«Dei fem dårlege jomfruer>> på Norheim. Bautasteinar truleg frå 3.-4. hundreåret e. Kr. Salhusstraumen i forgrunnen til venstre. (Etter akvarell av Børge C. Mosgreen.) JvlUSEUMS OG HISTORIELAIGET FOR HAUGESUNID OG BYGDENE 1925 - 1950 ARSHEFTE 1945- 1950 • ., • • . ' - HAUGESUND 1950 • FORORD Det første årsheftet til Museum·s- o·g Historielaget for H.augestlnd og bygde·ne ko·m ut i 1935 med tiårsmelding for museet sa.man m.e�d avhandlinga.r om vestn.orsk kultur. I 1946 ko�m årshefte n.r. 2 me�d tiårsmeldin.g for 1935-1945 og el1les slik som. det første· m.ed k.ultur­ historisk tilfang. Ti år mellon1 kvar publikasjo·n, mellom kvar go·ng museet gjenn· ;om det s.krivne ord kan. venda s.e·g beinveges til sine medleme�r o·g ma,nge interesserte me·dhjelparar, det er a[t for lenge. ·Styret har le·n.ge vore klår over det, o:g i 1945 då hefte nr. 2 kom, sette me oss det m.ålet å få ut ein publikasjon i minsto kvart fe�mte år. I samsvar med dette kjem årshefte nr. 3 iår. Det høver· o!g slik til at d.et kjem· i eit jubile·umsår; det er 25 år ·den_ 3. novemb. er- 1950 sidan Muse·ums- og Historielaget fo·r Haugesund og bygde�ne vart skip·a. Oversynet over muse·u.msarbeidet so·m er teke me�d i dette :heftet gjeld derfor ikkje· beTre d.en siste femårsbolk.en, men gir eit samla utsyn o·ver heile ve(rkse·mda i desse fø-rste 25 åra. Det er for­ ma.n.nen, dr. C.· Magne Rønne:vig, s.om· har · skrive denne, 25-års ut­ greidinga. Men at han sjøllv og kan halda 25 års jubileum sama.n me:d museet, det gløym.d.e han nok å ta med. Dr. Rønnevi.g· har vore fo�rmann i styret a.lle desse åra, og han har vare ein god og dugan.de fo,rman.n som gjennom� . desse· 25 åra har gjoTt museet store· te·nester. o·g tatt mange tunge· tak, se-rleg i de·n første vanskelege tida då muse­· umstanken var ny he·r. De�n nåverande varafo-rmannen., o�.r.sakførar Svein Steinsnes, h.ar og utan. a.vbrot vare me·d i styret frå første dagen og he�ile tida vare e·in aktiv muse!umsmann� Det m.este· av den store o.g veTdfulle sam­ li:ng'en av jordbruksreidsk.ap i museet er sam1a av :han., og han har saman me�d de·n.ne. � inns.amli.n.ga drive eit o�mfattande granskingsar­ be�id i de·n lo·k.ale reidska.pskulture·n. Muse�et sk.uldar båe desse to· stor takk. N. H. T. - ' • • KARMSUND OG AVALDSNES HANDELSVEG OG HOVDINGEMAKT I SEGN OG SOGE AV ODD NORDLAND Ei av dei mest forvitnelege skildringane av Noreg i framand litteratur frå eldre -tider, er den kong Alfred den store skreiv ned etter Ottar frå Hålogaland, då han fortalde om reisene sine.1 Ottar var Harald hårfagre sin samtidige, og forteljinga hans har me i angel­ saksiske avskrifter frå 11. hå. Denne vesle forteljinga etter Ottar gjev oss slikt eit framifrå levande bilete av kjøpmannen som sigler etter leia, båtmannskapet . som ror og slit og veit med seg sjølve at nå er dei der og der, så og så langt er det til den eller den hamna der dei skal liggja for natta. Det er ikkje detaljrikdomen som fengslar i denne skildringa, tvert om, det er det store oversynet, evna til å samla det vesentlege i stutte drag, til på ein blunk å gi ei orientering med ætt og lei og sigletider, slik at ein sit att med eit klårt bilete av det heile og med ei kjensle av det mylderet av detaljkunnskap om holmar og hamnar og vikar som må liggja attom. ' ·- Det skal overlegen sjømannskunnskap til for å levera eit slikt kartrit og halda det fritt for alleslags omtrentlege skipparskrøner om farlege straumar og dyr og «undere i det Grønlandske· hav», som det heiter i Kongsspegelen, slik ein mindre kunnig i sjømannskap gjerne ville falla for og ta med. «Ottar fortalde sin herre, kong Alfred, at han budde lengst nord av alle nordmenn. Han sa at han budde på nordkanten av det landet, ved Vesterhavet. Ottar sa at det fylket der han budde,· er nemnd Hålogaland. l-Ian sa at ingen budde nordanfor han, og det er ei hamn i den sørlege luten av landet som dei kallar Skiringssal (Tønsberg). Dit kunne ingen si gla på mindre enn ein månad, om dei søkte seg hamn om natta og fekk god vind kvar dag. Heile tida skal ein sig la langsmed landet, og heile vegen har ein N o r o w e g l Henry Sweet: An Anglo Saxon Reader. Oxford. 