T.C. GAZ ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ TARH ANABLM DALI ESKÇA TARH BÖLÜMÜ HTTLERN ANADOLU’YA GÖÇÜ VE ÇEVRE KÜLTÜRLERLE ETKLEM MASTER TEZ Hazrlayan Nilüfer ÇOLPAN Tez Danman Prof. Dr. Salih ÇEÇEN Ankara-2008 i ÖNSÖZ Anadolu’da Milattan Önce 2.binde hüküm süren ve bir imparatorluk kuran Hititler, büyük bir medeniyet kurmulardr. Kendilerinden önce varlklarn sürdüren Anadolu kültürleriyle zaman içerisinde kaynaarak baz kavramlar benimsemi, kendilerine göre yorumlayarak özgün bir biçimde gelimilerdir. Anadolu’nun yerleik halklaryla ve Anadolu topraklar na komu olan, çevre kültürlerle youn bir biçimde etkileimde bulunmulardr. Bu etkileimlerin hangi alanlarda, hangi kültürlerden ve ne oranda olduu, bu tez kapsamnda incelenmitir. Söz konusu kavim üzerinde yerli ve yabanc bilimadamlar deiik konu balklar yla çalmalar yapm2lardr. Ülkemizde bu konu bal ile imdiye kadar bu göçlerin ortaya koyduu sonuçlar irdelenmemitir. Amacmz, çalmalar m z neticesinde bu konuya bilgiler 2nda toparlay c bir etki yapmaktr. Bu tezi haz rlarken konu ile ilgili bilgisini ve yard mlarn esirgemeyen say n hocam Prof. Dr. Salih ÇEÇEN bata olmak üzere, Prof. Dr. lhami DURMU’a, desteklerini esirgemeyen sevgili aileme ve tezin haz rlanmas aamas nda emei geçen herkese teekkürlerimi sunar m. Nilüfer ÇOLPAN ii ÇNDEKLER ÖNSÖZ ................................................................................................i ÇNDEKLER ......................................................................................ii KISALTMALAR CETVEL ....................................................................iv GR ...................................................................................................1 I. BÖLÜM HTTLERN ANADOLU’YA GÖÇÜ.....................................................3 A) Arkeolojik ve Yazl Belgeler Inda Kavmin Geli Corafyas.3 A.1) Arkeolojik Malzemeye Göre Geli Corafyas ..........................3 A.2) Yazl Belgeler I/ nda Geli Corafyas ................................5 B) Hititlerin Yaylm ve Nüfuz Alan ..................................................10 B.1) Yaylm ve Nüfuz Geliimi ......................................................10 B.1.a) Batya Doru ..........................................................................15 B.1.b) Douya Doru........................................................................21 B.1.c) Güneye Doru........................................................................24 B.1.d) Kuzeye Doru ........................................................................25 II. BÖLÜM HTTLERN ÇEVRE KÜLTÜRLERLE ETKLEM ...........................34 A) Filolojik Etkileimi ........................................................................34 B) Dinsel Etkileimi ..........................................................................48 C) Sosyal Etkileimi .........................................................................63 C.1) Hukuki Etkileimi ..................................................................77 C.2) Askeri Etkile2imi ...................................................................84 C.3) 0dari Etkileimi ......................................................................86 C.4) 0ktisadi Etkileimi ..................................................................92 D) Sanat Etkileimi...........................................................................100 E) Mimari Etkileimi..........................................................................111 SONUÇ................................................................................................119 KAYNAKÇA ........................................................................................131 EKLER.................................................................................................140 iii ÖZET ...................................................................................................170 ABSTRACT .........................................................................................172 iv KISALTMALAR CETVEL a.g.e.: Ad geçen eser a.g.m.: Ad geçen makale a.g.t.: Ad geçen tez yy.: Yüzyl M.Ö.: Milattan Önce M.S.: Milattan Sonra cm.: Santimetre km.: Kilometre No.: Numara Ünv.: Üniversite Ens.: Enstitü G.Ü.: Gazi Üniversitesi T.T.K.: Türk Tarih Kurumu GR Eskiça döneminde Anadolu’ya birçok kavmin göçü bilinmektedir. Bunlardan tarihi genilik olarak daha uzun süre Anadolu’da yerleip, büyük etkiler yaptklar na inand / mz Hititleri bal ba na bir tez konusu olarak alp, bu balkla incelemekte uygun bulduk. Farkl dil ve rka mensup olduklarn bildiimiz Hititler’in, Anadolu’nun yerleik halklar yla bu corafyada kaynatklar, bu kaynamann daha sonra Anadolu topraklar na komu olan, Mezopotamya, ran ve Avrupa’ya kadar ne türlü etkileim ya da onlardan ne türlü kültür etkilenmeleri aldklar bu tez kapsam nda derinlemesine incelenecektir. Söz konusu kavim üzerinde yerli ve yabanc bilimadamlar deiik konu balklar yla çalmalar yapm2lardr. Ülkemizde bu konu bal ile imdiye kadar bu göçlerin ortaya koyduu sonuçlar irdelenmemitir. Amacmz, çalmalar m z neticesinde bu konuya bilgiler 2nda toparlay c bir etki yapmaktr. Hititler, M.