Agbalêvi Sia Nye Fe 2018 Fe Gayutidođo Kple Gakpømõnunyawo

E#E

%E 2018 %E GA~UTI@O@O NA DUK$MEVIWO

AGBAL*VI SIA NYE %E 2018 %E GA~UTI@O@O KPLE GAKP$M$NUNYAWO ~UTI @O@O LA %E TOTO@EME

Te5e si duk4meviwo ax4 nume2e2e le

%e 2018 5e Ga`uti2o2o kple Gakp4m4nunyawo `uti 2o2o, si Dzi2u2u w4 na Duk4meviwo la le intan1ti dzi le:

www.mofep.gov.gh

Ne èdi be agbal8vi sia naka ye si la, do ta 2e D4w45e, si kp4a Ganyawo dzi la gb4 to adr1si sia dzi:

Public Relations Office New Building Ground Floor Room 001 or 003 P. O. Box MB 40 Accra - Ghana

Email: [email protected]

Emenyawo Nyati: “Be D4w42uia 5e nyawo nagats4 af4 le Ghana duk4a me” ...... iv

KP$KPL$YI@EME ...... iv

NU SIWO WOKP$ M$ NA LE %E 2018 %E GA~UTI@O@O LA ME (GAKP$M$NUNYA G&WO %E TA@ODZINU) ...... 7

GA SIWO DZI@U@U KP$NA KPLE ESIWO WONAA DZI@U@U: M$ SIWO DZI DZI@U@U TONA KP$A GA ...... 8

GA~UD$W$W$: ALE SI DZI@U@U W$A GA ~U D$E ...... 10

D$ SIWO WOW$ LE %E 2017 ME KPLE NU SIWO WOKP$ M$ NA LE %E 2018 ME. 11

Anyigbawo kple Dz4dz4menuwo ...... 22

D4wo kple A5etsonyawo ...... 23

L4rim4wo kple M4 G7wo ...... 24

49. Be woado l4rim4wo eye woate `u ats4 beléle na wo abe ale si wòle le Kelili ...... 24

~d4yid4wo 5e Ta2odzinu (SDGs) Asiekelia (9lia) me ene la, Dzi2u2u w4 d4 siwo gb4na la le 5e 2017 me: ...... 24

Duk4meviwo 5e Dedin4n4nyawo dodo 2e `g4 ...... 26

DZI@U@U %E @O@OWO: D$ SIWO DZI@U@U @O BE YEAW$ ...... 27

Nume2e2e 5e Tatawo Nume2e2e 5e Tata 1: Ga home si Dzi2u2u kp4 kple esiwo wonae le 5e 2017 me la me 2e2e ...... 9 Nume2e2e 5e Tata 2lia: @o5e si Agbasasr7tutu kple L4rim4 siwo dom wole la 2o……………

Nume2e2e 5e Tatawo Nume2e2e 5e tata 1: Gaùti2o2ow4w4 5e @o5ewo ...... 7 Nume2e2e 5e tata 2lia: Ga si Dzi2u2u kp4na le duk4a me la me 2e2e ...... 10 Nume2e2e 5e tata 3lia: D4 siwo w4w4 ù Dzi2u2u w4 2o2o 2o le 5e 2018 me kple ga home siwo woka 2e d4awo ù ...... 11

iii

Nyati: “Be D4w42uia 5e nyawo nagats4 af4 le Ghana duk4a me” KP$KPL$YI@EME

I. %e 2017 5e Gaùti2o2o la 5o nu tso ale si Dzi2u2u w4 2o2o be yeahe t4tr4 ava duk4a 5e gakp4m4nunyawo me ù, be m]a5e gakp4m4nunyawo nadzi 2e edzi abe ùgbe, si Dzi2u2u do na Ghana duk4meviwo la dzi w4w4 ene.

II. Le 6leti ewo (10) siwo va yi me la, Dzi2u2u w4 nu ge2e hena gakp4m4nunyawo 5e kelili eye wònye m]a5e ta2odzinu be m]alé vi2e siwo m]ekp4 tso w4na mawo me la me 2e asi. M]ew4 d4 siwo ahe `g4yiyi kple d4w42uiakp4kp4 v1, elabena Dzi2u2u sia 5e ta2odzinu vevit4e nye be wòana be agben4n4 nadze edzi na Ghanat4wo.

III. Le 6leti ge2ewo 5e kutrikuku megbe la, Dzi2u2u:  na Sekendrisukudede Femaxee 5e @o2o la dze eg4me, be m4nukp4kp4 s4s4e nasu ame sia ame si;  w4 m42aùùtinunya ù d4 hena dzesidede te5ewo kple duk4a 5e nun4amesiwo kat7 (National Digital Addressing System);  he Dzesidede Duk4meviwo 5e @o2o la 2e go;  gbugb4 ga siwo woxena na sukuvi siwo le nufialawohe5e kple d4n4dzikp4lawohe5e la 2o te; eye  ho a3a 2e tomenu x4asiwo kuku sema2em4nat4e (Galamsey) 5e w4nawo ù.

IV. Le 5e 2018 5e Ga`uti2o2o la me la, m]akp4 egb4 be m]a5e d4w4w4wo keke ta 2e edzi eye m]a57 2okuisid4w4w4 5e gb4gb4 2e amewo me to Duk4a 5e @okuisid4w4w4 le M4 Yeye nu 5e @o2o la me, veviet4 s4h1 siwo mex4 5e 35 ha2eke o la. M]ade ga `g4yid4wo w4w4, d4w45ewo 2o2o, agbledede kple agblemenuwo dzadzra, d4w42uiadidi kple 2okuisid4w45ewo 2o2o kple nuwo w4w4 le m4 yeyewo nu me. M]akp4 egb4 be d4 siwo kat7 g4me m]edze le 5e si va yi me la keke ta 2e edzi eye m]agahe 2o2o yeye bubuwo v1, be d4w42uia kp4kp4 5e nyawo nagayi edzi nyuie le Ghana duk4a me abe ale si wòdze le Ga`uti2o2o la 5e nyati “Be D4w42uia 5e nyawo nagats4 af4 le Ghana duk4a me” la me ene.

V. %e 2018 5e Ga`uti2o2o la ga2ee fia be Ghana duk4a le Kelili ~g4yid4wo 5e Ta2odzinuwo (Sustainable Development Goals (SDGs)) me d4 w4m le d4w45e vovovowo me, be m]akp4 kelili le `g4yiyi kple tsitsi2edzi me le nu sia nu me;

VI. Be m]akp4 ta na Ga`uti2o2o sia 5e nyati, eye Ghana duk4a me nanye te5e, si m4nukp4kp4 siwo dim m]ele la le la, mele kuku 2em na Ghana duk4meviwo kat7 be, m]aw4 d4 kple 2ekaw4w4 5e gb4gb4, esime m]ele d4 w4m hena kelili m]a5e `g4yiyid4wo le egbe `kekewo me na m]a 2okuiwo kple m]a5e dzidzimevi, siwo gb4na la.

VII. Mele akpe dam na Ghana vidzidziwo kat7, m]a5e al4dolawo le `g4yid4wo w4w4 me, duk4meviwo 5e hab4b4 vovovowo 2e kpekpe2e`u vovovo siwo wona m] hena m]a de duk4a Ghana 5e `g4yiyi ta.

VIII. Mawu neyra mi kat7.

Dud4la si kp4a Ganyawo dzi

AKPA GB&T$: ~G$DONYA

Nu kae nye Duk4a 5e Gaùti2o2o? 1. Duk4a 5e Gaùti2o2o nye 2o2o, si Dzi2u2u w4 2e afi si wòakp4 ga tsoe kple ale si wòaw4 eù d4e la ù. Le Ghana duk4a me la, Dud4la, si kp4a Ganyawo dzi la n4a Dukpl4la te5e, w4a Gaùti2o2o la eye wòxl8n1 na Sew4takpekpe la 5e sia 5e le se nu. Duk4a 5e Gaùti2o2o la w4a d4 5e 2eka tso Dzove (^leti Gb7t4) 5e `keke gb7t4 va se 2e Dzome (^leti Wuievelia) 5e `keke 31lia gbe, si nye 5e si me wow4a Gaùti2o2o la ù d4.

2. %e 2018 5e Gaùti2o2o la 5o nu tso ale si Ghana duk4a le Duk4 %o5uwo (UN) 5e Kelili ~g4yid4wo 5e Ta2odzinuwo ù d4 w4m le d4w45e vovovowo me la ù. Le Any4ny4 (^leti Asiekelia) 5e `keke 25lia le 5e 2015 me la, xexemeduk4wo da asi 2e 2o2o eve dzi hena plan1ti la 5e dedin4n4, amewo kat7 5e dzidzedzekp4kp4, ùtifafa kple adz4donyawo dodo 2e `g4 abe Kelili ~g4yid4wo 5e Ta2odzinuwo 5e akpa a2e ene.

3. Kelili ~g4yid4wo 5e Ta2odzinuwo 5e xexl8mee nye 17. Ta2odzinu suesuesuewo kple dzesidewo le ta2odzinu siawo domet4 2e sia 2e si, siwo wòle be m]akp4 ta na le 5e 15 siwo gb4na (2015-2030) la me. Hafi m]akp4 ta na ta2odzinu siawo la, ele be ame sia ame naw4 e5e d4deasi p1p1p1: Dzi2u2uwo, 2okuisid4w45ewo, duk4meviwo 5e hab4b4wo kple ame sia ame abe wò ene. Duk4meviwo 5e Gaùti2o2o sia 5o nu tso nu siwo Dzi2u2u aw4 le Kelili ~g4yid4wo 5e Ta2odzinuwo ù d4 w4w4 me la ù. Wots4 ta2odzinu siawo 5e agbal8 kpe 2e Gaùti2o2o sia ù be duk4mevi 2e sia 2e nanya nu tso eù.

