«Dei fem dårlege jomfruer>> på Norheim. Bautasteinar truleg frå 3.-4. hundreåret e. Kr.

Salhusstraumen i forgrunnen til venstre. (Etter akvarell av Børge C. Mosgreen.) JvlUSEUMS OG HISTORIELAIGET FOR HAUGESUNID OG BYGDENE 1925 - 1950

ARSHEFTE 1945- 1950

•

., •

•

. '

- HAUGESUND 1950

• FORORD

Det første årsheftet til Museum·s- o·g Historielaget for H.augestlnd og bygde·ne ko·m ut i 1935 med tiårsmelding for museet sa.man m.e�d avhandlinga.r om vestn.orsk kultur. I 1946 ko�m årshefte n.r. 2 me�d tiårsmeldin.g for 1935-1945 og el1les slik som. det første· m.ed k.ultur­ historisk tilfang. Ti år mellon1 kvar publikasjo·n, mellom kvar go·ng museet gjenn· ;om det s.krivne ord kan. venda s.e·g beinveges til sine medleme�r o·g ma,nge interesserte me·dhjelparar, det er a[t for lenge. ·Styret har le·n.ge vore klår over det, o:g i 1945 då hefte nr. 2 kom, sette me oss det m.ålet å få ut ein publikasjon i minsto kvart fe�mte år. I samsvar med dette kjem årshefte nr. 3 iår. Det høver· o!g slik til at d.et kjem· i eit jubile·umsår; det er 25 år ·den_ 3. novemb. er- 1950 sidan Muse·ums- og Historielaget fo·r Haugesund og bygde�ne vart skip·a. Oversynet over muse·u.msarbeidet so·m er teke me�d i dette :heftet gjeld derfor ikkje· beTre d.en siste femårsbolk.en, men gir eit samla utsyn o·ver heile ve(rkse·mda i desse fø-rste 25 åra. Det er for­ ma.n.nen, dr. C.· Magne Rønne:vig, s.om· har · skrive denne, 25-års ut­

greidinga. Men at han sjøllv og kan halda 25 års jubileum sama.n me:d museet, det gløym.d.e han nok å ta med. Dr. Rønnevi.g· har vore fo�rmann i styret a.lle desse åra, og han har vare ein god og dugan.de fo,rman.n som gjennom� . desse· 25 åra har gjoTt museet store· te·nester. o·g tatt mange tunge· tak, se-rleg i de·n første vanskelege tida då muse­· umstanken var ny he·r. De�n nåverande varafo-rmannen., o�.r.sakførar Svein Steinsnes, h.ar og utan. a.vbrot vare me·d i styret frå første dagen og he�ile tida vare e·in aktiv muse!umsmann� Det m.este· av den store o.g veTdfulle sam­ li:ng'en av jordbruksreidsk.ap i museet er sam1a av :han., og han har saman me�d de·n.ne. � inns.amli.n.ga drive eit o�mfattande granskingsar­ be�id i de·n lo·k.ale reidska.pskulture·n. Muse�et sk.uldar båe desse to· stor takk. N. H. T.

- ' •

•

KARMSUND OG AVALDSNES

HANDELSVEG OG HOVDINGEMAKT I SEGN OG SOGE

AV ODD NORDLAND

Ei av dei mest forvitnelege skildringane av Noreg i framand litteratur frå eldre -tider, er den kong Alfred den store skreiv ned etter Ottar frå Hålogaland, då han fortalde om reisene sine.1 Ottar var Harald hårfagre sin samtidige, og forteljinga hans har me i angel­ saksiske avskrifter frå 11. hå. Denne vesle forteljinga etter Ottar gjev oss slikt eit framifrå levande bilete av kjøpmannen som sigler etter leia, båtmannskapet

. som ror og slit og veit med seg sjølve at nå er dei der og der, så og så langt er det til den eller den hamna der dei skal liggja for natta. Det er ikkje detaljrikdomen som fengslar i denne skildringa, tvert om, det er det store oversynet, evna til å samla det vesentlege i stutte drag, til på ein blunk å gi ei orientering med ætt og lei og sigletider, slik at ein sit att med eit klårt bilete av det heile og med ei kjensle av det mylderet av detaljkunnskap om holmar og hamnar og vikar som må liggja attom. '

·- Det skal overlegen sjømannskunnskap til for å levera eit slikt kartrit og halda det fritt for alleslags omtrentlege skipparskrøner om farlege straumar og dyr og «undere i det Grønlandske· hav», som det heiter i Kongsspegelen, slik ein mindre kunnig i sjømannskap gjerne ville falla for og ta med. «Ottar fortalde sin herre, kong Alfred, at han budde lengst nord av alle nordmenn. Han sa at han budde på nordkanten av det landet, ved Vesterhavet. Ottar sa at det fylket der han budde,· er nemnd Hålogaland. l-Ian sa at ingen budde nordanfor han, og det er ei hamn i den sørlege luten av landet som dei kallar Skiringssal (Tønsberg). Dit kunne ingen si gla på mindre enn ein månad, om dei søkte seg hamn om natta og fekk god vind kvar dag. Heile tida skal ein sig la langsmed landet, og heile vegen har ein N o r o w e g

l Henry Sweet: An Anglo Saxon Reader. Oxford. 1933, s. 17.

9 •

•

orn bakbord. Samstund€'3 har ein t r a l and på styrbord side og andre øyar som ligg mellom f r a l a n d og dette landet.1 Sør for Skiringssal går det ein stor fjord opp i landet, breidare enn .at det er råd å sjå over han. På den andre sida er .det fyrst Jylland og så Sin lende (Sør-Jylland). . . Frå Skiringssal sa han at han sigla på fem dagar til den hamna som vert nemnd Hede. Ho ligg mellom vendane, saxarane og anglane, men står under danane. Då han siglde dit frå Skiringssal, hadde han fyrst Danmark på bakbord og opne havet på styrbord side i tre dagar. I dei andre to dagane fØr han kom fram til Hede, hadde han Jylland, Sinlende, og ei rad med Øyar på styrbord side». «l desse landa budde anglarane før dei kom hit», legg kong Alfred til. 2 . Det er eit merkeleg klårt bilete me ·her får av kystferdsla i tider då folkevandringane ennå var levande i minnet. I det angel­ saksiske manuskriptet skil det seg ut med sakleg kunnskap og litand.e opplysningar i ein «geografi» der utkantane elles ligg i halvmyrkret med rom for gissing eller otte. Hålogalendingen står der trygg og fortel om lange handelsvegar ned etter kyst-leiene, der skinn, fjør og andre varer vart førde sør til det gamle senteret i Hedeby,3 i det som nå hei ter Slesvig, Sl i as w i c, der sjølve endinga - w i c,

ags. - w i c, lat. vi c us, skulle kunna tyda noko slikt som «leger, kjØpstad», etter det surne meiner.4 «Heile tida skal ein sigla langsmed landet og heile vegen har ej.n Nor o w eg om bakbord», seier Ottar. Han gjer greie for vegen, og han nemner namnet på landet. N o r d m a n n a l a n d seier han også ein annan stad. I latinisert form finn me landsnamnet i fra­ mande skrifter alt frå oml. 900: North w eg i a, Nor t w eg i a eller Nor w eg i a, og gamal-engelske skrifter har t 6 Nor w æ g e. Med runer er det skrive N u r u i a k på J ællingesteinen frå o ml. 980 i ei runeinnskrift som fortel om danskekongen Harald blåtann si herferd nordover.5 Alle som har skreve om landsnamnet vårt, er samde om at siste

� Det er ikkje visst kva som her er meint med i ra l and. Det er mogleg at det er eit mistak for Island, eller at det er Irland som har kome inn ved ei mistyding. Jfr. Modern Language Review, band XI og XII. 2 Jfr. P. A. Munch: Det norske folks Historie L Chra. 1852, s. 160 f. og Haakon Shetelig: Det norske folks liv og historie I, Oslo 1930, s. 251 f. 3 Jfr. H. Shetelig n. a. s. 253. 4 E. Wadstein: Le mot v i k i n g . Melanges de philologie offerts a M. Johan Vising, GØteb. 1925, s. 381 ff. 5 D. A. Seip: Norge. Om navnet på vårt land. Kra. 1923, s. 9. lO ..

o leden svarar til gamalnorsk ve-g r m. , «veg», og det er også vanleg

å jamføra No r veg r med uttrykk som ·a ust r veg r brukt om lan da mot au st, «Gar darike», vest r veg r og su or v eg r om landa mot vest og sør. «I så fal l er navnet blitt til i lan dene sør

• o for No rge, ·vel helst i Danmar k», meiner Seip i avhan dlinga si om landsnamnet.1

På Ottar si tid er No r ow eg l an det, og i diktet Vellekla (str. 15) frå an dre halvpar ten av 900-talet, har Einar skålaglam ei kjenning j Q t n a veg r, der veg r tyder «land», og «jotun-landet» må vera e�. kuns.tf2rdig ki e nning for fjell-lan.det Nor o- veg r .2 Slik skaldedikt og saga elles brukar nemningane a u s t r v e g r , vest r veg r og su or v egr, er det også rimeleg at dei ofte er brukt i tydinga «lan d» . • Samstundes er det dei som hevdar at - v e g r i desse nemningane ikkje berre tyder l an d. a , men også vegen, retning a mot den ætta som føreleden nemner.3 I ei avhandling om landsnamnet reknar

o Marius Hæg stad med at i nam net N or oveg r er det tydinga «kant, æt t» som er det opphavl ege, og at meininga eigenleg har vore: «nord-æt ta».4 Då skulle dei an dre -veg r namna også verta æt t-namn som er komne opp i eit strok der de sse nemningane er

o naturlege. Hæg stad meiner elles at denne opphavl ege tydinga som han set opp for landsnamnet, må ha vore uttrengt or tanken al t i gamalnorsk tid. 5

Nå r Helgak vida Hundings bana I (str. 4) talar om n. or o veg i r i fleirtal, ser det i al le høve ut for at tydinga «æt t» ikkje lenger kan vera levan de. Her høver det best med ei meining «lan d» eller «veg». Det ligg elles nær å samanlikna desse - v e g r nemningane med vendinga a R 6 mave gi som Fagr skinna nyttar om «å vera på pilgrimsferd (til Rom)».6 Skal me leita etter den eigenlege og opphavlege tydinga av -veg r i desse nam na, er det difor naturleg å gå ut frå den vanlege .tydinga: «e in stad der ein ferdast». Då kunne me tenkja oss at ne mningane n o r o v e g r , a u s t r v e g r , v e s t r v e g r og det mindre brukte su o r veg r frå fyrst av eigenleg var namn på

1 D. A. Seip: Norge. Om navnet på vårt land. Kra. 1923, s. 10� 2 Også Håvamål str. 106 har j Q t n a veg i r, her brukt som kjen­ n�ng på <

l 11 ..

ferdsle- og handels-vegar, gitt ut frå eit interessesentrum der desse namna vart til. Adolf No reen har nå peika på at Halsing-lagen har eit namn Nordh stig her, «Nordstigen», der stig m. ser ut å tyda «land», sameleis som vårt -veg r .1 Dette Nordstigi er brukt som sam-namn på nokre sok.ner som ligg attmed den gamle kystvegen gjennom Halsingland.2 Namnet må frå fyrst av ha vore brukt om denne gamle viktige handelsvegen over land nordetter strendene av Bot­ tenviken, og sidan har det så fest seg som «lands»-namn på ei samling sokner a t t m e d vegen. 3 Dette vert då n.ett den same utviklinga som me kan tenkja oss ligg attom landsnamnet No r veg r: frå fyrst av namnet på ein handelsveg og ferdsleveg nordover, sidan namnet på landet attmed denne vegen. Både «Nordstigen» og «Nordvegen» fØrde på kvar si side av den skandinaviske halvøya frå bygdene i sør til utby.gdene i nord, der det nok fanst mindre med folk og var skrinnare jord, men der det i staden var kostesame bytevarer i skinn og anna å henta, bytevarer som i ei tid med naturhushald og skort på prega mypt mykje godt kunne svara til «pengar» og «kontantar» i vår ' . handels-økonomi. På vår side av den skandinaviske halvøya kan det knapt verta tale om anna enn ei handelsrute som kunne verta heitande «Nord­ vegen»: l eia , den viktigaste vegen. nordover i landet vårt også idag, farvegen for båtferdsla innanskjers etter kysten vår. At leia er den «Nordvegen» det er tale om, vert også rimeleg når me ser på at det i gamalnorsk er eit vidtgåande samsvar i sjølve inn.haldet i dei to orda veg r m. og l ei 5 f.4 Denne farvegen etter kysten som Ottar fortel om., var i gamal • tid den viktigaste av alle handelsrutene til utbygdene. På denne

l På spurnad frå Erik Brate. Jfr. Erik ·Brate si avhandling om Medelpad i Arkiv for Nordisk Filologi XVI� s. 174. 2 Jfr. Sveriges Gamla Lagar VI, utg. D. C. J. Schlyter, Lund 1844, s. 194· og der tilviste stader. 3 Jfr. Erik Brate n. a., Adolf Schtick i Nordisk Kultur XVI, s. 246, og David Palm: Medelpad, Namn och Bygd 1927, s. 91. Dette Nord h stigher har fØrt til at ein ville tolka Medelp ad som <

12 vegen kom «finnskatten» frå fjell- og sjø-bygdene i Finnmark, skinn og kostesamt «filsbein», kvalrostann, like frå Bjarmeland på strendene i Nord..:Russland. Ottar hadde sjølv fare dit og hadde med seg filsbein i gåve til kong Alfred.

• Kring denne kystvegen var det interessa samla seg hjå dei i landa lenger sør som hadde med landet vårt å gjera, og omkring denne leia hadde kjØpmenn og sjøfarande store handelspolitiske in­ teresser. Den svenske målgranskaren Elias W essen har streka under at desse «vegane» mot nord og aust var så viktige for samferdsla og handelen at dei snart kvar for seg fekk sine kulturelle sermerke. I ei drøfting av årsakene til at dei nordiske målføra skil seg ut i band på nord og sør, går han end.å så langt at han seier at dette går attende til ei tid «då Norden framst tedde seg som två o l i k a ku s tvaga r, en østlig och en vastlig utmed Nordsjon, Kat­ tegatt, Skagerak och Atlanten.»1

. No r oveg r og a us t r veg r må me difor fyrst og fremst sjå på som namn på ulike sigleleier i nord og aust. Det var truleg fyrst mot slutten av vikingetid.a at dei indre vegane over land fekk så vidt mykje å seia for samferdsla at det etterkvart vaks fram målgrenser og annan skilnad mellom folkegruppene i Norden som

også ·laga band på tvert av kystleiene.2 På denne måten vert sjølve landsnamnet vårt eit døme på kor viktig ho var denne lange sigleleia som Ottar nemner det tok mår­ na.dsvis å fara til endes, der han siglde med øyan.e om styrbord og landet for seg innover på bakbord side. lV1agnus Olsen seier det slik at «den norske kyst-rand har været det område som egentlig bar navnet Norge, Nor w eg r .»3 -veg r tykkjest også å kunna fortelja oss noko Dm fast lei og faste siglemerke. Det gjev oss ein tanke om sund og osar som opnar seg framfor ein, med øyar og land på sidene, ei seglrenne som opn.ar seg for kjentmannen, og som sig saman og glir att i leia bakom han. A us t r veg r og Nor or v eg r vert difor ikkje fyrst og fremst sjølve sigle- retning a, det vert noko meir, det vert vassrenna ein siglar i og landet ei.n ser på båe sidene, den store «Langenuen»,4 for å nytta eit namn på ein bete av Ves.tlands-leia

l Våra Folkmål. Sth. 1935, s. 61. 2 Fritz Askeberg: Norden och Kontinenten i Gammal Tid. Uppsala 1944, s. 141. 3 Hedenske Kultminder i Norske Stedsnavne, Vids. Selsk. Skr. II, 1914, no. 4, s. 284 f. 4 Leia mellom Stord og Tysnes i Sunnhordland.

13 '

som nett er namngitt ut frå slike tankar. I norske målføre tyder nu m., «vasstrog, brye», isl. n 6 m.1 A u s t r v e g r vert da meir enn noko anna sunda mellom øyane og landet ved Riga-bukta, eller mellom øyane i Alands-havet og inn i JTinske-vika.� No r o veg r vert dei lange og smale vassvegane mellom Øyar og fastland nordetter. Det vert eit namn som råkar noko sermerkt ved leia· slik ho ter seg for sjømannen som siglar innanskjers på sør-vest landet og nordover.

