sahiptiler Yerel beylerden en ba ta ve en çok istenen bir ey vard ki bu, vergi ve haraçtan daha önemliydi: Hitit merkezi otoritesine, ba l l k yemini, eref ve namus üzerine ant içmek, tehdit, iyilik, tanr lar n laneti ve ilahî cezalar gibi yöntemlerle devlete ve dolay s yla büyük krala sadakat sa lanmaya çal lm t r. Ayr ca akrabal k ili kileri kurma, hediyeler, arazi ba lar , vergilerden muafiyet gibi yöntemler de vard . Hitit imparatorluk Ça 'nda kral n yetkileri ve otoritesi yak ndo u ve M s r'dan etkisinde kalarak geni letilmi tir. Yerel ehirler bir ba kana sahip olup, bu ba kan t pk bir polis efi gibi, emniyetle ilgili konulardan, tap naklardaki su kanallar ndan sorumluydu. Kentlerdeki görevlerini s ralayan belgeden; ehir kap lar n n her ak am kapat ld n ve sabahlar aç lmadan önce mühürlerinin sa laml n n kontrol edindi ini ve böylelikle ehre gece kimsenin girip ç kmad anla ld n ö reniyoruz. Bu uygulamay belgeleyen bir delil, Sarissa'n n güneydo u kap s nda bulunmu tur. Güney Kuledeki dev havuz ile A açdenizi'ndeki havuz da Hattu a'n n önemli su tesislerindendi. Hititler çok temiz bir toplum idiler ve bununla ilgili ilginç belgelere de rastlanmaktad r. Orta Hitit Kral Hurrili II. Tuthaliya'n n çok özel bir ferman nda Tuthaliyan n “a z y kama” ayinlerinden bahseder157.
156 YAKAR, Jak, “Anadolu’nun Etnoarkeolojisi Tunç ve Demir Ça lar nda K rsal Kesimin Sosyo-Ekonomik Yap s ”, stanbul 2007, s. 428 157 ÜNAL, Ahmet, “Hititlerde Devlet dare Sistemi, Kral, Kraliçe, Prensesler, Memurlar, Kanunlar ve Fermanlar”, Arkeoloji ve Sanat, Say : 109-110, Temmuz-Ekim 2002, s.48
90
Devlet idaresi aç s ndan mektuplar n büyük önemi vard r. Çünkü belirli konular fermanlar yerine mektuplar arac l yla gönderilen emirlerle çözülmeye çal lm t r. Mektuplar ba ms z krallar vasal krallar, kral ve onlar n memurlar aras nda yap lan haberle meleri içerir. Mektuplarla birlikte elbette baz fermanlar n içeri i de ilgili memurlara ula t r lm t r158. Mektuplar ayr ca kararlar, ikâyetler ahsî haberler, askerî operasyonlarla ilgili haberler, yard mc birlikler gönderme, hediye göndermeler, sa l k haberleri, hal hat r sorma, kaçaklar n teslimi, haraç, diplomatik haberler, strateji ve askerî yap larla ilgili haberler, fal sonuçlar yla ilgili haberler ve evlenme projeleri içermekteydi. ehir devletlerinin ba lar ndaki yöneticilere kral, bey anlam nda rubaum unvan veriliyordu. Rubatum unvan ise kraliçe, beyce anlam nda kullan l yordu. Kraldan sonraki en yüksek dereceli memurlar, rabi simmiltim ve rabi sikkatim idi. Tabletlerde geçen kamu görevlilerinin unvanlar ndan ve bunlar n çe itlili inden daha tarihi devirlerin ba lang c nda Anadolu'da çok iyi organize olmu devletler bulundu una hükmediyoruz159. Demirciler ba , pazarlar sorumlusu, depolar âmiri, köpekler sorumlusu, dellallar ba , sakiler ba , k r (bekçileri) sorumlusu, ehir kap lar âmiri, tercümanlar ba , bu unvan sahiplerinden baz lar d r. Mezopotamya ve çevresinde görülmeyen kad na sayg n n yan nda Hititlerde kad n n da i hayat na dahil edilmesi hür kad nlar n, çe itli alanlarda özellikle ticaret i lerinde erkek gibi çal t klar n ö reniyoruz. Kraliçelerin ah slar na ait, Tavananna unvanl mühürleri de bu kuvvetli ve ba ms z mevkilerinin aç k kan t d r. Kraliçelerin, kral n birçok idari, siyasi, dini gibi konularda görevlerini payla t gibi, bu hür kad nlar da e lerine ve ailesine katk da bulunuyor hatta tek ba lar na bile çe itli faaliyetlerde bulunuyorlard . Kaya an tlar , kabartmal çanak çömlek ve mühürlerdeki kad n figürleri daha çok tanr sal betimleri ve soylu kad n , kraliçeyi yans t r. Hitit toplumunda
158 ÜNAL, Ahmet, “Hititlerde Devlet dare Sistemi, Kral, Kraliçe, Prensesler, Memurlar, Kanunlar ve Fermanlar”, Arkeoloji ve Sanat, Say : 109-110, Temmuz-Ekim 2002, s.50 159 GÜNBATTI, Cahit, “Anadolu’nun Politik Manzaras ”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.18
91
kad n n sosyal mevkisini ve sahip oldu u haklar ortaya koyan bilgiyi ise Hitit kanunlar sa lar. Kad n mesleklerinin ba nda gelen, soylu ve halk kad n na verilen dinsel i levlerin birincisi rahibelikti. Rahibelerin ba nda kraliçeler bulunuyordu. Yaz tlarda dinsel hiyerar iyi i aret eden "büyük rahibeler" betimlemesi görülür. Hitit rahibelerinin en üst s n f nda "tanr n n anas " unvan n ta yan kad nlar yer al yordu. Toplumda önemli mevki sahibi kad nlar aras nda SAL U.G /ihtiyar kad n-bilge kad n-büyücü kad n yer al r. Onasya'da bu ça larda hekimlik ve sihir ile büyünün beraberli i belirgindir. Kad n mesleklerinden biri de do um ritüellerinden bildi imiz ebeliktir. Dinsel i levlere ili kin olarak kad n ark c lar ve kad n çalg c lar önemli yer al r. ark c kad nlar n en ünlüleri Kani li olanlar d r. Hitit tabletlerinin dinsel içerikli olanlar n n bir k sm nda tap nak fahi elerinin varl ndan bahsedilir160. Bu kad nlar n dinsel törenlerde baz roller üstlenen bir s n f oldu u bilinir. Bu day ö üterek un haline getiren kad nlar vard . Ayr ca erkeklerle beraber hasat i inde çal an ve erke in ald ücretin yar s n alan kad nlar da bilinir. Kanunlardan anla ld gibi belirli bir sosyal garantisi olan kad n n, Hatti, Luvi ve Pala halk ndan olmas gerekiyor. Hitit yaz tlar ndan bilindi i gibi Hitit yasalar bu üç memlekette uygulan yordu.
160 DARGA, Muhibbe, “ kinci Bin Y lda Kad n”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.39
92
C-4) KT SAD ETK LE M
Hititler, geli mi bir ticaret a na sahip olup, Babil, Amurru, Ugarit liman ehri, Arzava ülkeleri ve Pala memleketleriyle ekonomik faaliyetlerde bulunmaktayd lar. Eski Hitit Devleti ça nda ve Yeni Hitit Krall nda Kuzey Suriye kervan yollar n n kav ak noktalar üzerindeki Halpa (Halep) ve Kargami (Cerablus) ehirleri askerî amaçlar yan nda, ticaret yollar n ele geçirmek, denetim alt nda tutmak ve güvenli i sa lamak için önemliydiler. Hitit Krall k Devleti ça nda, özellikle d ticaretin, önceki dönemlere göre yani (Kültepe Asur ticaret kolonileri) azalm olmas , Kuzey Suriye ve Mezopotamya'ya giden kervan yollar n n güvensizli nden kaynaklanmaktad r. Ticaretle ve tüccarlarla ilgili önemli yasalar n varl sözkonusu olup, bu denetimin krala ba l oldu u gözlemlenir. Ürünlerin yasal fiyatlar , tüccarlar n soyulmas ve öldürülmesi kar s nda verilecek cezalar gibi durumlar kanun maddelerinde yeralmaktayd . Bu ticaret yollar n n güvenli i de kral taraf ndan sa lanmaktayd . Hititlerin takas esas na dayanan bir ticaret sistemini geli tirdikleri bilinmektedir. IV. Tuthaliya ile Amurru kral . au gamuva aras nda imzalanan bir antla maya ve Ugarit Krall k ar ivinden bilinen baz belgelere göre, Hitit devletinin bir d ticareti vard . Ad geçen antla maya göre Hitit Kral , Asur Krall na kar , modern deyimle, ekonomik bir ambargo konulmas n istemekte ve au gamuva'dan memleketi Amurru'ya Asurlu tüccarlar n girmesini ve kendi tüccarlar n n da Asur ile ticaret yapmas n men etmesi istenmektedir. Antla man n bir pasaj nda “E er Asurlu bir tüccar Amurru'ya girecek olursa, onu au gamuva yakalas n ve Hattu a 'a yollas n...” demektedir161. Asurlar n yay lma politikas n n hedefi olan Do u Akdeniz limanlar na inmelerine kar Asur devletine ekonomik bir ambargo uygulanmak isteniyordu.
161 DARGA, A. Muhibbe, “Hitit Mimarl /1 Yap Sanat Arkeolojik ve Filolojik Veriler”, stanbul, 1985, s. 19
93
MÖ 3. ve 2. binde Anadolu, zengin mineral kaynaklar ve madencilik teknolojisi ile çok önemli bir konumda bulunuyordu. Özellikle Toros ve Amanos bölgelerinde, ç Anadolu'nun kuzeyinde kolayl kla eri ilebilir mineral kaynaklar na sahip Karadeniz Da lar 'nda bulunmaktayd . Hititler, .Ö. sekizinci biny ldan itibaren Anadolu'da e siz bir geli me gösteren maden teknolojisinin mirasç lar olmu lard r. Bo azköy'e yak n Sungurlu bölgesi, tar msal aç dan verimli olmas n n yan s ra maden, mineral ve orman bak m ndan da zengin bir çevreye sahiptir. Güneyde Kizzuvatna, Tarhuntassa, Toroslar ve Amanos bölgelerinin Hitit egemenli inde olmas Hititler için zenginlik ve güç anlam na geliyordu. Yak n Do u'da geli en madencilik, buradan Mezopotamya ve Suriye'ye yay lm t r162. Bu dönemde ülkerin güçünü ekonomik faaliyetler belirlemekte bunu da Hititler sahip oldu u zenginlikleri ile geli tirmekteydi. Hitit Kral taraf ndan yenilgiye u rat ld ktan sonra yerel beyliklerle, bir anla ma yap l yordu. Bu beyliklerin verece i vergi, asker, sava arabas ve at miktar , o yörenin zenginli ine göre belirleniyordu. Hitit devletinin kendisine ait topraklar da, yönetim bölgelerine ayr lm t . Böylece, bir kaç ehir bir "Eyalet" olarak bir prensin yönetimine veriliyordu. Eyaletlerdeki Vali- Prenslerde, devletin temsilcisi s fat yla hem askeri, hem mülki i lere bak yor, vergileri topluyor ve dini törenlere ba kanl k ediyordu. Bu valiler, "Mühür Evleri" denilen resmi binalarda çal yordu. Bunlar bir çe it hükümet kona , k la ya da silah deposu gibiydi. Hitit yönetim sisteminde vatanda lar n yükümlü ünden biri "Timar Sistemi" biri de "Angarya Hizmeti" idi. Hititlerde iki çe it timar arazisi vard . Do rudan Hitit kral n n mülkiyetinde olan topraklar, büyük çiftliklere bölünüyor ve bu büyük toprak parçalar n n kullan m hakk prenslere, beylere ve yüksek saray memurlar na, i letilmek üzere ba lan yordu. Ayr ca, çiftçilere ve göçmenlere geçim için ba lanan küçük timar arazisi vard . Her iki tür t mar sahipleri de, bu ba kar l nda kral n ordusuna asker ve sava arabas sa lamakla yükümlüydü. Ancak, her
162 SAVA , Özkan Sava . “ Hattu a Ad Üzerine”, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (Çorum 16-22 Eylül 1996), Ankara, 1998, s. 513
94
yükümlü, orduya sa lad askerlerin yiyecek, içecek ve her türlü araç gereçlerini de sa lamak zorundayd . Timar sahibi öldü ü zaman, bu araziler varisine kalmaz, yeniden devletin mal olurdu. Yani t mar topra n n mülkiyeti de il, sadece kullan m hakk veriliyordu. "Çiftçi-Asker" kavram da böylelikle ortaya ç kt . Hititlerde tar msal üretimin halka egemen oldu u aç kça belli olmaktad r. Hitit devletinin ekonomisi, büyük ölçüde tar ma dayal yd . Ordudaki askerlere gerekli silahlar n sa lanmas , çok pahal ve yava elde edilen bronzdan üretilmesi zor oluyordu. Bu amaçla, Anadolu'da daha bol bulunan demir yataklar n n i letilmesi ve tekniklerin geli tirilmesi, ya amsal bir önem kazanm t r163. Hititler, M.Ö. 2. bin y l n ba ndan beri, demir cevherini mangal kömüründe eritip, gözenekli bir külçe haline getirmeyi, alet ve silah yap m nda kullanmay biliyordu. Ancak, demire kor halindeyken su vermeyi, böylece içindeki karbon oran n artt rarak, çelik elde etmeyi çok geç ö rendiler. Anadolu M.Ö. 16. yüzy lda, yani Mezopotamya'dan yakla k 500 y l önce, maden endüstrisinde uzman, usta üreticilerin ortaya ç kt yerdir164. Hititler'in, demirden silah, alet ve e yalar n yap m nda bir tekel olu turmu lar ve bulduklar yöntemlerin ülke d na ç kmamas için büyük özen göstermi lerdir. Hitit yönetim sisteminin, merkezi olan Hattu a’da, tar m, madencilik gibi ekonomik i lerden elde edilen fazla ürün, vergiye ba lanan devletlerden gelen gelirler ve sava lardan elde edilen ganimetler toplan rd . Bu durumda, Hattu a’n n kapasitesinin çok üzerinde bir nüfusu bar nd rabilecek bir potansiyel olu turmu tu. Belgelerde ad geçen Babil, Asur, Amurru, Ugarit, Arzawa ve Pala ülkeleriyle ticaret yap ld bilinmektedir. Buna kar l k Hititlerin Bat Anadolu'yla olan ticari faaliyetlerinin daha az oldu u görülmektedir. Arkeolojik kaz larda, Yunanistan'dan Rodos'a kadarki alanda bulunan, do u kökenli mallar n ancak %1'nin Hitit kökenli oldu u görülmü tür. Bunun gibi, Hititlerin yerle ti i alanda Minos ve Miken kökenli e yalar, yok denecek kadar azd r.
163 UÇANKU , Tahsin Hasan. “ Bir nsan ve Uygarl k Bilimi Arkeoloji Tarih Öncesi Ça lardan Perslere Kadar Anadolu”, Kültür Bakanl Yay nlar , Ankara, 2000,s.367 164 UÇANKU , Tahsin Hasan. a.g.e., Ankara, 2000,s.368
95
Ancak, Kuzey Suriye'deki ehirler ve Mezopotamya ile ili kiler ise oldukça yo undur. Hitit ülkesinden Babil'e gönderilen, i lenmi mallar aras nda bak r ve bronzdan k l ç, balta, ok, yay gibi silahlarla araba tekerle i, kalkan, kemer ve kuma lar vard r165. Bu ticari ili kilerin sonucunda, d ülkelere i lenmi mal gönderecek nitelikte üretim yapan bir esnaf- zanaatkârlar kesimi ortaya ç km t r. Hitit hâkimiyetinin kurulu undan önceye tarihlenen bir belgede; Ugarit kral II. Niqmadu ile güney kom usu Amurru ülkesi kral Azirru aras nda aktedilmi bir savunma pakt antla mas d r. Bu antla ma gere i, Amurru kral 5000 ekel (yakla k 42,5 kg.) gümü kar l nda, sava ç kmas halinde Ugarit'e askeri yard m sa lamay taahhüt etmektedir. Yani, bu tek bir antla ma halinde de ildir, bir belge ile Ugarit'in ödeyece i vergiler, di eri ile kuzey s n rlar saptanm t r. Ugarit'in vermek zorunda oldu u vergiler yaln z Akkadça de il, yerel dil olan Ugarit dilinde de yaz lm t r166. Mur ili, II.Niqmadu'dan sonra yerine geçen o lu Niqmepa ile, kuzey s n rlar n belirleyen antla ma ko ullar n yenileyen bir antla ma yapm , güney s n rlar nda ise Kargam lehine yap lan bir s n r belirleme nedeniyle Ugarit'in u rad toprak kayb , Ugarit'in verece i vergilerde yap lan bir azaltma ile dengelenmi tir.
Hatti ve Kuzeybat Suriye'deki vasal devletlerde ya ayan, krall a ba ml olanlar ve ekonomik aç dan ba ms z halk n sosyo-ekonomik konumlar hakk nda baz ayr nt lar, Hitit kaynaklar n n yan s ra, M.Ö. 13. yüzy lda Hitit politik yörüngesinin parçalar olan Muki (Alalah), Emar (Meskene) ve Ugarit (Ras amra) kaynaklar ndan da ö renilmektedir.
