E#E %E 2018 %E GA~UTI@O@O NA DUK$MEVIWO AGBAL*VI SIA NYE %E 2018 %E GA~UTI@O@O KPLE GAKP$M$NUNYAWO ~UTI @O@O LA %E TOTO@EME i Te5e si duk4meviwo ax4 nume2e2e le %e 2018 5e Ga`uti2o2o kple Gakp4m4nunyawo `uti 2o2o, si Dzi2u2u w4 na Duk4meviwo la le intan1ti dzi le: www.mofep.gov.gh Ne èdi be agbal8vi sia naka ye si la, do ta 2e D4w45e, si kp4a Ganyawo dzi la gb4 to adr1si sia dzi: Public Relations Office New Building Ground Floor Room 001 or 003 P. O. Box MB 40 Accra - Ghana Email: [email protected] ii Emenyawo Nyati: “Be D4w42uia 5e nyawo nagats4 af4 le Ghana duk4a me” ............................................. iv KP$KPL$YI@EME ................................................................................................................................. iv NU SIWO WOKP$ M$ NA LE %E 2018 %E GA~UTI@O@O LA ME (GAKP$M$NUNYA G&WO %E TA@ODZINU) ...................................................................................................................... 7 GA SIWO DZI@U@U KP$NA KPLE ESIWO WONAA DZI@U@U: M$ SIWO DZI DZI@U@U TONA KP$A GA ................................................................................................................. 8 GA~UD$W$W$: ALE SI DZI@U@U W$A GA ~U D$E ............................................................ 10 D$ SIWO WOW$ LE %E 2017 ME KPLE NU SIWO WOKP$ M$ NA LE %E 2018 ME. 11 Anyigbawo kple Dz4dz4menuwo ..................................................................................................... 22 D4wo kple A5etsonyawo .................................................................................................................... 23 L4rim4wo kple M4 G7wo ................................................................................................................... 24 49. Be woado l4rim4wo eye woate `u ats4 beléle na wo abe ale si wòle le Kelili ......... 24 ~d4yid4wo 5e Ta2odzinu (SDGs) Asiekelia (9lia) me ene la, Dzi2u2u w4 d4 siwo gb4na la le 5e 2017 me: ...................................................................................................................................... 24 Duk4meviwo 5e Dedin4n4nyawo dodo 2e `g4 ............................................................................... 26 DZI@U@U %E @O@OWO: D$ SIWO DZI@U@U @O BE YEAW$ ............................................. 27 Nume2e2e 5e Tatawo Nume2e2e 5e Tata 1: Ga home si Dzi2u2u kp4 kple esiwo wonae le 5e 2017 me la me 2e2e ...................................................................................................................................................................... 9 Nume2e2e 5e Tata 2lia: @o5e si Agbasasr7tutu kple L4rim4 siwo dom wole la 2o…………… Nume2e2e 5e Tatawo Nume2e2e 5e tata 1: Ga`uti2o2ow4w4 5e @o5ewo ............................................................................. 7 Nume2e2e 5e tata 2lia: Ga si Dzi2u2u kp4na le duk4a me la me 2e2e .................................... 