Denne Vestlands-leia er stundom apen og breid, stundom kløyver ho seg opp i to eller fleire vegar som finn kvarandre att lenger nord . eller sør, og nokre stader klemmer ho seg saman i eit einaste trangt sund eller ein straum som det til sine tider kan vera vanskeleg nok å ta seg opp mot sjølv med motor kraft og temmeleg store· båtar.

Der det er viktige knutepunkt i leia, der rorleia frå ein lang fjord kan skjera inn i sigleleia, der finn me serleg rike far etter gamal busetnad. På eit par stader der landet tek strupetak på leia og ferdsla, der fisket er jamnt og rikt og jorda samstundes tolleg vid og god, der finn me ikkje berre rikaste bronsealder­ bygdene vestpå, men også byar som i nyare tid byggjer på dei gamle rikdomskjeldene: kysthandelen, jordbruket og fisket. Slike byar har me t. d. i Haugesund og i Alesund.3 • Ikkje for ingen ting er båe desse byane nemnde opp etter eit sund, for det er på sett og vis sjølve sunda som har skapt dei, slik dei har vakse fram attmed viktigaste ferdselsvegen i landet.

Karmsundet der byen Haugesund nå ligg, er ein av dei stadene der kyst{erdsla ikkje har noko val, der igjennom må alle båtar i innanskjersfart gå. Vestanfor Karmøya er det ikkje noko lysteleg å ta leia, for det fyrste er. det opne havet utanfor, og for det andre er vest-sida av Karmøya også eit av dei styggaste og ureinaste farvatna på heile sør-vest kysten: «Thi udenom Kormt er det vilde Hav og Stranden indsluttet af en usædvanlig tæt og farlig Skjær­ kjæde med fraadende Brændinger, saa Seiladsen vestom Øen, som rimeligt, ikke gjerne vælges,» skriv den gamle Karmøy-topografen ' Johan Karen Christie i 1820-å ra.4 Her ute ligg Ryvingen. Dei som les

• � l Ivar Aasen: Ordbok, og Norske Gaardnavne (NG.) V, s. 332. 2 Jfr. den måten Jalmai Jaahkola nemner <

14 Vestlandsaviser, vil nok kjenna namnet frå • t

før og veta at når det vert nemnt, så er det • sjeldan for nok_o godt. K Q r m t er namnet på Karmøy i saga-litteraturen, og slik finn me narrinet alt i eddadiktet Grimnismål str. 29. KQrmt

· f. må truleg vera laga til eit gno. kar mr _ m., «skiljevegg, gjerde»/ og det vert då en­ då eit namn som er gitt frå leia på denne Øya som ligg og vern.ar «vassvegen», sig le­ • ka.r·... o y leia, i mest tre mils lengd, før det ber nordover og ut på det opne og farlege hav­ stykket, Sletta. Karmsundet er difor viktig som ein livdeleg sigleveg for ferdsla etter leia. Det er også samstundes ein kritisk stad for

. leiferdsla, av di det er så å seia einaste vegen, og det ein veg som er overlag lett å stengja. Litt nord for Avaldsnes stryper 1. Kart over Karmsund. sundet seg saman til ein trang straum, Salhusstraumen. Her er det berre eit par hundre meter tversover sjølve sundet. (Sjå fig. 2.) Denne straumen må ha vore ein strategisk posisjon av rang, for her vart seglfartyg og rorskuter liggjande og venta på at straumen skulle gi seg såpass at dei kunne krØkja seg igjen.nom med folk og last. Det er ikkje lenger attende i tida enn at eldre folk godt hugsar seglskutene som stuva seg opp på hamnene på kvar side av Salhus­ sundet, og småbåtane som for der og slamsa og rodde og ropte opp

. . i land: «Kva tid vender straumen?» Så lenge straumen fossa på, laut båtane liggja. Dei låg der og venta på midts.jØ, og i mellomtida kan me tenk.ja oss at dei i eldre tider var temmeleg utsette, om det var så dei hadde n.oko uoppgjort

· med den som hadde makta på Haug ar eller Avaldsnes. For den som sette seg fast. her \red sundet, var straumen lett å verja sjølv med temmeleg lite mannskap og få båtar. Den som sat her, hadde altså vilkår for å ta heile handelsstrau­ men og ferdsla i si hand. Var han mektig nok, kunne han knipa til når han ville, og sleppa igjennom dei han hadde hug til. Han hadde

l Magnus Olsen: K9rmt ok Q rmt. Norrøne Studier, Oslo 1938, s. 180.

15 •

under seg slike makt-sentra og halve sjørøvarreir i handelsrutene

• sine nedetter kysten.1 \ Ein slik motsetnad mellom makta �på A va!P-snes og dei nord- . norske handels-interessene ligg klårt opp i dagen i det Snorre fortel om Asbjørn Selsbane i Olav den heilages saga (Heimskringla kap. 117). Hinnøyværingen Asbjørn, brorson til den mektige Tore Hund på Bjarkøy, det gamle senteret for finnehandelen, fer sørover om sumaren og vil freista kjØpa seg korn sør i lan"det, trass i at kongen det året hadde sett forbod mot slik handel. Kongen hadde sjØlv bruk får kornet når han kom vestover på veitsle, ser det ut til.

«Det er ikkje sagt noko om ferda deira fØr d�i kom inn i Karm­ sundet ein ettermiddag og la til ved Avaldsnes. Det ligg ein stor gard eit stykke opp på Kormt. Der var kongsgard, ein framifrå gard. Tore Sel rådde for han, og han var årmanR der» . «Om morgonen då det hadde vorte ljost, gjekk Tore ned til skipet, og nokre menn var med han. Han spurde kven som rådde for den flotte båten». Så tek hendingane til å rulla, og på vegen attende lossar Tore Sel båten for Hinnøy-væringen og tek kornet han har kjøpt, på land på Avaldsnes.

Ne ste gong Asbjørn kjem att, går han i land på utsida av Karmøya, og Tore Sel vert drepen.

Dette som Snorre her fortel i Heimskringla, svarar svært godt . til det knipetaket me tenkte oss at stormennene i sundet kan ha hatt - på leiferdsla. Men det er -eit par hundre år imellom desse hendin- gane som Snorre skildrar, og den tida då han skreiv dei ned i konge­ sogene sine, så rrie lyt spyrja oss sjølve om det han fortel også verkeleg botnar i historiske tilhøve. . Nå r Snorre let kornlossinga gå for seg på Avaldsnes, får han ikkje noko beinveges medhald i det av dei andre handskriftene om Heilag Olav. som me nå kjenner til. Korkje Eldste saga eller den Legendariske sagaen nemner namn på den' staden der Tore Sel bur, men båe desse sagaene fortel det same: AsbjØrn «kjem til ei Øy som Tore Sel, kongens årmann rådde over, og han låg der. Nå såg men­ nene til Tore at skipa hans var lasta. Han let han henta til samtale med seg.» Då Asbjørn kjem att og skal taka hemn, «legg han. seg i ein løynd våg med skipa», og han får veta at «k ong Olaf skal ta

1 Jfr. Johan Schreiner n. a. s. 30 og Andreas Holmsen: Norges historie i de Tusen Hjems Bibliotek, Oslo 1939, s. 102.

17 veitsle i Øya i påskeveka».1 Ingen av desse sagaene fortel heller om meir enn eit møte med Tore Sel: når Asbjørn kjem nordover att me:d lasta skip. Når Snorre let Avaldsnes vera staden for dei dramatiske møta mellom Asbjørn og Tore Sel, må han difor anten ha det frå kjelder me ikkje lenger kjenner til, eller også har Snorre kame til at Avalds­ nes var staden, ut frå slutpingar han sjØlv har drege, eller tankar han sjØlv har hatt. Det er mogleg at Snorre har hatt som ei rett­ leiing i det dei eldre Olavs-sagaene fortel om den tida som gjekk, fø·r Erlin.g Skj algsson kunne koma sør frå Jæren med folkehjelp. Dei eldre s.agahandskriftene fortel her at det gje·kk både natt til onsdag og alle dagane i påskeveka fram til sundags morgone·n før bodet rakk fram til Sola og herfolket var framme i kongstunet. - Med tre-fire dagar å gjera på, kunne ein nok tenkj a se·g at det her var tale om Avaldsnes.� Samstundes er det rimeleg at Snorre også stør seg på ein ætte­ tradis.jon so·m visste nok o meir om desse hendingane e.nn det dei eldre handskriftene fortel. Snorre nemner nemle·g AsbjØrn med tilnamnet «Selsbane» og veit også å fortelja om spjotet «Selshemnar» som spelar ei rolle i hemnen etter Tore Sel og etteT AsbjØrn� Dei eldre handskriftene nemner berre AsbjØrn for c

I den Eldste og i den Legendariske sagaen om Olav er striden mellom kongen og Asbjørn berre eit vitnemål om mots.etnaden mel­ lom kongen og Erling Skjalgsson. Fagerskinna nemner på si side ikkje eit ord o·m AsbjØrn., men der er det fortalt om Tore Hund, ferda til Bjarmeland og drapet på kongsmanne·n Karle.4 Snorre set desse hendingane i samband med kvarandre og let kornlossinga og

1 Olafs Saga hins Helga. Utg. Ke�yser og Unger. Chr. 1849, s. 36 (Eldste saga) og Brot. s. 90 og O. A·. Johnsen utg. av Olafs saga (den Legendariske saga), Oslo 1922, s. 44 f. 2 Jfr. t. d. Eldste saga n. utg., s. 90. 3 Jfr. Toralf Berntsen: Fra Sagn til Saga. Kra. 1925, s. 137 og 140. Noko liknande meiner også Johan Schreiner: Tradisjon og saga om Olav den hellige. Vids. Selsk. Skrifter, Oslo 1926, s. 132, note 14.

4 Fagersl{inna, utg . v. Finnur J6nsson. K.bh. 1920-03, kap. 27.

18 framferda til As.bjørn· verta sjølve vendepunktet i Olav i soge som • konge. Det kan knapt vera tvil om at slik Snorre forte1 de·sse hendin­ gane, så tener dei til å syna ein motsetnad mellom konge og stor­ menn som er ein av hovudta.nkane Snorre gjennomfører i framste�I­ linga si av landssoga.1 Samstundes kan me også te·nkja oss at når Snorre så a.vgjort let Avaldsnes vera den staden der kongen har kontrollen me·d leiferdsla, så ka.n det vera tankar Snorre· har fått ut frå tilhøva slik dei var i hans eigen tid, p·å 1200-talet. Trass i det tidbundne som det også på denne måten kan vera i Snorre si skildring, er det ein tanke verd å sjå på desse· hendingane i Karmsundet, ikkj e som eit enskilt fenomen., men so�m. eit utslag av ein gamal strid mellom Avaldsnes og ættene i dei nordlege fylka. Snorre si forteljing kan nok, endå om me vantar kunnskap om kjel-

• dene. hans, vera bygd over ein rotfesta og . reell m.otsetnad han har visst om, som botna i det taket Avaldsnes hadde på handelsferdsla etter leia, ei lei som også HålØyg-ættene var fullstendig økonomisk avhengige av. Striden som etter Snorre si tolking fører til · at Olav fell, kan såleis ''era noko meir enn eldre utforma side-hendingar, det kan vera ein gamal motsetnad som nok kunne skjota oppatt, og som altså etter Snorre si meining også kunne ha makt nok til å velta eit kongedøme. Det dei eldre Olavs-sagaene fortel om staden der Tore· Sel bur, høver i grunnen betre på ein stad som Utstein, enn på Avaldsnes, når det vert sagt at AsbjØrn kjem. til ei ØY som Tore Sel, konge·ns årmann rådde over. Det vert ikkje lite makt i handa. på årmannen, o,m me tenkjer oss at dette er Karmøy, men på andre· sid.a er det nok mogleg at kongen sikra seg makta over heile denne øya. I Harald hårfagre si tid ser det i alle høve ut for at kongen slo under se·g gardar som låg på båe sidene av Karmsundet.2 (Jfr. s. 39 f.). Snorre let samanstøyten mellom Asbjørn og Tore Sel draga ' Erling Skjalgsson på Sola, me·ktigaste mannen på Vestlandet inn i ei oppgjerd med kongen. Erling kjem med mennene sine for å fri ut slektningen sin, Asbjørn, etter drapet på Tore Sel. Han fyller kon.gstunet på Avaldsnes me.d jærbuar, og Olav lyt gå ei svivyrdsleg «spissrot» mellom rekkjene til Erling på sjØlve· kongsgarden. Det Snorre syner oss, er eit drama av rang, for slik han skildrar

l Jfr. lialvdan Koh.t: Innhogg og utsyn. Kra. 1921, s. 133, og Johan s. Sch reiner n. a., l 00. · 2 Sjå også A. Taranger i Historisk tidsskrift 1934-36, s. 135.

• 19

.. ' det, er det Sola-jarlen som trassar kongsmakta nett på den staden kongen sjølv hadde sikra seg til hovudstøde for makta si i Vestlands­ fylka. Det same synet kjem att når Snorre fortel at då Olav hadde fått heile resten av landet i si ha.nd, då la han seg til i Karmsund og hadde tingingsme-nn ute som skulle få i stand ei semje mellom han og Erling.1 Snorre har nok meint at slik Olav låg der i sundet, hadde· han eit serleg go·dt tak på Erling, reint strategisk sett. Om me ik.kje avgjort kan seia noko om at desse oppl· ysningane hjå Snorre er rette, så er det likevel klårt at Erling nok har hatt grunn til å ottast kongsmakta i sundet. Flateyjarbok fortel då også at Sola-jarlen sette dotter si til fostring hjå ·ein av føreme·nnene til Tore Sel på Avaldsnes. Dette må ha vore som ein led i Erling sin «allianse-politikk» på Vestlandet i samsvar me·d den vanlege framgangsmåten mellom ættene i dei tider, 6·g det gje·k_k då heller ikkje le·nge, fortel tradisjonen, før kong Olav flutte denne årmannen sin frå Karmøy og til ein mindre viktig stad lenger nord. 2 Det kan ikkje ha vare godt å vera kongen sin mann på Avaldsnes og sam­ stundes skulla freista å hal da se,g til vens med stormennene i fy l ka rundt om. Det var lett å koma mellom borken og veden i eit slikt om bod. Både Snorre og dei andre kjeldene nemner reguleringa -av kornhandelen som op·pha.vet til striden me1lom AsbjØrn og årman­ nen, Tore Sel. Ei slik regulering som den _det her er tale om, kjen­ ner me til frå 1270-åra i kjØpebolken i Magnus Lagabøter si lands­ lov.3 Etter denne lova er det nett kongen som har makt til å setja i verk slike tiltak, me·n likevel er nok problemet i se·g sjØlv gamalt, for alt den Eldre Gulatingslova set forbod mot å hindra kornhan­ delen og handelen med matvarer me1lom Gulatings-fylka.4 Lovene freistar her å sikra seg mot nett ei slik inngriping i lei-ferdsla frå stormannsgardane som den kongen sjØlv tok seg ·rett til, til eigen bate, i seinare tid. Også i Olav Trygvasons saga i Heimskringla (kap. 63 og 64) fortel Snorre my kje om hending ar som går for seg på A valdSbes. Her får Olav Trygvason end.eleg ram på den farlege seidmannen Øyvind Kjelda. Han har før freista å brenna Øyvind inne utan at det ville

l Heimskringla. Sog.a. on1 Olav den heilage, kap. 60, og Flateyjarb6k . Il, s. 51. 2 Flateyjarb6k II., kap. 144. Jfr. Johan Schreiner: Tradisjon og saga 0111 Olav ·den hellige, s. 109. 3 Norges Gamle Love: Chr. 1848, ban.d II., s. 164. 4 Norges Gamle Love: 1., s. 103.

20 lukkast, men då Øyvind nå kjem for å ta hemn, vert han teken til fange. av kongsmennene. I same rennet får me soga om den einøygde framande, «Odin», som kjem til kongsgarden på Avaldsnes og held

·Olav vaken med segne·r om Avald, kongen som neset skal heita etter. Ser me på denne siste soga slik ho er å finna i dei norrøne omsetjingane av Odd Munk si latinske soge· om Olav Trygvason,1 vert me snart vare med at me her eigenleg har for oss ei segn med motiv som ennå er vel kjende. Både den arnamagnæanske handskrifta og Stockholmshand­ skrifta fortel at jole-aftan om kvelden kjem det ein gamal einØygd mann inn i halla. Han er svært kunnig i gamalt, og kong Olav spør om han veit å forte1ja noko om kong· .Augvald «som har bygd her på neset». Den gamle fortel så om denne kongen som alltid førde med seg ei ku han hadde slik tru på, og som han dra.kk mjØlk av. Han fall i strid me·d e-in kong Varin på Skåre-strand.a og vart grav­ lagd på Avaldsnes.