Resmi olarak Hitit toplumunun özgür ve köle olmak üzere iki temel kategoriye bölünmesine ra men, ekonomik aç dan bak ld nda üç s n f vard . 1)Mülkünden elde etti i geliri olan, ancak üretime faal ekilde kat lmayan
165 UÇANKU , Tahsin Hasan. “ Bir nsan ve Uygarl k Bilimi Arkeoloji Tarih Öncesi Ça lardan Perslere Kadar Anadolu”, Kültür Bakanl Yay nlar , Ankara, 2000,s.369 166 D NÇOL, M. Ali, “Hititlerin Devletleraras Antla malar ”, Tarih Boyunca Paleorafya ve Diplomatik Semineri 30 Nisan- 2 May s 1986, stanbul 1988, s.40
96
seçkin s n f . 2)Mülkleri olan ve kendi ç karlar do rultusunda ba ms z ekonomik üretim yapan aileler ve ah slar. Yak n Do u'nun geri kalan nda oldu u gibi Hatti'de de, ekonomik aç dan ba ms z bu kategoride sadece küçük toprak sahipleri de il, zanaatkârlar ve i leri kar l nda ücret alan ki iler de yer alm t r. 3)Mülkleri olmayan ancak ba ml olduklar ki iler ad na üretim yapan ki iler. Hitit toplumunda bu s n f, sadece devlet için de il, ekonomik aç dan ba ms z olan kurumlar ve aileler için de çal m t r167. Sivil esirler, borçlu köleler ve köleleri içeren bu üçüncü grup, geni anlamda Hitit toplumunun köle s n f n olu turmu tur. Kral hizmetinde çal an hizmetçilerden bahsedildi inde, "özgür" ve "köle" aras ndaki fark, netli ini biraz kaybetmektedir. Hitit devleti, i in içine ekonomik faktörler kar t nda, köleler ya da sivil esirlerin sosyal aç dan yükselmelerine aç kça kar gelmemi ve kölelerin haklar n korumaya çal m , ancak özgür halk n sosyo-ekonomik konumunu korumaya özen göstermi tir. Hitit toplumunun mülk ve üretim haklar na göre bu üç s n fa bölünmesi, baz farklar bulunmakla birlikte Eski Babil toplumundaki AWILU, MU KENU ve WARDU s n flar yla kar la t r labilir. AWILU sadece kasaba topluluklar n n mülk sahibi üyelerinden de il, bu özgür insan s n f na dâhil olan devlet ve tap nak memurlar ndan da olu mu tur. MU KENU’da toprak sahibi olmayan ancak saray ya da tap nak yaranna hizmet verme yükümlülü ü kar l nda kendilerine toprak tahsis edilen daha dü ük konumdaki halk yer al yordu. WARDU terimi ise köle s n f na aittir. Sosyo ekonomik aç dan bak ld nda, Hatti'nin köle s n f Eski Babil'deki MU KENU ve WARDU aras na yerle tirilebilir. Hatta bunlardan baz lar kabaca, arazi parselleri, evler ve ta nabilir mülk sahibi olmalar na izin verilen Yeni Babil kökleriyle kar la t r labilir. Akhamenid döneminde genel olarak büyük toprak sahipleri, y ll k vergi ve yapt klan di er i lerden belli bir yüzde ödemeleri art yla, köleleri ekonomik aç dan ba ms z çiftçiler haline getirme politikas
167 YAKAR, Jak, “Anadolu’nun Etnoarkeolojisi Tunç ve Demir Ça lar nda K rsal Kesimin Sosyo-Ekonomik Yap s ”, stanbul 2007, s. 428
97
uyguluyordu. Bu tür kölelerin kendi köleleri olabiliyor, para ödünç al p verebiliyor ve sadece di er kölelerle de il, efendileri de dâhil olmak üzere özgür konumdaki di er ki ilerle de i yapabiliyorlard 168. Hititler'de ekonomik aç dan topraktan elde edilen ürünler Saray, tap naklar ve ba ms z toprak sahipleri olmak üzere üç farkl kesim aras nda bölünüyordu. Bu son gruba köyler ve i gücüyle beraber büyük t mar sahiplerinin yan s ra, ekonomik aç dan ba ms z çiftçiler de dâhildi. Yeni Hitit Krall döneminde t marlar n boyutu büyümü ve daha geç dönemlerdeki arpal k sisteminde oldu u gibi, krala verilen hizmetler kar l nda, gelirlerden kral n pay na dü en de t mar verilen ki ilere bah edilmi tir. Küçük ba lar yap lan ki iler içinde sadece k demli saray memurlar , rahipler ve askeri memurlar de il, panku üyelerinin akrabalar da yer alm t r. Arazinin kime ait oldu u, topra i leyenlerin ekonomik ko ullar n gerçek anlamda etkilememi tir. ahsen ya da topluluk halinde toprak sahibi olunmas , hizmet ve vergi yükümlülüklerini getirmi tir. Hellenistik Dönem'de oldu u gibi Roma Dönemi'nde de fethedilen topraklar kanunen, genellikle bir k sm n vatanda lar aras nda bölü türülmesi için ehirlere ba layan devlete aitti. Böylece, vergi ve angarya yükümlülüklerinin yerine getirilmesi ko uluyla, her parsel ki ilerin ahsi mülkü haline geliyordu. Bu uygulamalar, kral n, topraklar ndan elde edilen bütün gelirlerin gerçek sahibi oldu u kanununa uygun ekilde yap lm t . M.S. 11. yüzy lda Bizans mparatorlu u'nda var olan t mar sisteminin içeri i ve uygulanmas , Hititlerde oldu undan çok farkl de ildi. mparatorlar, seçkinlere miras yoluyla intikal eden büyük t marlar da tm ve bu durum feodalizme ve s radan çiftçilerin statüsünün serflere indirgenmesine neden olmu tur. Daha küçük t marlar ise geçim sa lama arac olarak, orduya ve dü ük mevkili memurlara verilmi tir. Selçuklular n fethettikleri yerlerde de topraklar n sahibi devlet olmu ve daha önce Bizans aristokrasisinin sahip oldu u ah s topraklar feshedilmi tir. Sultan n ailesi ve hüküm süren
168 YAKAR, Jak, “Anadolu’nun Etnoarkeolojisi Tunç ve Demir Ça lar nda K rsal Kesimin Sosyo-Ekonomik Yap s ”, stanbul 2007, s. 428
98
sülaleye büyük topraklar tahsis edilmi tir. Selçuklu idaresi ve ordusunda çal an yakla k 100.000 Türkmen'e daha küçük t marlar verilmi tir. Hitit döneminden beri hemen hemen de i meyen, hizmet kar l nda toprak ba lar yap lmas modeli, Osmanl t mar sisteminde de devam etmi tir. Ticari sistemde topra a di er mallar gibi fiyat biçilmi , al n p sat lm ve miras olarak b rak labilmi tir. Hitit döneminden beri ahsa ait topraklara uygulanan bu sistem, günümüzde de devam etmektedir169. Hitit ve di er kom u devletlerde oldu u gibi, ekonomik aç dan ba ms z çiftçi topluluklar nda çekirdek aile en küçük ekonomik birimdir. Ba ms z hanelerde, aile üyeleri ve evde oturan kölelerin tar m i leri için yetersiz kald durumlarda, i çiler tutulmu tur170. Köy d nda ba ka tarlalar ve meyve bahçeleri olan aileler, yeterli i gücüne sahipseler bunlar kendileri için i liyor ya da bir ortakç ya veriyorlard . Anadolu'da köylü s n f n n konumu Hitit döneminden beri çok az de i mi tir. M.Ö. 2. biny lda uzun mesafeli ticaret, tüm Akdeniz ve çevresini kaps yordu. Bu ticaret a içinde, özellikle co rafi konumlar ndan dolay , baz merkezlerin önem kazanmas ve zenginle mesi do ald r. Ugarit (Ras amra), Ura (K zkalesi?), Halep (Halap), Ala iya (K br s), Alalah (Tel Açana), Troia ve Mikenai bunlar n ba nda gelir. Yunanistan'daki Mikenai d nda, say lan merkezler, en az ndan bir dönem için Hitit egemenli i alt ndayd ve burada yap lan ticaret, Hitit kral n n bilgisi dahilinde ve onun izniyle yap l rd . Hitit kral bu merkezlerden ald vergiler ile ticaretten faydalanm ve ticareti destekleyerek, koruyarak ya da denetleyerek ortak olmu tu. Bu ortakl , Ugarit'ten Hitit kral na gönderilen y ll k verginin da l m n gösteren bir metin ortaya koyar. Metinden anla ld na göre, Hitit kral na gönderilen toplam 934 ekel gümü y ll k verginin, 310 ekeli, yakla k 1/3'ü tüccarlardan gelmekteydi. Hititlerin Ugarit'i ele geçirmesinden (M.Ö 14. yüzy l) sonra, Hitit- Ugarit ticari ili kileri de do al olarak artm t . Hititlerin Akdeniz'e aç lan kap s Ura Liman 'yd ve tüm deniz ticareti de Ura üzerinden yap l rd . Hitit kral
169 YAKAR, Jak, “Anadolu’nun Etnoarkeolojisi Tunç ve Demir Ça lar nda K rsal Kesimin Sosyo-Ekonomik Yap s ”, stanbul 2007, s.429 170 YAKAR, Jak, a.g.e., stanbul 2007, s.430
99
do rudan uluslararas ticarete el koyabiliyordu. Baz durumlarda kral, ticareti kullanarak, ba ka bir ülkeyi bask alt nda da tutabilirdi. Hitit kral IV. Tuthaliya ile Amurru Kral au gamuva aras nda imzalanan antla ma M.Ö 2. biny l ticaretinin, bugün de oldu u gibi, siyasi ili kilerden etkilenebilece ini gösteren en güzel örnektir171. Belgeden anla ld na göre Hitit Devleti, sava içinde oldu u Assur'a bir ambargo uygulamakta ve böylece Assur Devleti'nin ekonomik gücünü zay flatmak niyetindedir. Hititlerde ülkenin en büyük rahibi olan kral, tap naklar n ihtiyaçlar n n kar lanmas n da düzenliyordu. Tap naklara toprak ve sava ganimetleri devreden kral ayn zamanda, kentler ve eyaletlerin tap naklara ödemeleri gereken vergileri de belirlerdi. Tap naklar n bak m ndan ve korunmas ndan sorumlu oldu u gibi, tap nak e yalar ve personeli ile tap nak mal olan toprak ve ürünler üzerinde yapt r m gücü de vard 172. Hititlerde tap naklar için kullan lan malzemelerin bir k sm fethedilen ba ka kentlerin tap naklar ndan sa lanmaktayd . I. Hattu ili'nin (MÖ 1565 - 1540) fethetti i Kuzey Suriye kentlerinden getirip Hattu a tap naklar na arma an etti i tanr heykelleri ile kült araçlar getirdi i bilinmektedir. Tap nak depolar nda bir k sm tap nak görevlilerinin geçiminde, bir k sm da bayram kutlamalar nda kullan lan büyük miktarda besin maddesi saklan rd . Hitit tap naklar , Mezopotamya'da oldu u gibi, mal dola m ile depolama i lerinin bir arada yürütüldü ü önemli bir ekonomik i levi üstlenmi lerdi. Hitit tap nak komplekslerine kült mekânlar n n yan s ra, çok say da ve kapsaml ekonomik i lemlerle ilgili bölümler de dâhildi. Bunun d nda, tanr lar n tap naklar politik yönden Hitit devletine ba ml olan devletlerin ödedikleri vergilerle de desteklenirdi173. Hitit mparatorlu u'na ba l devletlerin krallar , yönettikleri ülkelerdeki tap nak ve kutsal alanlar finanse etmekle yükümlüydüler.
171 ALPARSLAN, Metin, “Hititlerde Ticaret”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.57 172 SEEHER, Jürgen, “Kutsal Alanlar-Kült Yerleri ve Çok levli Kurulu lar”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002,s.450 173 MART NO De Stefano, “Hitit mparatorlu u’nda Kült ve Bayram Kutlamalar ”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.447
100
D)SANAT ETK LE M
Hititlerin Anadolu’da varl klar ndan önceki beylikler dönemi sanat büyük ölçüde Hatti gelene ine ba l olarak geli en bir sanat olmu tur. Hattilerin ya ad klar bölgeler olan Orta Anadolu ve Güneydo u Anadolu’da, M.Ö. 2500-2000 tarihlerinde yarat lan eserlerde, özellikle bezeme bak m ndan belirli bir özgün bir üslup göze çarpar. Bunu Alacahöyük, Horoztepe ve Mahmatlar’da bulunan güne kurslar ile hayvan heykelciklerinde de buluyoruz. Alacahöyük kral mezarlar ndaki buluntularda görülen baz kültür elemanlar n n, lituus'lar, güne sembolleri, bo a ve geyik kültüne ait eserlerin Hitit ça nda da görülmesi, Hititlerin Anadolu'ya ilk olarak bu dönemlerde gelmeye ba lad klar n n göstergesi olmal d r174. Hatti döneminin sonunda çömlekçi çark n n ke fi, vazoculuk sanat n n birden büyük bir ilerleme yapmas n sa lam t r. Beylikler döneminin özelliklerinden biri çok renkli bir keramik türünün ortaya ç kmas d r175. Bunun nedeni, Anadolu’ya yeni gelen Hint-Avrupal halklar n Mezopotamya dünyas ile yak n ili kiler kurmas ve orada gözde olan çok renkli keramik sanat n n etkisine girmesi olmal d r. Hint-Avrupal bir uygarl k olan Güney Rusya’daki Maikop mezarlar nda bulunan, bir tek hayvan heykelci inden olu an âlemlerin benzerleri Horoztepe ve Mahmatlar’da bulunuyor. Alacahöyük’te ele geçen bir gümü kab n kenar nda yürür durumda tasvir edilmi dört hayvan heykelci inin, yine Maikop kaplar n n üstündeki yürüyen hayvan motiflerini an msatt saptanm t r176. Alacahöyük, Horoztepe ve Mahmatlar’da gün yüzüne ç kar lan eserlerde saptanan 4 önemli özellik: 1) Güne kurslar n n Anadolu’da birdenbire görünmesi 2) Hayvanlara tap nma adetinin görülmesi
174 ALP, Sedat, “Hitit Ça nda Anadolu Çiviyaz l ve Hiyeroglif Yaz l Kaynaklar”, TUB TAK, Ankara, 2000, s. 6 175 UÇANKU , Tahsin Hasan. “ Bir nsan ve Uygarl k Bilimi Arkeoloji Tarih Öncesi Ça lardan Perslere Kadar Anadolu”, Kültür Bakanl Yay nlar , Ankara, 2000,s.375 176 UÇANKU , Tahsin Hasan. a.g.e., Ankara, 2000,s.374
101
3) Hayvan heykelciklerinin Maikop hayvan tasvirlerini and rmas 4) Mezar ve gömme biçiminin Maikop, Miken ve Frig uygarl klar ndaki gibi olmas Onlar n Hint-Avrupal Hititlere ait olduklar n aç a vurmaktad r. Ad geçen eserlerin Anadolu’ya göç eden ilk Hitit boylar taraf ndan, a a yukar M.Ö. 2100-2000 tarihlerinde, yerli Hattili sanatç lara, kendi çizdikleri bir program gere ince yapt r ld klar san l yor. Maikop eserleriyle olan benzerlikler, Hititlerin Anadolu’ya Kafkaslar yoluyla geldikleri tezine uygun dü üyor ayr ca ayn eserlerin belirgin bir biçimde Hatti sanat üslubunda olmas da do ald r177. 20. - 18. yüzy llarda Anadolu’da Kültepe atölyeleri plastik hayvan tasfirlerinde soyutlama ve do all kla yüksek bir düzeye eri erek daha sonraki ça n, Hitit döneminin plastik sanat ve kabartma sanat n n kayna olmu tur178. Hititler, çok s k kulland klar bo a betimlemelerinin kökeni paleolitik dönemlere kadar gitmektedir. Bo a gücü simgelemi , dini anlam yüklenerek de duvarlara resmedilmi , törensel bir kült hayvan haline gelmi tir. Neolitik ça dan itibaren bo an n ana sahnede yer ald kült törenlerine veya oyunlar na dönü mü tür. Akdeniz ve çevre kültürlerine ait bölgelerde M.Ö. II. bin ba ndan itibaren bo an n odak noktas oldu u dini uygulamalar izlenebilmektedir179. Anadolu’da MÖ 2. binin ilk y llar ndan itibaren, tanr sal figürlerin bo an n üzerinde gösterilmesi, bo an n üstünde de i ik pozisyonlar, Koloni devrinin zengin silindir mühür sanat nda kendisini göstermeye ba lar.