Nu kae nye Duk4meviwo 5e Gaùti2o2o? 4. Duk4meviwo 5e Gaùti2o2o nye duk4a 5e Gaùti2o2o la 5e toto2eme kple eme2e2e, be eg4mesese nan4 b4b4e na duk4mevi 2e sia 2e. Enye nu si fiaa af42o5e Ghana duk4meviwo kat7.

Gaùti2o2ow4w4 5e 2o5ewo 5. %e 1992 5e Dukpl4se la (Se 179 (1)) bia tso Dukpl4la si be wòaxl8 Gaùti2o2o la na Sew4takpekpe la neglo godoo 6leti 2eka do `g4 na 5e sia 5e 5e nuwuwu. Dud4la si kp4a Ganyawo dzi la n4a Dukpl4la te5e, xl8a Gaùti2o2o la na Sew4takpekpe la. Gaùti2o2ow4w4 toa 2o5e ene me: Gaù2o2o la w4w4, asidada 2e edzi, eùd4w4w4 kple `kuléle 2e eù abe ale si wòdze le nume2e2e 5e tata gb7t4 (1) me ene.

Nume2e2e 5e Tata 1: Gaùti2o2ow4w4 5e @o5ewo Gaùti2o2o la w4w4 kple Ets4ts4 de asi ~kuléle 2e GA~UTI dzi2u2ud4w4 @O Asidada 2e 5ewo 5e @OW$W Gaùti2o2o d4w4w4wo la dzi ù kple wo $ %E

me toto @O%EWO

Ga`uti2o2o la `u d4 w4w4

6. D4w45e si kp4a Ganyawo dzi la biana tso dzi2u2ud4w45ewo kple wo5e al4dzewo, kple duk4meviwo si be woana nutsotso tso nu siwo wodi be woade Gaùti2o2o la me ù eye wòw4a takpekpe kpli wo emegbe tso Gaùti2o2o la w4w4 ù. D4w45e si kp4a Ganyawo dzi la doa al4 dzi2u2ud4w45ewo kple wo5e al4dzewo be woato wo5e Gaùti2o2owo me eye woakp4 egb4 be wo5e w4nawo s4 2e duk4a 5e `g4yid4wo 5e 2o2o la nu.

7. Wots4a Gaùti2o2o, si ù womew4 d4 le v4 o la na Dukpl4la kple e5e Akametiwo be woada asi 2e edzi. Dud4la, si kp4a Ganyawo dzi la xl8a Gaùti2o2o, si nu wowu la na Sew4takpekpe la. Emegbe la, Sew4takpekpe la léa `ku 2e eù, dzroa eme, daa asi 2e edzi eye wow4a Se, si 2e m4 be woaw4 Gaùti2o2o la ù d4 la.

8. D4w45e si kp4a Ganyawo dzi la 2ea asi le Gaùti2o2o la ù na dzi2u2ud4w45ewo kple wo5e al4dzewo ne wobia hena d4 siwo ù wow4 2o2o 2o la w4w4, nenye be woda asi 2e Gaùti2o2o la dzi. Woléa `ku 2e dzi2u2ud4w45ewo kple wo5e al4dzewo 5e gaùd4w4w4 5e nutsotsowo ù ahakp4 egb4 be wow4 Dzi2u2u 5e gawo ù d4 2e 2o2o nyuit4 nu.

NU SIWO WOKP$ M$ NA LE %E 2018 %E GA~UTI@O@O LA ME (GAKP$M$NUNYA G&WO %E TA@ODZINU) 9. Nu siwo wokp4 m4 na le 5e 2018 5e Ga`uti2o2o la me la woe nye esiwo gb4na:  D4k4a 5e adz4nuwo 5e 5u5o5o (GDP) adzi 2e edzi 6.8%;  Duk4a 5e adz4nu siwo menye m4memi o la adzi 2e edzi 5.4%;  Va se 2e 5ea 5e nuwuwu la, nuwo 5e asix4x4 5e dziyiyi an4 8.9%;  Nuwo 5e asix4x4 5e dziyiyi an4 9.8%;

 Ga home si Dzi2u2u nadi akpe 2e Ga`uti2o2o la `u anye duk4a 5e adz4nuwo 5e 5u5o5o (GDP) 5e 4.5%;  Ga home si asus4 la anye duk4a 5e adz4nuwo 5e 5u5o5o (GDP) 1.6%; eye  Nu siwo m]ekp4na tso gbetaduk4wo me la an4 abe 6leti et- kple af7 (3.5) 5e adz4nu, siwo vaa duk4a me kple d4w4nawo 5e home 5e 5u5o5o ene.

W4na siwo ahe ga v1 na Dzi2u2u

10. Be woado gakp4m4nunyawo 2e `g4 le 5e 2018 me la, Dzi2u2u aw4 nu siwo gb4na la:  woahe t4tr4 ge2e va adz4gax4x4 5e w4nawo me, veviet4 nu siwo ta womexea adz4gawo 2o o la;  woa2e adz4gax4x4 5e m4xenuwo 2a, be woado adz4gax4x4 5e nyawo 2e `g4;  woaw4 D1dzisrafowo 5e Adz4gax4x4 5e Stampu (Excise Tax Stamp) 5e @o2o la `u d4;  woakeke adz4gaxexe 5e 2ase2igbal8wo nana 2e edzi, be 2okuisid4w45ewo nakp4 gome le eme;  woado adz4gaxexe 2e nun4amesiwo ta 5e nyawo 2e `g4;  woadze gats4ts4 axe fe 2e sika te5e 5e 2o2o la g4me.

Gaùd4w4w4 5e @o2owo 11. Be Dzi2u2u maw4 ga ù d4 wòawu ga home, si ùti wòw4 2o2o 2o o la, woaw4 nu siwo gb4na la:  woagbugb4 `ku alé 2e fetuxexe 5e nyawo ù;  woatr4 asi le d4meg7wo kple dzi2u2ud4w45ewo 5e a2aù2ohawo 5e fetu ù be woan4 2o2o t4x1 nu;  woaw4 2o2o t4x1 2e d4w4lawo 5e fetuwo xexe ù;  woatr4 asi le ga home, si dzi2u2ud4w45ewo gbl8na 2e wo5e d4w4w4wo ù la ù;  woahaya dzi2u2ud4w45ewo 5e d4w4nuwo kple 3uwo; eye  woatr4 asi le Dzi2u2u 5e m4z4nyawo ù to ame s4gb4wo 5e m4z4z4 5e 2o2owo ù d4 w4w4 me, be dud4lawo 5e m4z4nyawo nali ke.

GA SIWO DZI@U@U KP$NA KPLE ESIWO WONAA DZI@U@U: M$ SIWO DZI DZI@U@U TONA KP$A GA 12. Dzi2u2u kp4a e5e gawo tso te5e eve; esiawoe nye ga, siwo Dzi2u2u kp4na le duk4a me kple esiwo wonaa Dzi2u2u. Ga siwo Dzi2u2u kp4na tso duk4a me la woe nye adz4gawo, ga t4x1 siwo duk4meviwo xena, ga siwo dzi womexea adz4ga 2o o kple bubuawo. Dzi2u2u 5e `utete hena ga siwo wòkp4na la 8

kp4kp4 hena e5e d4 veviwo w4w4 la ku 2e duk4meviwo, d4w45ewo kple hab4b4wo 5e adz4ga dediwo xexe 2e 6eyi6i nyuit4 dzi `u.

13. Va se 2e 5e 2017 5e Any4ny4 me la, ga siwo Dzi2u2u kp4na kple esiwo wonaa Dzi2u2u la 5e 5u5o5oe nye Ghana sidi mili4n 28,429.20, si s4 kple duk4a 5e adz4nuwo 5e 5u5o5o (GDP) 5e 14.1%. Esia me 2e2e le nume2e2e 5e tata si gb4na la me.

Nume2e2e 5e tata gb7t4 (1): Ga siwo Dzi2u2u kp4na kple esiwo wonaa Dzi2u2u la 5e me 2e2ee nye: 2017 Ga home si Ga siwo Dzi2u2u kp4na Ga`uti2o2o Ga`uti2o2o si wox4 (Dzove- Gb7t4 me woto Any4ny4) Ga siwo Dzi2u2u kp4na kple esiwo wonaa Dzi2u2u la 5e 5u5o5o 44,961.63 43,096.66 28,429.20 Ga siwo Dzi2u2u kp4na le duk4a me 43,430.11 41,565.14 27,481.10 Adz4gawo 34,382.05 33,017.08 22,135.60 Duk4meviwo 5e gadz4dz4 t4x1wo 296.33 296.33 296.20 Ga siwo Dzi2u2u kp4na, siwo menye adz4gawo o 6,670.04 6,170.04 3,832.70 Ga bubuwo 2,081.69 2,081.69 1,216.60 Ga siwo wonaa Dzi2u2u 1,531.52 1,531.52 948.10

14. Ga si Dzi2u2u kp4na le duk4a me kple esiwo wonaa Dzi2u2u la 5e 5u5o5o anye Ghana sidi mili4n 51,039.10, si s4 kple duk4a 5e adz4nuwo 5e 5u5o5o (GDP) 5e 21.1%. Esia nye ga siwo Dzi2u2u kp4na le duk4a me, si nye Ghana sidi mili4n 50,452.40 kple esiwo wonaa Dzi2u2u, si nye Ghana sidi mili4n 586.80 5e 5u5o5o. Ga siwo Dzi2u2u kp4na le duk4a me la me 2e2e le nume2e2e 5e tata 2lia, si gb4na la me.

Nume2e2e 5e tata 2lia: Ga siwo Dzi2u2u kp4na le duk4a me la me 2e2e

Ga siwo menye Ga bubuwo 2,104.50 adz4gawo o 8,047.20

Duk4meviwo 5e gadz4dz4wo, 419.10

Adz4gawo 39,881.60

GA~UD$W$W$: ALE SI DZI@U@U W$A GA ~U D$E

15. Dzi2u2u 5e gaùd4w4w4 nye ale si Dzi2u2u 2oe be yeaw4 ga siwo wòkp4na la ù d4 ku 2e e5e 2o2owo kple w4nawo ù le 5ea me.