Då den gamle går, er han fyrst innom kokken og lastar han for kor ringt kjøt dei vil by kongen. Han får kokken med seg til eit

' hus, og «der ser han kyre-slakt så feitt og fint at han aldri hadde sett slikt fØr». Kokken får med seg av dette kjøtet og vil laga det til, men kongen sp·Ør seg for og seier i eine tradisjo·nen at den som et av kjøtet vil dØy, og slaktet vert kasta på sjøen.2 I andre tradi-· sjonen et ein hund av det, hunden døyr, og kjøtet vert brend.3 Så tek dei til å leita etter den gamle mannen, men han er ingen stad å finna der på neset. Då dei sidan gjev seg til å brjota dei grav­ haugane der han hadde fortalt at Augvald og kua lå.g, finn dei mann.ebein i den største og kyrebein i den minste av haugane, nett slik han hadde sagt det.

Gjesten som kjem joleaftan, som bur tett attme·d garden , og so·m ingen veit om , men som sjØlv veit om alt, de·n gilde buskapen han har, og maten han byr, men som er farleg å eta av, alle desse • draga er noko me finn att i vanlege segner om underjordiske også i våre dagar. Det er difor all grunn til å tru at me her har for oss ein krins' av se·g·n-motiv o·m den <

1 Jfr. Gustav Storm: Snorre Sturlasøns Historieskrivning, Kbh. 1875, s.34 2 Saga Olafs konungs Tryggvasonar. (A. M. 310 qvarto). P� Groth. Chr. 1895, s. 64 f. 3 Kong Olaf Tryggvesøns saga; (Stockholms-handskriftet). P. A. Muneh. Chr. 1853, s. 35.

21 gravhaugane der gjorde slike jole-vitjingar rimelege,1 og når soga

sluttar med det at dei grev i haugane, så er det kanhenda like snart for å få slutt på uroa på garde·n, som for å drive «arkeologiske» etter-røkingar. Haugbrot, det var framgangsmåten ein brukte for å få has p·å attegangarar som uroa folk. Haug buen på Avaldsnes ser elles ut til å ha vare noko folk

\7isste om båd.e i N o·re�g og' p·å Islan,d i sagatid,a. I H.alfs saga� o·k HaJfsrekka spør landnåmsmannen Finn hinn audgi frå Akranes etter kong Ogvald. Finn ligg under Avaldsnes klar til å · sigla til Island. «Han høyrde då denne visa som vart kvede i haugen», fortel sagaen. Det er Ogvald sjølv som svarar frå haugen med ein strofe som seier at han fall i strid med ein «Hækling».2 - Alle stader der me har denne segna om jolegjesten som kjem til Olav Trygvason på A vald.snes, er det sagt at det er Odin, den einØygde guden, som er ute o·g ·ferdast. Samstundes sit me også med ei kjensle av at den framande gjesten på ein måte også er tenkt å vera den Augvald som bur i haugen på garden. At Odin har hatt eit serleg samband med jola i eldre tider, det kan me sjå også av segna om Halvdan Svarte, der Odin tek bort

jolematen på den garden der kongen er i veitsle joleafta . Også her har guden såleis noko med jolematen å gjera. Motivet finn me elles

i våre dagar att nett i det nemnde e·ventyret om « Kjetta på Dovre»,

der ei heil skrei av slike << jolegjestar» kje·m og et opp helgematen for folk joleaftan.3 I sam·e bolken der Flateyjarbok fortel om Odin si vitjing hjå Halvdan Svarte, vert det også sagt at heidne menn heldt j olelag til heider og ære for Odin, og at O·din hadde eit serleg namn etter JO"l a, Jhlo n. . 1 r.4

l At slikt kan vera årsa.k til at segner av slike typar vert knytte til ein stad, kan me sjå t. d. av at eventyret om <

22 •

Når Snorre fortel om Olav Trygvason og «gjeste·n», e·r det ikkje lenger jole-aftan. Det er «ein kveld som kon.g Olav var i gjestebad på Avaldsnes>>.1 Elles er soga stort sett den sam.e, men der er ikkje fortalt noko om ko.kken som går me·d gjesten til eit hus ingen finn att. Kongen ber dei berre om å slå ut maten, og heller ikkje er der fortalt nok.o om haugbrotet. Ein kan seia det slik at i Snorre si attgjeving er alt det teke bort som berrsynt minner om vanleg e segner. Slik han fortel det, vert hendingane· utan tydelege paral­ lellar i folkeleg tradisjon. Men han fortel som dei andre, om striden mellom kong Augvald

' so·m neset og g·arden heiter etter, og kong Varin. Augv·ald fall og vart hauglagt der ikkje langt frå garden, seier han, og så har Snorre • nok o som ingen av dei andre nemner: « D å s e t t e d e i o p p d e i baut aste in ane· som står der ennå .»2 Den eine av bauta­ steinane står att også i våre· dagar., og fleire har der vare, så det er rett nok, men dette må Snorre truleg ha sett sjølv, eller ha etter nokon som var kj ende på staden. Denne soga om «jole-gjeste·n>> som vitjar Olav Trygvason på Avaldsnes, er både i Heimkringla og i dei to omsetjingane· våre etter Odd Munk knytt saman me·d soga om seidmannen Øyvind Kjelda som kjem til kongsgarden for å drepa ko·ngen. Denne Øyvind Kjelda verkar ikkje lite som ein «fornaldarsaga-» eller «eventyr-» figur, der han fer og virrar i blinde ute på neset med mennene sine, på leiting etter rette veg·en til tunet. Snorre fortel at Øyvind set ut trollskodde som legg seg på han sjølv, men omsetjingane etter Odd Munks saga. fortel berre at synet for frå dei, o·g at synet av den heilage kyrkja blinda dei.a Det er ein klang av kristele·g, litt klisje­ aktig lege·nde i denne siste vendinga.

Alle stader der hemnfreistn,ade,n til Øyvind Kjelda er nemnd, går det klårt fram at Øyvind hadde skjelleg grunn til å liggja kongen etter livet: Kongen hadde freista å brenna Øyvind in.ne saman med ei mengd andre seidmenn. Snorre fortel at det var i Tønsberg dette gjekk for seg, men de·n eldre tradisjonen etter Odd Munk seier at det var i Trø:ndelag (i Ni<5arnesi eller Nioa r 6si), og at Øyvind var den einaste som kom seg bort. Tjodrek Munk seier også at det var i Trøndelag at Olav brende seidme·nnene inne·, men han

1 Flateyjarb6k I. Chr. 1860, s. 345t set denne hendinga avgj ort saman med Øyvind Kjelda si ferd til kongen i påske-veka. 2 Heimskringla. Olav Trygvasons saga kap. 64. =3 Stockholms-handskriftet og A.M. 310 qv.arto.

23 .. �emner Mæren som s taden der dette gjekk for seg, og Øyvind er ikkje nemnd.1

Denne innebrenninga av seidmennene .. i Trøndelag, og forteljinga om ein Øyvind som kom seg bort, er ein av de i tradisjo·nane som Odd Munk seier at han har etter Sæmund fro·de. «Dette ne·mner presten Sæmund frode som var vidkjend for kunnskapan e· sine)>, heiter de t i de t arnamagnæanske handskriftet. Dette handskriftet gjer det ikkje mogleg for oss å avgj er a me d visse om det berre er tradisj o·nen om tinget på Dragseid som ættar frå Sæmund frode> men slik det er o·msett i Stockholm-handskriftet, kan det ikkj e vera tvil om at Sæmund også er kjelda for det som er fortalt om Øyvind og seidmennene. «o,g same1eis .seier Sæmund om kong Olav at han samla saman ei stor mengd med seidmenn i Nio a. r ne· s i.»2 I dette fylgjet var det ein Øyvind som var av kongsætt, 3. eller 4. mannen frå Harald hårfagre, vert det fortalt. Då seidmennene ikkje ville taka kristen tru og slutta med trollskapen, let kongen laga til eit skip og baud dei å fara utanlands, me·n d.å han lest som han var redd for å skiljast frå dei som uvener, vilde han fyrst laga til gjestebad for det I det gjestebadet brende han alle seidmennene inne, be rre Øyvind, de·n ramaste av alle, kom S·eg ut ljoren. Han sende sidan helsing til kongen med nokon han møtte, at kongen aldri skulle få fat i han meir. Denne tradisjonen har ei serleg interesse, av di Odd ·Munk seier han har dette etter den fyrste islandske sogeskrivaren, Sæmund frode. Sæmund må ha kjent til denne tradisj onen om Øyvind, seid­ mannen av kongsætt, og det er ikkj e utruleg at me har for oss ein verkeleg historisk person. Denne soga tek seg ut so·m eit avrunda heile i seg sjØlv slik ho sluttar med helsinga som ·kj em til kongen. Me ve·ntar ikkje å få høyra meir om Øyvind etter dette. Sæmund ser ikkje ut til å ha visst noko om at Øyvind · hadde eit k e 11 da knytt til namnet sitt. Odd Munk nemner he ller ikkj e dette namnet før Øyvind dukkar opp att på Avaldsnes i jolehelga: «Då kom til nes et den mannen som heitte Øyvind Kjelda, som før er nemnd, nett den same m.annen (s å. h in n s am i m a o r) som kom se.g ut or elden då seidmennene vart brende. Han hadde nå fem skip og var komen or havet ».3

J Mon·umenta Historica Norvegiæ, utg. Gustav Storm, Kra. 1880, kap. 11.. 2 Kong Olav TryggvesØns sa.ga. (Stockholms-handskriftet). P. A. Munch. Chr. 1853,� s. 35. 3 Saga Olafs konungs Tr�yggvasonar (A. M. 310 qvarto ). P. Groth. Chr. 1853, s. 43 ( 40).

24 Det er noko i denne understrekinga av at Øyvind er same man­ nen som den Sæmund fortalde om og som Olav ville brenne inne, som får oss til å mistenkj a Odd Munk for å ha drege d.enne slut­ ninga sjølv, og at Øyvind Kjelda på Av�ldsnes, når det kj em til stykket, er ein heilt annan Øyvind, enn den som kom seg bort frå innebrenninga. Heilt urimele

av havet ved joletid. _ Tidfestinga er vel eit resultat av at det samstundes skulle forteljast o-m Olav Trygvason og· jolegjesten på Avaldsnes. Men soga om dei fem skipa som kjem av havet, og Øyvind

• . ! Kjelda sitt åtak på Avaldsnes kan likevel vera rett. lVIe finn her fram til ein tradisjon om ein Øyvind Kjelda, ein tra­ disjon som er serleg knytt til Avaldsnes, og som fortel om eit åtak som denne Øyvind Kjelda gjorde mot Olav Trygvason og mot kongs­ garden der. Denne tradisjonen har Odd Munk kjent til, kan me tru, men han sette Øyvind Kjelda saman med seidmannen og Haralds­ ætlingen Øyvind som han kjende frå Sæmund frode. Når denne Øyvind i Avaldsnes-tradisj onen er ne·mnd for Kjelda ' (k:el l da), så må me ve·nta at han heiter etter ein stad som b·ar dette namnet,1 og me treng ikkje fara langt frå Avaldsnes før me finn eit slikt stadn.amn., vel kjent av alle som ferdas.t der i sundet : Nett der Røksund går inn frå Karmsundet, på fastlandet, tvers av øya Fosen, er det ein stad som heiter Kjelda, ein gamal drikke- og kvile­ stad for d.ei so1n ror og ferdast etter sunda. Der er ei gro·p oppi ber­ get tett ved sjøen, der det samlar seg vatn, og <).er det er go.dt å drik­ ka. Folk på staden sytte alltid for at denne hola var rein, då mange rodde oppom der for å få seg .vatn.2 Det er ikkje så godt om drikkesta­ der korkje på Karmøy- elle-r fastlands-sida, så ein stad der det var ei kjelde, vart viktig for ferdsla (sj å kart s. 15). Som gardsnamn er ikkj e namnet kjent, men me må likevel tru at det er eit gamalt namn. Der ved Kjelda er det samstundes ein stad der ein ligg vel i hamn og· godt gøymd i det trange Røksundet, og ein kan ha L1 tsyn o-ver alt so·m fer­ dast nord og sør i Karmsund. Det ligg nær å tru at det er dette Kj elda som går att i namnet på denne Øyvind i Avaldsnes-tradisjonen. Ein Øyvind som vart heitande etter denne staden, og som kjem or hav:et og går til åtak på kongen og Avaldsnes, ka.n ha vo�re ein som gjorde skipsferdsla utrygg o.g so�m kongen jaga or sunde·t, men som uventa kom att og nær hadde teke både kongen o-g Avaldsnes. Om desse tankane våre er rette, så var ikkje denne Øyvind no-

1 Jfr. E. H .. Lind : Norsk-Islanske personbinamn från Me-deltiden. Upp­ sala 1920-21." 2 Etter opplysning av cand. philol. Reidar ØstensjØ.

25

• vikingane og ransmenne·ne som Olav freista å sikra landet mot.1

Når Snorre let seidmennen.e

koma saman i Tønsberg , og let

han ingen stønad i det av dei andre og eldre tradisjonane� .Men det er mogleg at Snorre ' har kjent til folk som bar gardsnamnet Kjelda og som var frå Tønsberg-stroket. Omlag 3. Pipeskjeret med Avaldsn es i bak- grunnen� Foto: .o . N. 1400 e.r det nemnt eit bruk som heitet Kjelda (Kiælda, i 1604 Kielde) , under det som nå er Jarls­ berg, den gamle - kongsgarden S æ hei mr .2 Snorre foTtel at Øyvind o·g seidmennene hans vart bun.dne og sette på ei flu i Karmsund der dei drukna. I dei andr e· sogene er det eine staden sagt at dei vart hogde, den an.dre staden at dei vart søkte i sjøen.3 Alle saman nemner skjeret der dette vart gjort, for Skratt aske· r. Det ·vert dels sagt at d.et er ·«ut om Karm·sun.det», dels at· det er «nord av neset der Karmsund endar». - · Ein slik måte å retta trollmenn på. som de·n det her er fortalt om; :,sam stavar heilt med føresegnene i den Eldre Gulati ngslova slik - roe har dei i av,skriftene frå· 13·00- talet : «Om karar eller kvinner vert klaga for det· at dei er troll eller hekser eller rid folk eller bufe, og vert det·· til sanning, og går det ord om det i tre gardar eller fire , då skal ein føra han eller henne ut på sj øen og hogga dei i ryggen og søkkja dei ned til botnar, og kongen og biskopen eig .kvar pening av go- ds et hans».4 Skrattasker fekk namnet sitt etter denne rettinga av Øyvind og mennene hans, seier Sriorre: · Gno. skratt i m. tyder «troll­ · mann ». Nå ser d�t ikkj e ut til · 'å,. finnast nok o slikt skjer eller ei t . . s�ik.t namn p·å de-li staden tradisjonen nemner, men utanfor Gloppe, tirigpla·ssen pa-- Avaldsnes , er - det , eit skjer som heiter Pipeskj er et. . · · (sume seier : Piptaskj eret) (sj� fig. 3)'.· -« A pipta», «å pipa», er brukt

' .' . �

1 Jfr. Stoc1�holms-handskriftet kap. 27 -og ·A.M. 310 qvarto, kap. 35 (32). . 2 Sj-å N.G. VI, s. 231. 3 Stockholms-handskrifta og A.M. · · -3 10. qv-arto. 4 Norges Gamle L-ove IV., Chr. : 1885, s .. 18.