Kabartma bezekli Hitit kaplar ndaki motiflerin Hitit binalar n n duvarlar ndaki boyal stuko kabartmalar taklit etti i ve bunlar n da Mari ve Alalah'daki gibi Suriye-Mezopotamya fresklerinden esinlendi i öne
177 UÇANKU , Tahsin Hasan. “ Bir nsan ve Uygarl k Bilimi Arkeoloji Tarih Öncesi Ça lardan Perslere Kadar Anadolu”, Kültür Bakanl Yay nlar , Ankara, 2000,s.375 178 ÖZGÜÇ, Tahsin, “Adak ve Libasyon”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.447 179 S PAH , Tunç, “Hüseyindede’den Hitit Tasvir Sanat çin Yeni Bir Sahne”, V. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri, Çorum 02-08 Eylül 2002, Ankara 2005, s. 670- 671
102
sürülmü tür. Kabartma sanat , ço unlukla do al kayan n aç kta kalan yüzüne yontulmu ve kabartma figürleri öne ç karacak ekilde düzgün bir arka plan olu turulmu tur. Kent kap lar n n yanlar nda oldu u gibi, kimi zaman da mimari bir ortam içinde do al kayan n yerini kiklop ta i çili i alm t r; böyle durumlarda, yontulan kaya, d ardan eklenen dekoratif bir levha de il duvar n ola an bir parças d r. Bu yüzden Bo azköy'ün kap aslanlar , önden bak ld nda gerçekçi bir hacimselli e sahiptir. Ayn durum Alaca Höyük'ün bekçi sfenksleri için de geçerlidir180. Hititlerdeki kabartma sanat nda Hurri ve Babil etkileri aranm olsa da, uslup incelendi inde ve o dönemde çevre kültürlede ça da yap tlar n bulunamamas , onlar n kendine özgü geli en bir sanat olu turduklar gözlemlenir.
Hititler, MÖ 2. biny lda Anadolu’da siyasal birlik kurarak, zamanla Yak ndo u'da, M s r ve Babil'in kar s nda önemli bir devlet olmu lard r. Assur Ticaret Kolonileri Ça 'nda, yerli Anadolu kültürünün, Kuzey Suriye ve Mezopotamya aras ndaki ticaret ili kileriyle gerçekle en bir sentez sonucunda olu mu "Anadolu üslubu", Hitit üslubu olarak tan mlad m z türün ba lang c n olu turur. Ayr ca tanr , tanr ça, aslan, bo a, ku veya aslan ba l insan ekilli kar k varl k kabartmalar n n betimlendi i Eflatunp nar An t olu turdu u kompozisyonlar ile de e sizdir. Eski Hitit Dönemi'ne ait sanat eserleri aras nda en seçkin örnekleri, kabartma motifli frizlerle bezeli nand k, Bitik ve Hüseyindede kült vazolar , iri boyutlu ritonlar ve mühürler olu turur. Hititler, kutsal alanlar koruyan surlar n kap lar n , koruyucu nitelikteki mitolojik tasvirler ile bezemi lerdi. En güzel örnekleri, Hattu a'da Yukar ehir'in üç kap s ; Kral Kap s , Sfenksli Kap ve Aslanl Kap iie, Alacahöyük Sfenksli Kap s 'nda görülür. Alacaköyük Kap s 'n koruyan büyük sfenksin sa ve solundaki kuleler kabartmal dikilita larla bezelidir. "Bin tanr l " olarak an lan Hititler, önde gelen tanr ve tanr çalar n n, "yeni y l bayram " nedeniyle, ba tanr ve ailesi önderli inde bulu mas , Bo azköy yak n ndaki Yaz l kaya Aç khava Tap na 'nda resmedilmi ti. Ba Tanr Te up, Ba Tanr ça Hepat ve o ullar arumma kutsal hayvanlar ile I tar kanatl ve yar di i yar erkek
180 MACQUEEN, J.G., “Hititler ve Hitit Ça nda Anadolu”, Arkada Yay nlar , s. 153-157
103
k yafetiyle, Güne ve Ay tanr lar alametleriyle, da tanr lar da belden a a betimlenmi ti. Hitit tap naklar n n baz kap lar ve Bo azköy Aslanl Kap bezemelerinde yer alan koruyucu, korkutucu anlaml aslan ve sfenks eklindeki bezemelerde de kal pla m ö eler tekrar eder. Protom ekilli ba larda aslanlar geriye yat k kulakl , dilleri alt çeneye yap k olarak i lenmi lerdir ki bu ilkeler, Assur Ticaret Kolonileri Ça 'ndan beri süregelir. Hitit sanat n n olu umunda, Anadolu kültürü ile M s r, Babil, Kuzey Suriye ile ili kilerinin sonucunda olu an etkile im etkilidir. Hurri etkisini en çok dinsel kavramlarda görürüz. Hititler, tanr ve tanr çalar n insan eklinde yorumlarlar, kad n tanr lar ve kraliçe disk ba l k, uzun etekli, uzun kollu giysiler, ucu yukar do ru sivrilen ayakkab lar giyerlerdi. Ancak Yaz l kaya tanr çalar tepesi mazgall , silindirik ba l klar ta rlar. Tanr lar, tepesi sivri külah biçimli boynuzlarla bezeli ba l klar giyerler. Güne Tanr s ve krallar n takke ba l klar vard r. Ancak baz tasvirlerde bunun tersi de olabilir. Erkek figürlerinde k yafetler, içe giyilen ve diz kapaklar n örtmeyen k sa etek, baz hallerde al ya da manto olarak ifade edilen üstlük, sivri uçlu ayakkab lar k yafetlerini tamamlar. Güne Tanr s taraf ndan da ta nan ucu k vr k baston, kral betimlerinin vazgeçilmez ö esidir. Birçok erkek figürü, zaman n modas na uygun olarak, omuzda yay, bir elde m zrak ve bele sokulmu , kabzas yar m ay biçimli hançerle silahlanm olarak betimlenir. Her iki cinsteki figürler uzun saçl d r, saçlar enseden s rta do ru ço unlukla tek örgü halinde iner. Dolgun yüz, iri burun ve etli çene hatlar ve hafif gülümseyen yüz ifadesi kullan l rd . Kabartmalarda genelde erkek figürleri ba ve belden a a s profil, gövdenin üst k sm cepheden gösterilirken, tanr çalar tümüyle profilden i lenir181. Figürlerin profilden verilmesi M s r etkisidir. Dua ve sayg dirsekten k vr larak uzat lan yumrukla ifade edilir. Eflatunp nar An t 'nda ise tanr ve tanr çalar tümüyle cepheden gösterilmi tir. Özetle Hitit sanat , büyük bir imparatorlu un kazan mlar ile zenginle mi , Anadolu d ndaki uygarl klarda benzeri bulunmayan özgün bir sanatt r.
181 EMRE, Kutlu, “Hitit Sanat ”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.50
104
Eski Hitit Krall k Ça nda Hatti ve Kuzey Suriye’den gelen sanat ak mlar , sonra Hitit karakteristik sanat çizgilerini ve biçeminin doru a ula mas n sa lam t r. Yaz l belgelerden anlad m z ve sanat eserlerinde gördü ümüz Hurri etkisi Yaz l kaya aç k hava tap na nda çok iyi ifade edilir182. Burada tanr adlar ve baz sözcükler Hurricedir.
Hitit çanak çömle inin öncüleri, Hititlerin bir devlet olarak ortaya ç k ndan çok daha önceki yüzy llarda, MÖ 2. biny la geçi sürecinde 'Çekirdek Bölge' olarak tan mlanan K z l rmak' n çevirdi i bölge ve çevresinde görülür. Assur Ticaret Kolonileri Ça 'n n özellikle Orta Anadolu'da olu turdu u çok renkli yüksek sanat gelene i, Hitit çömlekçili ini de etkiler. Bu dönemin en seçkin örnekleri Bo azköy, Alacahöyük, Eskiyapar, inand k gibi çekirdek bölge merkezlerinde görülür. Bunun yan s ra, Hitit gelene indeki iç bat bölgelerde Gordion, Il ca ve daha güneyde Yanarlar mezarl k buluntular aras nda rastland gibi bu gelene in, do uda Keban Bölgesi ve güneyde Çukurova dolaylar na kadar yay ld anla l r. Bitik, nand k, Ali ar, Bo azköy, Eskiyapar ve Hüseyindede gibi yerle melerde bulunan bu çok seçkin kaplar n, "Çekirdek Bölge" içinde baz özel atölyelerde üretilerek, da t m n n yap ld akla gelir. Önasya'n n IÖ 3. biny ldan beri süregelen, silindir mühürler, kült kaplar ve kabartma sanat na özgü köklü anlat m gelene ine çok yak nd r. Geç Uruk Ça 'na ait alabaster bir kült vazosu üzerinde görülen Tanr ça nanna ile Dumuzi'nin 'Kutsal Evlenme - Hieros Gamos' sahnesi, Hitit çömlekçili inde Bitik ve nand k amforalar nda da görülmekedir. Hattu a, Alacahöyük, Ma at Höyük, Ortaköy ve Ku akl gibi merkezlerde üretilip kullan lan ve moda olan çanak çömlek biçimleri Hititlerin siyasi etkisi alt ndaki kom u bölgeler olan I uva Ülkesi'nde Korucutepe, Nor untepe, Kizzuvatna Ülkesi'nde Gözlükule gibi merkezlerde de kar m za ç karak183. Hitit sanat n n etki alan n anlamam za yard mc olur. Bu ça larda. Do u Akdeniz limanlar ve kentleri aras nda örne in zeytinya gibi maddeleri
182 DARGA, A. Muhibbe, “Hitit Sanat ”, Akbank Kültür ve Sanat Kitaplar , stanbul, 1992, s. 350-351 183 UMURTAK, Gülsün, “Hitit Çanak Çömle i”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.49
105
ta mada kullan ld dü ünülen i biçimli testi 'spindle bottle' ve benzerlerine M s r betimlerinde rastlanan kol biçimli sunum libasyon kab gibi ayr k türlerin, Bo azköy ve Masat Höyük gibi merkezlerde ele geçen örnekleri, bu kaplar n Hititler taraf ndan benimsenerek, yerli atölyelerde de üretildi ini göstermi tir. MÖ 1200 dolaylar nda imparatorlu un son bulmas n n ard ndan, Hitit geleneksel çömlekçilik de bir süre sonra unutuldu.
kinci bin y l Anadolu çanak çömlek i çili inin en üst düzeye eri ti i evreler, Erken Hitit (bir di er söylemle Eski Assur Ticaret Kolonileri Ça ) ve ard ndan gelen Eski Krall k Dönemi'dir. Anadolu, Levant, K br s'tan M s r'a kadar uzanan bölge bu durumda, baz Hitit buluntu topluluklar nda ele geçen, kol biçimli kaplar, ithal yoluyla gelmi olmal d r. Buna kar l k, bu kült gereci Orta Anadolu'da da üretilmi tir184. Parçalar n, birbirinden çok uzak bölgelerde bulunmas , baz kült törenlerinin, tüm yay l m alanlar nda benzer ekilde kutland n ve kökeninin büyük olas l kla, Hitit dünyas n n d nda aranmas gerekti ini vurgular.
Bo azköy'deki Arslanl Kap , Kral Kap ve Yerkap 'daki yukar da sözü edilen poternin üstünde yer alan Sfenksli Kap , bunlar n yan s ra Alaca Höyük'teki Sfenksli Kap türündeki kent giri kap lar n n kabartmalarla süslü Hitit mparatorluk Ça kap yap s d r. Söz konusu uygulama Alaca Höyük d nda yaln zca Kuzey Suriye Hitit yerle melerinde görülmektedir. Hitit Saraylar Assur Ticaret Kolonileri Devri'nde, Anadolu'da saray komplekslerinin erken örneklerine Konya Karahöyük'te, Aksaray ilindeki Acemhöyük'te ve Kayseri'deki Kültepe'de rastlanmaktad r185. Söz konusu yap tipinin köklerini Kuzey Mezopotamya oldu u, bu planlara sonralar Kuzey Suriye'de s kça rastlanacak olmas etkile imi gösterir.
Hitit sanat , onlar n Anadolu'da birli i sa layarak siyasal bir güç haline gelmesinden önce, henüz Hatti, Kani /Ne a ve Ku ara gibi bölgesel
184 MÜLLER, Andreas, “ Orta Hitit ve Büyük mparatorluk Dönemleri Çanak Çömle i”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.502 185 SCH RMER, Wulf, “ ehir, Saray, Tap nak-M.Ö. 2. ve 1.Bin Hitit Mimarisinin Özellikleri”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.483
106
krall klar n varl klar n sürdürdü ü bir dönemin sanat nda belirmi ta yontu sanat n n en güzel örneklerini verebilecek kadar geli mi tir. Bunlar yaln z ba kent Hattu a'ya özgü olmay p, Anadolu'da politik güçlerinin hakim oldu u geni bir alana yay lm lard r. Merkezlere göre da l m ; Alacahöyük, Bo azköy Yukar ehir Buluntular Sur Kap lar ndaki Bezemeler, Kült Yap lar ndaki Bezemeler, Büyükkale-Kral Saray , Bo azköy-Hattu a A a ehir, Yaz l kaya, Hitit Kaya An tlar , Fraktin, Ta ç , mamkulu, Hanyeri/Gezbeli, Sirkeli, Hemite, Gavurkale, Kemalpa a/Karabel, Akp nar, Hat p, Eflatunp nar Kutsal Havuzu, Steller, Heykelcikler, Pandantifler, Madeni Kült Kaplar Ritonlar, Tripot, Kastamonu Çana merkezleri olarak say labilir186.
Karum Dönemi seramik sanat nda hayvan ve ku figürlerinin kullan lmas çok yayg nd r. Gaga a zl testi ya da emzikli ibrik kulplar üzerinde duran at, tüneyen kartal figürleri Ne a'ya özgü sanat eserleridir. Testi, ibrik ve çaydanl klar n gaga ve emzik uçlar hayvan ba biçimindedir. Emzikleri bo a ba biçimli yüksek meyvelikler libasyon kaplar d r. A z kenarlar üzerinde yatan antilop bulunan kulpsuz vazolar, tüneyen kartal figürlü kaplar evlerin zarif tak mlar n olu turur. Biti ik/ikiz kaplar n kaidelerine yak n k s mlar çift hayvan ba kabartmalar yla süslüdür. Ça n geç evresinde bo a protomlar veya gövdeleri kabartma bo a ba lar , plastik bo a figürleri, s ralar halinde birbirlerini izlemektedir. Hareket halindeki bo alar frizi Eski Hitit Ça 'n n kabartmal vazolar frizlerinin ilk örnekleridir. Kült objeleri aras nda antropomorfik kil içki kaplar da önemli bir yer tutmaktad r. Yerli sanatkârlar Hitit üslubunda haz rlad klar kil kült objelerinde Eski Mezopotamya gelene inin Anadolu'da ya amas n sa lam lard r. Bunun en çarp c örne ini Sümer tanr kay temsil eder. Dikdörtgen prizma eklindeki kay n ortas ndaki platform üzerinden yükselen kule eklindeki mabedin önü aç k, üç yan pencerelidir. Uzun elbiseli, kollar n gö üsleri üzerinde birle tirmi tanr ça heykelci i mabedin içinde ayakta durmaktad r.
186 EMRE, Kutlu, “Kaya Kabartmalar , Steller, Ortostatlar-Görsel Sanat:Devletin ve Dinin An tsal fadesi”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s. 486
107
Kutsal varl klardan biri mabed platformunu tutmakta, ikincisi kay yönetmektedir. Çok sivri siyah serpu lar Hitit ba l klar eklindedir187. Kani /Ne a yaln z büyük bir ticaret merkezi veya Hitit devletinin ilk ba ehri de il, ayn zamanda Anadolu'yu Kuzey Suriye'ye, Assur arac l ile Mezopotamya'n n yüksek uygarl klar na ba lam büyük bir kültür merkezi olarak tarihte ad geçmi , önemli buluntular o döneme k tutmu bir merkezdir. Geç Hitit ça yap tlar n n ortaya ç kar ld Kuzey Suriye’de, M s r- Fenike biçeminin temsilcisi Nimrud kökenli fildi i kad n figürlerinde de varolan Arkaik gülümsemenin do udaki büyük sanat merkezlerinden do u Akdeniz limanlar üzerinden denizden, Girit, Rodos, Samos yoluyla yonya ve k ta Yunanistan sanat na aktar lm oldu u anla lm t r. Anadolu’da 2.biny l ba lar ndan beri insan ve fantastik yarat klar n yüzlerine i lenen yapay gülümsemeyle canland r lan patetik ifade, ancak 1. biny l ortalar na do ru Bat Helen dünyas nda Do u’nun esin ve etkileriyle insan yüzlerinde varolabilmi tir. Bir ba ka örnek de “diz ko usu” motifidir. Geç Hitit merkezlerinde bu betimlemeyi, hayvanlar zapteden kahraman, tanr sal aslan ve bo alar tutan cin ve ba ka deyimle ku ba l demonlarda gözlüyoruz. Arkaik Yunan döneminin tap nak ve hazine yap lar n n frontonlar ortas nda ve kö e akroterlerinde Gorgon’lar n ayn diz ko usu pozisyonunda biçimlendi i belirgindir188. 1949 y l nda H. Th. Bossert Asitawadi (Karatepe), de Geç Hitit, .Ö. 8. y.y. sonuna ait Kuzey ve Güney Kale Kap s 'n n kap odas ve ön avlu orthostatlar nda kabartmal betimler yan nda, birisi Fenike alfabesinde, ötekisi Hitit hiyeroglifinde yaz lm birbirinin e i denilebilecek yaz tlar bulmu tur189. Bu iki dilli yaz t, o zamana de in çözülmemi olan bir s ra Hitit yaz s harflerinin okunmas n sa lam olmas aç s ndan çok önemlidir.