16. Va se 2e 5e 2017 5e Any4ny4 la, ga home si ù d4 Dzi2u2u w4 kple fe siwo wòxe la 5e homee nye Ghana sidi mili4n 37,705.00. Esia nye duk4a 5e adz4nuwo 5e 5u5o5o (GDP) 5e 18.7% le Gaùti2o2o, si 5e home nye Ghana sidi mili4n 41,036.20 la me. Le 5e 2018 me la, ga home si nye Ghana sidi mili4n 62,010.30, si nye duk4a 5e adz4nuwo 5e 5u5o5o (GDP) 5e 25.7% la ù d4 w4w4 ù wow4 2o2o 2o le 5ea me.

17. M]ade dzesii be ga home, si Dzi2u2u kp4na tso duk4a me kple esiwo wonan1 la 5e homee nye Ghana sidi mili4n 51,039.10. Ga home sia mede ga home si `u Dzi2u2u w4 2o2o 2o be yeaw4, si nye Ghana sidi mili4n 62,010.30 la nu o. Nume2e2e 5e tata 3lia 5o nu tso nu siwo Dzi2u2u aw4 kple ale si woma woe le 5e 2018 me la `u.

Nume2e2e 5e tata 3lia. Nu siwo Dzi2u2u aw4 le 5e 2018 me kple ale si woma woe Ga home Adz4ga si woxe Fe siwo tsi si Dzi2u2u wògb4 edzi la megbe la xexe 858.50 gbl8na 2e t4tr4 na fexela 1,638.10 `g4yid4wo Fexexe bubuwo, w4w4 `u 6,896.30 2,104.50 Vi2e siwo Dzi2u2ud4w4law duk4meviwo o 5e fetu kp4na tso 19,595.10 Dzi2u2u gb4 257.50 Ga home si Dzi2u2u ts4 doa Ga home si

al4 Vi2ewo xexe Dzi2u2u agbl8 dzi2u2ud4w45e Femekaka 14,909.80 2e adz4nuwo bubuwo 172.00 12,046.00 kple d4w4w4wo 3,532.50 `u

18. M]ade dzesii be Dzi2u2u 5e ga`ud4w4w4 5e akpa g7t4e nye d4w4lawo 5e fetu kple vi2e siwo wòxena 2e gadodowo dzi.

M4memiga kple ga home si `u d4 Dzi2u2u aw4 19. Le 5e 2017 me la, woku M4memi gago 5,795,014 le m]a5e ami3ewo me. Esia 5e homee nye Amerikaga d4la mili4n 339.32, si s4 kple Ghana sidi mili4n 1,451.39.

20. Petro 5e agb4s4s4 si m]ekp4 le 6e ma 6i me lae nye Amerikaga d4la mili4n 362.58, si s4 kple Ghana sidi mili4n 1,552.13. Le ga home sia me la, woaw4 Amerikaga d4la mili4n 127.09, si s4 kple Ghana sidi mili4n 546.31 `u d4 ats4 ado al4 5e 2017 5e Ga`uti2o2o la. (Annual Budget Funding Amount, (ABFA).

21. Le 5e 2018 me la, wokp4 m4 be ga home, si woakp4 tso petrodzadzra me la anye Amerikaga d4la mili4n 669.41. Le ga home sia me la, woaw4 Amerikaga d4la mili4n 235.10 `u d4, ats4 ado al4 5e 2018 5e Ga`uti2o2o la.

D$ SIWO WOW$ LE %E 2017 ME KPLE NU SIWO WOKP$ M$ NA LE %E 2018 ME 22. Le 5e 2017 me la, Dzi2u2u w4 d4 ge2ewo be gakp4m4nunyawo nakp4 kelili kple `g4yiyi, be woate `u atsi 2e edzi, akp4 dzidzedze, eye wòana amewo nakp4 d4 aw4 abe ale si wode dzesii 2e Kelili ~g4yid4wo 5e Ta2odzinu 8lia 11

me ene. D4 vevi siwo Dzi2u2u 2o be yeaw4 le 5e 2018 me la woe nye esiwo gb4na:

Latrikiùs8 kple m4meminyawo 23. Be latrikiùs8 kple m4meminyawo nas4 2e egbe`ku3u3ut4 dzi, wo5e asi nab4b4, eye woan4 anyi 6e sia 6i hena wo ù d4 w4w4, abe ale si wode dzesii 2e Kelili ~g4yid4wo 5e Ta2odzinu 7lia me ene la, Dzi2u2u w4 2o2o siwo gb4na la le 5e 2017 me:  wots4 latrikiùs8 5e kpekpeme megaw4ti 445 kpe 2e megaw4ti kpekpeme si ù d4 w4m duk4a le ts7 la ù wòzu megaw4ti 4,577 2e megaw4ti 4,132 te5e le 5e 2017 me.  wodzra Solaka2i 52,191 siwo ù kawo le wots4na dea dzo mobail foni me la na ame siwo le te5e siwo latrikiùs8 mele o la, be woate ù aw4 wo ù d4. Dzi2u2u ka ga home si woaxe 2e Solaka2iawo ta la 5e mama 2e alafa 2eka dzi 5e blaadre (70%) me.  Wohe latrikika yi 2e Pediatorkope le Ada êdze5e Nuto me, Kudorkope le Krachi êto2o5e Nuto me, Atigagome kple Wayokope le Sene êdze5e Nuto me;  woma silinda 17,000, stovuwo kple wo ùtinuwo le Gasiùd4w4w4 dodo 2e `g4 le K45ewo me 5e @o2o la nu (Rural LPG Promotion Programme) (RLPGPP);  wohe latrika2i yi nuto 289 me;  woyi Latrikiùs8nyawo Dodo 2e ~g4 5e D4 (Transmission System Reinforcement Project) la dzi be wòate ù aw4 d4 6e sia 6i, an4 dedie, woaw4 eù d4 kple bubuawo. D4 vevi siawo domet4 a2ewoe nye: o wowu latrikiùs8, si 5e kpekpeme nye 161kV la hehe tso Kpando yi Kadjebi nu; o wowu latrikiùs8 si 5e kpekpeme nye 330kV la hehe tso Aboadze yi Prestea 5e mama 2e alafa 2eka dzi 5e blaadre (70%) nu; o wowu latrikiùs8, si 5e kpekpeme nye 330kV la hehe tso Prestea yi Kumasi 5e mama 2e alafa 2eka dzi 5e blaadre (70%) nu; o wowu latrikiùs8, si 5e kpekpeme nye 330kV la hehe tso Kumasi yi Bolgatanga 5e mama 2e alafa 2eka dzi 5e blaat- (50%) nu.

24. Be latrikika2i nade amewo nu le duk4a me la, Dzi2u2u aw4 nu siwo gb4na la le 5e 2018 me:  woats4 latrikiùs8 5e kpekpeme si nye megaw4ti 484 la akpe 2e esi li xoxo la ù. Megaw4ti 340 atso “Cenpower” eye megaw4ti 144 atso “Early Power” 5e Akpa Gb7t4 me.  woayi latrikiùs8 si 5e kpekpeme nye 330kV la hehe tso Kumasi yi Bolgatanga dzi eye woawu latrikiùs8, si 5e kpekpeme nye 330kV la hehe tso Aboadze yi Prestea kpakple tso Prestea yi Kumasi nu.  woahe latrikika2i na Nuto 1,796 eye woadze latrikikahe5etutu g4me le Ada êdze5e le Latrikikahe5e Suewo Tutu 5e @o2o la nu.  woama “LED” M4dododzika2i 69,250 150W kple nu siwo woats4 ade woe la, eye woama latrikika2isinu t4x1 si nana be difriza mehea latrikiùs8 s4gb4 o la 300,000.  woayi gasikuku dzi le Sankofa Gye Nyame m4memiku5e la le 5e 2018 5e 6leti enelia  woama LED ‟ka2igb1 mili4n 12 be latrikiùs8hehe f[u akpa dzi na2e kp4t4 le ga s4gb4 magbl8magbl8 2e latrikika2i ù d4 w4w4 ù 5e 2o2o la nu.  woana hehe amewo le A2aùd4wo kple Asinud4wo 5e Hehenana @o2o la nu be hehe sia x4lawo nate ù aw4 d4 le m4memi kple gasiku5ewo.  woade Solaka2i Dzi2u2ud4w45ewo kple wo5e al4dzewo 5e x4wo tame le Solaka2idede dzi2u2ud4w4w45ewo kple wo5e al4dzewo 5e d4w45ewo 5e @o2o la nu be ga home si Dzi2u2u gbl8na 2e latrikika2i ù d4 w4w4 ù la dzi na2e kp4t4; eye  woa5le Solaka2igb1 50,000 ama na ame siwo le te5e siwo latrikika2i mele o la.