26 om fuglelåt, o·g namnet kjem truleg av at tjelden som tek fisk-yngel på grunne stader, held seg mykje der ute. Nå er nynorsk «skratta» også brukt om fuglelåt. Det er rime! eg at det også fanst i slik bruk i gamalnorsk, sjølv o·m me ikkje nå har det i ordbøkene våre, jfr. det islandske «�rattast» om å halda leven . og larm. Rimeleg nok er S kr a t tas k er i sagaen og Pipeskjeret - . i sundet eitt og same skjeret,1 men på ein eller ann.an måte må det ha gått for seg eit mistak, vel helst ei misminning av dei sotn bar tradisjon;e·n ut til Island. At namnet skulle ha vorte ombytt på de,n staden der dei hadde skjeret for augo. og o.fte brukte namnet. på det, er lite rimeleg, sjølv om me kunne tenkja oss at ein fordom mot å nemna eit slikt «troll-namn» kunne føra til omskrivingar. Det er betre i dette høvet å ty til ei forklåring so·m ikkje berre gjev ei 'lØysing på namnebytet, men som og· kan syna oss korleis heile, denne tradisjonen om seidmennene og Skrattaskjeret kunne koma inn i ein saga om Olav Trygvason på Avaldsnes. Både << pipta», «pipa» og «skratta» har det sams at ·dei er nem.nin­ garl for låt og fugle-læte. Det må vera dette som har gjort at mistaket kunn� gå for seg. · Samstundes veit me at �dei tydde t�l slike holmar og skj er utanfor tingstadene, ·når dei skulle r·etta dei som vart dømde · på tinge·t. Segnene på ·Avaldsnes fortel i dag at det vå't Flataskjer, nok o sør om · Pipeskjeret, som ·var -L-� rettarstaden for tinget. Den siste som vart retta der skal vera ei gjente som hadde drepe barnet sitt. Hovudet hennar vart sett på stake der ute.2 Også Timmerøyna . utanfor Gulating-staden vart etter segnene brukt til rettarstad,3 og denne rettinga av brotsmenn på holmar og skjer er i det heile vidt kj end og ettervist både i stadnamn og tradisjon.4 . . Me må difor tru at den som mishugsa_ seg og blanda saman «pipta»,«pipa>> - og· «skratta», gjo·rde det av �di han på eine sida hugsa at skj ernamnet hadde noko· med låt og ·fugle-læte å gjera, på den andre

' sida at skjeret vart brukt til retting av skratt ar , «trollmenn>>. På denne måten bytte skjeret namn i minnet, og avrettingane på S k r a t t a s k e r vart ute på Island knytt til skratten o·ver alle skrattar, Haralds-ætlingen ·Øyvind, etter Snorre ein soneson til

• �. . ' :-l l ""'--

-

1 Jfr. artikkelen om Augvaldsnes i Toskillingsbladet 1856, no. · 13. � ·. � · ·

2 Etter Sina Lyften , Avaldsnes. 3 Oppteikningar av Nils Alstrup Griis Dahl , .Eivindvik 1823, Budstik- - .. .. 1824, no · 62 66, . ken· V. sp 496. 4 Gustav · JndrebØ: Tjuvholmen. ;_ · _ --Festskrift til rektor J. .rQvigstad. Tromsø Museums Skrifter Il. Oslo 1928, og Per Hovda i Maal. og -Minne 1942, s. 71. Ragnvald Rettilbeine, den vidkjende seidmannen mellom Haralds­ sønene. Går me lenger attover i tida, fortel Heimskringla om eit stort og - . l blodig slag som gjekk for seg på Avaldsnes mellom Eirikssønene og Håkon den go.de. Slik det vert fortalt av Snorre, er det mei­ sterleg drege opp · i knappe vendingar korleis Håkon kjem siglande frå nord, Eirikssønene. frå sør, til dei møtest på Kormt. «Båe herane gjekk i land og slost på Avaldsnes. På båe sider var dei mangmente, og det vart eit stort slag. Kong Håkon søkte hardt fram. Han fann føre seg kong .. Gutorm Eiriksson og hans fylgje, og dei skifte hogg med kvarandre. Der fall kong Gutorm, og merket hans vart nedhogge, og mykje folk fall ,der omkring han. Etter dette tok heren til Eirikssønene til å. røma til skipa og rodde bort og hadde mist mykje folk». <( Dette nemner Gu torm .Sindre)),se ier S.n.orre, og så siterar han ein strofe av Håkonardråpa, der det i vanlege tradisjo- , nelle skaldevendingar vert fortalt om ein hard strid der Håkon feller ein konge. Diktet seier vel å merkj a ikkj e nok o · om k v a r dette gjekk for seg, men etter det so·m vert fortalt, må det ha vore· ein av Eirikssønene som fall.1 Også Agrip fortel om dette slaget på Karmøy ved Avaldsnes, men seier berre stutt at Gutorm og to av brørne hans, H.alfdan o·g Øystein, fall der medan d.ei andre rømde. Desse to· brørne er elles ikkje med mellom Gunnhilds-sønene andre stader, og k.orkje Fager­ skinna eller Histo�ria N orvegiæ, den eldste Noregs-soga, nemner nok o

� om dette slaget. Ja, Fa·gers.kinna (kap. 35) fortel at Gutorm fekk . , ein h e i l t a n n a n lagna.d : Han fall i Austerveg.

Fagerskinna og Historia N orvegiæ nemner berre t o slag med Eirikssønene, dei legg det eine til Rastarkalv, det an.dre til Fitjar. Det siste slaget er også nemnt og skildra i Håkonarmål, så det er å finna i sikre kjelder. Det ser etter dette ut til å verta temmeleg uvisst med dette slaget som Agrip og Snorre seier gjekk for seg på Karmøy.2 Me lyt i staden sjå oss om etter ei forklåring på korleis tanken om eit slikt slag kunne koma opp. Bygdetradisjonen forte} idag at dette slaget stod på Bloheia og Bloteigen mellom Bø o·g Avaldsnes. «Mannefallet var så stort at heile Blobekken flaut i blod.»3 Kraft skriv i - topografien sin at det

1 Heimskringla, Håkon den godes saga , . kap. 20. 2 Jfr. Halvdan Koht sin merknad i Den. eldste Noregs soga, Oslo 1921, s. 37. 3 Sina Lyften. Avaldsnes.

28 4. Rehaugane på Karmøy. ligg sju store haugar i rad etter kvarandre der på Bloheia, og at der er 40 50 andre gravhaugar attmed, «formodentlig til Minde om den her forefaldne kamp imellom Kong Håkon Adelstee·n O·g Eirik

Blodøxes Sønner».1 Også P. A. Munch nemner denne bygde ­ tradisjonen som vil heimfesta slaget til Bloheia og Bloteigen «hvor der endnu findes ikke færre end 50 større eller min.dre Gravhøye av forskj ellig Form >> . 2 Dette gravfeltet er vel det største og best synlege etter heile Vestlands-leia, serleg er dei store Rehaugane frå bronsealderen impo­ nerande når ein ser dei mot himmelsynet frå sundet . (Fig. 4) . Kraft nemner dei då også serskilt.

Ein historisk interessert mann utan noko kjennskap til resul ­ tata i moderne arkeologi , kunne i mellomalderen , som idag, go·dt koma til å undr.a seg over kva det kan ha vore for eit slag s.om stod der oppe på heia , der så mange ligg grevne. Han ville· leita etter ei einskild hending som årsak til desse gravene, so·m me idag veit har vorte til gj ennom lange tidebolkar . · Det er nok slike spekula­ sj onar om-kring haugane som h·ar ført til dei lo·kale· slag-segnene og til namna på B l o d -.

, Ein som var godt inne i konge - sogene kunne lett finna rom til

'

, l J. Kraft : Topografisk statistisk Beskrivelse over Norge. Chr. 1820�- 1835, IV., s. 268. :! P. A. Munch : Det norske folks Historie, Chr. 1 852 I., s. 757.

29 ennå eit slag under Håkon den gode, som «i dei siste leveåra sine hadde mest stendig krig med brorsønene s.ine».1 Var han samstun­ des, som Snorre, ein granskar med kritisk sans som gjekk til skal­ dane etter ord for seg når han skreiv soge, så ville det vera naturleg når han leita etter dette store slaget, å minnast strofen til nord­ mannen Gutorm Sindre i Håkonardråpa der det er skildra korleis striden rasar fram o·ver hovuda på dei døde som hopar seg opp på valen_.

Det må vera talet og storleiken på gravhaugane so·m går att, også når Snorre i den stutte skildringa si heile tre: ganger får nemnd at dei var m a n g e i slag·et eller at det var mange som f a Il. Men som me såg, gravhaugane p·å Bloheia ser ut til å vera knytte til Håkon og Eirikssønene alt før Snorre, så det må vera fleire her som har tenkt dei same ta.nkane.

Når me på denne måten har gått igjennom dett e som Snorre her fortel om Avaldsnes, sit me att med ei kjensle av at sermerket v2d stad e -n : dei mange og store gra·vhaugane, har spela ei viktig rolle for de·n segnlaginga som me skimtar attom Heimskringla og dei

andre kj elden.e . Det vert etter måten svært lite sætan.de· det som vert fortalt som historiske hendingar på Avaldsnes. Sjølv ei av dei avgjerande hendingane i Snorre sin Olavs-saga, striden mellom Tore Sel og Asbjørn Selsbane, vert no·ko me lyt taka med alle atterhald når det vert fortalt at det gj ekk for seg på Avaldsnes. Me kjem i

• denne tradisjonen til eit punkt der me lyt seia at dette kan me ikkje etterprøva , og dei andre og eldre kjeldene let oss i uvisse om staden.

Snorre sjØlv har ikkje vore i tvil . Han let AsbjØrn sigla gje·n­ nom sundet både nord og sør. Han skildrar maktsenteret med hamna under neset og garden i bakgrunnen og møtet i Kormt mel­

lom dei to her ane som dreg se·g · saman og slæst oppe på land, og han skildrar, må me seia, me·d ei viss strategisk vurdering. Det er n oko i desse synsmåtane som. kjem fram i Sn.orre si skildring, som minner oss ikkje lite om hans eiga tid, om Sturlunge-tida ute på Island og borgarkrigane i N oreg med ufred mellom stormanns æt­ tene og strid for å kjenn a seg trygg og for å få dei beste· forsvars­ støda. Det kan vera ein mann som er vand til å tenkj a på slike ting, som skildrar det han ser. Dette er no.ko me lyt rekna med, når

l Historia Storm Norvegiæ i Mon· umenta Historica Norvegiæ ved Gustav Kra. 1881, s. 106 f.

30 me vil nytta Snorre si skildring til å laga oss eit bilete av den rolla sundet kan ha spe la i Noregs-soga. Kan me då gå ut frå at Snorre sjØlv har s e t t ? Det har teke seg slik ut for oss fleire ganger, både når han nemner «bauta-stei­ nane som står der ennå», og når han skildrar det store mannefallet i slaget med Eirikssønene. Sj Ølve hovudskildringa av Karmøya i ·Olav den heilages s.aga (kap. 118) verkar og se, t t: «Denne Øya er såleis laga at ho er stor .og lang, men for det meste ikkje breid.· Ho ligg attmed skipsleia på de·n ytre sida. Det er ei stor bygd der, men ute ved havet er Øya. ubygd på mange stader». Eldste handskriftet til Fagrskinna (A) seier at Harald hårfagre dØydde sottedauden 1 Ro·galand og vart hauglagd i Ha.ugesund. Det yngre han dskriftet (B) fo-rtel noko meir utførleg om dette. Det vert sagt at Harald hårfagre var ein svært ve·n og sterk mann og «Så stor som ein kan sjå av den gravsteinen hans som er i Hauge­ S1.1_nd>>.1 Også Agrip veit at Harald. dø.ydde i Ro·galand og vart lagd i haug ovanfor Hasløysundet, 2 o·g Egils. saga, kap. 57, fortel stutt at Harald er hauglagd ved Haugesund. I Heimskringla ser Snorre ut til å veta mykje meir av sjølvsyn, også om dette: «Kong Harald døydde sotte-daud·en på Rogaland, og han er hauglagd på Haugar ve·d Karmsund. Ved Haugesundet står ' det ei kyrkje, og ved sjØlve kyrkj e·garden i nordvest er haugen til kong Harald hårfagre. Men vestom kyrkja ligg gravsteinen til kong Harald som låg o:ver grava hans inne i haugen. Steinen er halvfj ortande fot lang og innpå to alner breid. Mid� i haugen var grava til kon.g Harald. Der var det sett ein stein ved hovudet hans og ein ved føtene og hella var lagd ovanpå der, · men utanom og under på båe sider var det fyllt på ·med stein. Desse · steinane som då var i hauge·n, og som det nå er fortalt om, står nå der på kyrkje­ garden.»3 Det er uråd å tru anna e·nn at dette er ei skildring av ein som sjølv har· vare på staden, og det kan vanskeleg vera andre enn Snorre sjØlv som. fortel om det han har sett.4 Rimelegvis kom han på fer­ dene sine i Noreg til å sigla gjennom Karmsundet eit par ganger i tida 1218 1221.5 Det er no·k minne frå denne ferda me· finn far

I Fagerskinna Munch og Unger si utgåve, s. XIII, og Finnur J6nsson si utgåve, . Kbh. 1902 ·- 03, s. 25. :2 Agrip utg. v. V. Dalerup, Kvh. 1880, sp. 7. :3 Harald hårfagres saga kap. 43. 4 Jfr. Gustav Storm : Snorre Sturlasøns Historieskrivn. Kbh. 1873, s. 85f. 5 Sjå ssL s. 86.

31 etter fl eire stad er der Snorre skriv om Avaldsnes og Kormt, og det ser og så ut til han har hatt tid nok på seg til å sjå seg godt om, rekna seg mål på gravsteinen og få med lokal tradisjon om korleis steinen låg i haugen. Me skimtar litt av Snorre si glede i denne skildringa over å ha vore på de·n staden der Harald hårfagre hadde grava si, og over 1:. å kunna fortelja til minste detalj om det han fann . som endå bar tradisjonen om denne fyrste og merkelege lands.styraren i Noreg. Det vert ikkje berre eit bilete av gravstaden til Harald hårfagre dette, det seier oss. samstundes noko om Snorre sin eigen arbeids­ måte, og om den store ihuge han hadde for dette granskararbei­ det sitt.

Då Snorre i 1218 for frå Nidaros og rundt til Vika, var det berre eit år sidan baglarane og birk.ebeinarane hadde samla seg om den unge Håkon Håkonsen. Det må ennå ha vare fullt opp både å sjå og høyra av det som minte O·m dei harde borgarkrigane landet nett hadde gått igje·nnom. Birkebeinarane hadde, under Sverre hatt eit temmeleg godt ta.k på Vestlandet, serleg etter at mykje av V estlands­ aristokratiet fall med kong Magnus i Norefjorden. Au.stlandet var på si side det Sverre og birkebeinarane minst kunne lita på, og der hadde baglarane største makta si. Me· kan då tenkja oss at Karm­ sundet der leia gjekk inn.om og nordo-ver, i surne måtar vart som eit utbygt støde for birkebeinarane, mot den kanten der ein kunne venta uro og ufred. Slik kan det ha vare· framleis då Snorre· for der.

. Me høyrer då også i Sverresaga at sundet spelar ei viktig rolle i de·n planen kong Magnus fylgjer då han kjem med flåten sin. for å ta Vestlandet frå kong Sverre i 1184. Kong Magnus dreg seg var­ samt nordover og ligg både to og tre neter i surne hamner. På denne måten får han flåten sin fram til Karmsundet utan at birkebei­ narane vert klåre over at dei har ein fiend.tleg flåte like, innpå livet.

'

• «Dei låg to neter i Karmsundet, då fekk dei sanne tidender om ferdene til kong Sverre, av di at· dei byrdingane som var komne -·frå Bergen, siglde . framom : dei kvar ·dag.» Ko·ng . Magnus har, framme ein sp·æjar, og då det så kjem strjukande bør, ber det laust mot Bergen i eitt renn. Byen vart teken heilt uventa: «Birkebei­ narane hadde ikkje høyrt om kong Magnus før han kom på dei».1

l Sverris Saga etter Cod. A.M. 327 4to, v. Gustav IndrebØ, Kra. 1920.

32 Då Erling og Philip drog nordover frå Opplanda i 1205 for å lata se·g hylda på Øyrarting, sende dei samstundes ein flokk på 30 mann og nokre hovdingar vestover fj ellet gjennom Hardanger og ut til Rogaland. Denne flokke;n kom over ein lendmann i Rogaland, Torkel Oreka, og drap han og 25 av mennene hans på A valdsnes.1 Baglarflokken for sidan atte·nde til Opplanda, men ein av hovdin­ gane, Sørkver Snåp·er, gav seg til i Hardanger, o.g han kom att ennå ·

' ein gong og drap nok ein hovding og fleire birkebeinarar u.nder eit åtak mot Bø.2

Saga-tradisjonen let desse hendinga·ne vera hemn for ein baglar-hovding so.m birkebeinarane drap på Austlandet, men det er grunn til å tru at dette åtaket mot Karmsundet og Avaldsnes hadde heilt andre grunnar og må sj åast i langt større samanheng. Det det galdt, må vel helst ha vare å få i stand eit slags avleiingsåtak. Kong Inge og Håkon jarl hadde hovudstyrkane sine i Vika på den tid dette' gjekk for seg, eit åtak m.ot Karmsund·et kunn.e vera til skade for sjØsambandet mellom. Vika og Vestlandet og Iø·yna at hovudmålet eige�nleg var Trøndelag.