1933, s. 17. 9 • • orn bakbord. Samstund€'3 har ein t r a l and på styrbord side og andre øyar som ligg mellom f r a l a n d og dette landet.1 Sør for Skiringssal går det ein stor fjord opp i landet, breidare enn .at det er råd å sjå over han. På den andre sida er .det fyrst Jylland og så Sin lende (Sør-Jylland). Frå Skiringssal sa han at han sigla på fem dagar til den hamna som vert nemnd Hede. Ho ligg mellom vendane, saxarane og anglane, men står under danane. Då han siglde dit frå Skiringssal, hadde han fyrst Danmark på bakbord og opne havet på styrbord side i tre dagar. I dei andre to dagane fØr han kom fram til Hede, hadde han Jylland, Sinlende, og ei rad med Øyar på styrbord side». «l desse landa budde anglarane før dei kom hit», legg kong Alfred til. 2 . Det er eit merkeleg klårt bilete me ·her får av kystferdsla i tider då folkevandringane ennå var levande i minnet. I det angel­ saksiske manuskriptet skil det seg ut med sakleg kunnskap og litand.e opplysningar i ein «geografi» der utkantane elles ligg i halvmyrkret med rom for gissing eller otte. Hålogalendingen står der trygg og fortel om lange handelsvegar ned etter kyst-leiene, der skinn, fjør og andre varer vart førde sør til det gamle senteret i Hedeby,3 i det som nå hei ter Slesvig, Sl i as w i c, der sjølve endinga - w i c, ags. - w i c, lat. vi c us, skulle kunna tyda noko slikt som «leger, kjØpstad», etter det surne meiner.4 «Heile tida skal ein sigla langsmed landet og heile vegen har ej.n Nor o w eg om bakbord», seier Ottar. Han gjer greie for vegen, og han nemner namnet på landet. N o r d m a n n a l a n d seier han også ein annan stad. I latinisert form finn me landsnamnet i fra­ mande skrifter alt frå oml. 900: North w eg i a, Nor t w eg i a eller Nor w eg i a, og gamal-engelske skrifter har t 6 Nor w æ g e. Med runer er det skrive N u r u i a k på J ællingesteinen frå o ml. 980 i ei runeinnskrift som fortel om danskekongen Harald blåtann si herferd nordover.5 Alle som har skreve om landsnamnet vårt, er samde om at siste � Det er ikkje visst kva som her er meint med i ra l and. Det er mogleg at det er eit mistak for Island, eller at det er Irland som har kome inn ved ei mistyding. Jfr. Modern Language Review, band XI og XII. 2 Jfr. P. A. Munch: Det norske folks Historie L Chra. 1852, s. 160 f. og Haakon Shetelig: Det norske folks liv og historie I, Oslo 1930, s. 251 f. 3 Jfr. H. Shetelig n. a. s. 253. 4 E. Wadstein: Le mot v i k i n g . Melanges de philologie offerts a M. Johan Vising, GØteb. 1925, s. 381 ff. 5 D. A. Seip: Norge. Om navnet på vårt land. Kra. 1923, s. 9. lO .. o leden svarar til gamalnorsk ve-g r m. , «veg», og det er også vanleg å jamføra No r veg r med uttrykk som ·a ust r veg r brukt om lan da mot au st, «Gar darike», vest r veg r og su or v eg r om landa mot vest og sør. «I så fal l er navnet blitt til i lan dene sør • o for No rge, ·vel helst i Danmar k», meiner Seip i avhan dlinga si om landsnamnet.1 På Ottar si tid er No r ow eg l an det, og i diktet Vellekla (str. 15) frå an dre halvpar ten av 900-talet, har Einar skålaglam ei kjenning j Q t n a veg r, der veg r tyder «land», og «jotun-landet» må vera e�. kuns.tf2rdig ki e nning for fjell-lan.det Nor o- veg r .2 Slik skaldedikt og saga elles brukar nemningane a u s t r v e g r , vest r veg r og su or v egr, er det også rimeleg at dei ofte er brukt i tydinga «lan d» . • Samstundes er det dei som hevdar at - v e g r i desse nemningane ikkje berre tyder l an d. a , men også vegen, retning a mot den ætta som føreleden nemner.3 I ei avhandling om landsnamnet reknar o Marius Hæg stad med at i nam net N or oveg r er det tydinga «kant, æt t» som er det opphavl ege, og at meininga eigenleg har vore: «nord-æt ta».4 Då skulle dei an dre -veg r namna også verta æt t-namn som er komne opp i eit strok der de sse nemningane er o naturlege.