25. Le 5e 2018 me la, Dzi2u2u 2oe be yeaw4 Ghana sidi mili4n 914.40 `u d4 le d4 siawo w4w4 me.

M4z4nyawo 26. Abe Dzi2u2u 5e agbagbadzedze be m4z4nyawo nakp4 `g4yiyi ene la, wow4 `g4yid4 siwo gb4na la le 5e 2017 me.  wodze k4mpita ù d4 w4w4 le hab4wo kple wo5e al4dzewo me eye w4na sia 2e 6eyi6igbegbl8 dzi kp4t4 eye wòna be ga home, si Dzi2u2u kp4na la dzi 2e edzi.  woyi Tema kple Takoradi Hab4wo keke 2e edzi 5e  w4nawo dzi be meli g7wo nate ù adze 2e afi ma eye woate ù atr4 le afi ma h7.  woyi te5e si yame3uwo dzena 2o (Terminal 3) la tutu dzi le Kotoka Yame3udze5e G7 la. (Kotoka International Airport) Wokp4 m4 be ame mili4n 5 ate ù a2o yame3u le Kotoka Yame3udze5e G7 la le 5e 2eka me;  wowu yame3udze5e, si tum wole 2e Ho la 5e Akpa Gb7t4 5e mama 2e alafa 2eka dzi 5e blaenyi-v4-adre (87%) nu;  wowu yame3udze5e sue si le Wa la dzadzra2o nu, kpe 2e te5e siwo wodzra 2o be yame3uwo nadze 2o la ù.  wowu ketekem4evet4, si 5e didime nye kilomita 10.1km kple 2ekat4, si 5e didime nye kilomita 4.5 tso Sekondi yi Takoradi heyi 2e Kojokrom hena ketekem4z4z4 nyawo dodo 2e `g4.  wodze ketekem4, si 5e didime nye kilomita 85 la dodo g4me tso Tema Hab4 be wòade nu Amu Ta la me to Akosombo t4dzi3udze5e la;

27. Le 5e 2018 me la, Dzi2u2u:  ayi ketekem4, si tso Kojokrom yi Kumasi hede nu Dunkwa-Awaso- Nyinahin la dodo dzi, eye woagayi Tema–Akosombo ketem4 h7 dzadzra2o dzi;  woawu “Terminal 3” si le Kotoka Yame3udze5e G7 la tutu kple Ho Yame3udze5e la tutu nu:  woadze te5e yeye, si Yame3uwo adze 2o la tutu g4me, eye woakeke te5e si wotona kple bubuawo 2e edzi le Kumasi Yame3udze5e la.  Woadze Tamale Yame3udze5e la 5e akpa evelia tutu g4me. Esia anye 2 te5e si yame3u dzena 2o, si 5e kekeme anye 5000m . Te5e vovovo siwo an4 afi sia la anye te5e, si Mekayilawo an4, m4dodo, Yame3udze5e 5e Gbetakp4x4, Dzotsilawo 5e D4w45ewo kple d4w45e bubuwo an4.

Dzadz1nyenye kple Tsinyawo 28. Be woado dzadz1nyenye kple ame sia ame 5e tsinono nyui kp4kp4 le Kelili ~g4yid4wo 5e Ta2odzinu (SDG) 6lia nu la, Dzi2u2u w4 nu siwo gb4na la le 5e 2017 me.  woho a3a 2e tomenuwo kuku sema2em4nat4e ù, si wona `k4e (Galamsey) la ù. Esia na be t4tr4 va tsiwo 5e n4n4me me eye wo me k4 nyuie wu ts7 wu ale si won4 le nutsotso si wona tso tsiawo ù la nu;  wode Wa Tsid4w45e la asi be woatu eye wowu Cape Coast, Essakyir Tsid4w45e - Addendum 1, Akim Oda, Akwatia kple Winneba Tsid4w45ewo tutu nu.  wowu Tsinono nyui hehe yi K45ewo me kple Dzadz1nyenyawo dodo 2e `g4 5e D4 (Tsihehe yi Nuto Sue At- me 5e @o2o la) 5e Akpa 1 kple 2lia nu eye wowu Akrokeri Tsid4w45e la tutu nu le Ashanti Nuto me; eye  wol4 gbe2u24 hok4 g7 ade (6) le te5e siwo mele be woak4 gbe2u24 2o o la le G0 dua me.

29. Le 5e 2018 me la, Dzi2u2u aw4 d4 siwo gb4na la:  woaw4 Tsihehe yi K45ewo me 5e d4 5e Akpa 2lia. Woa2e p4mpi 50 kple 300 na du viwo kple k45ewo;  Woakeke Kpong, Aqua Africa, Yendi, Damongo, Tamale, Sunyani, Sekondi-Takoradi, Esiama kple Navrongo Tsid4w45ewo 2e edzi le Tsinono nyui Hehe 5e Akpa Evelia w4na la me.  Woa2e af4dzide5e 200,000 2e a5ek4wo me eye woa2e af4dzide5e 20,000 2e d4w45ewo le “Af4dzide5e tutu na Ame sia Ame” 5e @o2o la nu hena af4dzidede 2e gbadza5ewo nutsitsi.

30. Le 5e 2018 me la, Dzi2u2u 2oe be yeaw4 Ghana sidi mili4n 183.63 `u d4 le d4 siawo w4w4 me.

Agbal8sr-nyawo 31. Be m4nukp4kp4 s4s4e nasu Ghana vidzidziwo kat7 si le agbal8sr-nyawo me eye woaw4 wo5e a2aùwo ù d4 be duk4a nakp4 `g4yiyi kple tsitsi2edzi abe ale si wòle Kelili ~g4yid4wo 5e Ta2odzinu (SDG) enelia (4lia), me ene la, Dzi2u2u w4 2o2o be yeaw4 `g4yid4 siwo gb4na la:  woxe Sukufemekaga kple fe siwo kat7 ku 2e exexe ù la, eye woda 2e sukufemekaga dzi tso Ghana sidi 4.50 yi Ghana sidi 9.00 na sukuvi 2eka.  woka BECE dodokp4 maml1t4 `4`l4 5e `k4`4`l4 5e fe, si nye mama 2e alafa 2eka dzi 5e blaadre (70%) me na sukuvi siwo le dzi2u2u kple 2okuisisukuwo me le 5e 2017 me.  wona sukuvi 182,652, siwo dzudz4 sukudede le 5e ene siwo va yi me la (2013/14-2016/17) gatr4 yi suku le Sukuvi Siwo Dzudz4 Sukudede la 5e T4tr4 yi Suku 5e @o2o la nu.  wodze Sekendrisukudede Femaxee 5e @o2o la g4me le 5e 2017 5e Any4ny4 me to sukufexexe na sukuvi 353,053, siwo le 5e gb7t4 me la me. Wogaka sukufe me na SHS sukuvi, siwo le 5e evelia kple 5e et-lia me.

woma sukugbal8wo, agbal8xexl8wo kple I`lisigbe me ~utinyagbal8wo (English Literature) – na SHS sukuvi siwo kat7 le 5e gb7t4 me.

 Le Sekendrisukudede 5e ~g4yiyikp4kp4 5e @o2oa nu la, (SEIP) wotu SHS sukux4 yeye 23, siwo nu wòsus4 vie ko woawu, Wowu d4 sia 5e 86% nu. Wogbugb4 asi tr4 le suk4x4 46 le 50, siwo w4m wole la dome ù, wowu wo nu, he2e asi le wo ù na sukuawo. Wogana sik4laship alo sukudede femaxe 5e nunana t4x1 SHS sukuvi 10,027 le suku tiatia vovovowo me.  Wogbugb4 Nufiala siwo le hehe x4m la 5e kpekpe2eùga alo alaw4nsi, si dzi2u2u naa wo ts7 la 2o te. Woxe ga sia na nufiala hehex4la 49,000 le dzi2u2u 5e suku 41 me, le sukude5e 2017/18 me.

Le 5e 2018 me la, Dzi2u2u aw4 nu siwo gb4na la: 32. axe Sukufemekaga (Capitation Grant) na Dzi2u2u 5e suku T4x1wo alo W4amit4wo 5e Sukuwo kat7 eye woana wo Agbal8 kple Nufiafia kple Nusr-nu bubuwo h7:  akeke G4medzesuku dede 5e G4medzesukudede (Complementary Basic Education) @o2o la 2e edzi be Nuto Sue 14 bubuwo me, be sukuvi akpe 40,000, siwo dzudz4 sukudede la nakp4 gome le eme. Abe dzadzra2o w4w4 hena d4 sia dede asi na “GES” ne wowu enu le 5e 2018 me 5e akpa a2e ene la, “GES” dze „CBE‟ @o2o sia `u d4 w4w4 g4me le Nuto Sue 20 me.  Woama d4w4gbal8 vovovo mili4n 25.2 na Dzi2u2u 5e g4medzesukuwo kat7.  Woagbugb4 sukux4 50 adzra 2o eye woatu ab4dzokpo sukux4 yeye alafa eve (200);  Woayi Sekendrisukudede Femaxe 5e @o2o la `u d4 w4w4 dzi be gomekp4la hatsotso eveliawo h7 nakp4 gome le eme eye woatu sukux4 kple sukuviwo 5e n45e yeye bubuwo be sukuvi siwo 5e xexl8me le agb4 s4m 2e edzi la nakp4 n45e.  Nufiala 52,000 siwo le hehe x4m la akp4 gome le Nufiala Hehex4lawo 5e fetu la me le sukude5e 2017/18 me, eye  Woaxe “BECE” dodokp4 maml1a 5e `k4`l4fe kat7 na “BECE” sukuvi, siwo kat7 le Dzi2u2u 5e JHS sukuwo me.