Karmsundet ser såleis ut til å ha spela ei viktig rolle i den strategien som vart fylgd i forsvar o.g åtak und.er borgarkrigane, og Avaldsnes, garden ved sundet, må h.a vorte viktigare for kongs­ makta, enn .han hadde vare det på lenge. Etter det som er fortalt om Torkel Dreka og talet på dei som fall saman med han, var det ingen liten flokk so·m birkebeinarane hadde der ved sundet.

Det er grunn til å tru at då Snorre for framom, såg han ein stor og vel verna kon gsgard ute på neset, eit sentrum både for kongs­ makt og for samferdsle: I Heimskringla, Olavsaga kap. 118, ser han det kanhenda med augo til AsbjØrn Sel�bane: «Då han k. om o·pp pa ein bakke, så han kunde sjå i garde�n på Avaldsnes og fram i Karm­ sund, såg han mykj e folk som var ute og ferd·ast, både p·å sj øen og landet, og alle desse folk.a drog til garden på Avaldsnes. )> 3

At garden må ha vore eit viktig sentrum på denne tida, kan me også skj øna av .at Håkon Håkonson sette igang eit av dei store byggje·-arbeid:a sine der , vei · - ein mannsalder etter. SnoFre si . ferd ...

1 I si omsetj ing av kongesogene seier Ped.er Claussøn-Friis at det var 35. Utg. Kbh. 1633� s.161. Peder Claussøn hadde kj elder som nå er bortkomne. � Saga Hakonar, Gutorms ok Inga, kap·. 6 og 19, i C. R. Ungers Konur1ga sogur, Chr. 1873. 3 Også Schreiner meiner ,at dette er noko Snorre skildrar etter det han har sett. Jfr. Tradisj on og saga om hellig Olav, s. 76.

33 Kong Håkon let byggja ei steinkyrkje på Avaldsnes, ei kyrkje som i si tid var den fjerde største av dei norske heradskyrkjene, etter det soga fortel.1

På denne måten ser det ut til at me får stadfest at det Snorre fortel om Karmsundet, ber merke av det han sjØlv har sett, og at den vurderinga han :har av den rolla Avaldsnes og sundet spela i Noregs-soga, er sterkt merkt av det han sjølv hØyrde og såg i åra etter borgarkrigane. Me kan p·å ein måte seia at me på eit avgrensa felt har fått eit visst høve til å sjå korleis Snorre sitt historie-syn kunne påverkast av samtidstilhøva. Dette gjev oss sjØlvsagt ikkje rett til å draga ålmenne slutningar i dette· viktige og omstridde spørsmålet.

Det Snorre fortel av einskild-hendingar i Karmsundet, kan me difor mistenkj a for å stå på eit temmeleg veikt historisk grunnlag, men me lyt på andre sida spyrja oss om han ikkje l i k e· vel kan ha rett i ho·vuddraga i de·n vurderinga han har av Karmsundet og i den rolla han let det spela i soga. Om grunnlaget er tunt, kan slutningane vera rette.

Som me såg, var gravhaugane ved Avaldsnes årsaka til fleire av dei segnene og sogene me fann hjå .Snorre, gravhaugane var med i å laga tra.disjonar om staden. Nå er det nett frå desse haug ane innover Kongsheia, på Bloheia, på Bø og Gunnarshaug . me har fyrste vitnemålet om eit samfunn på midt-Vestlandet som lyfter seg opp over bygdene omkring i makt og velstand. Desse

• veldige jordhaugane fortel at det alt i eldre bronsealder fanns stor­ menn her som hadde arbeidsfolk og medel nok til å reisa. se·g grav-

1 Hakonar Saga hins gamla kap. 288, Flateyj arbok III, s. 233. E·dv. Bull meinte at Karmsundet ikkje kunne ha spela noko større rolle for samlinga av Vestlands-fylka, ut frå det synet at sundet etter det 10. h. å. «trer så sterkt i bakgrunnen». << Både for den organisasj onen av handelen som fra slutten av det 11. h. å. fØrer til Bergens fremvekst, og fo:r 1n aktkan1pen mellom kongsemner i slutten av det 12. årh . måtte han ha • ventet å se Karmsundet spille en fremskutt rolle, hvis ·det virkelig hadde hatt den betydning for seilasen gjennem leden som Schreiner till egger det». (Historisk Tidsskrift 1930, s. 69). Med kjennskap til dei faktiske opplys­ ningane me har om Karmsundet både under borgarkrigane og i tida etter, fram til omkring 1300-talet, er det uråd å skj Øna anna enn at Bull sin på­ stand om at sundet har mindre å seia i seinare tid, er heilt teken ut or lufta. Tvert om er det hØve til å finna at alle dei krava Bull set, vert meir enn stetta. Rolla i maktkampen har me nemn-d, likeeins kyrkjelege tilhØve, men også i tingskipnaden og i handelen stod sundet uva.nleg sterkt etter borgarkrigane. (Jfr. s. 38 og s. 54 f.).

34 minne som s t o d og som kunne søma seg for den makta dei hadd.e hatt i levande live.1 Bronsealdergravene attom Avaldsnes vitnar om at det vaks fram eit livskraftig hovdingsamfunn på denne sentrale sta.den ve�d leia, alt i så tidlege tider� Her i desse haugane er det funne gull, bronse­ saker og rav i ei mengd som tyder på ein reint utruleg rikdom, når ein samanliknar med de�n fattigdomen på bronse som me elles har både vestpå og austpå i vår norske bronsealder.2 Det ligg nær å tenkja seg at bronsealder-samfunnet kring Avaldsnes fekk både·de ss.e importvarene og anna av velstanden sin frå den handele·n og det vare·­ bytet so·m nå tok til å skjota fart etter leia.3 Heile dette samfunnet frå eldre bronsealder her ved Karmsun­ det er elles trengt saman på eit merkeleg lite område,4 og det står med dei store jordgravene sine utan nokon samanheng med dei små åsrøys-gravene me elles finn i kystbygde·ne omkring frå denn.e tida. Det er fyrst i «lei-riket» på øyane nord med Ålesund me finn para­ lellar, slik Johs. Bøe· nyleg har peika på det, og sørover må me til flatlandet utmed Jæren og Lista for å finna noko liknande i rike og storfelde gravminne frå bronsealderen.5 Det er elles åsrøysene som dominerar gravskikken i eldre bronse­ alder andre stader i landet, både aust og vest, og det er naturleg å setja dei få store vestlandske hau.g-gruppene i samband med dei haugane av same slaget som me finn er vanlege på same tida i Danmark og Sverike. Dette beinveges sambandet som me her ser ut til å finna mellom desse lei-sa.mfunna -på Vestlan.d.et og den eldre ' bronsealdere·n i dei sørlege stroka tvers over Skagerak og Kattegat, - serleg i Jylland, var -arkeo_lo_gane merksame på alt i førre hundrad­ året. Me må vel rekna dette sa.msvaret i haugbyggj ing for ennå eit vink om at den handelsve·gen Ottar skildra, også førde· med se·g eit innsig av n·y gravskikk, kanhe·nda o,gså av nye folke·g·rupper nordover, ... alt i eldre bronsealder, då hande1svegane i det heile svinga mot vest og ikkje råka bygdene aust for Lista i same mon som i seinare tider.H

l Haakon Schetelig: Norske Kulturforhold i Bronsealderen. Foreningen

til Norske Fortidsmindesmerkers Bevaring. 1907, s .. 11. 2 sst. s. l. Katalogen i Oldsaksamlinga nemner over 15 ting av bronse eller gull funne i gravhaugane frå bronsealderen ved Avaldsnes. 3 Haakon Shetelig: Det Norske Folks Liv og Historie. Oslo 1930 s. 62. 4 Haakon Schete.lig: Norske Kulturforhold i Bronsealderen, s. 11. G Johs. Bøe: Fta Ledens fortid, Viking 6, s. 175 og Haakon Shetelig, sist nem·nde arbeid, s . 12. G Jfr. H. Schete1ig: Norske Kulturforhold i Bronsealderen, s .. 7, 13 og 21.

3-5

• Det er mogleg at slike innvandringar som den det her ka.n vera tale om, fØrde med seg ein busetnad av nye folkegrupper også i fjordbyg­ dene langs Hardangerfjorden.1 Dei store og rike jordhaugane frå bronse-alderen på Avaldsnes har såleis paralellar surne andre stad,er ,etter Vestlands-leia, men når me kjem inn i eldre jernalder, lyfter rikdomen i gravhau­ gane ved sundet seg til høgder som sy·ner ei makt og ein velstand som etter det me til nå veit o-m denne tida, må vera utan make elles i Vestlan.ds-stroket.,2 Funna kjem nå frå haugane inne på sjølve Avaldsnes-garden., frå neset der kyrkja og prestegardshusa ligg idag. Serleg forvitneleg er det rike funnet frå yngre romartid i Flagg­ haugen. Her er sylvlagde sverd-slirer, sylvbeger o·g romersk bron­ sesil, spelebrikker av glas, gullringar på over eit .halvt kilo, romerske bronsevaser og brons.efat med sylvbes1ag og lø-vehovud, pressa gull­ blad o.s.b. I det heile ei mengd med importvarer som ikkje· berre vitnar om eit liv i velstand på ein. storgard, men som og peikar på eit livleg samband med grensestroka i Romarriket og på ein mykje brukt handelsveg sørover til klassisk industrL3 I graver frå denne tida er det funne ikkje mindre enn 6 romerske bronsekar berre på det stutte stykket frå Avaldsnes over Bø og bort til Norheim. Funna er mange o.g området så lite� at Shetelig meiner det tyder p·å eit sentrum f O· r nye ku 1 tur impuls ar som spreid de seg utover Vestland e· t fr å denne staden .4 Han går til Sjelland for å finna maken til rikt utstyr av bronse­ kjerald frå romartida.5 Grava i Flaggha,ugen var ei skjelettgrav, eit fullstendig brot med eldre gravskikk,, og det er va.nskeleg å for�låra dette funnet som ei fylgje av ei indre utvikling på Vestla ndet. Shetelig meiner me har å gjera med ein austleg germansk kulturpåverknad frå yngre romartid boren fram av «en p·artiell indvandring av frem-· mete folkeeleme·nter; netop slik måtte forholdene bli om indvand­ rere som bragte denne kulturstrøm med sig ha.dde. sat sig fast ved Karmsund.»6

•

' . . . � . , 1 Johs. . Bøe. i Bergens Museums Arbok 1930, 3-. hefte, s. 23 f.- , ·, 2· Funnkatalogen i Oldsaksamlinga og Haakon Schetelig: Vestlandske graver fra Jernalderen, Bergens Museums Skrifter II, Bergen 1912, s. 56 f. 3 Haakon Schetelig: Vestlandske ,Graver fra Jernalderen, s. 50. 4 sst. «Geografis-k er dette også meget rimelig, den nordlige del av Karm­ Øen var et rikt land alt i bronsealderen'� og sundet mellom Øen og fastlandet er et av de viktigste punkter i hele kystleden», seier Shetelig. 5 sst. s. 87. n sst. s. 59.

36 .. ·: · : . .· . . . . - . ·. - - :

' .. . -� . . '• .

' ' . :- . : . - :- :...... · . . · ·-: : ·.· ·= =· : : . · . : · . . . . .·. .- ·. : . . . · · .· . · · · . : · .

' . . . . :-: . · .·

·

. . .. . · . · . ' . · . . : ·.: . . ·.. : . · · . . ·- · · · · · ...... - -:-. . : . . �.· �? . · .. -� , . • · . . :: �.· ·. . . , .:-. :- ·. . . . . ·. :· · -: . ·• . . · . . .. · . . . ·_ . - • .·: .. .· . .· .:- :. : . ·. · . : : · · · . . - . · . . · .. .' • ::':. . =· ·::::::.:,:·:.:::: . · : · · . . . .-:-· . . ' : : • . • : :: "! • ·: ' : •. • -: • • • .. • • • • • · :: ·: .::· . • ·:· : · .•· . ..: . • . . . . · :- . - :: . . . · ......

, ·._ .: :: : ; . • _:-.: · . . , , : . : : : · · :· . . . . . · ·. . . . . : ·· · . · :

5. Prestegarde11 på Avaldsnes der gamletun et låg over hamaren. Til hØgr-e for tunet er kyrkja gøymd under tysk krigskamuflasje. Foto. L. Skadberg .

• Det er interessant at dette rike funnet kjem frå sjØlve garden Avaldsnes og ikkje frå Norheim eller frå Bø·. SjØlve, Avaldsnes.et • . . er ikkje no·kon så serleg· god stad for jordbruk korkj e etter eldre eller nyare rekning, m.en det er ein framifrå strategis , k posisjon på eine i sundet : Tunet ligg 4Øgt med _ein �ergha�ar framf9r seg J sida. Der er utsyn nord og sør leia, og UJ?.der garden ligg det ein framifrå båtha.mn attom ei Øy ut-- mot sundet. Det må ha vare hit ned Snorre meinte Tore Sel gjek.k for å sjå p·å skuta til As.bjØrn. - Her i hamnen låg og den gamle· handelssta.den og tingstaden Gl o p p e som d.Øydde ut då båtane tok til å stikka så djupt at dei ikkje lenger kom under land, og då dei ikkje lenger la seg til «for . natta)> , slik dei fØr hadde gjort. Endå for vel eit hun.dre år sida n var det liv og røre og ein heil liten << by» med sjøbuer og skjenke­ stover her under Avaldsnes, men så tok Haugesund over som det nye handelssenteret.1 På BØ har me ei samanhengande rad med gravfunn frå bronse­ alder o,g fram til yngre jernalder, og i jerna.lde·rgravene, de·r har m.e ei uvanleg rik samling med jordbruksreiskap av tre. Ein stad er

•

l Jfr. Fridtj of ØvrebØ i Tidsskrift utg. av Historielaget for Rogaland

No .. 2. Stav. 1916, s. 48.

37 det talt 15 slike reis.kaper frå hakke til spade, ein annan stad 7.1 Sorr:t namnet seier, må det ha vore denne garden dei såg på som «garden», jordbruksstaden. På sjølve Avaldsnes har me ikkj e ein slik samanheng korkj e i velstand eller i gravskikk. Det som stikk seg fram der, er rik­ domen i eldre jernalder, ein rikdom :me ikkje har noko ti,lvarande vitnemål om frå Bø i denne· tida. Funn-motsetnaden mellom Bø og A va1dsnes kan dif or botna i ein motsefn�d i levemåte og livsvilkår i det heile i eldre jernalder og utover : :J;>å den eine, sida den gamle storgarden attmed leia, Bø, med hovudvekta på jord-, • bruket o·g med vanleg men rådrikt storbonde-liv. På den, andre sida den rike og mektige krigargarden som vaks til ute på neset, som skattla handel og samferdsle, og etterkvart vart senteret i eit fekk ekspansivt. samfunn,� so,m makt over og slo under seg gardane . omkring.

Dei "båtane som er funne i gravhaugane på gardane, viser ··åt d�tte samfunnet attmed sundet hadde serlege interesser av leiferdsla. Ingen av dei båtane som er funne, har vore bygd for å føra segl.

Dei er typiske bå tar , for innan -skj ers fart, ser leg skikk.a til bruk i sundet og etter leiene.2 Også Ava.ldsnes-båtane· i historisk tid ser ' -

• ut til å ha vare av salll:e slaget. Den gamle naustvika under kongs- • ..

garden hei ter : Karvagrøven.e, gno. Karfa g r æ finn i, , til __ gn.p - . • l_ • � 1 ..., � karfi m., båt, og dat. sg. bunden form av gr6f. . f�, hole·. Her hadde dei båtane på garden, «karfar », båtar og førsleskuter som ' ' - vart mykje brukt i ferdsla på fj ordar og vatn, ein båt so,J;n det let . - . seg gjera å få o-ve,r eit eid, og som i surne høv� ! .o·gså var med i ,:.,. lcidangs-flåten.::1 Siste gongen me høyrer denne båt-typen n.e·mnd, • l • . er i ein omtale av båten til domherren i Nidaros i slutten av 1300- talet,4 så namnet må vera gamalt og gå attende til Avaldsnes �in� • "l " !