187 ÖZGÜÇ, Tahsin, “Karum Dönemi Kült Kaplar ”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002,s.449 188 DARGA, A. Muhibbe, “Hitit Sanat ”, Akbank Kültür ve Sanat Kitaplar , stanbul, 1992, s. 350-351 189 SCHIRMER, Wulf, “Hitit Mimarl ”, Arkeoloji ve Sanat Yay nlar , stanbul, 1982, s. 29
108
Kabartma sahnelerindeki figürlerin boynuzlarla süslü sivri külahlar incelendi inde; tar'da ve oniki tanr n n her birinde birer boynuz, Hattu a'n n gök tanr s nda yaln z ön cephede olmak üzere be , Hatti Ülkesi'nin gök tanr s nda ise külah n ön ve arka yüzlerinde be er tane olmak üzere on boynuz olarak gözlemlenmektedir190. Babil sanat ndan esinlenerek geli tirilmi baz figürsel bezemeler Hitit sanat nda yeni bir anlam kazanm t r.
Afyon bölgesinde, Hititli ö elerin varl , ilk kez Kusura kaz lar yla ortaya ç km t r. T. Özgüç, M. Ö. 2. bin y l na ait söz konusu vazolar n, iç Anadolu'nun eski yerle im yerlerinde bulunan benzerlerine dayanarak, onlar n Assur Ticaret Kolonileri Ça n n geç evresi ile ça da oldu unu ortaya koymu tur. ç Anadolu'nun kuzey ve güneyindeki do al yollar üzerinden Bat ya kültür yönünden aç l n n, bu ça da yo unla t n kabul eden T. Özgüç, bu etkinli in güneyden, özellikle Konya ovas üzerinden Afyon'a do ru yay lm oldu unu ifade etmektedir191. MÖ 8. yy.da kurulmu Frig Kültüründen tan d m z eserlerde Asur, Urartu, ran ve Kuzey Suriye'deki Geç Hitit Devletleri'nin etkileri gözlenmekte 192 olup, Yunanistan'a kadar Anadolu'dan mitler ve simgeler de ula m t r. Mykenai'deki ünlü Aslanl Kap 'da kabartma aslan betimleri olas l kla Hattu a'n n Aslanl Kap s 'ndan esinlenerek yap lm lard r193. Böylece Hititler'in Bat Anadolu'da Millavanda/Milet üzerinden Avrupa'n n ilk geli kin kültürü olan Miken kültürünü bir hayli etkilemi oldu u anla lmaktad r.
MÖ 1200'lerde Hitit imparatorluk Devri'nin sona eri iyle, Asurlular' n MÖ 8. yüzy lda Kuzey Suriye'yi ele geçirmesi aras nda kalan dönemin mimarl ve görsel sanat Geç Hitit sanat olarak tan mlan r. Bu dönemde Güneydo u
190 AKURGAL, Ekrem. “Hatti ve Hitit Uygarl klar ”, stanbul 1995 s. 86 191 EMRE, Kutlu, “Yanarlar Afyon Yöresinde Bir Hitit Mezarl ”, T.T.K.,Ankara,1978,s.65- 66 192 BAYDUR, Nezahat. “Kültepe (Kane ) ve Kayseri Tarihi Üzerine Ara t rmalar”, stanbul Üni. Edebiyat Fakültesi Yay nlar No: 1519, stanbul, 1970, s.71-72 193 N EME ER, Wolf-Dietrich, “Hattu a ve Ahhiyava Aras ndaki Millavanda/Milet Sorunu- Bat Anadolu’da Miken Yunanistan’ n n Politik ve Kültürel Rolü”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.523
109
Anadolu ve Kuzey Suriye'de, Hitit gelene inin ya amaya devam etti i ehir devletleri hüküm sürmekteydi. Kuzey Suriye'de Hitit imparatorluk Dönemi'nde Karkam , Hitit yerel kral n n ikametgah olarak önemli bir merkez haline gelmi ti194. Karkam krallar n n silindir ve damga mühürlerinin bask lar , mühür sanat nda Hitit ikonografisinin kabul edildi ini göstermektedir.
Geç Hitit sanat n n ikinci geli im evresine ait, ba ka ehirlerde bulunmu olan yap tlar da vard r. Halep Kalesi'nde 1997 ve 1998 y llar nda yap lan kaz larda, konular aç s ndan Malatya ve Karkam kabartmalar n an msatan, ancak üslup aç s ndan bu kabartmalardan aç kça ayr lan kabartmal ortostatlar gün na ç kar lm t r. Söz konusu ortostatlar, Halep'te, MÖ 2. biny l n sanatsal miras n n zenginle tirip geli tirildi i, özgün bir heykelt ra l k gelene inin bulundu unu göstermektedirler. Bu kabartmalar da MÖ 10. yüzy l sonlar na, ya da 9. yüzy l n ba lar na tarihlendirmek olas d r. Geç Hitit betim sanat n n ikinci üslup evresinde, hâlâ Hitit aslan betimleri gelene i izlenmektedir. Hitit aslan betimleri, ba n kütlevi olarak biçimlendirilmesi, kulaklar n ve yelenin özel biçimi ve kükrercesine aç lm a zdan sarkan dilleriyle, ça da Asur sanat ndan ayr l rlar. Ayr ca, Geç Hitit Krall klar 'n n ba kentlerinde, boynuzlu ba l klar ndan tan nan, k smen ola anüstü büyüklükte betimlenmi tanr heykelleriyle, ba lar nda ba l k ta mad klar için kral olduklar varsay labilecek baz betimler de bulunmaktad r. MÖ 9. yüzy l n sonlar na do ru Geç Hitit sanat geli iminde üçüncü evre ba lar195. Kendini giderek daha çok hissettiren Asur politik gücü, görsel sanatta da, özellikle de ayr nt lar n betimlenmesinde Asur sanat n n örnek al nmas na neden olmu tur. Biçimlendirmede, zarifle tirme ve görkemli bir görünüm verme e ilimi gözlenmektedir.
"Arami sanat " ile "Geç Hitit sanat "n birbirlerinden ay rmak olas de ildir. MÖ 8. yüzy l süresince Orta Anadolu'nun güneydo usunda da Geç Hitit sanat çerçevesine sokulabilecek yap tlar olu turulmu tur. Tuvana kral
194 ORTHMANN, Winfried, “Devaml l k ve Yeni Etkiler-M.Ö. 1200-700 Tarihlerinde Geç Hitit Sanat n n Geli imi”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.510 195 ORTHMANN, Winfried, “Devaml l k ve Yeni Etkiler-M.Ö. 1200-700 Tarihlerinde Geç Hitit Sanat n n Geli imi”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.511
110
Varpalavas' n vriz'de, iki an tsal kaya kabartmas özellikle etkileyicidir. Hitit kaya an tlar gelene inin, MÖ 1. biny lda yeniden canland r ld aç kça görülmektedir. En kapsaml ara t r lm olan kale Sam'al'dad r. Burada saray n iç k sm , "Hilani" tipi yap larla çevrelenen birkaç avlu ile belirlenmi tir. Kuzey Suriye'de MÖ erken 1. binde tipik olan bu yap biçimi, Assurlular' n Suriye'ye girdiklerinde, oradaki kral saraylar n görerek kendi saraylar n n da baz bölümlerini bu ekilde in a ettikleri ve “Hilani" olarak adland rd klar için bu ad al r. Sam'al saray yap lar n ve di er Geç Hitit merkezlerini Mezopotamya saraylar ndan ay rdedici ö e, Hilani yap tipinin kullan m ndan ziyade, tek tek yap lar n bir arada topland saray tasar m d r. Kuzey Suriye'de, Habur bölgesindeki Guzana'n n Arami krallar da, MÖ 9. yüzy lda yapt rd klar kalede bu tür Geç Hitit saray yap lar n örnek alm olmal d rlar. Geç Hitit Dönemi'nin en erken evresine tarihlenen Ain Dara tap na baz bezeme ö eleri yoluyla Hattu a Yukar ehir'deki imparatorluk Devri tap naklar yla kar la t r labilir; ancak dikdörtgen biçimli plan yla, ön avlunun, giri odas n n ve en kutsal odan n (cella) eksene yerle tirilmi olmas yönüyle, MÖ 3. binden itibaren Kuzey Suriye'de örneklerine rastlanan anteli tap naklar gelene inin etkisindedir. Kuzey Suriye'deki Geç Hitit ehir Krall klar nda küçük el sanatlar da bir yükselme devri ya am olmal d rlar196. Olympia'da bulunmu , üslup aç s ndan Geç Hitit sanat yla ilintili olan kabartmal tunç eser parçalar , Kuzey Suriye-Geç Hitit kökenli adak e yalar n n, Yunanistan'a kadar ula t klar n göstermektedir. Geç Hitit devletlerinden günümüze kalan sanat ürünleri ta bina süslemeleri, kabartmal ortostatlar, kap pervazlar ve bunlarla ili kili olan heykeller, kaideler ve steller gibi mimari ile yak ndan ili kisi bulunan yap tlard r. Geç Hitit merkezlerinin her biri genelde kendi heykel topluluklar n günümüze b rakm lard r. Bunlar aras nda ba ta Karkam , Tell Ahmar,
196 ORTHMANN, Winfried, “Devaml l k ve Yeni Etkiler-M.Ö. 1200-700 Tarihlerinde Geç Hitit Sanat n n Geli imi”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.513
111
Zincirli, Mara , Malatya, Tabal ve Karatepe olmak üzere, Ain Dara ve son dönemde elde edilen önemli buluntular ile Halep ve Adana say labilir197.
E)M MAR ETK LE M
Hitit mimarisi, farkl kültür unsurlar n kendine özgü bir geli im içinde yorumlayarak geli mi tir. Bu mimarl n kökenleri Anadolu yap geleneklerine dayan r ve en geç MÖ 3. binde, lk Tunç Ça 'nda belirgin biçimini alm t r. Çevre kültürlerden etkile im mimari alanda daha s n rl d r. Yaln z, k sa bir süre sonra Hitit egemenli i alt na girecek olan Kilikya - Kuzey Suriye bölgesinde kar k mimarl k ö eleri ortaya ç kmaktad r198. Bu ö eler Hitit Krall sona erdikten sonra 1. bin Geç Hitit - Arami Küçük Krall klar döneminde de varl klar n sürdürmü lerdir
Hitit mimarisi denildi inde öncelikle Orta Anadolu platosunda yer atan Hitit ba kenti Hattu a'da kar la lan an tsal tap nak kompleksleri, kral saray Büyükkale ve tonlarca a rl kta ta bloklardan yap lm kap lar yla muazzam savunma sistemi, potern ad verilen, özel ta larla yalanc tonoz tekni inde, sur alt ndan geçen tüneller akla gelmektedir. Kilikya'da Toros Da lar 'n n ötesinde ya da Kuzey Mezopotamya'da bulunan Karatepe, Zincirli, Karkam gibi Geç Hitit Ça yerle melerinde önemli eserler bulunmu tur. Hitit yap tarz n n kökleri MÖ 2. binde Hitit imparatorlu unun olu tu u Orta Anadolu'da ve Toroslar' n do usunda, öte yandan da Kuzey Suriye'de yatmaktad r. Ancak MÖ 2. binin ikinci yar s nda yap tekni i, konstrüksiyonu ve yap tipleri aç s ndan Ege ve Mezopotamya'da görülen baz özellikler de ortaya ç kar. Düz damlar ve ah ap hat ll duvar örgü tekni i günümüzde de basit yap larda yer yer kullan m bulmaktad r. Hitit mimarisinin görkemli an tsal ve tipik kap giri leriyle kent surlar , geni alanlara yay lan saray kompleksleri ve kendilerine özgü biryap tarz gösteren tap naklar oldukça önemli unsurlar d r.
197 HAWK NS, David, “Büyük mparatorlu un Mirasç lar II”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.508 198 SCHIRMER, Wulf, “Hitit Mimarl ”, Arkeoloji ve Sanat Yay nlar , stanbul, 1982, s.7
112
Savunma sistemlerinde tan mlanan tekniklerden ilki sand k duvar tekni idir. Söz konusu duvar tipi, düzenli ve k sa aral klarla dik ara duvarlarla birbirine ba lanan, iki uzun ve paralel duvardan olu ur. Ali ar'da (Ankuva ?) bulunan bu türdeki ilk savunma duvar n n geçmi i MÖ 3. bine dek uzanmaktad r. Orta Tunç Ça 'nda sand k duvar tekni i Konya-Karahöyük'te görülmektedir. Söz konusu duvarlar n en çarp c örneklerine Hitit mparatorluk Ça 'nda Alaca Höyük'te, Bo azköy'de (Hattu a) birkaç y l önce Sivas' n güneyinde saptanan Ku akl 'da (Sarissa) rastlanmaktad r. Bo azköy ve Ku akl 'daki savunma duvarlar n n bütün kesimlerde d a bakan yüzde k sa aral klarla yerle tirilen kulelerle desteklenmi tir. Söz konusu sistem savunma tekni i aç s ndan bir yenili i olu turur, ayn zamanda bu uygulama M s r ve Asur betimlerine de yans yan bir güç ve dayan kl l k göstergesidir. Ali ar, Alaca Höyük ve Bo azköy'de sur duvarlar n n alt ndan geçen ve yalanc tonoz tekni inde örülmü tünelimsi geçitlere rastlan r. Bu geçitlere potern ad verilir. Söz konusu poternler Anadolu d nda, Suriye'de Hitit mparatorlu una ba ml Ras amra'da (Ugarit) ve yukar da da de inildi i gibi, Ege Uygarl çerçevesinde ele al nan Miken mimarisinde, örne in Peloponnes’te Tiryns’te rastlanmaktad r199.
Hitit Devleti'ne ba kent olan Hattu a, 6 km. uzunlu unda, belirli aral klarda yüksek kulelerle desteklenen ta temelli, üst yap s kerpiç tu lalarla örülü bir surla çevrilidir. Sura aç lm an tsal kap lardan ehre giri ler yap lmaktad r. Bu kap lardan Aslanl Kap , Sfenks Kap s ve Kral Kap , ince ta i çili i gösteren kabartma ve yontularla süslüdür. Her iki yandan kulelerle korunan kap larda, iki kap geçidi bulunan bir orta mekan n olu turulmas yla güvenlik sa lanm t r. Ayr ca kap ya giden rampan n d kenar na in a edilen d surdaki kule de kap ya yakla anlar sürekli izleme olana sa lan yordu200. Hititlerde güvenlik ve savunma çok önemli kavramlar olup, bunu mimaride en iyi ekilde kullanm lard r.
199 SCH RMER, Wulf, “ ehir, Saray, Tap nak-M.Ö. 2. ve 1.Bin Hitit Mimarisinin Özellikleri”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.482 200 SEEHER, Jurgen, “Hattu a Hititlerin Ba kenti”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.62
113
Hattu a’da Kuzeybat ile kuzeydo uda a a do ru e imli yamaca kireçta bloklarla teraslama yap lm t r. Bu teraslama türü alt yap Hitit mparatorluk Devri mimarisinin özelliklerinden birini olu turur. Subasmanlar n n yap m nda ta n, bunlar n üzerinde yükselen duvarlar n yap m nda ise kerpicin kullan lmas gibi kal c malzeme ile geçici malzeme bir ara olmas , bu tür duvar yap m n n Eski Önasya mimarisinde yayg n olarak uygulanmas dikkat çekicidir. Korunmas için, kerpiç üzerine d kabuk olarak ta tan ortostatlar yerle tirilmi tir201.
Kuzey'den nas l Hititler ve Luwiler ak n ettilerse, Güney'den de Arap bozk rlar ndan Sami rk ndan göçebe bir halk olan Aramiler Kuzey Suriye bölgesine girerler. am'al (Zincirli) kentini al p, ba kent olarak seçmi tir. Buraya yerle en Aramiler'e Asurlar yine Hitit ad vermekte ve bu iki halk birbirinden ay rt etmektedirler, hatta "Hititler'in yapt klar n yap yorlar ve mimarl k ve sanat alan nda onlar n gösterdikleri co kunlukla yar ediyorlar" demektedirler. Aramiler, göçebe bir halk olarak kendi mimarl klar n ve kabartma sanatlar n geli tiremediklerinden, önlerinde varolan al p, kendi gereksemelerine göre uyarlam lard r. Böylece I. biny l ba nda burada, Kuzey Suriye yerel özellikleri, Hitit ve Arami özellikleri ile kar arak, mimarl k ve yap heykelcili i alan nda k sa süreli de i ik bir kültür do mu tur. Do uda F rat'a, güneyde Hama'ya, kuzeyde Malatya'ya, bat da Karatepe ve Göllüda 'a dek "Geç Hitit Sanat " denilen bir kültürün yay ld görülür. F rat' n do usunda ise (örne in Tel Halaf), ola anüstü bir bile imde Assur etkileri kendini belli eder202. Hisar yap s nda bile ancak ba lang çta Hitit nitelikli ayr nt lar görülebilir, örne in Zincirli'de en eski kap daki Hitit yap tipinin yank lar gibi. Sütun ve hayvan biçimli altl k öylesine önemli bir geli im geçirmi tir ki, sonunda Ion-Aeolia mimarl n yo un bir biçimde etkilemi tir. Yine bir Hitit özelli i olan alçak sekili pencereler de çok ender olarak, ba lang çtaki yap lara uygulanm t r. Saray yap lar nda görülen bir Hitit yap
201 SCH RMER, Wulf, “ ehir, Saray, Tap nak-M.Ö. 2. ve 1.Bin Hitit Mimarisinin Özellikleri”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.484 202 NAUMANN, Rudolf, “Eski Anadolu Mimarl ”, T.T.K., Ankara, 1991, s. 510
114
biçimi olan Hilammar (öngeçit) geç Hitit ehirlerinde ve Kuzey Suriye’de ilgi görmü tür.