33. Le 5e 2018 me la, Dzi2u2u 2oe be yeaw4 Ghana sidi mili4n 9,258.84 `u d4 le `g4yid4 siawo w4w4 me.

L7mes8nyawo 34. Be Ghana duk4met4wo kat7 nan4 l7mes8 nyuit4 me, ate `u aw4 d4 hena takp4kp4 na SDG @o2o et-lia (3lia), si nye “Duk4meviwo 5e L7mes8 me n4n4 hena agbe nyui n4n4 6eawo kat7 6i la”, Dzi2u2u w4 d4 siawo le 5e 2017 me:  Exe Ghana sidi bili4n ade, si nye fe si wò2u le K4dzidede Femaxe 5e @o2o la me. (National Health Insurance) 5e akpa a2e. Esia na al4dodo d4y45ewo eye wo5e d4w4w4wo gale `g4yiyi kp4m.  Le D4y45ewo tutu 5e `g4yid4wo w4w4 gome la, Dzi2u2u w4 nu siwo gb4na la: o Ewu sukux4 siwo tum wòle 2e Sampa, Asankragua, Pantang kple Korle-Bu – “Critical Care” kple “Peri-operative” 24ktawo kple d4n4dzikp4lawo 5e hehex4x4 la nu. o Esus4 vie woawu D4y45e siwo tum wole 2e Nuto Sue ene (4) me la nu. Esiawo domet4 a2ewoe nye esiwo gb4na kple te5e siwo wo2o. Kumawu 60%, Fomena 72%, Abetifi 35%, Takoradi European Hospital 50%, X4 siwo tum wole na d4w4lawo h7 wu nu v4 89% Wodze d4a 5e Akpa Evelia g4me le Tamale D4y45e G7 la eye eya h7 wu nu v4 55%. o Wole P4likliniki 10 tum 2e Bisease, Gomoa Dawurampong, Binpong Egya, Ekumfi Nakwa, Etsii Sunkwa, Biriwa, Akunfude, Jamra Mankrong kple Potsin. D4y45e siawo kat7 le Titina Nuto me – wow4 d4 siawo 5e 63%, eye o Wogale P4likliniki at- (5) tum 2e Oduman, Sege, Bortianor, Ashaiman kple Adenta; le Greater Accra (G0) Nuto g7 me. Wow4 d4 sia 5e 25%.  Wogbugb4 L7mes8 Hehex4lawo 5e fetu 2o te eye Hehex4la siwo le Dzi2u2u 5e Hehex45e 77, siwo 5e xexl8me nye 54,840 le duk4a me godoo la kp4 gome le ga sia x4x4 me.  Wo2e malaria d4léle 5e amewuwu dzi kp4t4 tso 0.36% va 0.22%. Fun4 siwo dea fuda5e la 5e agb4s4s4 me dzi 2e edzi tso 9,658 yi 10,101, eye wo2e ny4nu siwo kuna le vidzidzi6i

la 5e xexl8me dai kp4t4. Le vidz=167.5 siwo kuna le vi 100,000, siwo wodzina dome la, edzi 2e kp4t4 wozu 149.7.

 Wo2o Tagb4d4lélawo 5e D4n4dzikp4lawo 2e Nuto vovovowo me be woana kpekpe2eù le duk4a 5e tagb4d4lélawo 5e d4y45ewo me;  Woda asi 2e edzi be woax4 l7mes8d4w4la 15,667 siwo nye d4n4dzikp4la 11,573, 24kta 247, d4w4la bubuwo 1,883, 24ktawo 5e kpe2eùt4wo 938 kple atikeùtinunyalawo 5e kpe2eùt4 14, si aw4e be l7mes8d4w4lawo nas4 gb4 2e d4y45ewo me kple bubuawo.  Wow4 Se ku 2e Atama kple Gbe v-wo nono nutsitsi ù (L.I 2247) eye wodzi atike siwo woaw4 le duk4a me la 5e agb4s4s4 me 2e edzi.

35. Le 5e 2018 me la, Dzi2u2u:  ayi edzi akp4 kuxi siwo ku 2e atikewo mama ù la gb4 eye woaw4 2o2o, siwo me k4 eye woana atikewo kple AIDS d4léle 5e atikewo mama nakp4 kelili;  aw4 nug4mekuku deto be woana ùs8 D4w45e, si kp4a L7mes8nyawo dzi la 5e al4dze a2ewo be, woate ù aw4 ga ù d4 le wo 2okuiwo si; eye  woayi d4y45e siwo kat7 tum wole la tutu dzi, eye woayi p4likliniki ewo (10) siwo tum wole le Bisease, Gomoa Dawurampong, Binpong Egya, Ekumfi Nakwa, Etsii Sunkwa, Biriwa, Akunfude, Jamra Mankrong kple Potsin d4 siawo 5e mama 2e alafa 2eka dzi 5e blade–v4– et- (63%) wu nu.

36. Le 5e 2018 me la, Dzi2u2u 2oe be yeaw4 Ghana sidi mili4n 4,422.25 `u d4 le d4 siawo w4w4 me.

Agbledenyawo 37. Be woado nu2u2u 5e anyin4n4 5e nyawo 2e `g4 eye agbledenyawo nakp4 kelili abe ale si wòdze le Kelili ~g4yid4wo 5e Ta2odzinu (SDGs) 2lia me ene la, Dzi2u2u w4 d4 siwo gb4na la le 5e 2017 me:  wo2e gbe57 “Agbledede Hena Nu2u2u kple D4w42uiakp4kp4 5e @o2o la”. Wo`l4 agbledela 201,000 5e `k4wo le duk4a me godoo; wox4 suku k4k4 dela 2,160 kple s4h1 1,070 2e d4 me. Wo5le fetilaiza, nukubli, m4lu, 5o, gb4gb4yi (Soyabean) kple 19

amagbewo, nu siwo 5e 5u5o5oe nye 121,000mt kple 4,454.98mt la ma na agbledelawo wot4x1wot4x1 eye Dzi2u2u ka ga home si wo5le woe la me na agbledelawo.  woma agbledem4 220 kple eùtinuwo, blikl8m4 141 kple nuku vovovowo kl8m4 77 na agbledelawo kple d4w4lawo;  wowu atike 2e agble siwo dzi `4 siwo le bligblewo gbl8m (Fall Army Worm (FAW) le me la hena wo nu tsitsi. To esia w4w4 me la, wotsi `4vi siawo 5e nugbegbl8 nu le agble ag4ti 123,232 me.  wona al4dodo l7nyila 70 kple l7 vi siwo woanyi la 350 le êdze5e kple Titina Nutowo me eye wodo abui na a5emel7 sue 430,000 kple nyi 335,000 hena “Pest des Petite Ruminants (PPR)” kple “Contagious Bovine Pleuro Pneumonia (CBPP)” nu tsitsi wot4x1wot4x1e.  wode dzesi dam sue 192 kple tsi3ewo le Nuto sue 64 me hena `g4yid4wo w4w4 le “K45e @eka, Dam @eka” 5e @o2o la nu – veviet4 le Gbeg7dzi Nutowo me.  Woakp4 egb4 be, t4tr4 a2eke meva koko 5e asi me o. T4n 2eka 5e asi aganye Ghana sidi 7,600 kple susu be woa2e fukpekpe siwo gbetaduk4wo 5e asi hena vaa kokogbledelawo dzi la dzi na2e kp4t4 blibo.  Woaw4 boblododo hena nu2u2u siwo wots4 koko w4e la 2u2u dodo 2e `g4 le Ghana duk4a kple gbetaduk4wo me, eye woahe t4tr4 ava kokonuwo w4w4 me be woanyo 2e edzi eye woakp4 d4w42uia na amewo abe D4w42uianana amewo to D4w45ewo 2o2o me 5e Ta2odzinu la 5e akpa a2e ene, eye woatr4 asi le koko d4lélewo kple nudzodzoewo nu tsitsi ù be agblemenukuwo naw4 2e edzi nyuie eye wòado agbledelawo 5e gakp4m4nunyawo 2e `g4.

38. Le 5e 2018 me la, Dzi2u2u 2oe be yeaw4 d4 siwo gb4na la:

 woa`l4 agbledela 500,000 `k4 eye woax4 agbledeùtinunyala 2,700 be woado al4 agbledelawo le Agbledede hena Nu2u2u kple D4w42uiakp4kp4 @o2o la nu.  woana fetilaiza kotoku 413,323mt kple nuku57m4 24,898mt agbledelawo  Woa2e dam sue 50 eye woawu Tamne, Kornorkle kple Uasi Tsihehe 2e Agblewo me 5e @o2o la 5e Akpa Gb7t4 (1) nu.  woa2e p4mpi 30 kple tsivudo 100 eye woaw4 nug4mekuku, si ado `g4 na tsigakpowo dede la le Gbeg7dzi Nuto me;  woado abui vovovo (ND1-2, La Sota kple bubuawo) mili4n 26 na a5emexewo eye woado “PPR” 5e abui na a5emel7wo h7;  woado al4 l7nyila 2,000 kple a5emel7 vi (Al8vi kple Gb-vi) 70,000 le Nuto g7 ewoawo (10) kat7 me.  woatr4 asi le agbax4 xoxo 140 ù, woatu agbax4 yeye 18 bubu eye woade nu siwo w4n1 be nukuwo 5una eye won4a dzadz1e kple nudanuwo wo me.  woadi atike siwo wua nudzodzoewo kple d4w4nu bubuwo ada 2i be woats4 atsi d4léle siwo 2ea fu na agblemenukuwo la nu eye woagayi edzi akp4 egb4 be agblemenukuwo le dedie.  Woado al4 2okuisid4w45ewo to agblededeùtinunyalawo 5e a2aù2o2o na wo me be t4mel7nyinyi nadzi 2e edzi tso 58,880mt yi alo wu 73,220mt; eye  Woadze Solaùs8 ù d4 w4w4 g4me ats4 ahe tsi ayi 2e kokogblewo me le 5e 2017/2018 kokogblede6i, to dzi2u2u kple 2okuisid4w45ewo 5e adz4dodo w4na me.

39. Le 5e 2018 me la, Dzi2u2u w4 2o2o be yeaw4 Ghana sidi mili4n 598.62 `u d4 le d4 siawo w4w4 me.

Asitsanyawo kple Adz4nuwo 5e D4w45ewo 40. Be asitsanyawo nakeke ta 2e edzi, woadi d4w42uia na amewo, eye woado 2okuisid4w4w4 5e m4nukp4kp4 5e nyawo 2e `g4 le Kelili ~g4yid4wo 5e Ta2odzinu (SDGs) 8lia kple 9lia nu la, Dzi2u2u w4 d4 siwo gb4na la le 5e 2017 me:

 wona hehe d4sr-la 660 eye wow4 agbledem4 kple m4 bubu siwo wu 900 la eye wole m4 siawo domet4 820 `u d4 w4m le dzadz1nyenye w4nawo me; eye  wode asi agrimetigbal8 te hex4 anyigba ag4ti 105 be woa2o simiti d4w45e 2e edzi be wòado al4 `g4yid4wo w4w4.