.. velmaktsdagar. _ _ _ , : 1 - . - ' '

• Når Gloppe omkring 1300 sving a seg opp til å. verta , tingstad fo·r heile Ryfylket, kan nok dette vera eit resultat av den, ma,ktstoda i 13. ret, men det er :t;'imeleg at garden hadde det hundradå . me såg . det var lokal tingstad lenge før den tid på halvøya i Glop:fte� .ne�d,an- for stormannssætet på Avaldsnes. Sj Ølve valet av Gloppr� til ting- .., stad minner ik�j e lite om den gamle Gulatings-staden, G;uløy, også

- • . ' J ' � ' . •' ,. i ,�· ·1" .. . � • l .. • ' ·"r •· ' . l Katalogen i Oldsaksamling-a� .. D Norske SjØfarts I., Kra. 1923, s. 2 Jfr. en Historie 101.' ' · . ' 3 Hj. Falk:··, ·� ·Altnord. Seewesen, Heidelb. 19-12,. s. 94. . 4 Diplomatorium Norvegicum. li., 360.

'38 . . ei· halvøy; lett å verjå om· det vart pågang og uro i tingfi6k:kei1. For bygdene omkring var Gloppe tingstaden til like ned i førre hlindrad­

aret, og o:gså dette kan fortelja litt om den måktsto·da garden i sun·:. ·: · :: det h·adde frå gam.alt av.1

· Då Harald hårfagre hadde slege under seg småkongerika, sette

han s eg . til i kystlandet i Rogaland og Hordaland , og det trass i at han hadde både ætt og rike austpå frå gamalt. Avaldsnes er også mellom dei 6 vestlandske «Storgardane'» der Heimskringla og Egils­ sa·ga- ,�fortel at Harald heldt seg på sine gamle dagar.2 Ikkje mindre enn fire av desse gardane var gamle strate·giske sentra etter

leia : Utstein, Avaldsnes , Fitjar o·g Lygra .

· Torbjørn hornklove,_ Harald sin samtidige, nemner desse to

fyrste gardane som kongs gardane framfor nokon. Alt i femte stro.fen

i Haraldskvæde kj em det : ·

K u n n a h u g o a k p i k k o n u n g, p a n n s i Kgrmttt byr

d r o t t i N. o r d m n � n a n a.:�

'

- ' << Eg trudde du kj ende kongen, . . ' .som bur på Kormt,

kon.gen over nordmennene .. »

•

I _ _ dei handskriftene til Fa.grskinn. a der me· finn denne· strofe�n., står det ik.kj e K g r m t u, me�n K v i n n u m og K y m n u n. Det .

har vore· nemnt at me .her kunne ha namnet på- ein gard i Kvi11n- . --� - � l -1 • ' herad,4 men eit gardsnamn av dette slaget er ikkje kj ent, . og formene i han_dskriftene let seg helst forklåra som feil i avskriftene for eit opphav leg i K Q r m t u.5 Litt lenger ute i Haraldskvc:Edet, i str. 9, • l . - ' ·· ert - også Utstein nemnd som Harald sin kongsgard.6 - � ' · :' -......

Fagrskinna, · Agrip, Heimskringia og Egils saga sams tåva r alle ' . i <;].et at Harald vart gravlagd i Haugesund, no·ko som etter det Sn�rre fortel, også må ha .hatt heimel i bygdesegner om gravstad·en · til då Snorre var i No ·re�g og såg den gr.avh•�lla h.an skildrar Harald, - - • -· • t •• - · E�n gravstad på Haugar høver godt for ein konge som bu.dde �

i.-.

l Jfr. Andreas Holmsen: Norges Historie I. De Tusen Hj ems Bibliotek, Oslo 1939', s. 228 . � . .�i .· �. Harald hårfagres saga kap. 38 o-g Egils saga kap. 36. : �-� ;.;r ur · 1912-15, · : Finn J6nssoil: Den Norsk-Islandske Skj aldedigtning. Kbh.

· · A.l., s. 25 og B.I., s. 22. ·. · ·. · f 1847, - ·· . Munch og Ungers u tg·.! av Fagrskinna. Chr. s. 213� _ <:. 5 Jfr. Magnus Olsen si utgreiing om dette i Maal og Minne 1913, s. 66f. 6 Jfr. Finnur J6nsson: Den · Norsk-Islandske Skj aldedigtning,-.,· ·nemn·de ·

stad. __ · på Karmøy og samstundes rådde over gar�d.ane på båe· sid.er av sun­ det. Det var ikkj e seden at sjølve kong.sgarde:n skulle vera staden der dei sette den døde i haug.1 Kanhenda rekna dei det også for like godt at det var vatn i mellom når ,d,ei skulle haugleggj a ein så hamsterk konge�2 På Avaldsnes ser det i alle høve ut for at dei har hatt nok uro i haugane frå før, om dei ikkje også skulle ha den gamle lands-styraren og krigar-kongen :hjå seg. Både dei fØrhisto-riske gravfunna, s.kaldediktet om Karmt som bustad for Harald hårfagre og ikkj e minst den lokale tradisjonen om gravstaden. hans ved Haugesun.d, sta.dfester f-or oss at Snorre� had,de - · ·. rett til å gjera Avaldsnes og KarmØ·Y til så viktige stader som han skildrar det i Heimskringla. Det arkeologiske materialet vert her serleg vilctige og avgjerande prov på den maktstoda stormanns­ ættene i Karmsundet må ha hatt.

Om stormennene i Karmsundet før rikssamlinga, veit me elles ikkje så svært mykje ut over nett det me kan sjå av oldfunn o.g grav ­ haugar.. Halfs saga har nok nokr·e opplysningar o·m Rogala.ndskon­ gane og om Ogva.ld og ætta hans, men ·denn·� sagae·n er ein svært lite sætande fornaldar-saga, nedskriven rundt 1300 etn gon.g', så noko å byggj a på er det ikkje.

Nå er det surne ting som, slik Shetelig peikar på det, ka,n tyda på at desse segnbitane av småkongesagaer frå Vestlandet stundom

let oss skimta soger om verkelege hendingar i stormannsættene, -­ so·ger som fylgde landnåmsmennene ut til Island.3 Dette meiner også svensken Birger N erma.nn som k.ritisk har granska det sa.gaen fortel om Salve jarl på Sjelland og om kong .Øystein i S.ve·rike, gamle segn-heltar i vestnorsk tradisjon:� Verkele,g bakgrunn i vestnorsk våpenskikk frå tidleg på 600-talet, har i alle høve det sagaen fortel om seramasaxene, stutte eine·g·ga sverd som vikingeflokken til Half ber i Halfs saga. Her har tradisjonen fått stønad a·v det gravhaugane fr·å denne tida fortel oss. 5 Både HaJfs saga, Melab6k ·og Hversu Noregr bygdisk i Flatey­ jarb6k(' fortel om ein Ogvaldr i R.o.galand og· ætta hans. Halfs saga

1 Sj å Magn·us Olsen n. a: s. 70. :� Om dei vidt kj ende truene om at dei dØde ikkj e kan koma att når ein fØrer dei over vatn, sjå ·Martti Haavio: << For stromdrag rygga de tilbaka» .. Arv 1947. 3 Det norske .folks liv og historie 1., s. 166. 4 Det svenske rikets uppkomst. Sth. 192,5, s. 163 ..

5 Shetelig i Det Norske Folks Liv og Historie I., s .. 166. o I. Chr. 1860, s6 7 og 21 ff.

•

40 som fortel mest, seier : << Ogvald Rogalandskonge budde på Roga, på Jorsurheid, mellom Rogaland og Telemark, der som folk nå kallar for Vidi. Han for på dyrejakt. Hirda hans fylgde· �ed han, og der fødde dronninga ein gut som heitte J asur. Gunnvald Stordar­ jarl fostra han� Vikingen Hækling kom med heren sin mot kong Ogvald. Kong Ogvald fall i den striden, og han vart hauglagd på Ogvaldsnes.)>1 Josur drap sidan Hordalands-kongen nord i Grav­ dalsvågen ved Bergen, og sjØlv fall han i strid mot Vikar, son til Alrek, då Vikar tok hemn for far sin. 2 Det høyrest no�ko under leg ut med denne Rogalandskongen som bur mellom Rogaland og Telemark, fell i strid mot vikingar i leia og vert sett i haug på Avaldsnes. Går me nær are inn på denne tradisjone�n, så vil me då også finna at man.ge av dei namna. denne tradisjonen nemner, er beint fram laga til velkjende stadnamn i desse stroka.

I Halfs saga har me: A l reks s t Q o u m A l rek r, Q g �

v a l d s n e s Q g v a 1 d r , U t s t e· i n n U t s t e i n n og I n n - s t e in n . Ei segn om eit slag der alle mennene vart drepne i ei bygd, er laga til namnet Kvinn her a o,3 og trule�g er· mann.s.­ namnet J Q s u r r drege in.n i segnkrinsen for skuld likskapen sin med den gamle forma a_v namnet på ein av Ryfylkefjordane, Jøse·n­ fj orden.4 I ein variant av denne segna som er oppteikna i den gamle kallsboka på Avaldsnes, er desse to namna då også sett i sam­ band med kvarandre. I Hversu Noregr bygoisk. finn me s.am.e fram­ gangsmåten brukt til å laga namn på gamle småkongar· av fylkes­ namn og anna: H Q r o a l a n d H Q r (5 r, R o· g a l a n d R u g­ a l fr o�g Ag o i r Ag o i .5 Her er me langt inne i fornaldersa­ gaen, og dette er ein av måtane denne sagatypen fann seg nytt til­ fang på til soger om oppdikta person ar og hending ar.

Q g va l dr må elles ha vare eit kjent namn mellom folk på Island, for når Landnåma nemner Q g va l dr og J Q s u r r i Meia­ bok, då har hands.kriftet A f u a Il a (gen. sg.) ,6 og denne fo�rm.a byggj er korkje på Halfssaga eller på Hversu Noregr bygoisk, men

1 Halfs saga kap. II., utg. A. Le Roy Andrews, Halle a. S. 1909. 2 sst. kap. Il og IV·. a Segn.er av liknande slag vert framleis fortalde om opphavet til namn som Mandal og Kvinnesdal. 4 Jfr. Norske Gaardnavne X, s. 325. 5 Flateyj arbok I., Chr. 1860, s. 8. r. Landn·a.mabbk. Kbh. 1900, s. 239. Korkj e Hauksb6k eller Sturlabbk nemner desse namna..

41 er ei fon.etisk attgjeving av uttalen av st adnamnet eTler person- · namnet.1 Eldste forma av dette p ·ersonna.mnet, so·m berre finst her i norske stadnamn, er i gamalnorsk Q g v a l d r . Dette namnet er

samansett me�d ein føreled A g - , me�d ei u-omlyd biform Q g - , som antan heng saman med eit germ.ansk a g- «O·dd», eller helst me�d stomna i eit gamalt vestnordisk ord a gi, «Uro», «Ufred», got. a gis,

«Otte», «reds1e». Ette�rleden må vera det gno.. -v a l dr m., urn� *-w a l d u r , ·«ein som he�rskar». 'Me kunne· d.å. tenk.ia oss at namnet hadde meininga «ein som herskar med otte», << ein hersk.ar som set ein i age»,2 og me kan kanskje ha lov til å tru at me i dette namnet også får eit glimt av det sosiale milj øet- der dette namne t vart til. Det ligg nær å meina at det kan høyra heime i ei krigar- og stor­ manns-ætt.

Om Q g val dr er eif verke1eg gamalt personnamn, så må me

likevel sjå med n.oko tvil på det som har samla seg av segne�r rundt namnet o·g p·erso·nen, serle·g gjeld dette segnene om striden me·d V ar in. De·nne· kon.g�e·n er nemnd for Dix in i Flateyjarb6k, for H æ k l in g i H a l f s saga, o·g i bygdesegnene er det fortalt at det var ko�ng Ferking (gno. F a rp eg n ) på F·erkingstad Ogvald sloss mot.a Namnet V ar in er kjend frå Helge-dikta i Eddaen., der det er å finna i stadnamn so�m V ar ins fjor or, ·varin sey og v f k V arin ·s �4 I nordiske strak er det elles. kje·nt frå R.ota�-stein,e·n og Røk-steinen.5 I den vestnorske tradisjo-nen kan me tru at n.amnet har kame inn . frå segn-miljøet i Helge-dikta, .men det kan sjølvsagt også godt vera eit verkeleg namn frå sørlegare strak der det i 6.

til fram i 11.. hå. ofte var namn på høgætta menn.0 Om· sjølve striden har me ikkje vilkår for å seia noko, men det -kan vera den kjerna av san.nin.g i det at Ogvald fall for eit åtak mot sundet. Det var mange grunnar for ein farande mann i eldre tid til å kvi seg med å ta gjenno·m Karmsundet. For det fyrste måtte .han, som før nemnt, fara gj ennom eit sentrum der han kunne risikera å liggja hj elpelaus for straumen i timevis, o.g der det held se·g ei ·samfunns-

,_ Jfr. Hålfs saga n. . utg. s. 46, og A. Noreen: Altislandisches und Alt- norwegisches Grammatik, 4. utg., § 293,3. 2 Jfr. Nordisk Kultur VII, s. 65 og 113. 3 Jfr� biskop Neumann i Urda Il, 1842, s. 219. 4 Helgakv. Hundingsb. I., str. 26 og 37 og Helgakv. Hj Ørvardss, str� 22� 5 Jfr. Sophus Bugge: Helgedigtene i den ældre Edda. Kbh. 1896, s. 134, og Sophus Bugge: Der Runenstein von RØk. utg. v. Magnus Olsen, Sth. 1910, s. 6 f. H Sj å t d. tilvislngane hjå Ernst Førstermann: Altdeutsches Namenbuch I., Bonn 1900.

· 42 gruppe med sterk hovdingemakt. For det andre var den logne leia. gj ennom ' Karmsundet berre o ein stutt frest for den som dessutan måtte ta o·ver det O·p­ ne havstykket ved Li ster Sletta, der vind og straum i fleire mils veg til sine tider kunne vera vel så

t l... · fårle g som ein fiende 9 i Karmsundet. 6. Kart over Lista med Listeid. ·Sletta er saman med Lista og Stadt-landet ein av dei fårlegaste og opnaste stadene på leia. Straumen set stundom slik til havs at det kan vera fåre for å driva av for båtar som berre lit p,å årane, og sjølv idag med motor og damp, er det ein stad det står respekt av. Det har vore tider i dei seinare åra då. sjØe·n gjekk slik :på der at det ·var stogg i ferdsla i dagevis, sjølv for temmele·g store båtar, like opp til kystruta. . Båtferdsla hadde i eldre tid i slike høve mange knep· og bak­ vegar som i våre dagar held på heilt å gå i gløyme. På dei utsette • stadene ved Stadt og Lista hadde dei vegar over land der dei i eit knipetak kunn.e fara med båt o·g last og alt. Slike «eid» der dei drog, var t. d. Listeid på Lista. Kom dei austfrå, tok dei inn Farsund og inn straumen til fj ordarme·n Fram varen.. . (Sjå fig. 6). Frå Framvaren er det berre vel ein kilometer over Listeid o�g vest til Eidfjorden. Der er fin, greid veg, og det har vore ferdsle med båt.ar tversover der så seint at gamle folk ennå hugsa til det. På List- • eid budde det ein mann som le·vde av denne ferdsla. Han ha.dde ein trale·gang tversover eidet der han sette opp båtar og små je·kter og køyrde dei_ over med hest.1 F r a m v a r e n har elles truleg namnet sitt nett etter snarve·ge·n der. Eit _gamalt drageid tvers over Askøy ved Bergen. heiter såleis:

Fr amn are i o. « Det med fordel benyttede Eid>>, som Magnus Olsen

•

omset det med . 2 Eit tilsvarande namn,. Tiltereid, til g·no. til t, adj. n., «go·d» jfr. got. ( ga) til s, «go·d, høveleg», har me på det viktige

1 Etter opplysnin;g av lektor Johs. N. Tønnesen. 2 Norske Gaardnavne (NG) XI s. 382.

43 ..

drageidet frå Eidsvåg til Eidsøyra, mellom fjordane i Romsdalen og fjordan� i Nordmøre. Dette ejdet er 7-8 km. , og dei som for der, slapp unna de�n verharde Hustadvika, der dei laut sigla ut mot opne havet. I dragleia o,ver dette eidet h.ar det vare ·bygt veg'. Denne vegen er heilt stokkelagd i myrane (4 km) med runde lunnestokkar for kvar meter til lette for dra.ging og køyring. Dei som driv me,d datering av myrfunn., reknar med at øvste (siste) stokkelaget i denne dragvegen vart lagt kring 1300 ein gong.1 Dragseidet ved Drage på Stadtlandet er omlag 5 km langt og går opp til 170 m på det høgaste, som me høyrer, ein rett lan.g veg å fara med båtar som ein laut draga med hest eller folk over land.2 Dei som for mykje på denne måten, hadde, elles ofte «dra­ lunnar» med se·g i båten, nokre stutte runde sto.kkar so.m dei la under kjølen og skauv eller rulla båten fram på� B Oluf Rygh har sett o,pp ei serleg tyding av slike ei o -namn som