Ö. 3.binden 1.bine kadar Anadolu’nun geçmi tarihini ekillendirmiler ve günümüze de kültür varlklaryla yazl belgeleriyle damgalarn vurmular ve hala güncel de olmaya devam etmektedir. Neredeyse iki bin y l ak n bir süre bizim topraklar mza damga vurmu olan Eskiça’n en iyi bilinen bu kültürleri, o dönemin toplumlarna çok büyük etkiler yaptklar ve onlardan da deiik etkilenmeler ald klar bilinmektedir. Bu kültür al2-verii günümüz modern toplumlara da yans malar yapm2t r. te bu yans malar nelerdir? Kim ne kadar bu yans maya katkda bulunmutur? Bu sorulara cevap verecek ipuçlarn, bilgi ve kayna inceleyerek, ilk defa böyle bir bak2 açs yla ülkemizde böyle bir çal 2may ortaya koymak hedefimizdir. Bu anlamda yukar daki belirttiimiz hedefi yakalayarak bilim dünyasna sunmak önem tamaktad r. Bu konuyu irdelerken öncelikle yazl dönemler öncesi, bu kültürün geldii corafya ile ilgili arkeolojik malzemeden yararlanaca/ z. Bu malzeme bize Hititlerin hangi bölgeden Anadolu’ya göç ettikleri hakk nda önemli ipuçlar verecektir. Daha sonra yazl belgeler 2nda bu kavimlerin kim 2 olduklar , kimlerle dil ve rk olarak irtibatl olabilecekleri konusunu ele almaya çal2acaz. Anadolu’ya giri yapan bu kavimin, Anadolu’da daha çok hangi bölgelerde younlatklar , nerelere kadar nüfus ve nüfuz bakm ndan yay ldklar derinlemesine ele alnacakt r. Bunun yan nda sosyal ve kültürel yaplar n bize veren bilgi ve belgeler sayesinde bunlar n hangi kültürlerle karlat klar ve onlardan etkileim olarak neyi alp neyi verdikleri aratrlarak ortaya konulmaya çal2lacakt r. Bilindii gibi bu kültür grubunun hangi corafyadan Anadolu’ya girdikleri hala tart2ma konusudur. Bu problemli konuya biz de deiik bak 2 aç s ile belki farkl yakla mlar getireceiz. Bunun yannda bu büyük medeniyeti ortaya koyan kavimler, bu gücü kendilerinden mi yoksa etkilendikleri kültürlerden mi ald klar n daha da mükemmelletirerek sürdürdükleri fikrini sorgulamamza sebep olacakt r. Doudan Anadolu’ya doru ve daha sonra ise batdan Anadolu’ya doru deiik göç olaylar meydana gelmitir. Böyle bir konu belki birkaç ciddi doktora konusu olarak dahi incelenebilir. Bu sebeple tezimizin konusunu yaln zca Hititler dönemi olarak snrlamay uygun bulduk. Bu kavimler dnda, doudan gelen göçlerde Kaka, Massaget, skit, Urartu, Med, Pers, Kimmer; batdan gelen göçler ise Deniz Kavimleri ve dierleri olarak sralanabilir. Tezimizin Giri Bölümünde konunun amac , önemi, yöntemi, teknii belirtilmitir. Birinci Bölümde Hititler’in Anadolu’ya geli corafyas yazl belgeler ve arkeolojik malzemelere göre deerlendirilmitir. Ayrca kavmin yay l m ve nüfuz alanlar incelenmitir. kinci Bölümde ise kavmin Anadolu’ya göçü sonras Filolojik, Dinsel, Sosyal, Hukuki, Askeri, dari, ktisadi, Sanat ve Corafya alanlar nda etki ve etkileimleri ortaya konmutur. Kaynaklar, Ekler ve Haritalar, Fotoraflar tezin sonunda yer alm2t r. I. BÖLÜM HTTLERN ANADOLU’YA GÖÇLER A) Arkeolojik ve Yazl Belgeler Inda Kavmin Geli Corafyas A-1) Arkeolojik Malzemeye Göre Kavmin Geli Corafyas Hititlerin Anadolu’ya hangi corafyadan ve hangi göç yolunu kullanarak geldiklerini anlayabilmek için, onlara ait maddi kültür belgelerini incelemek gerekir. ç Anadolu maddi kültür belgelerinin süreklilii, Hint Avrupallar'n Anadolu'ya lk Tunç Ça'nda küçük gruplar halinde nüfuz ettiklerini dorulamaktad r. Ancak, Anadolu'daki Hint-Avrupa soyundan olduu bilinen Hititlerin Anadolu d 2 ndaki kültürü hakk nda yeterli bilgiye sahip deiliz. Hititlere özgü karakteristik bir veriye geli corafyalar olarak düünülen yerlerde rastlanlmad / , ayrca Anadolu'nun kültürel geliiminde, Hint-Avrupallar n yazl belgelerle saptand tarihlerde veya birkaç yüzy l öncesinde göçe i2aret edecek bir kesinti ya da deiim izlerinin olmad / , dier taraftan maden sanat n gelitirenler dardan gelenler ise, bunu kantlayan buluntularn younlukla Anadolu d nda bulunmas gerektii, ancak bunu kan tlayacak verilerin imdilik yeterli olmad / 1 ifade edilmektedir. Bir dier görü ise Hint-Avrupa kavimlerinin özgün "anayurdu" konusundaki veriler, a/ rlkla Anadolu'da bir konuma iaret etmedii, Hint- Avrupa kavimlerinin Anadolu'ya bir tarihte dar dan gelmi olduklar n, Hint-Avrupa anayurdu için aa Tuna'dan Karadeniz'in kuzey k y s boyunca Kafkaslar'n kuzey eteklerine kadar uzanan yöreye iaret etmekte olduunu ileri sürer. Bu yörenin, “Kurgan” olarak bilinen arkeolojik kültürle bir balants kurulmaktadr. Bu kültürün tayclar ilkin Avrasya bozk rlarndan yaylp, beinci bin yl sonlarna doru Karadeniz k y lar na ulam 2 ve üçüncü bin y