41. Le 5e 2018 me la, Dzi2u2u:  ayi edzi ana hehe a2aùd4w4lawo kple d4sr-lawo eye woagaw4 agbledem4 g7, siwo woats4 atr4 asi le agblemenukuwo ùi la; eye  aw4 2o2o siwo ado Ghana duk4a 5e adz4nuwo 5e d4w45ewo kple 2okuisid4w45ewo 5e ho3i3li 5e nyawo 2e `g4 le ta2odzinu siawo te: o woa2o adz4nuwo 5e d4w45e 100 2e Nuto sue 100 me eye woakp4 egb4 be d4w45eawo w4 d4; o woana d4w45e siwo mele d4 w4m tututu o la domet4 80 nagadze d4w4w4 to Dzi2u2u 5e al4dodo wo me; o woa2o adz4nuwo 5e d4w45e vovovowo 2e Ashanti, êto2o5e kple Gbeg7dzi Nutowo me; eye o woa2o petru alo m4memi d4w45e 2e êto2o5e Nuto me.

42. Le 5e 2018 me la, Dzi2u2u 2oe be yeaw4 Ghana sidi mili4n 418.54 `u d4 le d4 siawo w4w4 me.

Anyigbawo kple Dz4dz4menuwo 43. Be duk4a 5e dz4dz4menuwo `u d4 w4w4 nakp4 kelili hena hadomegben4n4 kple gakp4m4nunyawo dodo 2e `g4 kple tsitsi2edzi abe ale si wòle Kelili ~g4yid4wo 5e Ta2odzinu (SDGs) 15lia me ene la, Dzi2u2u w4 d4 siwo gb4na la le 5e 2017 me:  wovi7 deku 450,000 eye woma devi 440,250 be woado. Esia w4e be wode degble ag4ti 7,337.50, eye wòna ame 7,500 kp4 d4w42uia. Le d4 siawo w4w4 me la, dz4dz4menu siwo 5o xl7 m] la dome gbegbl8 kple d4makp4makp4 5e kuxiwo dzi 2e kp4t4 le Nuto siwo

me wokua tomenu x4asiwo le la me.  Wogbugb4 x4 anyigba siwo dome wogbl8, anyigba si 5e lolome nye hekta 450, si nye te5e siwo wokua tomenu x4asiwo le, anyigba siwo dzi wole agble dem le sema2em4nat4e le Ave siwo wo2o 2i la me kple anyigba siwo `u wow4 2o2o 2o be woado atiwo 2o la le Avewo kple L7 siwo le wo me 5e Dedin4n4 dodo 2e `g4 @o2o la nu; eye  Woka anyigba, si 5e lolome nye hekta 6,300 la da 2i be woado atiwo 2e edzi wòazu ave eye wotr4 asi le avenyigba si 5e lolome nye hekta 2,458.75 la `u be wòan4 dedie.

44. Le 5e 2018 me la, Dzi2u2u adzi d4w42uiadidi na amewo 2e edzi tso 7,500 yi 10,000 le d4w42uia bubu didi na amewo le Nuto siwo me wokua tomenu x4asiwo le la 5e 2o2o la nu, eye woagado atiwo 2e anyigba hekta 30,000 dzi le duk4a me godoo be wòazu ave. Wokp4 m4 be esia ahe d4w42uia 15,000 v1 na s4h1wo eye wòado nu2u2ukp4kp4 5e nyawo 2e `g4.

45. Le 5e 2018 me la, Dzi2u2u 2oe be yeaw4 Ghana sidi mili4n 347.34 `u d4 le d4 siawo w4w4 me.

D4wo kple A5etsonyawo 46. Be beléle na tsisi5ewo 2e2e, 5ukpowo dodo kple a5etsonyawo nakp4 kelili abe ale si wòle Kelili ~g4yid4wo 5e Ta2odzinu (SDGs) ge2ewo me ene la, Dzi2u2u w4 d4 siwo gb4na la:

47. Wowu Aboadze kple Nkontompo 5ukpododowo nu, gake esus4 vie hafi woawu d4 siwo le Adjoa, Blekusu, New Takoradi/Elmina 5e Akpa Evelia (2lia) kple Dansoman la nu;

48. Woayi tsisi5ewo 2e2e 5e d4wo dzi hena tsi2eame kple te5e siwo tsi2424 nyia anyigba le la nu tsitsi. Te5e siawo domet4 a2ewoe nye Akora T4sisi 5e Tsisi5e2e2e le Agona Swedru, Sakaman, Ejura, Tepa kple Goaso;

49. Wona a5e 216 Ghana Kpovit4wo D4dzikp4d4w45e la le Kpone eye wots4 a5e siwo tutu g4me wodze le Borteyman le G0 Nuto me kple Asokore- Mampong le Kumasi la h7 na SSNIT be woawu enu; eye

50. Wowu a5e 5,000 si tsom wole 2e Saglemi–Old Ningo la 5e 1,502 5e d4wo 5e mama 2e alafa 2eka dzi 5e blaadre–v4–at- (75%) nu. 23

51. Le 5e 2018 me la, Dzi2u2u: Adze 5ukpododod4 g4me le Axim, Cape Coast, Ningo-Prampram, Shama kple Mensa Guinea le G0.

52. Woagbugb4 tsisi5e ge2ewo atu le Abuakwa South, Tano North, Subin, Effiduase le Sekyere East District, Okaikoi Central, Asutifi, Hwidiem, Tafo, Tamale, Ofoase-Korkorben, Odorkor, Bodi, Boanim, Dwinase, Asankragua, Nkrankwanta, kple bubuawo; eye

53. Woatso a5e vovovo 10,000 2e Nuto g7 ewoawo kat7 5e tox4duwo me.

54. Le 5e 2018 me la, Dzi2u2u w4 2o2o be yeaw4 Ghana sidi mili4n 91.48 `u d4 le d4 siawo w4w4 me.

L4rim4wo kple M4 G7wo 55. Be woado l4rim4wo eye woate `u ats4 beléle na wo abe ale si wòle le Kelili

56. ~d4yid4wo 5e Ta2odzinu (SDGs) Asiekelia (9lia) me ene la, Dzi2u2u w4 d4 siwo gb4na la le 5e 2017 me:  Wodzra m4dodo g7, siwo 5e didime nye kilomita 10,250 kple m4dodo sue, siwo 5e didime nye kilomita 10,679 2o eye wogadzra m4dodo, siwo le du viwo me, siwo 5e didime nye kilomita 7,000 la 2o;  M4dodowo dzadzra2o, m4dodo yeyewo kple agbasasr7wo w4w4 le edzi yim le te5e ge2ewo eye esus4 vie ko woawu wo domet4 ge2ewo nu abe ale si wòdze le nume2e2e 5e Tata 2lia si gb4na la me ene.

Nume2e2e 5e Tata 2lia: Agbasasr7wo Tutu kple L4rim4wo Dodo ~g4yid4wo 2016 2017 Nsawam-Apedwa L4rim4, Kwafokrom – 77% 87% Apedwa Tarkwa Bogoso-Ayamfuri 96% 100% Agona M4nu – Elubo 98% 100% Ayamfuri – Asawinso 92% 97% Wa – Han 58% 74% Kansaworodo M4 si de nu L4rim4 g7 me 5e 0% 30% Akpa 3lia Kasoa Agbasasr7 kple D4 Bubuwo 58% 100% 24

Ho L4rim4g7 Dodo wòanye M4 Evet4 0% 21% Ho M4 si de nu L4rim4 g7 me 9% 67% Bolgatanga-Bawku-Polmakom 0% 13% Nkwanta-Oti Damanko (Km0 -50) 35% 39% Nkwanta-Oti Damanko (Km50-62.3) 13% 35% Berekum-Seikwa 81% 88%

Le 5e 2018 me la, Dzi2u2u ayi `g4yid4 siwo gb4na la w4w4 dzi:  Woayi m4dodo g7wo kple suet4wo dzadzra2o w4nawo dzi. M4dodo siawo 5e didime nye: kilomita 11,900, kilomita 22,500 kple kilomita 6,500 wot4x1wot4x1e.  Woado l4rim4 g7 si 5e didime nye kilomita 56, kple m4dodo siwo le du viwo me, si 5e didime nye kilomita 30 la eye woadzra agbasasr7, si le Volta T4sisi la dzi 2o le Volivo. M4dodo siawo 5e vevit4woe nye: Nsawam–Ap1dwa m4dodo, (Kwafokrom–Ap1dwa m4dodo), Tamale–Yendi m4dodo, Bolgatanga– Bawku–Polmakom, Nkwanta-Oti Damanko m4dodo Oti Damanko- Nakpanduri m4dodo Berekum–Seikwa m4dodo, Enchi-Dadieso m4dodo, Ho M4 g7wo 5e Evet4wo, Ho 5e axadzim4wo (Bypass), Pokuase 5e agbasasr7, Kumasi m4dodowo kple Tsisi5ewo Keké2edzi 5e `g4yid4wo.

57. Le 5e 2018 me la, Dzi2u2u 2oe be yeaw4 Ghana sidi mili4n 532.69 `u d4 le d4 siawo w4w4 me.

Amex4x4 2e d4 me 5e nyawo 58. Abe Dzi2u2u 5e agbagbadzedze hena d4w42uiadidi na s4h1wo 5e akpa a2e ene, abe ale si wòle Kelili ~g4yid4wo 5e Ta2odzinu (SDGs) gb7t4 (1) kple enyilia (8lia) me ene la, Dzi2u2u w4 d4 siwo gb4na la:  wox4 s4h1 107,115 2e d4 me le D4w45e si kp4a S4h1wo X4x4 2e D4 me 5e nyawo gb4 (Youth Employment Agency (YEA)) 5e @o2o la nu, si nye ame 62,115 kple S4h1 45,000 2e Dzadz1nyenye d4w45ewo le Dzi2u2ud4w45ewo kple wo5e al4dzewo 5e 2o2o si wow4 la nu.  wox4 d4dila 16,238 siwo `l4 wo5e `k4wo 2e Dzi2u2u 5e Amex4x4 2e D4w45ewo 5e ~k4`l45ewo (PECs) kple @okuisid4w45ewo 5e Amex4x4 2e D4w45e 5e ~k4`l45ewo (PEAs).