10 Nume2e2e 5e tata 3lia: D4 siwo w4w4 `u Dzi2u2u w4 2o2o 2o le 5e 2018 me kple ga home siwo woka 2e d4awo `u ......................................................................................................................... 11 iii Nyati: “Be D4w42uia 5e nyawo nagats4 af4 le Ghana duk4a me” KP$KPL$YI@EME I. %e 2017 5e Ga`uti2o2o la 5o nu tso ale si Dzi2u2u w4 2o2o be yeahe t4tr4 ava duk4a 5e gakp4m4nunyawo me `u, be m]a5e gakp4m4nunyawo nadzi 2e edzi abe `ugbe, si Dzi2u2u do na Ghana duk4meviwo la dzi w4w4 ene. II. Le 6leti ewo (10) siwo va yi me la, Dzi2u2u w4 nu ge2e hena gakp4m4nunyawo 5e kelili eye wònye m]a5e ta2odzinu be m]alé vi2e siwo m]ekp4 tso w4na mawo me la me 2e asi. M]ew4 d4 siwo ahe `g4yiyi kple d4w42uiakp4kp4 v1, elabena Dzi2u2u sia 5e ta2odzinu vevit4e nye be wòana be agben4n4 nadze edzi na Ghanat4wo. III. Le 6leti ge2ewo 5e kutrikuku megbe la, Dzi2u2u: na Sekendrisukudede Femaxee 5e @o2o la dze eg4me, be m4nukp4kp4 s4s4e nasu ame sia ame si; w4 m42a`u`utinunya `u d4 hena dzesidede te5ewo kple duk4a 5e nun4amesiwo kat7 (National Digital Addressing System); he Dzesidede Duk4meviwo 5e @o2o la 2e go; gbugb4 ga siwo woxena na sukuvi siwo le nufialawohe5e kple d4n4dzikp4lawohe5e la 2o te; eye ho a3a 2e tomenu x4asiwo kuku sema2em4nat4e (Galamsey) 5e w4nawo `u. IV. Le 5e 2018 5e Ga`uti2o2o la me la, m]akp4 egb4 be m]a5e d4w4w4wo keke ta 2e edzi eye m]a57 2okuisid4w4w4 5e gb4gb4 2e amewo me to Duk4a 5e @okuisid4w4w4 le M4 Yeye nu 5e @o2o la me, veviet4 s4h1 siwo mex4 5e 35 ha2eke o la. M]ade ga `g4yid4wo w4w4, d4w45ewo 2o2o, agbledede kple agblemenuwo dzadzra, d4w42uiadidi kple 2okuisid4w45ewo 2o2o kple nuwo w4w4 le m4 yeyewo nu me. M]akp4 egb4 be d4 siwo kat7 g4me m]edze le 5e si va yi me la keke ta 2e edzi eye m]agahe 2o2o yeye bubuwo v1, be d4w42uia kp4kp4 5e nyawo nagayi edzi nyuie le Ghana duk4a me abe ale si wòdze le Ga`uti2o2o la 5e nyati “Be D4w42uia 5e nyawo nagats4 af4 le Ghana duk4a me” la me ene. V. %e 2018 5e Ga`uti2o2o la ga2ee fia be Ghana duk4a le Kelili ~g4yid4wo 5e Ta2odzinuwo (Sustainable Development Goals (SDGs)) me d4 w4m le d4w45e vovovowo me, be m]akp4 kelili le `g4yiyi kple tsitsi2edzi me le nu sia nu me; VI. Be m]akp4 ta na Ga`uti2o2o sia 5e nyati, eye Ghana duk4a me nanye te5e, si m4nukp4kp4 siwo dim m]ele la le la, mele kuku 2em na Ghana duk4meviwo kat7 be, m]aw4 d4 kple 2ekaw4w4 5e gb4gb4, esime m]ele d4 w4m hena kelili m]a5e `g4yiyid4wo le egbe `kekewo me na m]a 2okuiwo kple m]a5e dzidzimevi, siwo gb4na la. iv VII. Mele akpe dam na Ghana vidzidziwo kat7, m]a5e al4dolawo le `g4yid4wo w4w4 me, duk4meviwo 5e hab4b4 vovovowo 2e kpekpe2e`u vovovo siwo wona m] hena m]a de duk4a Ghana 5e `g4yiyi ta. VIII. Mawu neyra mi kat7. Dud4la si kp4a Ganyawo dzi v AKPA GB&T$: ~G$DONYA Nu kae nye Duk4a 5e Ga`uti2o2o? 1. Duk4a 5e Ga`uti2o2o nye 2o2o, si Dzi2u2u w4 2e afi si wòakp4 ga tsoe kple ale si wòaw4 e`u d4e la `u. Le Ghana duk4a me la, Dud4la, si kp4a Ganyawo dzi la n4a Dukpl4la te5e, w4a Ga`uti2o2o la eye wòxl8n1 na Sew4takpekpe la 5e sia 5e le se nu. Duk4a 5e Ga`uti2o2o la w4a d4 5e 2eka tso Dzove (^leti Gb7t4) 5e `keke gb7t4 va se 2e Dzome (^leti Wuievelia) 5e `keke 31lia gbe, si nye 5e si me wow4a Ga`uti2o2o la `u d4. 