• me også ofte finn etter austnorske� elvar der det lig'g fossar eller stryk i vassvegar som elles er roande. Han forklårar slike eid som «·en Strækning, kortere eller længere, hvor ma·n måtte tage Veien.

over Land istedenfo[' Vand- el1e-r Is-veie,n, so·m ellers p. g. a . . L.and,e­ veienes mangelfulle Beskaffenhed brugtes så langt som muligt.>>4 Slike drag-eid i e1vane har voTe mykj e brukte like opp i våre dagar etter dei svenske innlandselvane·. Ser leg etter Dalalven er tradi­ sjonen o·m slike ferdselsmåtar ennå levande.5 Det er også rimeleg at skikke·n med å draga båtar måtte ha mykj e betre for å ha.lda seg • i elveferdsla, enn i kyst- og leiferdsla. I kystleiene vaks båtane i gjennomgangsfart etter kvart slik til i storleik, at det vart uråd å få dei over dei gamle dr.ag-stadene, men i elveferdsla kom båtane stort sett til fr.amleis .å vera så vidt små at ein ku.nne nytta dei gamle snarvegane.6 Ette·r tradisjonen skal o·gså dei frisiske handels­ mennene ha drege båtane sine over land me.llo�m elva Trenen, i Sles­ vig og de·n vika i Slien der Hedeby sidan vaks fram. På den måten slapp dei å sigla rundt heile Jylland når dei for over til AustersjØen eller opp gjennom dei danske sunda.7

------l A. Ording: Orineterende pollen analyser fra norske kystdistrikter. Meddelelser fra det norske skogforsØksvesen, band V., hefte 3, nr. 18. 2 NG. XII s. 319. 3 Etter opplysning av konservator Bernh. Færøyvik, Bergens Museum. 4 N·G. Innledning, s. 48. 5 Jfr. B engt Hesselmann:: Långheden och Hel­ singskogen. Namn och Bygd 193 0 , s. 41. G Hesselmann meiner at elvefer·dsla med båt-draging kan ha utvikla serlege båt-typar som gj orde det mogleg med ein svensk viking-ekspansj on etter dei russiske elvane. sst. s. 37 f. 7 Jfr. Erik Arup: Danmarks Historie I. Kbh. 1925, s. 93.

44 Også Karmsundet hadde i gamle da­ • gar ei slik «bakdØr» der dei kunne fara over land med båt og varer og sleppa framom både, hovdingmakta i sundet og det stygge havstykket over Sletta. Mellom Skjoldafj orden som skjer seg langt inn og

nordo·ver frå Ryfylke-fj ordane, .og Alfjor­ o den som "Stikk seg sørover frå ·Hordalan ds- .-") u.2 sida, er det eit eide på ein 3-4 km tvers over. Garden som ligg der i hallet nord­ over· mot Hordaland, heiter Haraldseid. Opp frå Haraldseidvågen. der det i eldre • l tid var vertshus og skjenkestove, er det • temmeleg bratt, stade11 heiter .Longabak­ ka. Sidan er det lynghei innover mot

Håvåsen, så eit lite tjØrn, og sidan slakt ��� ... nedover mot Isvik, Eios v f k, i -Skjolda­ fjorden. Her er altså berre 3-4 km greid 7. Hordalands- og Ryfylke- fj ord ane med Haraldseid drag-veg tvers over frå Ro·galandsfjordane avmerkt på kartet. til fjorden i Ho·rdalan.d. (Sjå fig. 7). Drageidet på Stadt var mykj e lengre og i mykje verre le·nde. He·r over Haraldseidet har det vare mykje ferdsle med båt også i manns minne. Det er vel det siste av dei store drageida etter k.ysten som har vore i vanleg bruk i gjennomgangsferdsla. << Det kom oftast e.jn to-tre båtar ilag», fortel ein heimelsmann. Det var helst sørover dei for nå i det siste, so-m han hugsa. «Det trefte andre vegen og, men sjeldnare». Han hadde køyrt over mange båtar sjølv for l kr. stykket. «Me brukte hjulslede når me· køyrde, oftast var det færingar, men eg hugsar ein gong me haØde ein 6-æring som det var noko vanskeleg å få til stå på sleden». «Me te�nkte alltid dei slapp Slettå når dei for Ryfylke-fjordane og sør smulvat­ net. Det var meir hardføre om dei ville fylgja k.ysten rundt. I dei siste 20 åra har det ikkje vore køyrt noko».1 Heime1smannen for­ talde også at gamle folk på gardane ette·r vegep. over eidet visste� vel om kvar den gamle drageve·gen gjekk. «Då eg var liten, såg eg splint som drog her og. Ungane sprang me·d lunnar og la under båten etter kvart. Det var tofter i båten, hunendar og slikt dei la under. Dei fylgde vegen her borte når dei drog.»2 Denne vesle stubben gjev eit forunderleg levancie bilete av

l Ola Bårdsen Haraldseid. 2 Thomas Haraldseid.

45 splinten, fanten, som dei siste som he1d ved lag den gamle båt­ draginga over eidet, anten det nå var sjøen på Sletta eller lensmen­ nene i Karmsundet dei ville sleppa unna, der dei hala og drog med blekkvarer og færingar etter vegen.

Sjølve hovudgarden på eidet er Haraldseid, og bygdesegna som er knytt til gardsnamnet, fortel at namnet skriv seg frå Harald

hårfagre som dro· g båtane sine sørover over eidet her · ein gong.1 S·ame forenklinga som segna her har av den vanlege ferdsla over eit drageid, finn me elles att i ei liknande «eingangs»-segn om båtdraging over eit gamalt drag-eid i innlandet i Svardsjo i Sverike.2 Ei slik forenkling er resultat av ein vanleg tendens som me finn att

i ei me�ngd med slike namnesegner , og det er berre å venta. at tradi ­ sjonen fester gardsnamnet til ein konge som elles spelar så stor ei rolle i s egnlaginga og i folkeminnet på denne kanten av landet. Person-namn samansette med namn på slike eid so·m er gamle

ferdslevegar, er elles vanlege i :hamnlaging av dette slaget . Kan-

• he.nda helst av den grunn at det spela ei viss rolle for den som

skulle fara framom, kven det var som åtte garden. Jfr .. kor vidt kj ende namn og førenamn vert på folk som H.allvor Bjåi, Magnus Haukelid, elle:r a.ndre som bur etter sterkt trafikerte ferds.els.vegar. Mange av namna i slike eid-samansetjingar er gamle· namn: t. d6 Dagr, Erpr, Grimr, Finni, Hærekr, He· tiin., J6rulfr for å nemna ei samling slike namn frå sør-No.reg.3

Både etter namn. og vegtradisjon å døma, må dragstaden over Haraldseid ha vare mykje brukt av båtferdsla etter leia i tidlege tider, og det er nok mogleg at den nye Iandskongen ute på Avalds­ nes hadde si interesse av ·å få ein viss kontroll med gj ennomgangs­ ferdsla so·m kunne siga inn attom ryggen p·å han. Det er berre eit spørsmål som etn vel kan kasta fram, men som det no·k vil vera uråd å svara på. Eit slikt eid der ferdsla måtte o·ver land og ikkje lenger ha.dde vide vassvegane å fara etter, vart ein viktig stad for den som ferdast. Me kan tenkja oss at nett dette drog inn i n amngj evinga den so.m hadde gard på stade,n; På same måten kom mannen so·m rådde på neset i Karmsundet •

1 NG. X 442. 2 Bengt Hesselrnann nemner denne segna i Långheden och Helsingsko­ gen, Namn och Bygd 1930, s. 41.

3 NG. VI s. 60, IX s. 165, XI s. 242, VII s. 4 og 9 .. I s_ 332� VIl s� 184 og II s. 176.

4G

' også til å verta ein av dei som spela ei rolle for ferdsla etter V leia. I det tronge sundet rådde han li- ke mykj e for sin del av ferdslevegen som mange som sat på eit e i 5 og hadde ferdsla framom sto­ o vedøra. Ogvald må ha vore ein av dei som ferdafolk og Li ttles 11 es kjØpmenn måtte rek­ na med når dei for etter leia, og neset • vart nemn.t etter o <()' han. Ein får ei viss 8. Kart over Lindesnes ·med Spangereid� kjensle av at ein i dette namnet møter ein vi l j �e attm.ed leia, ein vilje av e-it slag ·s.o.m fekk folk til å hugsa person-namn, der menn på andre og mindre viktige nes vart glø·ymde. Om me kan leggja no·ko i tydinga av namnet, Q g v a l d r , så kom neset til å bera minnet om denne «herskaren som sette folk i age» vidare i gardsnamnet. pet er i det heile ikkje så mange nes -gardar i stroket frå · om­ kring Lindesnes til nord omkring Stadt, som ber merke i namnet etter ein mann på garden� Av dei bortimot 700 gardsnamna på nes frå dette stroket, er det berre 26 so·m ser ut til å vera saman­ sette med mannsnamn. Av desse er det igjen uvisst med 14, om dei er personnamn eller kva former me har å gjera med. 3 er så unge at dei ikkje er nemnde i eldre kjelder, og berre 10 er gamle gardar som har sikre person-namn til føreled.1 Ser me etter kvar desse 10 gardane ligg, gjev det oss nye· vilkår for å skjøna kva m·ann denne Ogvald kan ha vore, og kva han hadde å sei a for· ferdsla: I Agder finn me to av desse gardane tett attmed gamle ferdsels­ leier i tron.ge sund der ein måtte fara om ein ville over dei to vik­ tige drageida over Lindesnes og Lista. Det er verharde stader her,

1 Jfr. namnetilfanget i Norske Gaardnavne.

• 47 og me må gå ut frå at den indre vegen over drageida

ø O vart mykje brukt.(Jfr.s.43) På eit nes attmed Jåsundet * M j a ( V a ) s u n. d til gno. adj . m j a r ( m j 6 r ) , «smal>>, ligg Kidde.lsnes, gno.*K eti l snes (manns­ namnet Ketill).1 Gjen­ FJ.ster nom J åsun.det lyt ein O·m ein vil fara den gamle ve­ gen over Spangereid, drag­ eidet over Lindesnes. (Sjå G tJ kart s. 47). Fer ein inn Framvaren o·g vil ta. o·ver det gamle ei på Lista, e C5 Listeid, har ein. Hoskulds­

nes straks i straumen . (Sjå 9. "f ostenæs i Grønsund. kart s. 43). Gardsnamnet

er sa.mansett m.e·d man.nsnamnet H o s k u l d r . � I Karmsundet !o- har me Q g va l .d snes, o.g lenger nord attmed den gamle sigleleia som gjekk utanfor Stord, har me Rolsnes på Bømlo (Rolf r, Hr 6 l fr) tvers for den gamle kongsgarden på Fitjar, der leia tek ut på Selbjørnfjorden og nordover.3

Ved Stavenese�t i Sunnfj ord, der leia ligg open ut mot h.avet, har me garden Flo-kanes (til manns.namnet Fl 6 k i) eit stykke inne på Stavenes-stranda i Førdefjorden.4 Lenger nord når me� kjem ut Ulvesundet, ligg Osmundsnes (til Ås m u n dr ) , siste båthamnen før det ber ut på Stadthavet.5 Nett n.ordanfor Stadt der det ber inn mellom øyane att, ligg Kallsnes (til Kar l r) på Kvamsøy.6 Slik desse namna ligg spreidde på viktige stader i leia for den som sigld.e og ro.dde og for sund og drag-eid, ser dei alle� saman ut til å ha fått namn frå det at mannen so·m rådde der, speia ei viktigare

•

1 NG IX 80 Jfr. A. Helland: Norges Lan·d og Folk X s. . or' s. 1 . 67� 2 NG. IX s. 202 og Helland n. a. X 2, s. 442. 3 NG. XI s. 131. 4 Jfr. at AtlØy,. til A .t l i. ligg like sØr om Staveneset, sj å seinare s. 52. Jfr. Helland n. a. XIV s. 485. 5 Garden vert nå også ofte nemnd for Neset, i skrift Osmundevåg. Jfr. Helland n. a. XIV s. 515. NG . XII s� 398, G NG. XIII. s. 25.

48 rolle for ferdsla enn folk etter leiene elles. To av dei andre namna i denne gruppa ligg på viktige

stader etter ror leiene i f j o r - dar der ferdsla frå store fjord­ og innlands-bygder måtte fram­ om : Kollungsnes (til eit elles Fy n ukj ent namn K Q l l u. n g· r) attmed leia i Vik på nordsida

av Sognefjorden,1 og Olsnes • • ( 6 l a f r ) i Bruvik i Osterfjor­

den. 2 Den tredje garden Kj els­ nes (K eti Il) ligg på eit nes i J ølstervatnet som ein måtte

tO over når ein for den gamle gjen­ o .i,..

nomgangsvegen frå Førde og 10. Ivereæs i Lille-Belt. over til Gloppe·n i Nordfjord.3 Går me sørover til Dan- mark, så finn me nokre namn på nes samansette m.ed mann.snamn, ved leiene gjenn.om dei dansk.e sunda. Det er ikkje mange av dei, av 45 dansk.e stadnamn på «næs» fanst det berre to. me·d heilt sikre mannsnamn.4 Det eine�, Tostenæs ( T 6 sti) , ligg på Mø-en attmed leia inn Grøn.sundet frå Austersj øen, mellom Møen og Falster.5 (Sj å kart s. 48) . Det andre�, Iffuersnæs (I var r) ved Wedelsborg på Fyn, ligg attmed leia frå Slesvig nord gj enno�m Lillebelt.6 (Sj å kartet fig. lO) Slik desse namna. ligg attmed desse viktige sørle·ge .hand.elsleie·ne, svarar dei go.dt til det me har tenkt oss om opphavet til liknan.d e namn på det norske sørvest-landet.

På leia nordover langs kysten av Båhuslen finn me utanfor Lysekil eit Sotenas (med eit Sotaskar utan.for)7 som har gitt namn til eit heilt herad. (Sjå kart s. 50) . Dette stadnamnet er samansett

l NG. XII s. 160. 2 NG. XI s. 314. 3 NG. XII s. 314. 4 Etter ei etterrØking av S. Nygård : Naturbetegnelser i Danske Steds- navne. Danske Studier 1936, s. 81. 5 Jfr. J. P. Trap: Kongeriget Dan1nark III, 4. utg6 Kbh� 1921. s. 513 f� 6 Jfr6 Trap: Kongeriget Danmark IV, Kbh. 1923, s. 548. 7 Dette namnet er truleg elliptisk og har frå fy rst av hatt fØreleden

Sotenes ... hevdar Joran Sahlgren i Skagerhults sockens naturnamn I, S·v. Landsm6 B. 32, 1912, s. 51.

49 . med mannsnamnet S 6 t i , N og i Olav den heilages sa­ V ga (Heimskringla kap. 6) er desse stadnamna i S v i a s k e r i u m sett i samband med ein << Sote viking» som det er fortalt at Olav vann over der. Heimskringla fortel fleire ganger om slag som stod ved Sota­ nes,1 og «Sote viking>> er elles nemnd fleire stader i eldre tradisjon.2 Dette Sote-namnet er ofte brukt om oppdikta

o vikingar og krigarar, men ' • l : fllt1 "00 det er karakteristisk at de i • fleste stadene der namnet 11. Sotenåset og Sotaskar ved Lysekil · . er ne1nnd i dei eldre kjel­ dene, der har me å gje·ra med sve nsk tradisjon.3 Når det gjeld tradisjone-n om Olav de·n heilage og Sote, så er det utan tvil rett at Olav hadde eit slag ved Soteskje·ra. Sigva.t nemn.er dette· i eit skal­ dedikt, men det er vel heller tvilsamt om det var me·d ein Sote at dette slaget stod.