59. Ame siwo wox4 2e d4 me le “PEAs” 5e @o2o la nu la, Gbetaduk4wo me m4z4nyawo 5e d4wo me hafi wode se 2e gbetaduk4wo 5e amewo x4x4 2e d4 me nu, eye wona hehe s4h1 7,639 le asinud4 vovovowo, d4dzikp4kp4 kple `g4yid4 w4nawo me. Wogaw4 dodokp4 na s4h1 35,051, siwo de asinud4s4sr- sukuwo, wode asinud4w4la 1,057 5e `k4 agbal8 me, eye wona d4w4gbal8 asinud4w4la 170. Wogade d4sr-la 2,007 5e `k4 agbal8 me.

60. Le 5e 2018 me la, Dzi2u2u aw4 d4 siwo gb4na la:  woadzi “YEA” 5e amex4x4 2e d4 me 2e edzi tso 62,115 yi 120,000.  woana hehe ame 8,000 le asinud4 vovovowo me eye woana hehe ame 1,400 le d4nun4n4 kple a2a`ud4wo w4w4 me. Woaw4 dodokp4 na ame 45,000 le asinud4 vovovowo me eye woana 24w4gbal8 wo.  woaw4 nug4mekuku 350 eye woax4 d4dila 4,000 2e d4 siwo a2e vi la me eye woakp4 nya siwo ku 2e amex4x4 2e d4 me `u la 5e mama 2e alafa 2eka dzi 5e blaasieke (90%) gb4.

61. Le 5e 2018 me la, Dzi2u2u 2oe be yeaw4 Ghana sidi mili4n 388.62 `u d4 le d4 siawo w4w4 me.

Duk4meviwo 5e Dedin4n4nyawo dodo 2e `g4 62. Abe Dzi2u2u 5e agbagbadzedze hena ahedada tsi2itsi2i nu tsitsi w4nawo 5e akpa a2e ene, le Kelili ~g4yid4wo 5e Ta2odzinu (SDGs) At- lia (5lia) kple Gb7t4 (1), 5e @o2owo nu la, Dzi2u2u w4 d4 siwo gb4na la kple bubuawo le 5e 2017 me:  wona 24ktawo do agbatets4la 500 kp4 le Ashanti Nuto me, hena wo5e l7mes8men4n4 dodo 2e `g4. Wona hehe agbatets4la 400 be woate ù akp4 d4w42uia, si ado wo5e agben4n4 2e `g4.  wo`l4 x4vi2ea5esuku 248 yeyewo 5e `k4wo 2e agbal8 me eye wona d4w4gbal8 x4vi2ea5esuku 362, siwo le d4 w4m xoxo la. Wona kpekpe2eù 2evi 184, siwo le fukpekpe me, eye wogana kpekpe2eù nuw4met4 vovovo 279, wona hehe wo le asinud4wo s4sr- me be woate ù akp4 d4w42uia wot4x1wot4x1e.  woxe fe na ame dahewo zi at- (5) le 6leti eve 2e sia 2e megbe le Al4dodo Ame Dahewo 5e @o2o la nu (LEAP GRANT).  wox4 na ame siwo wokpl4na sinae la domet4 148, siwo nye 2evi 139 kple ame tsitsi asieke (9) la. Wokpl4 ame siawo da 2e Ameman4sit4wo n45e vovovowo, te5e siwo wole wo dzi kp4m le fifia; eye  wona nu2u2u sukuvi 1,677,322 2e sia 2e zi 2eka gbe 2eka le duk4a me godoo le Ghana Sukuwo 5e Nu2u2unana Sukuviwo 5e @o2o la nu. 26

63. Le 5e 2018 me la, Dzi2u2u aw4 d4 siwo gb4na la:  woaw4 nyanyanana 2o2owo kple d4wo be ùtifafa nan4 duk4a me do `g4 na Nuto Sue Takpeha 5e Ametiatia w4na la kple le w4na la megbe le 5e 2018 me.  woana hehe kple m4nukp4kp4 ny4nuwo be woaw4 wo5e ùtete le te5e siwo mas4mas4 le edzi yim le la be ùtifafa nava.  Woayi edzi ado al4 5omewo 5e 2ekaw4w4 w4nawo, hehenana amewo le asinud4wo me be woate ù akp4 d4w42uia; kpe 2e esiawo ù la, woakp4 egb4 be X4vi2ea5esukuwo w4 2e suku siawo 5e sewo kple 2o2owo dzi le wo5e d4wo w4w4 me; eye  woayi edzi ana nu2u2u sukuviwo le Nu2u2unana Sukuviwo 5e @o2o la nu.

64. Le 5e 2018 me la, Dzi2u2u 2oe be yeaw4 Ghana sidi mili4n 61.38 `u d4 le d4 siawo w4w4 me.

DZI@U@U %E @O@OWO: D$ SIWO DZI@U@U @O BE YEAW$ 65. Be woahe t4tr4 ava gakp4m4nunyawo me, be kesin4nu kple d4w42uia 5e m4 na3u na Ghanat4wo la, Dzi2u2u w4 2o2o ge2ewo le 5e in 2017 me.

Wow4 d4 siwo gb4na la le 5e 2017 me:  Wo2e adz4ga a2ewo 2a, siwo domet4 a2ewoe nye: o Adz4ga T4x1 Si Wox4na 2e Adz4nu siwo vaa duk4a me la ta (Special Import Levy) 5e mama 2e alafa 2eka dzi 5e te5e 2eka, si wodana 2e d4w4nuwo kple masiniwo dzi; o Adz4ga si wox4na 2e m4memi ta; o Adz4ga si wox4na 2e 3u`utinu a2ewo ta; o 5.0% VAT/NHIL 2e A5ewo dzadzra ta; o 17.5% VAT/NHIL si woxena 2e atike siwo wod4 tso gbetaduk4wo me la ta–atike siwo womew4 le Ghana duk4a me o;  Adz4ga si AMA d4w45ea 2o agbatets4lawo dzi be woaxe;  wots4 3% VAT/NHIL 2o 17.5% VAT ame siwo dzraa nu le agb4s4s4 me xena la te5e.  Sew4takpekpe la w4 Se be woa2o Zongo ~g4yid4wo %e Gakevi anyi. Dukpl4la Bubut4 2e gbe57 Nuto Sue @eka, Adz4nuwo 5e D4w45e @eka 5e @o2o la le Dasiamime (^leti Enyilia) 5e `keke 25lia gbe le 5e 27

2017 me. Dzi2u2u wu a2aùd4wo, ganyawo kple asitsanyawo 5e numedzodzrogbal8 462 ù eye wotia wo domet4 191 si l4 Nuto Sue 102 2e eme, esiwo wotia be woaw4 d4 tso wo ùti la. Wokp4 m4 be w4na sia ana d4w42uia ame 250,000.

66. Le 5e 2018 me la, Dzi2u2u aw4 nu siwo gb4na la kple bubuawo hena Ghanat4wo 5e agben4n4 5e `g4yiyi kp4kp4:  woa2e latrikife dzi le 5e 2018 me be latriki ù d4 w4lawo maxe latrikife s4gb4 o.  woadzi ga si wokp4na tso lotodada me la 2e edzi eye woa2e VAT kple adz4ga, si wox4na 2e loto2u2u ta la 2a  woaw4 Solaka2i 2e Dzi2u2u D4w45ewo 5e x4wo tame, si wona `k4e be “Dzi2u2u le Solaka2i ù d4 w4m” be ga home si Dzi2u2u gbl8na 2e latrikika2i ù d4 w4w4 ù la dzi na2e kp4t4.

67. woaw4 dzesi t4x1wo na Duk4meviwo 5e Dzesidede @o2o la. Wox4 Sukuvi 4,000 siwo le akpedad4, w4n la (National Service Personnel) be woatu m42a`u adr1siwo 2e duk4a 5e nun4amesiwo kat7 dzi.  Woaw4 d4 kple “GET FUND” be woa2o Agbal8sr-nyawo 5e Gakevi a2e anyi (Education Fund), si me Ghanat4wo nadz4 ga ade l4l-nufaat4e, ats4 ado al4 agbal8sr-nyawo;  Woan4 duk4a 5e nun4amesiwo hayam be wòanye gakp4m4nu, si ado al4 Dzi2u2ua le ganyawo me be e5e gagbegbl8 dzi na2e kp4t4.  woadze D4w42uiadidi na D4man4sit4wo 5e @o2o, si wona `k4e be “Nation Builders Corps” (NBC) la g4me hena d4w42uiawo kp4kp4;  Akufo Addo 5e T4tr4hehe va Gakp4m4nunyawo me 5e @o2o la (The Akufo Addo Programme for Economic Transformation (AAPET)) ade ga agbledede kple agbledenuwo dzadzra me be woahe d4w4na kple d4w42uiakp4kp4 5e m4nukp4kp4wo v1 na duk4meviwo.  Ana be s4h1 2okuisid4w4la, siwo x4 5e 35 alo womex4 5e 35 ha2e o la maxe adz4ga 2e wo5e d4wo ta o.

NUWUWU 68. %e 2018 Gaùti2o2o sia 5e ta2odzinue nye be wòahe t4tr4 ava duk4a 5e gakp4m4nunyawo me eye woatui 2e s4ti at- vevi a2ewo dzi, siwo nye: agbledede, `g4yid4wow4w4, adz4nuwo 5e d4w45ewo 2o2o, d4w42uiadidi, 2okuisid4wo w4w4 kple nu yeyewo toto v1. Woagaw4 d4 tso d4 veviwo abe agbal8sr-nyawo, l7mes8nyawo, tsinyawo kple dzadz1nyenyenyawo ene ù. Gaùti2o2o sia ana m4nukp4kp4 Ghanat4wo kple ame siwo kat7 le Ghana duk4a me le 5ea me.