Hitit tap naklar ndan söz ederken, Ege dünyas için tipik dikdörtgen planl Megaron yap tipi ile benzerlikler gösteren ve Kuzey Suriye'de Emar- Meskane'de ve Tell Tainat'taki Geç Hitit örne inde kar la t m z tek odal tap nak tipine de de inmek gerekir. Hitit mparatorlu u Devri'nde, Hitit yönetim sisteminde merkezi bir önem ta yan ve bu önemini, bilinmemesine ra men, Anadolu'daki ba kent mimarisine de yans tm olma olas l bulunan Kuzey Suriye'de yer alan Karkam 'da, MÖ 10. ve 9. yüzy l n mimarisinde daha çok Kuzey Suriye ö eleriyle yerel ö eler gözlemlenmektedir. Kaleyi çeviren surdaki giri in de bu tür geni bir kap odas bulunur. Bu tür geni kap odalar Kuzey Suriye'de Geç Hitit Dönemi'nde sürekli kar la lan bir mimari ö edir; buna kar n Hitit mparatorluk Devri Anadolu mimarisinde, bu ö eye hiç rastlanmamaktad r. Bu kap lar Bit Hilani türündeki yap lar n giri lerinde de oldu u gibi, yöneticilerin güç göstergesi ve kendilerini iyi temsil etme gereksinimlerini mimari dilinde ifade etmeleridir. Frig hâkimiyet bölgesinin olu mas yla birlikte bat da Ege'den son derece etkilenen bir mimari ortaya ç kmaktad r. Ancak güneybat da yer alan Konya Bölgesi'nde Hitit kültürünün baz ö elerinin d a vuruldu u gözlemlenmektedir203. Do u Anadolu'da Urartu Devleti eski Hitit hakimiyet bölgesinin d na ta an ve son derece kendine özgü bir kültür geli tirmektedir. Urartu mimarisi Hitit mimarisi ile çok az benze ir.
Hattu a ve Miken Yunanistan' aras nda ili ki ve al veri ile birlikte etkile im de mevcuttu. Miken kalelerinin kiklopik surlar olas l kla Hitit örneklerinden etkilenilerek yap lm lard r. Bu etkilenmeyi, özellikle Tiryns'deki poternlerden ve a a kaledeki sand k duvar anla lmaktad r. Ayr ca di er benzerlikleri yalanc tonozlar n yap m tekni inde, matkap ve sarkaç testerenin kullan lmas nda da tespit etmek mümkündür.
203 SCH RMER, Wulf, “ ehir, Saray, Tap nak-M.Ö. 2. ve 1.Bin Hitit Mimarisinin Özellikleri”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.485
115
Troia VI-VII dönemi oldukça görkemli bir mimariye ve kent planlamas na sahipti. Kent, güçlendirilmi devasa bir sur ile çevriliydi Özellikle kale ve savunma duvar sistemi ta üzerine kerpiç üstyap , kullan m Anadolu’ya özgüydü. Yakla k olarak MÖ 14 -13. yüzy la, Son Tunç Ça na tarihlenen Troia VI kent suru bastiyonlarla güçlendirilmi ti. Kente surlar n içine aç lan Anadoluya özgü bir kap dan giriliyordu. Troia VI ve VIIa döneminde yerle mede Anadolu ve Ege kökenli etkiler görülür. Yerle menin kale ve A a ehir olarak ayr lmas , Anadolu ve Yak ndo u'da gözlemlenen yerle im ekline uyar. Savunma duvar ve koruma amaçl öne konmu kule eklentileri Hitit etkisini gösterir. Hitit metinlerinden bilinen Wilusa’n n Troya oldu u anla lm t r. Troia'da imdiye kadar bulunan tek yaz l kaynak, çift d bükeyli üzerinde Luvi dilinde hiyerogliflerin bulundu u bir tunç mühürdür204. MÖ 12. yüzy la Troia VIIb dönemine tarihlenen bu mühürlerin benzerlerini, MÖ 13. yüzy lda Hitit imparatorluk Dönemi'nde kullan ld görmekteyiz.
Kap lar n güçlü kulelerle iki yandan korunmas Suriye etkisi gösterir, buna kar l k parabol biçimli kemer Hitit yarat c l d r. Bir tek düz, ya da yanyana duran iki kanall merdiven dö emleri de Hititler'e özgü bir yap ö esidir, çünkü Kuzey Suriye'de, dördül ya da dikdörtgen bir çekirdek çevresinde dönen dört kanall , Anadolu'da imdiye dek hiç bir yerde rastlamad m z türde bir merdiven ba ta gelmektedir. Alçak sekili büyük pencerelerin uygulanmas ve bu pencerelerin tap na n avlusuna dönük olmay p d ar ya aç l r ve kült odalar n n her yönden k alan odalar na kült heykellerinin yerle tirilmesinde de oldu u gibi, Hititler'in ayd nl k, ferah ortamlar sevdi ini ifade eder. Bu özellik için Önasya'da ba ka hiç bir yerde ko ut bir örnek yoktur. Bu ça larda tüm kom u kültürlerde yuvarlak ayaklar (sütun) kullan lmas na ra men (Miken, Troya, Kuzey Suriye, M s r), Hititler ya bunu hiç tan mam lard r, ya da kendi yap lar na aktarmam lard r, çünkü imdiye dek Hitit kültür çevresinde bunun hiç bir örne inin bulunmamas ,
204 BECKS, Ralf, “Troia Son Tunç Ça ”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.75
116
rastlant sal bir olay de ildir. Hititler'de dayanma ayaklar n n ba l ca biçimleri, tahta, ta , ya da kerpiç, dikdörtgen kesitli ayaklard r205. Hititlerin mimari ilk örnekleri Kültepe-Kani 'de ortaya ç kar lan an tsal saray ve tap nak mimarisi geli erek mparatorluk Dönemi'nde plan ve teknik aç dan en özgün eklini bulur. Kutsal sayd klar su ve kültü ile ilgili olarak su toplama havuzlar veya göletler de Anadolu'da ilk kez Hititler taraf ndan gerçekle tirilir. Eflatunp nar Kutsal Havuzu, gür bir p nar n kayna na kuruludur. Hattu ili I ve Mur ili I zaman na Kuzey Suriye'nin ilk kez al nmas Kuzey Suriye'nin doru a eri mi olan mimarl n tan malar n sa lam t r206. Ancak Hititler mimarini kendine özgü bir biçimde geli tirmi lerdir.
MÖ 1600 dolaylar nda Hitit Krall 'n n kurulmas yla yap larda da birtak m yenilikler gözlemlenmektedir. Savunma yap lar nda yenilikler görülmekte, Ali ar'da daha çok önce, yanyana dizilmi , çok hafif kar l kl kayd r lm , düzenli aral klarla burçlarla desteklenmi sand k duvarlardan olu mu an tsal bir duvar sistemi ortaya ç km t . Bu yap ya Konya Karahöyük'de ve Korucutepe'de daha belirginle mi olarak rastlanmaktad r; Hitit Krall 'n n tipik sand k duvar sisteminin tüm ö elerinin temel çizgilerinin kuruldu u görülüyor. Hattu a merkezi bir yönetim sisteminin ba kenti olarak mimarl k ve sanat yarat c l n n odak noktas d r207. Burada, hem i levleri aç s ndan (savunma sistemleri, tap nak, saray) hem de yap tekni i ve kurulu u aç s ndan (duvar yap s n n yap sal ve biçimsel kurulu u), yap sanat n n en etkileyici örneklerine rastlan r.
Hititler'in özel bir çat biçimi de yaratt klar anla l yor. Mazgal di i ya da korkuluktan yoksun, d ar ya do ru ç k nt l yass çat . Do u'nun öteki bölgelerinde mazgal di inin yayg n olarak kullan ld bilinmektedir. Hitit kült odas ne Kuzey'in uzun odas na, ne de Assur'un k r k eksenli, dar kenar nda pencere olmayan odas na benzemektedir208.
205 NAUMANN, Rudolf, “Eski Anadolu Mimarl ”, T.T.K., Ankara, 1991, s. 504-505 206 NAUMANN, Rudolf, “Eski Anadolu Mimarl ”, T.T.K., Ankara, 1991, s. 503 207 SCHIRMER, Wulf, “Hitit Mimarl ”, Arkeoloji ve Sanat Yay nlar , stanbul, 1982, s. 8-9 208 NAUMANN, Rudolf, a.g.e., Ankara, 1991, s. 506
117
Hitit mimarl yüzy llar boyu devam etmi ve antik ça askeri mimarl n n taban n olu turmu tur. Do u ve Bat Akdeniz ehirlerinde bulunan geçitli surlar n kökeninin Anadolu Hitit mimarl ndan kaynakland yap lan kaz lara göre anla lmaktad r. Ayr ca bu tür surlara Kuzey Suriye Geç Hitit ehirlerinden Kargam ve Zincirli’den ba ka Filistin’de Demir Ça nda rastlanmaktad r. Bunlar n Hititler taraf ndan Suriye’ye getirildi i ve buradan daha güneye geçti i kabul edilmektedir. Hititlere özgü olan geçitli surlar n ve avlulu ehir kap lar n n daha sonra Hellenistik ça da da özellikle Akdeniz ehirlerinin surlar nda uygulanm oldu unu görmekteyiz. Bizans’ ve sonralar stanbul’u koruyan iç içe iki sur çemberinden ve aralar nda hendeklerden olu an sisteminin Hitit ba kenti Hattu a surlar yla büyük benzerlik gösterdi i görülür209. Geç Hitit Ça saray yap lar nda uygulanm olan Bit-Hilani uygulamas n Karaman Bizans dönemi bazilikalar n n cephelerinde görülmektedir. Karada – Binbirkilise, De le örenindeki büyük kilisenin cephesinde iki yanda kuleler, arkas nda üç nef yer almaktad r. Alacahan’ n do u bazilikas nda da ayn cephe mimarisi uygulanm t r. Osmanl cami mimarl nda Bit-Hilani plan n n paralellerini izleyebiliyoruz. Örne in Sultan II. Mahmut’un yapt rd Nusretiye Camisinin iki katl bir evi an msatan cephesinde bu plan türü ortaya ç kmaktad r. 19. yüzy la tarihlenen Dolmabahçe ve Ortaköy Camilerinin ön cephelerindeki giri ve hünkâr mahfili birimleri de bu plan emas na paralelli i ile dikkat çekmektedir. Bütün Hitit ehirlerinde ortak olan bu sur sistemi, alt yap -temeller, büyük kiklopik ta lardan harç kullan lmadan ço unluk «sand k duvar» tekni inde örülmü tür. M.Ö. 2. bin y l nda Anadolu Hitit surlar nda saptanm olan sand k duvar prensibinde yap m, antik mimarl k tarihinde özel bir yer almaktad r. Bu duvar örgüsünde esas prensip olarak d ve iç yüzeyde iri moloz ta lar ndan veya daha büyük boy ta lardan temel ve temel üstü duvarlar örülmekte ve bunlar belirli aral klarla dikey iç duvarlarla ba lanmaktad r. Bu tip surlar n en eski örne ine Ali ar höyü ün Hitit
209 DARGA, A. Muhibbe, “Hitit Sanat ”, Akbank Kültür ve Sanat Kitaplar , stanbul, 1992, s. 351-352
118
katlar nda Karahöyük (Konya), Tilmen höyük ve geli mi örneklerine de Hattu a 'da rastlanmaktad r. Ad geçen bu ehirlerden ba ka, Alaca Höyük ve Mersin - Yümüktepe (So uksu tepe), Korucutepe (Keban), Hitit katlar nda meydana ç kar lan ehir savunmas da geli mi tipte sand k duvar tarz nda in a edilmi tir. lginç olan yön, Hititlere özgü bu yap tipinin orta Anadolu s n rlar n a arak Toroslar n güneyinde kalan Kilikya ve G.Do u Anadolu'ya dahi s zmas ve buradaki ehir surlar nda da uygulanm olmas d r. M.Ö. 2. bin y l nda kuzey Suriye krall klar na ait ehirlerde, Tilmenhöyük d nda ve M.Ö. bin y l nda geç Hitit ça prensliklerinin merkezlerinde ise bu tip 2. bin y l nda yap ma rastlanmamaktad r210. Milet'in son Miken yerle im evresine ait surlar düzenli aral klarla ç kma yapan, dörtgen bastiyonlar ve olas sand k duvarlar yla Miken tipinden çok Anadolu, Hitit tipini göstermektedir. Milet'teki MÖ 13. yüzy la tarihlenen Miken oda mezarlar nda bulunan ölü arma anlar aras nda Hitit k l çlar saptanm t r. MÖ 1200 y llar na tarihlenen yerel Milet üretimi bir Miken krater parças nda MÖ 13. yüzy l n ortalar ndan itibaren Hitit tanr ve Büyük Kral betimlerinde görülen boynuzlu taç resmedilmi tir. Krater parças n n sa kenar nda yer alan ku ba olas l kla bir Luwi hiyeroglifine aittir211. Kesin olan bir Hitit tanr s n ya da Büyük Kral 'n yans tan ve Milet'te üretilmi bir Miken kraterinin Hitit etkilerini yans tt d r. Kaz ve yüzey buluntular , Hititlerin belirli bir ehircilik anlay ve imar plân uygulayarak ehirler kurduklar izlenimi vermektedir, iskân için seçilen yerlerin ya amaya elveri li oldu u kadar Bo azköy-Hattu a gibi askeri ve stratejik yönden önemli mevkilerde olmas na da dikkat edilmi tir212. Teraslama yöntemini kullanarak yerle im olu turulmu , co rafyan n zorlay c etkisini azalt p güvenli in sa lanmas amaçlanm t r.