Kor rhykje verkeleg soge det kan. vera attom den «Sote viking» som ve-rt så mykje n.emnd, er ikkje godt å seia, men det rimelegaste er vel at me har å gjera med ein atterljom av ryet etter ein lei­ hovding av same slaget som i segnene om ko· ng Ogvald. Det er o .gså

sterk likskap både mellom namna Sotanes o·g ·Ogvaldsnes og det ' merket Sote o·g Ogvald har sett etter seg i segn o·g so·ge: Båe to budde på viktige stader ved leia, dei sette det same merket etter seg i stadnamn, og dei vart seinare rekna som haugbuar på dei nesa der � dei hadde budd. I båe tradisjonar er Odin den som gjev haugbrjo-

• tarane rettleiing som fører til at haugen vert opna. Sote viking, den fælslege dauinge·n i haugen S ·6 t a n a u t r i Gotaland, som Hardar­ sagaen fortel om, er den same Sote viking som Orvarodds saga seier

1 Håkon godes saga kap. 19 og Håkon jarls saga kap. 4. 2 1905-15. Sjå E� H. Lind: Norsk-Islandska · Dopnam11, Uppsala :·) Jfr. oversynet hj å Birger Nermarn : Svarges Hedna Litteratur, s. 144 ff.

50 •

held seg i Svi asker i u m og eig båten S 6 ta nautr .1 Båe desse stadene har me nok å gjera med namnet S 6 ti i Sotenas og med tradisjonar om dette namnet o·g denne staden�

På dette viset har me funne fram til bustader for og namn p·å ei rad me,d viktige menn etter ferdsels- og handels­ leiene i eldre tider.. Surne av desse· mennene ser ut til å ha vore kjende ho.vdingar der dei sat på nes-gardane sine, og nokre av dei må, som i tilfellet Ogvald, ha hatt spiren i seg til kong·e-makt, der dei kunne ta o·g byta til seg varer av handelsstraumen og hadd.e lett om varer som det var spurnad etter. Den politiske og militære makta dei hadde, må, som så ofte elles, ha vore ein bakgrunn so·m gjorde at dei kunne kjøpa billeg.

Slik desse mennene sat på nesa sine, må dei ha hatt interesser og kontaktar op·p og nedetter handelsve·gane på ein måte s.om knytte dei næra�e til leiferdsla enn til bygdene attom. Me, kan tru at me her meilo�m desse mennene har vilkår for ei skattleggj ing av handelen ikkje berre ut frå faste maktsentra ved leia, men o·g8å i ferder og tog til dei stroka der handelsvarene kom frå. Med andre ord, me kan tenkj a oss at me nett. i desse gardane etter leia kan sjå i emning noko av det som serlege Økonomiske og sosiale tilhøva kunne løy sa ut i «vikingtid».

I de·nne tidbolken kom individet til å få friare slag, betre høve til å hevda seg og rikare vilk.år for å skapa soge. Mannen og n.amnet kjem fram frå ætterekkjene og prentar minnet om seg inn i folke­ minnet og inn i stadnamna. Slik ser me det også i l a n d -namna og i. ennå større· mo�n i s t a o i r-namna 'SO�m nå te·k til å knyta til seg minnet om namnet på brukare·n på garden. 2

Eit vitnemål om dei same tilhøva som ved desse nes-ga rdane har me i nokre øynamn samansette med personnamn, Øyar der det ser ut til å ha vare hovdingesete i handelsstraumen. Slike øyar har me i Rolvsøy i mynnet av Glåma, eit hovdingestøde som vaks fram og heldt seg ei stutt tid i andre· halvde-len av 9. 'hå,3 VaraldsØyna (til mannsnamnet *V ara l dr) som stengjer for leia inn Hardan-

l Hardar sagaJ kap. 14 og 15, fsl�ndiga Sogur. Reykj avik 1891. Orvar­ s. Odds saga, u tg. R. C. Boer, Leid en 1888, s. 56-59 og 204. · 2 Jfr. Magnus Olsen: Ættegård og Helligdom, Oslo 1926, s. 127 og 96. :J Jfr. A. W. Brøgger: Rolvsøætten. Bergens Museums Aarbok 1920- 1921. Hist. antikv. Række.

51 •

gerfj orde·n,1 Finnøy i Rogaland i vegane for korn- og salthandelen over Ryfylkefjordan.e til øvre Setesdal og Telemark, og Atløy i kyst­ leia der ho går utom Stave�neset.2 Det var elles ikkje mange av desse øyane og gardane som vart varige makt-sentra attme·d leia, slik som Avaldsnes. Dei fleste av desse nesa og desse øy ane er etter måten fattige på oldfunn. Nok o anna er vel heller ikkje å venta, for det ligg i sjølve namngjevings-

� · måten at desse stadene· ikkje sermerkte seg ved ætter eller var karakteristiske v·ed t. d. gode jordbrukstilhøve, det som merkte dei ut, var personen. Tenkjer me på den sosiale p·osisjon.en dei må ha hatt slike· menn som Q g val dr og surne av dei andre som har gitt n.amna sine til nes�gardan.e, så k.an me koma til å te:nkja oss at dei kan ha vore noko i liksk.ap med det sagaen ne�mner for n e s k o n u n g a r . Også dette ordet ser ut til å ha noko i s.eg av ei strategisk vurdering av stormannsbusta.den. Nå ser sjølve nemninga nes kon ungar ut til å vera temme­ leg ung. Ordet er ukjent i Edda-dikt og skalde-dikt, o,g fyrste gongen det er brukt, som me veit om, er i eit brev i 1217 frå Håvard biskop­ emne i Bergen, der han åtvar·ar Frostatingsmenne.ne mot å gå inn for å gjera andre enn Håkon Hak.onsson til landsstyrar. Han lovar sam-. stundes den unge konge·n støtte frå Gulatingsmennene. Håvard seier i dette brevet at dei må samla seg om ein erving til truna,l «annars vil det snøgt verta mange neskongar>> i landet.3 Dette brevet vart viktig so·m ei offisiell godkjenning av Håkon sin rett til truna, og det må ha vorte vel kjent, for i slutte;n av 1290- åra nyttar ei av rettarbøtene til kong Eirik Magnuss-on det same argumentet i same form i ei krass åtvaring til dei rådrikne prestane: �< O·m dette skal halda fram, tykkjer me sjå at det snØ'gt vil verta neskongetid i Noreg»44 I det neste hundradåret finn me då også eit << Neskonge» 'brukt som tilnamn i dei norske brevsamlingane.5 Dette ordet ser såleis ut til å vera som eit «Slagord» eller eit politisk argument frå det p·olitiske ordskiftet på 1200-talet, i tida

• etter borgarkrigane. Det er samstundes eit argument som vitnar om interesse for fortida og om vilje til å bruka kunnskap om lands-

l Jfr. Magnus Olsen: Stedsna·vne-studier. Kra. 1912, s. 15 ff. Denne Øya har fØr hatt namnet * H i s . 2 Jfr. Nordisk Kultur, Stedsnavn, s. 37. :3 Fornmanna sogur IX, K.bh. 1835, s. 255. 4 Norges Gamle Love III, Chr. 1849, s. 32 f. 5 Diplomatarium Norvegicum Il, 396 og Ill, 514.

52 soga i den aktuelle politiske striden. På ein måte vert det karak­ teristisk at ordet dukk.ar op·p i den tida då Snorre kjem til Nore,g. Det fortel at eit større norsk sogeverk ville ha ei viss politisk inte·r­ esse og eit visst politisk verd, og det fortel om ei maktpolitisk vur­ dering som i mykje er de·n. same som den Snorre sjØlv· legg fo�r dagen i synet sitt på Karmsundet og Avaldsnes. Sagaen sitt nes konung r ser såleis ut til meir å vera eit resultat av ei historisk vurdering i ei soge-inte·ressert etter-tid, enn eit omgrep som frå fyrst av hadde· si rot i tilhøva i småko·nge­ s a m t i d . Likeve1 må me, etter det me har sett, ha lov til å tru at den vurderinga so·m samla seg i ordet n e s k o n u n g r· , var historisk rett og grunna se·g på tradisjon som ennå må ha· vore levande på Snorre si tid. I tida ved rikssamlinga ser hovdingeætta i Rogaland. ut til nett å ha slike drag som dei me meinte sermerkte hovdingane på nes­ gardane etter leia. Både Torbjørn hornklove og Eyvin.d s.kaldaspillir nemner storman.ns-ætta i Rogaland for Ho l mr y gir ,.1 Dette nam­ net: «holmrygene», ser ut til å svara til dei U l mer U" gi, til got. *hu l ms, «holme;>> , so,m hadde slege seg· ned på Austersj Ø-kysten., truleg ved mynne av e1va w·eichsel, då gota.rane ko·m dit.2 Minne om ei folkegruppe som svarar til dei norske «rygene·», se�r me ogs.å ut til å ha i namnet på Øya R li g e· n i Austersjøen. Sjølve stade,ne der me finn desse «ryge-f1okkane», attme·d leia i Noro vegr o·g attmed den store han.delsvegen ned Weichsei frå Polen, og or.det «holme» som tykkjest gå på tilhaldsstadene, deira,3 minner mykje om vanlege framgangsmåtar hjå vikingeflokkane n.år dei i seinare tider skattla handel eller fast busetnad. Me kan berre tenkja på dei nordiske flokkane s.om i andre halvp·arten av 800- talet sette seg fast på øyane i Seinen, der eit av dei faste· stø·da deira ber det namnet dei sette på det, like til våre da.gar: Le·Ho u l m e, gamalno·rdisk h o l m r m.4 Namnet «Holmerygane>> ser såleis ut til å seia oss at h·oivdin.ge­ ætta i Rogaland nytta ut den "same strategiske fØremunen so·m de·n Ogvald hadde, der han sat p·å neset i Karmsun.det. I strofen til Tor­ bjørn hornklov·e tykkjest det mest å vera som ein liten klang av

' l l I Haraldskvæde str. 14 og Håkonarmål str. 3. Jfr. Den Norsk-Islandske

Skj aldedigtning I B., s. 24 .. I A., s. 26, og I B., s. 34 og I A�, s. 64� 2 Sjå Hermann Pauls Grundriss der Germanischen Philologie IX, s. 79. 3 Jfr. Magnus Olsen: Fra norrøn filologi, Oslo 1949, s. 120, om det sam­ bandet dette namnet kan ha med helte-dikt miljØet. 4 F. Askeberg: Norden och Kontinenten i gammal tid, Uppsala 1944,s.l67

53 ..

fiendsleg ned-vurdering i dette namnet. Det rygske Øy-riket er attom, men for Torbjørn er det «holmar >>. Det er i det heile serdrag i den tidlege soga i stroket omkring Karmsundet som får oss til å te·nkja på den omtalen som Adam av Breme·n gjev Øyresund på slutten av 900-talet: «Det er eit smalt far i havet », seier han, «der kongane plar strida sjøslag», og han fortel at ein kan sj å over til Skåne, landet på den andre sida av sundet: «Ein heimsleg gøymestad for sjørøvarane}}.1 Gardsnamn som kom til på Karmøy frå 800 og utover, vitnar om kva interesse det var som rådde i den tida: Me finn eit F·erking­ stad, *Farp egnsta o i r til mannsnamnet *Farp egn, «kjØp­ mann», o·g eit Vik.in.gstad, *Vi kingsta (5 i r til mannsnamnet V i kingr frå den.ne perioden. Me har vel lov til å tru at desse

gardsnamna O·gså fortel oss noko om innkomst-kjeldene til samfun­ • net ved Karmsundet i denne tida: handel og vikin.gferder. Der Ferkingstad nå ligg, var det elles ein storgard alt i 6. hå., med svære naust og eit tun der eit p·ar av husa hadde ei golvflate på opp til 30t0 kvm.2 H·er har såleis vare eit hovdingsete med store hus og stort sjø.-b.ruk, og av det vesle som ark.eolo·gane· fekk fat i før tuftene vart heilt ned-pløygde, ser Glet ut for at garden vart øydelagd, kanhenda av brann, ein gong i siste halvparten av det 6. hå.3 Det er difor rimeleg at Ferkingstad er namnet på ein gard som kom til på dei gamle tufte·ne nokre· hundredår etter h�e·ndingane som gjorde slutt på det gamle hovdingsetet.4 Kva hendingar det var, det veit me ikkje, men truleg er o·gså det eit av dei dramatiske opptoga i striden om sundet. Denne striden om det viktigaste sundet i V estlandsleia går· ·vida.re frå småkongetid og inn i rikssoga. Den nye landskongen sette seg fast her, ein kan med Shetelig sine ord s.eia det slik at ·Harald hårfagre flutte Ynglingeætta sin kongsstoi frå Vestfold og

• til Avaldsnes ved Karmsundet. 5

• På 1300-talet tøygde Hansaen seg nordetter handelsleiene frå :Lubeck og Rostock, o-g det vart naturleg for dei å freista å få makt

over handelen i sundet. I sin Bergens Bes kri vels.e nemner magister ·

l Jfr. Halvdan Koht: Den eldste Noregs soga, Oslo 1921, s. 57. 2 Jfr. Biskop Neumann sine notatar i Urda II, 1842, s. 218, og Jan Pe-

tersen i Stavanger Aftenblad 7. aug. 1 923 . s Jan Petersen ss.t. 4 Magnus Olsen: Ættegård og Helligdom, Oslo 1926, s. 91. 5 Det norske folks liv og historie, Oslo 1930, s. 233.

54 •

Edvardsen eit «Notau som har været udi Karmsund, hvorom endnu en gammel digt findes», og erkebisp Henrik Kalteisen skriv i kopi­ boka si dette namnet for N o t hau og Not a w. Etter det << den Norske

S.o », ei bo·k o·m no·rsk.e, tilhØve frå omlag 1584, veit å fortelja, var det på denne staden (z u Notha w) at hanseatane· hadde· fyrste faktoriet sitt i N oreg, me·n dei ottast sjørøvarar ·der og flutte til Bergen med handelen sin.1 Det er rime1eg at det det her er tale om, er N otte-

··· hamnen eller Nottå ved Prestøyane utanfor Gloppe ved Avaldsnes, den stad_en der båtan.e etter leia la seg til for natta i sundet, på same måten som Ottar fortalde at det var skikke·n på hans tid. Det må vera her ved Glo·p·pe, også seinare ein viktig handelsstad, at hanse·-

• atane fyrst slo se·g til med handelen sin, midt i ferdsla gjennom

Karmsundet. 2

Staden har :på ein måte vore sers vel skikka for handelen

- til hanseatane, men om me ser bort frå sjørøvarane, så var dei nok _ også vel nær dei som styrde med lov og rett i landet, kongsgarden og kongs.makta på Avaldsnes, slik dei hadde sett seg til der i G lo·ppe og N ottå. Det vart lett for landsstyraren å hal da auga med dei, lettare enn det ville vera i ein by som Bergen.

Sjølve makta i sundet har nok vare ein torn i auga på dei tyske kjØpmennene. �einhaustes 1368, medan det ennå var våpe·nstillstand

i striden mellom kong Håkon og dei tyske· og nederlandske kjØp­ mennene, gjekk hanseatane saman med andre frama.nde kj øpmenn i Karmsundet og sette seg opp mot Ogmund Finnsson, drottsete·n til

kong Håkon. KjØp·menne·ne vart for sterke for Ogmund Finnsson , han vart slegen, og hanseatane· brende både kongsgarden på A val ds­ nes og fleire andre gardar som kongen og andre åtte· ve·d sundet. Sålehuset som drottseten nett hadde bygd opp att i Salhus-sundet, braut kjØpmennene ned, o·g tømmeret tok dei med seg. Sidan heldt

dei fra.m og plundra og brende nordover til Bergen__ og gjorde· stor

skade fl eire stad er elles på sør - vest kyste·n. 8

Det gjev ein eit merkeleg historisk perspektiv når ein idag fer gjennom straumen og ser restane etter dei svære vollane som står att etter dei kraftige tyske luftvernbatteria, som skulle halda engel-

l Jfr. N. Nicolaysen : Norske Magasin, Chr. 186 8 " B. II. s.� 22. ·2 Om dette spØrsmålet sjå Anton Espeland og Ludvig Solheim i Maal og Minne 1930, s. 110 ff. og 1931, s. 123 ff. 3 Jfr. G. F. Sartorius: Urkundliche Geshichte des Ursprungs der deut� schen· Hansa Il. utg. v. J. M. Lappenberg, Hamburg 1830, s. 69·6 og 69"9.

55

• ske mineleggj arfly borte frå dette overlag viktige sundet for sam­ bandslina mot nord. I krigssoga 1940-45 er denne striden om sundet kanhenda ein av dei mest spanande bolkane i kyst-krigen, med minelegging, ne;dskotne fly og stogg i kyst-ferdsla i dage- og veke­ vis. Som me har sett, ein dragkamp om sundet og leia som har lange liner attover i .soga.

•

l