69. Ml4eba la, ga`uti2o2o sia ado `us8 m]a5e kadodo w4nawo be m]akp4 ta na m]a5e `g4yiyi 5e ta2odzinuwo. Mina m] kat7 m]ats4e a2o m]a 2okuiwo dzi, eye m]an4 m4kp4kp4 me, elabena afi si m4kp4kp4 le la, afi ma m4 h7 an4 godoo.”

GA~UTI@O@O LA %E NYA T$X! A@EWO G$ME@E@E Ak4ntanana: Enye Dzi2u2u 5e d4deasi be wòaw4 ak4nta na duk4meviwo tso e5e d4w4w4wo, duk4a 5e ga kple nun4amesi, siwo le e5e dzikp4kp4 te la `u d4 w4w4 `u.

Gaùti2o2o: Gaùti2o2o la nye 2o2o si Dzi2u2u w4 2e te5e si wòakp4 ga tsoe kple ale si wòaw4 ga la ù d4e la ù. Le kp42eù me, 5ome a2e ate ù aw4 2o2o 2e ga home si le esi kple ale si wòaw4 eù d4e la ù. (kp. x4fetu, latrikife, tsife kple nu2u2u) Ne 5omea hi7 ga s4gb4 la, ele be wòado ga alo wòa2e e5e ga ù d4 w4w4 dzi kp4t4.

Gaùti2o2o la 5e mademade: Esia dz4na nenye be Dzi2u2u w4 ga s4gb4 ù d4 wu ga siwo wòx4 alo ne ga home si ù d4 wòw4 la s4 gb4 wu ga home si wòx4.

Ga home g7wo `u d4 w4w4: Esia nye ga home si `u d4 Dzi2u2u w4na le `g4yid4 g7wo w4w4 me abe l4rim4wo dodo, sukux4wo tutu, d4y45ewo tutu, agbasasr7wo tutu, m4z4nyawo gb4 kp4kp4, tsinono nyui hehe, m4wo 2i2i kple bubuawo.

Dzi2u2ud4w4lawo 5e Fetu: Fetuxexe na Dzi2u2ud4w4lawo. Esia nye dzi2u2ud4w4lawo 5e fetuwo kple ga bubu siwo Dzi2u2u xena na dzi2u2ud4w4lawo, fe siwo Dzi2u2u xena na dzi2u2ud4w4la siwo x4 dzudz4 (Social Security) akpedagawo kple bubuawo.

~g4yid4wo w4w4 5e Adz4dolawo: Esia nye duk4wo kple hab4b4, siwo naa kpekpe2eù duk4 bubuwo to ganana wo me be woate ù akp4 ta na wo5e `g4yid4wo w4w4 5e ta2odzinuwo. Adz4dolawo ate ù anye d4w45e alo duk4 a2ewo 5e 5u5o5o. Le kp42eù me, “International Monetary Fund” (IMF), Xexe me 5e Gadzra2o5eg7 (World Bank), African Development Bank (AfDB) kple bubuawo. Alo Adz4dola la ate ù anye duk4 2eka a2e ko. Le kp42eù me Germany, United Kingdom, United States of America (USA), Institute of Fiscal Policy kp.bb.

Nuwo 5e Asix4x4 le 5ea 5e nuwuwu: Ale si nuwo 5e asix4x4 yia dzi le 5ea 5e nuwuwu alo le Dzome (^leti Wuievelia) me.

Gaùd4w4w4 si gb4 edzi: Esia dz4na nenye be ga si ù d4 wow4 la s4 gb4 wu Gaùti2o2o la.

Al4dodo w4nawo le ganyawo me: Esiawo nye kpekpe2e`u vovovo siwo `g4yid4wo w4w4 5e Adz4dolawo naa Dzi2u2u hena e5e `g4yid4wo w4w4. Zi ge2e la, Dzi2u2u mexea ga siawo o.

Al4dodonana Dzi2u2ud4w45ewo: Esia nye ga home si Dzi2u2u dea Nuto Sue Takpeha 5e Gakevi (District Assemblies‟ Common Fund (DACF), L4rim4wo 5e Gakevi, Ghana Agbal8sr-nyawo 5e Gakevi (Ghana Education Trust Fund (GETFUND), M4meminyawo 5e Gakevi kple Duk4a 5e L7mes8nyawo 5e Gakevi me kp.bb.

Adz4nu siwo kat7 wow4na le Duk4a me: Esia nye adz4nu siwo kat7 wow4na le duk4a me la 5e 5u5o5o le 6eyi6i t4x1 a2e me.

Gbetaduk4mega siwo le Duk4a si: Esia nye duk4a 5e ùtete le gbetaga siwo le esi hena adz4nuwo 5e5le kple d4w4lawo ts4ts4 tso gbetaduk4wo me le 6eyi6i t4x1 a2e me. Eganye duk4 la 5e ùtete ku 2e kpekpeme si le e5e ga2u2ua si la ù, ne wots4e s4 kple gbetaduk4 bubuwo t4.

Adz4nuwo 5e Asix4x4: Esia nye adz4nuwo kple d4wo w4w4 5e asix4x4 le 6eyi6i t4x1 a2e me.

Vi2ewo Xexe: Esia nye ga home si Dzi2u2u xena 2e ga siwo wòdona la dzi.

Ga siwo Dzi2u2u dona la xexe: Esia nye ga home si Dzi2u2u xena na duk4 bubuwo, gadzra2o5e g7wo kple gadzra2o5e suewo, siwo gb4 Dzi2u2u do ga le hena e5e `g4yid4wo w4w4. Gadola siawo ate `u atso Ghana duk4a alo Gbetaduk4wo me.

Gakp4m4nunya g7t4wo 5e ta2odzinu: Esia nye dzidzenu si ù d4 wow4na ts4 léa `ku 2e duk4 a2e 5e gakp4m4nunyawo ù. Le kp42eù me, gakp4m4nunyawo 5e tsitsi 2e edzi, nuwo 5e asix4x4, t4tr4 siwo va amex4x4 2e d4w45ewo me, asitsatsa kple duk4 bubuwo 5e w4nawo. Dzi2u2u 5e dzidzedzekp4kp4 alo dzidzedzemakp4makp4 le gakp4m4nunyawo 5e 2o2o, siwo wòw4 me la ku 2e 2o2o si Duk4a 5e Gadzra2o5e g7 (Bank of Ghana) h7 w4 la ù. Esia gbl8a nu le gaùd4w4w4 le duk4a me ù.

Ga si menye M4memiga o: Ga siwo kat7 duk4a kp4na to m4 bubuwo dzi. Esia nye ga siwo kat7 Dzi2u2u kp4na to e5e gakp4m4nu d4wo w4w4 me, si mel4 ga siwo wòkp4na tso M4memi me la 2e eme o; esia léa `ku 2e nuwo 5e asix4x4 h7 `u.

Ga siwo menye adz4gawo o: Esia nye Dzi2u2u 5e ga siwo wòkp4na, siwo menye adz4gawo o. Le kp42e`u me, Laisensifewo kple fe siwo woxena 2e duk4a 5e nuwo `u d4 w4w4 ta.

Ga`ud4w4w4 bubuwo: Esia nye fe siwo woxena kple ga siwo wokp4 tso M4memi kple Latriki`us8 5e gadz4dz4wo me la.

Ga bubu siwo Dzi2u2u kp4na: Ga siwo duk4meviwo xena to M4memi kple Latriki`us8 `u d4 w4w4 me.

Ga bubu siwo Dzi2u2u kp4na: Esiawo nye ga siwo duk4meviwo xena to M4memi kple Latriki`us8 `u d4 w4w4 me.

Nuwo 5e 2o2onu n4n4: Nuwo 2o2o 2e wo5e vevinyenye nu.

Gakp4m4nunyawo 5e tsitsi2edzi: Ale si wokp4 m4 be Ghana duk4a 5e gakp4m4nunuyawo atsi 2e edzi alo akp4 `g4yiyi le 5e 2eka me.

Dzi2u2u kple @okuisid4w45ewo 5e Adz4dodo (PPP): Esia nye Dzi2u2u kple @okuisid4w45ewo 5e adz4dodo hena Dzi2u2u 5e `g4yid4 a2ewo w4w4.

Ga siwo Dzi2u2u kp4na: Esia nye ga siwo Dzi2u2u kp4na tso duk4a me kple gbetaduk4wo me hena e5e d4wo w4w4 la 5e 5u5o5o. Ga siwo Dzi2u2u dona la mele eme o.

Vi2e siwo duk4meviwo kp4na tso Dzi2u2u gb4: Dzi2u2u kaa fe me na tsid4w45ewo kple latrikid4w45ewo eye wòkaa fe me 2e nu siwo wow4na tso m4memiwo me la ta 2e duk4meviwo nu.

Duk4meviwo 5e gadz4dz4 t4x1wo: Wots4a ga si anye d4w4lawo 5e megbega la 5e mama 2e alafa 2eka dzi 5e eve kple af7 (2.5%) doa al4 K4dzidede Femaxee 5e @o2o la.

Femekaka: Esia nye ga home a2e si Dzi2u2u nana duk4meviwo ts4 kaa fe me na wo be, wo5e gakuxiwo dzi na2e kp4t4.

Numek4k4: Esia nye Dzi2u2u 5e nutsotsonana duk4meviwo tso e5e d4w4w4wo `u 2e 6eyi6i nyuit4 dzi be, Dzi2u2u 5e d4w4w4wo me nak4 na duk4meviwo.

Ga siwo `u d4 d4w45ewo w4na: Ga home si Dzi2u2u na d4w45ewo hena wo5e d4w4w4wo na duk4a.

D4deasi T4x1wo: Esia nye D4deasi t4x1 siwo dzi2u2ud4w45ewo kple wo5e al4dzewo w4na na D4w45e si kp4a Ganyawo dzi kple fe siwo nye Dzi2u2u 5e d4deasi be wòaxe le 5e 2017 me la.

VAT: Adz4ga si wots4na kpena 2e adz4nuwo alo d4 a2e w4w4 `uti le ew46i.