210 DARGA, A. Muhibbe, “Hitit Mimarl /1 Yap Sanat Arkeolojik ve Filolojik Veriler”, stanbul, 1985, s. 28 211 N EME ER, Wolf-Dietrich, “Hattu a ve Ahhiyava Aras ndaki Millavanda/Milet Sorunu- Bat Anadolu’da Miken Yunanistan’ n n Politik ve Kültürel Rolü”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.522 212 DARGA, A. Muhibbe, a.g.e., stanbul, 1985, s. 29
119
SONUÇ
Arkeolojik ve antropolojik veriler do rultusunda Hititlerin Kuzeyden, Kafkasya üzerinden Anadolu’ya giri yapm oldu u kesin olarak saptanamamakla birlikte bu sonuca varmaktay z. leride yap lacak daha kapsaml bilimsel kaz lar n sonucunda ortaya ç kacak arkeolojik veriler ba lam nda daha somut sonuçlar elde edilebilece i dü üncesindeyiz. Çe itli yaz l belgelerde geçen isim, tanr adlar ve dini terimlerden bilgi sahibi oldu umuz Hititlerin, MÖ 2 binde Anadolu’da varl k gösterdikleri anla lmakla beraber, kulland klar dilin, Hint-Avrupa dil grubuna ait olmas ve bu dil grubunun da kuzeyden Kafkasya’dan Anadolu ‘ya girmesi bu kavmin geli co rafyas n göstermektedir. Hint- Avrupa dil toplulu undan olan Hititler M.Ö. 2200-2000 tarihlerinde Anadolu'ya gelmeye ba lam lar ve M.Ö. 2000-1700 tarihleri aras nda Hatti, Hurri, Ka ka gibi yerli beyliklerle siyasi ili kiler ya am lard r. Bu çeki meler sonucunda devlet kurma yoluna girmi lerdir. Hititler Anadolu’da bulunan yerli ve göçmen Hint-Avrupal kavimleri siyasi bir birlik alt nda toplayarak, yay lmac bir politika izlemi , ticaret yollar n n denetimlerini ele geçirmesiyle güçlü bir imparatorluk haline dönü mü tür. Hititlerin varl n sürdürdü ü M.Ö. 2. binde çevre kültürlerle birçok alanda etkile imi olmu tur. Çal mam z n 2.bölümünde ayr nt l olarak anlatmaya çal t m z bu etki ve etkile imler genel olarak u ekildedir: Hint-Avrupa dil ailesi Türkçe, Macarca ve Fince gibi Ural-Altay ve Arapça- branice-Aramice gibi Sami dil gruplar n n d ndaki tüm dilleri içerir. Hititçe bu ailenin bilinen en eski üyesidir ve tüm di erleri gibi kullan lmad için "ölü diller" olarak nitelenen Anadolu Dilleri Grubu içinde yer al r. Bu dilin MÖ 2. biny ldaki akrabalar Luvice, Palaca ve Hiyeroglif Luvicesi (Do u Luvice); MÖ 1. biny lda ise Lykia, Lidya dili ve Sidece gibi yerel Pamfilya dilleridir. Anadolu Dilleri Grubu d nda olmakla beraber, Hititçe'nin di er "ölü" akrabalar Latince ve Eski Yunanca'd r. Hattice ve Anadolu'nun güneydo usu, Kuzey Suriye ve kuzey Mezopotamya'da konu ulan Hurri dili, modern
120
akrabalar aç s ndan Kafkas dillerine yak nl k gösterirler. Bu dilleri konu anlarla Hint-Avrupal lar aras nda dinsel, kültürel ve siyasal her türlü ili ki ve do al olarak etkile im olmu tur. Hitit Ça nda Anadolu’da, ba l ca üç Hint-Avrupa dili konu uluyordu. Bunlar Ne i, Luwi ve Pala dilleriydi. Anadolu'daki Asur Ticaret Koloni Devrinin en önemli merkezi olan Kani ve Hitit diline ad n veren, ilk Hitit ba kenti Ne a ayn ehrin adlar d r. Ne a'n n bugün de, Kültepe ve Karahöyük olmak üzere, ki farkl ad vard r. Hititler kendi dillerine bu ehrin ad na göre ni- i-li, na- i-li, na-e -um-ni-li, yani "Ne aca" demi lerdir. MÖ 1600'lere ya da bundan k sa bir zaman önce Hattu a ile Anadolu'nun kuzey k y lar aras nda kalan bölgede bir ba ka dil daha konu ulurdu. Bu dil Protohattice de denilen Hint-Avrupa dili olmayan bir yap dad r. Hattice olas l kla Hint-Avrupa kökenli Anadolular' n buraya gelmesinden önce Anadolu'da konu ulan dildir. Hattice Kuzey Anadolu'da konu ulan Palaca ve Hititçe'yi etkilemi tir. Yaz l belgelerden Hititlerin di er kültürlerden ne kadar etkilendiklerini anlamaktay z. Din alan nda, buna ba l olarak mitolojik yaz n türünde, özellikle Anadolu'nun güneydo usu ile Kuzey Suriye bölgesinde ya ayan Hurri toplumunun arac l sayesinde Mezopotamya’dan pek çok unsur Hititlere aktar lm t r. Anadolu'yu Hititler Dönemi'nde Mezopotamya'ya ba l k lan en önemli etken, Hattu a'da Eski Krall k Dönemi'nden beri kullan lmaya ba lanm olan "Çivi Yaz s "d r. Hititler Mezopotamya'n n o denli etkisinde kalm lard r ki kendi çivi yaz lar nda Akkadça ve Sümerce yaz i aretlerini olduklar gibi kullanm lard r. Hitit imparatorlu u çok uluslu bir kültüre sahipti ve farkl gelenek ö elerini özümsemi ti. Hitit tören uygulamalar Hititçe yaz lm t r; ancak rezitation, ilahiler ve yakar lar türünde tüm ya da parçalar halinde ele geçen, ba ka dilde yaz lm metinler de bulunmaktad r. Kullan lan diller Hattice Palaca, Luwice, Hurrice ve Babilce'dir. Hattice ve Palaca yaz lm belgeler Eski Hitit kültüne aittir ve Orta Anadolu'nun kuzeyine özgü geleneklere dayan rlar. Koloni Ça 'nda Anadolu'da ya ayan Hititler kendi tanr lar yan nda Hatti, Hurri, Luwi ve hatta Asur tanr lar n da benimsemi ler, kar la t klar kültürlerden etkilenmi lerdir. Hitit Pantheonu’ndaki ba l ca tanr lar Hatti
121
dininden al nm t . Hitit Devleti'nin federal düzende olmas onun din konusunda ho görülü bir davran ta bulunmas n gerekli k lm t r. Hititler Anadolu'da daha sonra Hellen ve Roma ça lar nda gördü ümüz synkretism yöntemine, yani yabanc dinleri birbirleriyle kayna t rma tutumuna ba vurarak inanç dünyas n federatif bir anlay içerisinde bütünlü e ula t rman n yolunu bulmu tur. Hatti, Luwi, Pala, Hurri ve Mezopotamya kökenli tanr lar ba ka ba ka adlarla an lmalar na ra men birbirlerine ko ut tiplerden olu maktad rlar. Din politikas nda sadece ho görüye ve krall k ç karlar na dayal bir yol izleniyordu. Ancak bu ç karc yakla m, sonunda Hitit dininin III.Hattu ili (M.Ö. 1275-1250) dönemlerinde Hurrile mesine neden oldu. Hattu a, Hitit mparatorlu u'nun hem idari ba kenti, hem de ülkenin dini merkeziydi. Hitit yaz l kaynaklar nda Hattu a ülkesinden "bin tanr l ülke" olarak söz edilir. Hititler di er ülkelerin, özellikle de yendikleri kom ular n n tanr lar n k zd r p gazaplar na u ramaktansa, arma an ve dualarla sayg lar n dile getirip onlar n kendi tanr lar aras na katmay ye liyorlard . Hitit Devleti'nin panteonu Anadolu ve Suriye ehirlerinin çe itli yerel panteonlar n n zamanla bir araya getirilip bütünle tirilmesinden olu mu tur. Hitit mparatorlu unun çökü ünden sonra baz kültler ve mitoslar söz konusu devri izleyen devletler taraf ndan (Luwi) ya at lm t r. Frigya'da tanr lar n adlar n n de i mesine kar n, Frig kisvesinde pek çok eski kültün ve kült yerinin kullan m sürmü tür. Yunan ve Roma panteonundaki tanr ve tanr çalar n kökenleri de Hititlere dayanmaktad r. Karaci er fal ve Hititlere özgü ku lar inceleyerek yap lan kehanet yönteminin, ba ka dini uygulamalarla birlikte, MÖ 1. binde Klasik Dünya taraf benimsendi i de hemen hemen kesinlik kazanm t r. Hitit törenlerinde atletik yar malar n bulunmas n , Grek-Miken dünyas yla Hititleri ba layan bir ö e eklinde yorumlanabilir. Hititler, mitoloji, din, sanat, at yeti tirme gibi birçok alanlar nda Hurri kültüründen yo un biçimde etkilenmi ler, Sümer ve Akkad uygarl klar n belirli bir ölçüde de olsa Hurrilerin arac l ile tan m lard r. En çarp c Hurri etkinli i, Hitit prenslerinin Hurrice adlar almalar ile ortaya ç kar. Hitit mitolojisi
122
de büyük ölçüde Hatti ve Hurri etkisinde kalm , ayr ca Mezopotamya kaynaklar ndan da esinlenmi tir. Hitit metinlerinde geçen, tanr ve ah s isimlerinin Hattice özellikler içeriyor olmas Hattu a'da ortaya ç kanlan Hitit metinlerinde geçen kült ehirlerinin Hattice isimleri ya da Hatti tanr lar na atfedilen bir grup eski Hititçe dua metni, Hattili alt tabakan n, Hatti'nin Son Tunç Ça nüfusu üzerindeki etkisini göstermektedir. Orta Anadolu'daki Hurri az nl , Güneydo ulu, Do u Anadolulu ve güneyde Kilikia'l Hurriler ile akrabayd . Tarihi metinlerde önce Hititlerin dü man olarak ortaya ç kan bu etnik grup muhtemelen Eski Hitit Krall Dönemi'nden itibaren Hitit edebiyat ve dininin geli mesinde çok etkili olmu tur. Anadolu'da geleneksel mühür biçimi, damga mühürdür. Kil tabletler üzerinde yuvarlanarak, izi aktar lan silindir mühür Mezopotamya kökenlidir ve Anadolu'ya M.Ö. II. biny l ba lar nda, 19. ve 18. yüzy llarda Asur'lu tüccarlar taraf ndan getirilmi tir. Hitit mühürcülü ünde en yayg n olarak kullan lan form, ço unlukta çe itli ta cinslerinden yap lan, her iki yüzü d bükey, ekseni boyunca sap geçirmek üzere delinmi , kenarlar yivli, kurs biçimli mühürlerdir. Dü me mühürler, Hitit mparatorlu unun y k l ndan sonra da kullan lmaya devam eden mühür tipidir.
Kanun koyucu, cezan n anlam n n, ayn zarara ba kas n n da u ramas de il, hak sahibinin u rad zarar n giderilmesi oldu unu anlarsa, k sasa k sas ilkesi yerine «eski durumuna getirme» ve «yerine koyma» ilkelerini benimser. Talion hükümleri, belki korkutucu veya cayd r c d r. Birinin evini yakan n da evinin yak lmas , iki ki inin evsiz kalmas hakl ya bir ey sa lamad n gösterir. Hitit kanunlar nda ise fayda sa lamak amac ile suçun cezas tazminat ile ödenirdi. ölüm cezalar s n rl olup, bedeni sakatlama cezalar ise sadece kölelere verilebiliyordu. Mezopotamya yasalar ile Hitit yasa maddeleri kar la t r ld nda, baz konularda bir etkinin varl görülür. Bu benzerlikleri öylece s ralayabiliriz:
1) E nunna ve Urnammu yasalar da k sasa k sas ilkesini kabul etmezler. Bunlarda da bedeni sakatlamalar için gümü ile tazminat ödeme cezas vard r. E nunna yasalar n n içerik bak m ndan Hitit yasalar ile daha büyük
123
benzerlik gösterdi ini baz ara t rmac lar iddia etmektedirler.
2)Hitit yasalar nda 29 ve 30 ilke olarak Hammurabi Kodex'inde 160 ve 159 ile uygunluk göstermektedir. Bu maddeler hat rlanaca üzere sözlenmi bir k z n ailesi taraf ndan erke e verilmemesi durumunda ödemi oldu u ba l n (ku ata = TIRHATUM) iki misli geriye ödenmesi, erke in vazgeçmesi durumunda ise, ba l geriye talep etme hakk bulunmad konusundad r. Hammurabi kodexinde de arka arkaya iki madde lafzen ve ruhen bunlar n e idir. Bu maddelerin direkt bir al nt oldu una inanan ara t r c lar bulunmaktad r ki, kan m zca hakl olmalar büyük bir olas l kt r.
3)Hitit yasalar nda, kölelerin kaçmas durumunda yakalayana mükafat ödenmesi ile ilgili 22 ve bunu izleyen yine ayn konuda hükümler içeren 23 ve 24 içerik bak m ndan Hammurabi Kodex'inin 16-19 ve Lipit-î tar kodex'inin 12-14 maddelerine benzerlikler göze çarpmaktad r
4)Hititlerde köle ve hürlerin evlenmelerine müsaade edilmi tir. Hammurabi Kodex'inde de 175 ve 176 ayn konuya hasredilmi olup, bu gibi karma evliliklerden do acak çocuklar n hür olaca n belirtmektedir. Ölüm halinde ise, kölenin de ortak mülkiyetin bir k sm n n varisi olaca anla lmaktad r.
5)Hitit yasalar nda Aç k arazide bulunan bir cesedin ölümünden yak n bir yerle im halk n n sorumlu tutulaca bildirilen madde ile Kodex Hammurabi'nin faili bulunamayan h rs zl k suçu için en yak n yerle imin sorumlu tutulaca n bildiren 23'ü aras nda prensip aç s ndan benzerlik görülmektedir.
6)Yasa maddelerinde olmamakla beraber, yasa hükmünde bir talimatname metninde, kral n hizmetkârlar n n nas l davranacaklar saptan rken, bir hizmetkâr n suçlu olup olmad n anlamak için «nehir s namas na» ba vurulmaktad r. Bu s namada nehre at lan ki i nehir taraf ndan al n rsa, yani bo ulursa suçludur, sa kal rsa, suçsuzdur. Bu s nama Hammurabi kanunlar nda da geçerli olan bir usüldür. Hitit kanunlar nda, özel hukuk ve ceza hukuku ile ilgili maddeler ço unlu u olu turur. Aile ve evlenme hukuku ön plandad r. Aile yap s t pk Roma
124
hukukunda oldu u gibi babaerkil düzene ba l d r. Memurlar Hitit idare sisteminin en mühim ve yayg n, say ca da en fazla olan yürütücüleriydi. Memuriyet sadece mülkî idarede de il, din ve askerî i lerde de söz konusuydu. Memuriyetlerin pek ço u Hititlerin icad de ildir; memuriyet isimlerinin pek ço u yabanc kökenli ve Asur Ticaret Kolonileri Ça 'ndaki yerli beylerden, Hurrilerden, Babil, Ugarit ve hatta M s r'dan al nm t r. Hitit ya am nda kad na verilen de er, sosyal statü, idari ve benzeri haklar kanunlarla da güvence alt na al nm t . Do u kültürlerinde görünmeyen bu durum Hititlerin o dönemde kad na verdi i önemi göstermesi aç s ndan önemlidir. Mezopotamya ve çevresinde görülmeyen kad na sayg n n yan nda Hititlerde kad n n da i hayat na dahil edilmesi hür kad nlar n, çe itli alanlarda özellikle ticaret i lerinde erkek gibi çal t klar n ö reniyoruz. Kraliçelerin ah slar na ait, Tavananna unvanl mühürleri de bu kuvvetli ve ba ms z mevkilerinin aç k kan t d r. Kraliçelerin, kral n birçok idari, siyasi, dini gibi konularda görevlerini payla t gibi, bu hür kad nlar da e lerine ve ailesine katk da bulunuyor hatta tek ba lar na bile çe itli faaliyetlerde bulunuyorlard . Kaya an tlar , kabartmal çanak çömlek ve mühürlerdeki kad n figürleri daha çok tanr sal betimleri ve soylu kad n , kraliçeyi yans t r. mparatorluk döneminde kullan lan sava arabalar ile M.Ö. 15. yüzy lda, Suriye'de büyük bir devlet kurmay ba ard lar. Atl sava arabas bu dönemde yeni bir geli me olup, bunun için at yeti tirmek ve e itmek zorunlu u vard . Hattu a Krallar n n, devlet ar ivinde bulunan çivi yaz l tabletlerden biri, Mitannili bir at yeti tirme uzman taraf ndan yap lan "atlar n e itimi" nden söz etmektedir. Bu metinde verilen bilgiler, modern ngiliz at yeti tirme yöntemlerine çok benzemektedir. Hitit Krall , yakla k be yüz y ll k tarihi boyunca, do rudan sosyo- ekonomik yans malar olan birkaç yap sal de i iklikten geçmi tir. Yar özerk alt krall klar yaratmas ve bunlar kendine ba lamas sayesinde, her ne kadar politik örgütlenmesi federe bir devlet yap s na ait unsurlar içerse de, özellikle Yeni Krall k Dönemi'nde asl nda bütün ülke ve kaynaklar n n resmen krala ait oldu u haraca dayal bir feodal devlet yarat lm t r. Yakla k iki yüzy l süren
125
Eski Hitit Krall , yerel devletlerin s k s k zorla birle tirildi i ve krall k s n rlar n n bat da ç Anadolu'nun ötesine ve Güneydo u Anadolu'da F rat Havzas 'na kadar geni ledi i ba lang ç evresini de içine almaktad r. Hitit imparatorluk Ça 'nda kral n yetkileri ve otoritesi yak ndo u ve M s r'dan etkisinde kalarak geni letilmi tir. Hitit toplumunun mülk ve üretim haklar na göre bu üç s n fa bölünmesi, baz farklar bulunmakla birlikte Eski Babil toplumundaki awilu, mu kenu ve wardu s n flar yla kar la t r labilir. M.S. 11. yüzy lda Bizans mparatorlu u'nda var olan t mar sisteminin içeri i ve uygulanmas , Hititlerde oldu undan çok farkl de ildi. mparatorlar, seçkinlere miras yoluyla intikal eden büyük t marlar da tm ve bu durum feodalizme ve s radan çiftçilerin statüsünün serflere indirgenmesine neden olmu tur. Daha küçük t marlar ise geçim sa lama arac olarak, orduya ve dü ük mevkili memurlara verilmi tir. Selçuklular n fethettikleri yerlerde de topraklar n sahibi devlet olmu ve daha önce Bizans aristokrasisinin sahip oldu u ah s topraklar feshedilmi tir. Hitit döneminden beri hemen hemen de i meyen, hizmet kar l nda toprak ba lar yap lmas modeli, Osmanl t mar sisteminde de devam etmi tir. Ticari sistemde topra a di er mallar gibi fiyat biçilmi , al n p sat lm ve miras olarak b rak labilmi tir. Hitit döneminden beri ahsa ait topraklara uygulanan bu sistem, günümüzde de devam etmektedir. Hitit tap naklar , Mezopotamya'da oldu u gibi, mal dola m ile depolama i lerinin bir arada yürütüldü ü önemli bir ekonomik i levi üstlenmi lerdi.
Hititlerin Anadolu’da varl klar ndan önceki beylikler dönemi sanat büyük ölçüde Hatti gelene ine ba l olarak geli en bir sanat olmu tur. Hatti döneminin sonunda çömlekçi çark n n ke fi, vazoculuk sanat n n birden büyük bir ilerleme yapmas n sa lam t r. Beylikler döneminin özelliklerinden biri çok renkli bir keramik türünün ortaya ç kmas d r. Bunun nedeni, Anadolu’ya yeni gelen Hint-Avrupal halklar n Mezopotamya dünyas ile yak n ili kiler kurmas ve orada gözde olan çok renkli keramik sanat n n etkisine girmesi olmal d r. Hititlerdeki kabartma sanat nda Hurri ve Babil etkileri aranm olsa da, üslup incelendi inde ve o dönemde çevre kültürlede ça da
126
yap tlar n bulunamamas , onlar n kendine özgü geli en bir sanat olu turduklar gözlemlenir. Kabartmalarda genelde erkek figürleri ba ve belden a a s profil, gövdenin üst k sm cepheden gösterilirken, tanr çalar tümüyle profilden i lenir. Figürlerin profilden verilmesi M s r etkisidir. Dua ve sayg dirsekten k vr larak uzat lan yumrukla ifade edilir. Eflatunp nar An t 'nda ise tanr ve tanr çalar tümüyle cepheden gösterilmi tir. Özetle Hitit sanat , büyük bir imparatorlu un kazan mlar ile zenginle mi , Anadolu d ndaki uygarl klarda benzeri bulunmayan özgün bir sanatt r. Eski Hitit Krall k Ça nda Hatti ve Kuzey Suriye’den gelen sanat ak mlar , sonra Hitit karakteristik sanat çizgilerini ve biçeminin doru a ula mas n sa lam t r. Assur Ticaret Kolonileri Ça 'n n özellikle Orta Anadolu'da olu turdu u çok renkli yüksek sanat gelene i, Hitit çömlekçili ini de etkiler. Geç Uruk Ça 'na ait alabaster bir kült vazosu üzerinde görülen Tanr ça nanna ile Dumuzi'nin 'Kutsal Evlenme - Hieros Gamos' sahnesi, Hitit çömlekçili inde Bitik ve nand k amphoralar nda da görülmekedir. Hattu a, Alacahöyük, Ma at Höyük, Ortaköy ve Ku akl gibi merkezlerde üretilip kullan lan ve moda olan çanak çömlek biçimleri Hititlerin siyasi etkisi alt ndaki kom u bölgeler olan I uva Ülkesi'nde Korucutepe, Nor untepe, Kizzuvatna Ülkesi'nde Gözlükule gibi merkezlerde de kar m za ç karak Hitit sanat n n etki alan n anlamam za yard mc olur. Hitit ça n n geç evresinde bo a protomlar veya gövdeleri kabartma bo a ba lar , plastik bo a figürleri, s ralar halinde birbirlerini izlemektedir. Hareket halindeki bo alar frizi Eski Hitit Ça 'n n kabartmal vazolar frizlerinin ilk örnekleridir. Kült objeleri aras nda antropomorfik kil içki kaplar da önemli bir yer tutmaktad r. Yerli sanatkârlar Hitit üslubunda haz rlad klar kil kült objelerinde Eski Mezopotamya gelene inin Anadolu'da ya amas n sa lam lard r. Geç Hitit ça yap tlar n n ortaya ç kar ld Kuzey Suriye’de, M s r-Fenike biçeminin temsilcisi Nimrud kökenli fildi i kad n figürlerinde de varolan Arkaik gülümsemenin do udaki büyük sanat merkezlerinden do u Akdeniz limanlar üzerinden denizden, Girit, Rodos, Samos yoluyla yonya ve k ta Yunanistan sanat na aktar lm oldu u anla lm t r. Anadolu’da 2.biny l ba lar ndan beri insan ve fantastik
127
yarat klar n yüzlerine i lenen yapay gülümsemeyle canland r lan patetik ifade, ancak 1. biny l ortalar na do ru Bat Helen dünyas nda Do u’nun esin ve etkileriyle insan yüzlerinde varolabilmi tir. Bir ba ka örnek de “diz ko usu” motifidir. Geç Hitit merkezlerinde bu betimlemeyi, hayvanlar zapteden kahraman, tanr sal aslan ve bo alar tutan cin ve ba ka deyimle ku ba l demonlarda gözlüyoruz. Arkaik Yunan döneminin tap nak ve hazine yap lar n n frontonlar ortas nda ve kö e akroterlerinde Gorgon’lar n ayn diz ko usu pozisyonunda biçimlendi i belirgindir. Babil sanat ndan esinlenerek geli tirilmi baz figürsel bezemeler Hitit sanat nda yeni bir anlam kazanm t r. Frig Kültüründen tan d m z eserlerde Asur, Urartu, ran ve Kuzey Suriye'deki Geç Hitit Devletleri'nin etkileri gözlenmekte olup, Yunanistan'a kadar Anadolu'dan mitler ve simgeler de ula m t r. Mykenai'deki ünlü Aslanl Kap 'da kabartma aslan betimleri olas l kla Hattu a'n n Aslanl Kap s 'ndan esinlenerek yap lm lard r. Böylece Hititler'in Bat Anadolu'da Millavanda/Milet üzerinden Avrupa'n n ilk geli kin kültürü olan Miken kültürünü bir hayli etkilemi oldu u anla lmaktad r. Olympia'da bulunmu , üslup aç s ndan Geç Hitit sanat yla ilintili olan kabartmal tunç eser parçalar , Kuzey Suriye-Geç Hitit kökenli adak e yalar n n, Yunanistan'a kadar ula t klar n göstermektedir.
Hitit mimarisi, farkl kültür unsurlar n kendine özgü bir geli im içinde yorumlayarak geli mi tir. Bu mimarl n kökenleri Anadolu yap geleneklerine dayan r ve en geç MÖ 3. binde, lk Tunç Ça 'nda belirgin biçimini alm t r. Çevre kültürlerden etkile im mimari alanda daha s n rl d r. Hitit yap tarz n n kökleri MÖ 2. binde Hitit imparatorlu unun olu tu u Orta Anadolu'da ve Toroslar' n do usunda, öte yandan da Kuzey Suriye'de yatmaktad r. Ancak MÖ 2. binin ikinci yar s nda yap tekni i, konstrüksiyonu ve yap tipleri aç s ndan Ege ve Mezopotamya'da görülen baz özellikler de ortaya ç kar. Ali ar, Alaca Höyük ve Bo azköy'de sur duvarlar n n alt ndan geçen ve yalanc tonoz tekni inde örülmü tünelimsi geçitlere rastlan r. Bu geçitlere potern ad verilir. Söz konusu poternler Anadolu d nda, Suriye'de Hitit mparatorlu una ba ml Ras amra'da (Ugarit) ve yukar da da de inildi i
128
gibi, Ege Uygarl çerçevesinde ele al nan Miken mimarisinde, örne in Peloponnes’te Tiryns’te rastlanmaktad r. Subasmanlar n n yap m nda ta n, bunlar n üzerinde yükselen duvarlar n yap m nda ise kerpicin kullan lmas gibi kal c malzeme ile geçici malzeme bir ara olmas , bu tür duvar yap m n n Eski Önasya mimarisinde yayg n olarak uygulanmas dikkat çekicidir. Korunmas için, kerpiç üzerine d kabuk olarak ta tan ortostatlar yerle tirilmi tir. I. biny l ba nda, Kuzey Suriye yerel özellikleri, Hitit ve Arami özellikleri ile kar arak, mimarl k ve yap heykelcili i alan nda k sa süreli de i ik bir kültür do mu tur. Do uda F rat'a, güneyde Hama'ya, kuzeyde Malatya'ya, bat da Karatepe ve Göllüda 'a dek "Geç Hitit Sanat " denilen bir kültürün yay ld görülür. Sütun ve hayvan biçimli altl k öylesine önemli bir geli im geçirmi tir ki, sonunda Ion- Aeolia mimarl n yo un bir biçimde etkilemi tir. Yine bir Hitit özelli i olan alçak sekili pencereler de çok ender olarak, ba lang çtaki yap lara uygulanm t r. Saray yap lar nda görülen bir Hitit yap biçimi olan Hilammar (öngeçit) geç Hitit ehirlerinde ve Kuzey Suriye’de ilgi görmü tür. Frig hâkimiyet bölgesinin olu mas yla birlikte bat da Ege'den son derece etkilenen bir mimari ortaya ç kmaktad r. Ancak güneybat da yer alan Konya Bölgesi'nde Hitit kültürünün baz ö elerinin d a vuruldu u gözlemlenmektedir. Do u Anadolu'da Urartu Devleti eski Hitit hakimiyet bölgesinin d na ta an ve son derece kendine özgü bir kültür geli tirmektedir. Urartu mimarisi Hitit mimarisi ile çok az benze ir. Hattu a ve Miken Yunanistan' aras nda ili ki ve al veri ile birlikte etkile im de mevcuttu. Miken kalelerinin kiklopik surlar olas l kla Hitit örneklerinden etkilenilerek yap lm lard r. Bu etkilenmeyi, özellikle Tiryns'deki poternlerden ve a a kaledeki sand k duvar anla lmaktad r. Ayr ca di er benzerlikleri yalanc tonozlar n yap m tekni inde, matkap ve sarkaç testerenin kullan lmas nda da tespit etmek mümkündür. Troia VI ve VIIa döneminde yerle mede Anadolu ve Ege kökenli etkiler görülür. Yerle menin kale ve A a ehir olarak ayr lmas , Anadolu ve Yak ndo u'da gözlemlenen yerle im ekline uyar. Savunma duvar ve koruma amaçl öne konmu kule eklentileri Hitit etkisini gösterir. Hitit metinlerinden bilinen Wilusa’n n Troya oldu u anla lm t r. Troia'da imdiye kadar bulunan tek
129
yaz l kaynak, çift d bükeyli üzerinde Luvi dilinde hiyerogliflerin bulundu u bir tunç mühürdür. MÖ 12. yüzy la Troia VIIb dönemine tarihlenen bu mühürlerin benzerlerini, MÖ 13. yüzy lda Hitit imparatorluk Dönemi'nde kullan ld görmekteyiz. Kutsal sayd klar su ve kültü ile ilgili olarak su toplama havuzlar veya göletler de Anadolu'da ilk kez Hititler taraf ndan gerçekle tirilir.
Hitit mimarl yüzy llar boyu devam etmi ve antik ça askeri mimarl n n taban n olu turmu tur. Do u ve Bat Akdeniz ehirlerinde bulunan geçitli surlar n kökeninin Anadolu Hitit mimarl ndan kaynakland yap lan kaz lara göre anla lmaktad r. Hititlere özgü olan geçitli surlar n ve avlulu ehir kap lar n n daha sonra Hellenistik ça da da özellikle Akdeniz ehirlerinin surlar nda uygulanm oldu unu görmekteyiz. Bizans’ ve sonralar stanbul’u koruyan iç içe iki sur çemberinden ve aralar nda hendeklerden olu an sistemin Hitit ba kenti Hattu a surlar yla büyük benzerlik gösterdi i görülür. Geç Hitit Ça saray yap lar nda uygulanm olan Bit-Hilani uygulamas n Karaman Bizans dönemi bazilikalar n n cephelerinde görülmektedir. Karada – Binbirkilise, De le örenindeki büyük kilisenin cephesinde iki yanda kuleler, arkas nda üç nef yer almaktad r. Alacahan’ n do u bazilikas nda da ayn cephe mimarisi uygulanm t r. Osmanl cami mimarl nda Bit-Hilani plan n n paralellerini izleyebiliyoruz. Örne in Sultan II. Mahmut’un yapt rd Nusretiye Camisinin iki katl bir evi an msatan cephesinde bu plan türü ortaya ç kmaktad r. 19. yüzy la tarihlenen Dolmabahçe ve Ortaköy Camilerinin ön cephelerindeki giri ve hünkâr mahfili birimleri de bu plan emas na paralelli i ile dikkat çekmektedir. Milet'in son Miken yerle im evresine ait surlar düzenli aral klarla ç kma yapan, dörtgen bastiyonlar ve olas sand k duvarlar yla Miken tipinden çok Anadolu, Hitit tipini göstermektedir.
Hititler yo un biçimde Hatti, Mezopotamya ve Hurri etkileri alt nda kalm olduklar halde ulusal kimliklerini yitirmemi ler, tersine bütün bu esinlenmelerden yararlanarak özgün bir uygarl k yaratm lard r. Ancak Hititler'in din, mitoloji, töre ve örf bak m ndan büyük bir ölçüde Hatti etkisinde kald da bir gerçektir. Yerli kökenli etkiler sanatta, her eyden önce hayvan
130
eklindeki kaplar (Rhyton = BIBRU) en ba ta olmak üzere seramikçilikte, mühür kaz y c l nda, kabartma sanat nda, saray kültüründe ve maden i lemecili inde kendini aç kça göstermektedir.
Geç Hitit devletlerinin dünyas Hitit imparatorlu u'nun y k l ndan sonra Luwice konu an halklar n do uya göç etmi kollar taraf ndan ekillendirilmi ti. Söz konusu halk, bölgeye yeni ula m olan Arami dalgalanmalar yla kar la rlar ve bu iki halk n ya am alanlar "Hatti ve Aram" olarak adland r l r. Aramiler an tsal mimari ve heykelt ra l da kapsayacak ekilde kom ular n n uygarl klar n n büyük bir k sm n özümsemi lerdir. am'al'da kaz yarak yaz lan geleneksel brani-Fenike alfabesinde de i im yaparak Hititler'in kulland kabartma üslubuna yönelmi lerdir.
131
KAYNAKÇA
Avrupa Konseyi 18. Sanat Sergisi,“Anadolu Medeniyetleri I Tarih Öncesi/Hitit/ lk Demir Ça ”, Kültür ve Turizm Bakanl Yay nlar , stanbul 1983
AK T, lhan, “Hititler”, Ankara, 1981
AKURGAL, Ekrem, “Anadolu Uygarl klar ”, stanbul, 1995
AKURGAL, Ekrem. “Hatti ve Hitit Uygarl klar ”, stanbul 1995
AKURGAL, Ekrem, “Anadolu Kültür Tarihi”, Tübitak, Ankara, 2005
AKURGAL, Ekrem, “ The Hattian and Hittite Civilizations”, Ankara, Kültür Bakanl Yay nlar , 2001
ALP, Sedat, “Hitit Ça nda Anadolu Çiviyaz l ve Hiyeroglif Yaz l Kaynaklar”, TUB TAK, Ankara, 2000
ALP, Sedat, “Hitit Güne i”,Tübitak, Ankara, 2003
ALPARSLAN, D. Meltem, “Hitit nanç Sistemi”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.37
ALPARSLAN, Metin, “Hititlerde Ticaret”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.57
ALPMAN, Adil. “Anadolu’da Hurriler”, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (Çorum 16-22 Eylül 1996), Ankara, 1998, s. 29-30
132
“Anatolia and The Ancient Near East”, Tahsin Özgüç’e Arma an, Ankara, 1989
“Aspects of Art and conography Anatolia and Its Neighbor”, T.T.K., Ankara 1993
BAYDUR, Nezahat. “Kültepe (Kane ) ve Kayseri Tarihi Üzerine Ara t rmalar”, stanbul Üni. Edebiyat Fakültesi Yay nlar No: 1519, stanbul, 1970, s.61-62
BECKS, Ralf, “Troia Son Tunç Ça ”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.75
B LG Ç, Emin, “Ankara Kültepe Tabletleri I”, T.T.K., Ankara 1990
B LG Ç, Emin, “Ankara Kültepe Tabletleri II”, T.T.K., Ankara 1995
B LG Ç, Emin, “Anadolu’nun lk Tarihi Ça n n Anahatlar ile Rekonstrüksiyonu”, D.T.C:F. Dergisi, VI/5, s. 500
B LG Ç, Emin, “ M.Ö. 2 biny llar nda Anadolu Kavimleri”, III. Türk Tarih Kongresi, Ankara, s.386-393
“Bo azköy’den Karatepe’ye Hitit Bilim ve Hitit Dünyas n n Ke fi”, Yap Kredi Yay nlar , stanbul 2001
CANC K, Huber, “Luvice Tarih Yaz m -Helen Öncesi Tarih Yaz m II”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.424
133
CEYLAN, Alpaslan, “Eski Anadolu’da Devletler Aras li kiler, Antla malar (II. ve I. Binde)”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dal , Doktora Tezi, Erzurum, 1994
ÇEÇEN, Salih-SEVER, H., “Kültepe’deki II. Tabaka Vesikalar na Göre Anadolu’daki Tarihi ve Sosyal Olaylar n Tarihleme Olarak Kullan lmas ”, XI. Türk Tarih Kongresi, Ankara
ÇEÇEN, Salih, “Kültepe Vesikalar na Göre Anadolu’daki Tarihi ve Sosyal Olaylar n Tarihleme Olarak Kullan lmas ”, D.T.C.F. Dergisi, Say 35
DARGA, A. Muhibbe, “Hitit Mimarl /1 Yap Sanat Arkeolojik ve Filolojik Veriler”, stanbul, 1985
DARGA, A. Muhibbe, “Hitit Sanat ”, Akbank Kültür ve Sanat Kitaplar , stanbul, 1992
DARGA, Muhibbe, “ kinci Bin Y lda Kad n”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.39
D NÇOL, Ali, “Hititler Son Tunç Ça ”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.23
D NÇOL, Belk s, “Büyükler, Prensler, Beyler Mühürleri I nda mparatorluk Yönetiminin Zirvesindekiler”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.428
D NÇOL, M. Ali, “Hitit Yasalar ”, Anadolu Ara t rmalar XII, stanbul 1990,s.97
134
D NÇOL, M. Ali, “Hititlerin Devletleraras Antla malar ”, Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri 30 Nisan- 2 May s 1986, stanbul 1988, s.36-37
DONBAZ, Veysel, “Eski Anadolu Koloni Ça nda Anadolu’da Ticaret Hayat ”, Palmet I, s.57-71
DURU, Refik. “ Eski Anadolu Kültürlerinin Ana Hatlar ( En Eski Ça lardan kinci Bin Y l Ba lar na Kadar)”, Karadeniz Teknik Üniversitesi, n aat ve Mimarl k Fakültesi, Yay n No:5, Trabzon, 1966, s.20-21
EMRE, Kutlu, “Kaya Kabartmalar , Steller, Ortostatlar-Görsel Sanat:Devletin ve Dinin An tsal fadesi”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s. 486
EMRE, Kutlu, “Yanarlar Afyon Yöresinde Bir Hitit Mezarl ”, T.T.K.,Ankara,1978,s.66
FA ST Betina, “Emar- Hitit Egemenli inde Bir Suriye ehri”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.477
GÜNBATTI, Cahit, “Anadolu’nun Politik Manzaras ”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.18
GÜNBATTI, Cahit, “ Kültepe Tabletlerine Göre Kad nlar n Ticari Faaliyetleri Hakk nda Baz Gözlemler”, XI. Türk Tarih Kongresi
HAAS, Volkert, “Hitit Dini”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.438
135
HAWK NS, David John, “Büyük mparatorlu un Mirasç lar I”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.410
HAWK NS, David, “Büyük mparatorlu un Mirasç lar II”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.508
MPAVAT , Fiorella, “ Le Leggi ttite ( Hitit Yasalar )”, Ankara, 1992
KARASU, Cem, “Hititler”, Ankara 1999
KARAU UZ, Güngör, “Arkeolojik ve Filolojik Belgeler I nda M.Ö. II. Binde Orta Anadolu’nun Güney Kesimi”, stanbul 1992
KLENGEL, Horst, “Hitit Tarihi”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.412
KOÇAK, Özdemir, “M.Ö. 2. ve 1. Bin Y llar nda Orta Karadeniz Bölgesinin Jeopolitik ve Sosyopolitik Yap s ”, stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim dal , Eskiça Bilim dal , Doktora Tezi, stanbul 2000
LATACZ, Joachim, “Vilusa (Vilios/Troia)-Kuzeybat Anadolu’da Hititlere Ba l Bir Devletin Merkezi”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.478
MACQUEEN, J.G., “Hititler ve Hitit Ça nda Anadolu”, Arkada Yay nlar , s. 28-29
MART NO De Stefano, “Hitit mparatorlu u’nda Kült ve Bayram Kutlamalar ”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.444
MURAT, Leyla. “Hitit Dünyas nda Ga galar n Yeri”, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (Çorum 16-22 Eylül 1996), Ankara, 1998, s. 439-442
136
MÜLLER, Andreas, “ Orta Hitit ve Büyük mparatorluk Dönemleri Çanak Çömle i”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.502
NAUMANN, Rudolf, “Eski Anadolu Mimarl ”, T.T.K., Ankara, 1991
N EME ER, Wolf-Dietrich, “Hattu a ve Ahhiyava Aras ndaki Millavanda/Milet Sorunu- Bat Anadolu’da Miken Yunanistan’ n n Politik ve Kültürel Rolü”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.523
OETT NGER, Norbert, “Anadolu Dillerinin Olu umu”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.406-407
ORTHMANN, Winfried, “Devaml l k ve Yeni Etkiler-M.Ö. 1200-700 Tarihlerinde Geç Hitit Sanat n n Geli imi”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.510
OTTEN, Heinrich, “ Hitit Tarihinin Kaynaklar ve Eski Do u Kronolojisi”, Belleten XXXIII, T.T.K., Ankara, 1969, s.359
ÖZGÜÇ, Tahsin, “Adak ve Libasyon”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.447
ÖZGÜÇ, Tahsin, “Asur Ticaret Kolonileri Kültepe- Kani ”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.17
ÖZGÜÇ, Tahsin, “Karum Dönemi Kült Kaplar ”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002,s.449
ÖZGÜÇ, Tahsin, “Ne a Bir ehrin Geli im Öyküsü”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.458
137
ÖZGÜÇ, Tahsin, “Kültepe”, Y.K.Y., stanbul, 2005
ÖZTAN, Aliye, “ Acemhöyük’ten Assur Ticaret Kolonileri Ça na Ait ki Ender Buluntu”, Belk s-Ali Dinçol Arma an, Vita, stanbul 2008,s.609
SAVA , Özkan Sava . “ Hattu a Ad Üzerine”, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (Çorum 16-22 Eylül 1996), Ankara, 1998, s. 513
SCHIRMER, Wulf, “Hitit Mimarl ”, Arkeoloji ve Sanat Yay nlar , stanbul, 1982, s.7
SCH RMER, Wulf, “ ehir, Saray, Tap nak-M.Ö. 2. ve 1.Bin Hitit Mimarisinin Özellikleri”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.483
SEEHER, Jurgen, “Hattu a Hititlerin Ba kenti”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.65
SEEHER, Jürgen, “ mparatorluk Panteonu’na Bak -Yaz l kaya Kaya Tap na ”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.442
SEEHER, Jürgen, “Kutsal Alanlar-Kült Yerleri ve Çok levli Kurulu lar”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara 2002, s.450
SEEHER, Jürgen, “ Hattu a Yukar ehir: Yeni sorular Yeni Kaz lar Yeni Cevaplar”, Muhibbe Darga Arma an , stanbul 2008, s.405-414
S PAH , Tunç, “Hüseyindede’den Hitit Tasvir Sanat çin Yeni Bir Sahne”, V. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri, Çorum 02-08 Eylül 2002, Ankara 2005, s. 670-671
138
SÜEL, Aygül, “Ortaköy- apinuva”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.61
SÜEL, Aygül, “ Hitit Devletinin Bir Di er Ba kenti: apinuva”, Muhibbe Darga Arma an , stanbul 2008, s.457-474
AH N, Ali Hasan, “Anadolu’da Asur Ticaret Kolonileri Devri (M.Ö. 1975- 1725)”, Kayseri ve Yöresi Tarih Ara t rmalar Merkezi Yay n No:7, Kayseri 2004, s.106-107
UÇANKU , Tahsin Hasan. “ Bir nsan ve Uygarl k Bilimi Arkeoloji Tarih Öncesi Ça lardan Perslere Kadar Anadolu”, Kültür Bakanl Yay nlar , Ankara, 2000,s.365
UMURTAK, Gülsün, “Hitit Çanak Çömle i”, Arkeo-Atlas Dergisi, Say :3, stanbul 2004, s.49
UMURTAK, Gülsün. “Korucutepe II 1973-1975 Dönemi Kaz lar nda Bulunmu Olan Hitit Ça Çanak Çömle i”, T.T.K., Ankara, 1996, s. 104
ÜNAL, Ahmet, “Hititlerde Devlet dare Sistemi, Kral, Kraliçe, Prensesler, Memurlar, Kanunlar ve Fermanlar”, Arkeoloji ve Sanat, Say : 109-110, Temmuz-Ekim 2002, s.42
W LHELM, Gernot, “Hitit mparatorlu u’nun Dilleri”, Hititler ve Hitit mparatorlu u, Ankara, 2002, s. 406
YAKAR, Jak, “Anadolu’nun Etnoarkeolojisi Tunç ve Demir Ça lar nda K rsal Kesimin Sosyo-Ekonomik Yap s ”, stanbul 2007
139
YENER, K. Asl han, “ Alalah’tan Bir Krater Parças : Bo a Üzerinden Atlama Sahnesi”, Muhibbe Darga Arma an , stanbul 2008, s.535-538
Y T, Turgut, “Hitit Krall ’n n Kurulu Dönemi”, dol Dergisi, Say :13, stanbul 2002, s. 13
Y T, Turgut. “Asur Ticaret Kolonileri ve Eski Hitit Ça nda Anadolu”, Ankara 2000
140
EKLER Harita Listesi Harita 1 Hititler Döneminde Anadolu
Harita 2 Hititler Döneminde Anadolu
Harita 3 Assur Ticaret Kolonileri Dönemi Ticaret Yollar
Harita 4 M.Ö. 16. yy. Hitit Devleti ve Kom ular
Harita 5 M.Ö. 13. yy. Hitit Devleti ve Kom ular
Harita 6 M.Ö. 3. ve 2. Bin Y l Anadolu’da Demir Buluntu Yerleri
Harita 7 Hurri Ülkesi
Harita 8 Mitanni ve Kizzuwatna Ülkeleri
Harita 9 M.Ö. 13. yy. Anadolu ve Ege
Harita 10 Hititler Devrinde Bat Anadolu’daki Devletler
Harita 11 Hititler ve Kom ular
Harita 12 Hititler ve Kom ular
Resim Listesi
Resim 1 M.Ö. 2200 Saray mimari plan ( Nor untepe)
Resim 2 M.Ö. 13. yy Tap nak mimari plan ( Hattu a)
Resim 3 M.Ö. 13. yy Sfenksli Kap mimari plan ( Alacahöyük)
Resim 4 M.Ö. 13. yy Kral Kap s mimari plan ( Hattu a)
Resim 5 M.Ö. 13. yy Tap nak Rekonstrüksiyon (Hattu a)
Resim 6 M.Ö. 13. yy Kral Kalesi Rekonstrüksiyon (Hattu a)
Resim 7 M.Ö. 8.yy Geç Hitit Dönemi Sütun Kaidesi ( Tell Tayi’nat)
Resim 8-9 M.Ö. 2100-2000 Alacahöyük Bronz Geyik Heykelcikleri
Resim 10-11 M.Ö. 2100-2000 Alacahöyük Güne Kurslar
141
Resim 12 13 M.Ö. 2300-2000 Alacahöyük Alt n Kaplar
Resim 14-15 I. Hattu ili’nin Akadça çivi yaz l tableti
Resim 16-17-18 Çe itli Mühürler
Resim 19-20 Hitit Dönemi Kral Mühürlü Toprak Ba Belgesi (Hattu a)
Resim 21-22 Hitit Yerle imlerinden Ku akl Sarissa
Resim 23-24 Hattu a Büyükkale
Resim 25-26 Hattu a Rekonstrüksiyon
Resim 27-28 IV. Tuthaliya’n n kabartmas
Resim 29-30-31 Hayvan Figürlü çki Kaplar
Resim 32-33-34 Hitit dönemi el sanatlar örnekleri
142
Harita 1
143
Harita 2
144
Harita 3
145
Harita 4
146
Harita 5
147
Harita 6
148
Harita 7
149
Harita 8
150
Harita 9
151
Harita 10
152
Harita 11
153
Harita 12
154
Resim 1
Resim 2
155
Resim 3
Resim 4
156
Resim 5
Resim 6
157
Resim 7
158
Resim 8
Resim 9
159
Resim 10
Resim 11
160
Resim 12
Resim 13
161
Resim 14
Resim 15
162
Resim 16 Resim 17
Resim 18
163
Resim 19
Resim 20
164
Resim 21
Resim 22
165
Resim 23
Resim 24
166
Resim 25
Resim 26
167
Resim 27
Resim 28
168
Resim 29 Resim 30
Resim 31
169
Resim 32 Resim 33
Resim 34
170
ÖZET
“ Hititlerin Anadolu’ya Göçü ve Çevre Kültürlerle Etkile imi” adl yüksek lisans tez .çal mam zda konusu geçen kavmin göçü ile olu an kültür etkile imleri incelenmeye çal lm t r. Hititler yo un biçimde Hatti, Mezopotamya ve Hurri etkileri alt nda kalm olduklar halde ulusal kimliklerini yitirmemi ler tersine bütün bu etkilerden yararlanarak özgün bir uygarl k yaratm lard r. Hint- Avrupa dil grubundan olan Hititler, M.Ö. 2.binde Kafkasya üzerinden Anadoluya gelmi lerdir. Yerli ve göçmen halklar siyasi bir birlik alt nda toplayarak güçlü bir imparatorluk olmu lard r. Çevre kültürlerle hem siyasi hem de ticari faaliyetler sonucunda çe itli etkile imlerde bulunmu lard r. Hititler, Anadolu’nun güneydo usu ile Kuzey Suriye bölgesinde ya ayan Hurriler ile din, mitoloji, sanat, yaz , at yeti tirme gibi pek çok Mezopotamya unsurunu kendi kültürlerine aktarm lard r. Hititler kendi çivi yaz lar nda Akadça ve Sümerce yaz i aretlerini kullanm lard r. Kendi tanr lar yan nda Hatti, Hurri, Luwi ve hatta Asur tanr lar n da benimsemi lerdir. Bu yüzden Hitit Ülkesi için “Bin Tanr l Ülke” denmi tir. Hititler kendilerinden sonraki Luwi, Frig, Yunan ve Roma kültürlerindeki tanr ve tanr ça kökenlerini olu turmu lard r. Hitit yasalar Mezopotamya yasalar na göre daha insanc ld r, k sasa k sas de ildir. Zararlar maddi olarak ödenecek ekilde düzenlenmi tir. Yine do u kültüründe görülmeyen kad na sosyal statü ve de er Hititlerde kanunlarla güvence alt na al nm t r. dare sisteminde önemli memuriyet isimlerinin pek ço u yabanc kökenli olup, Asur Ticaret Koloni Ça ndaki beylerden, Hurrilerden, Babil, Ugarit ve hatta M s r’dan al nm t r. Hitit döneminden beri hemen hemen de i meyen, hizmet kar l nda toprak ba sistemi Selçuklu, Bizans ve Osmanl ’ya dek uzanm t r. Hititlerin Anadoludaki varl klar ndan önceki sanat, büyük ölçüde Hatti etkilidir. Ancak hititler kendine özgü bir sanat geli tirmi lerdir. Geç Hitit fildi i kad n
171
figürlerinde “Arkaik Gülümseme” Akdeniz üzerinden Girit, Rodos, Samos yoluyla onya, k ta Yunanistan sanat na aktar lm t r. Mykenai’daki ünlü Aslanl Kap , Hattu a’n n Aslanl Kap s ile, Peloponnes’te Tryns’te görülen tonozlu geçitlerin ve sand k duvarlar n Hititlerin mimari sistemi ile benzerlik göstermesi, Avrupan n ilk geli kin kültürü olan Myken kültürünün Hititlerden etkilendi ini gösterir. Troia VI ve VIIa dönemindeki savunma duvarlar ve koruma amaçl kule eklentileri, Hitit etkisini gösterir. Bizans’ ve sonralar stanbul’u koruyan iç içe iki sur çemberinden ve aralar nda hendeklerden olu an sistemin Hitit ba kenti Hattu a surlar yla büyük benzerlik gösterdi i görülür. Geç Hitit saraylar nda görülen Bit-Hilani uygulamas , Selçuklu, Bizans ve Osmanl mimarisinde görülür. Anadolu’da ilk kez su toplama havuzlar ve göletler Hititler taraf ndan olu turulmu tur.
ANAHTAR KEL MELER Hititler Göçler Anadolu Etkile im Kültür
172
ABSTRACT
In our master thesis study named “Hititlerin Anadolu’ya Göçü ve Çevre Kültürlerle Etkile imi”, the cultural interactions which occurred with the migration of the above mentioned nation. Although Hittites had been influenced widely by Hattie, Mesopotamia and Hurries. They did not lose their national identity; on the contrary, they created a unique civilization by using all those influences. Hittites, belonged to Indian-European language group, came across Caucasia to Anatolia in B.C. 2nd thousand. They became as strong empire by associating the local and nomadic populations into a political unity. In the consequence of the both political and commercial facilities of the other cultures, they had several interactions with the neighbors. Hittites transferred a lot of Mesopotamian element such as religion, mythology, arts, cuniform and horse rising to their own culture through Hurries settled in southeast of Anatolia and the region of North Syria. In their hieroglyphics, they used Acadian and Sumerian writing symbols. In addition to their own gods they adapted the gods of Hattie, Hurries and even Assyria. Therefore the Land of Hittites was called “The Country Possessed Thousand Gods”. They were the Hittites which had formed the origins of the gods and goddess in the subsequent cultures like Luwi, Frigs, Greeks and Romans. Compared with the Mesopotamian laws, the Hittites ones are more humanistic not an eye for an eye. Damages were compensated with the material payment. The worth and the social status of women which is not observed in eastern cultures had been guaranteed by Hittite laws. In their administration system most of official titles were came from foreign origins such as from the Age of Assyrian Trade Colony Seniors, Hurries, Babylon, Ugarit and even also Egypt. Territorial donation system in response to service, which was hardly changed since the Hittite Era, continued to Seljuk, Byzantium and Ottoman Empire. The art before the existence of Hittites in Anatolia had been mainly influenced by Hattie’s but Hittites developed their
173
unique art. “The Archaic Smile” in the late Hittite ivory female figures was transferred from Girit, Rhodes, Samos and Ionia to Greek art. The similarities between the Famous “Lion Gate” in Mykenia and Hattusas’s Lion Gate; and also the passages with vaults and chest type walls with the architectural system of Hittites show that the Myken culture, the first mature culture of Europe, was effected by the Hittites culture. Protectional defense walls and tower additions in the period of Troia VI and VII point to the influence of Hittites. The system composed with two circle city walls one within the other which had protected Byzantium and then Istanbul is highly similar to the city walls of Hattusas, capital city of Hittites. The Bit-Hilani application seen in the late Hittite palaces is also seen in the Seljuk, Byzantium and Ottomans architectures. The first time in Anatolian history water collecting basins and ponds were made by the Hittites.
KEY WORDS Hittites Migrations Anatolia nteraction Culture