2. %e 2018 5e Ga`uti2o2o la 5o nu tso ale si Ghana duk4a le Duk4 %o5uwo (UN) 5e Kelili ~g4yid4wo 5e Ta2odzinuwo `u d4 w4m le d4w45e vovovowo me la `u. Le Any4ny4 (^leti Asiekelia) 5e `keke 25lia le 5e 2015 me la, xexemeduk4wo da asi 2e 2o2o eve dzi hena plan1ti la 5e dedin4n4, amewo kat7 5e dzidzedzekp4kp4, `utifafa kple adz4donyawo dodo 2e `g4 abe Kelili ~g4yid4wo 5e Ta2odzinuwo 5e akpa a2e ene. 3. Kelili ~g4yid4wo 5e Ta2odzinuwo 5e xexl8mee nye 17. Ta2odzinu suesuesuewo kple dzesidewo le ta2odzinu siawo domet4 2e sia 2e si, siwo wòle be m]akp4 ta na le 5e 15 siwo gb4na (2015-2030) la me. Hafi m]akp4 ta na ta2odzinu siawo la, ele be ame sia ame naw4 e5e d4deasi p1p1p1: Dzi2u2uwo, 2okuisid4w45ewo, duk4meviwo 5e hab4b4wo kple ame sia ame abe wò ene. Duk4meviwo 5e Ga`uti2o2o sia 5o nu tso nu siwo Dzi2u2u aw4 le Kelili ~g4yid4wo 5e Ta2odzinuwo `u d4 w4w4 me la `u. Wots4 ta2odzinu siawo 5e agbal8 kpe 2e Ga`uti2o2o sia `u be duk4mevi 2e sia 2e nanya nu tso e`u. Nu kae nye Duk4meviwo 5e Ga`uti2o2o? 4. Duk4meviwo 5e Ga`uti2o2o nye duk4a 5e Ga`uti2o2o la 5e toto2eme kple eme2e2e, be eg4mesese nan4 b4b4e na duk4mevi 2e sia 2e. Enye nu si fiaa af42o5e Ghana duk4meviwo kat7. Ga`uti2o2ow4w4 5e 2o5ewo 5. %e 1992 5e Dukpl4se la (Se 179 (1)) bia tso Dukpl4la si be wòaxl8 Ga`uti2o2o la na Sew4takpekpe la neglo godoo 6leti 2eka do `g4 na 5e sia 5e 5e nuwuwu. Dud4la si kp4a Ganyawo dzi la n4a Dukpl4la te5e, xl8a Ga`uti2o2o la na Sew4takpekpe la. Ga`uti2o2ow4w4 toa 2o5e ene me: Ga`u2o2o la w4w4, asidada 2e edzi, e`ud4w4w4 kple `kuléle 2e e`u abe ale si wòdze le nume2e2e 5e tata gb7t4 (1) me ene. 6 Nume2e2e 5e Tata 1: Ga`uti2o2ow4w4 5e @o5ewo Ga`uti2o2o la w4w4 kple Ets4ts4 de asi ~kuléle 2e GA~UTI dzi2u2ud4w4 @O Asidada 2e 5ewo 5e @OW$W Ga`uti2o2o d4w4w4wo la dzi `u kple wo $ %E me toto @O%EWO Ga`uti2o2o la `u d4 w4w4 6. D4w45e si kp4a Ganyawo dzi la biana tso dzi2u2ud4w45ewo kple wo5e al4dzewo, kple duk4meviwo si be woana nutsotso tso nu siwo wodi be woade Ga`uti2o2o la me `u eye wòw4a takpekpe kpli wo emegbe tso Ga`uti2o2o la w4w4 `u. D4w45e si kp4a Ganyawo dzi la doa al4 dzi2u2ud4w45ewo kple wo5e al4dzewo be woato wo5e Ga`uti2o2owo me eye woakp4 egb4 be wo5e w4nawo s4 2e duk4a 5e `g4yid4wo 5e 2o2o la nu. 7. Wots4a Ga`uti2o2o, si `u womew4 d4 le v4 o la na Dukpl4la kple e5e Akametiwo be woada asi 2e edzi. Dud4la, si kp4a Ganyawo dzi la xl8a Ga`uti2o2o, si nu wowu la na Sew4takpekpe la. Emegbe la, Sew4takpekpe la léa `ku 2e e`u, dzroa eme, daa asi 2e edzi eye wow4a Se, si 2e m4 be woaw4 Ga`uti2o2o la `u d4 la. 8. D4w45e si kp4a Ganyawo dzi la 2ea asi le Ga`uti2o2o la `u na dzi2u2ud4w45ewo kple wo5e al4dzewo ne wobia hena d4 siwo `u wow4 2o2o 2o la w4w4, nenye be woda asi 2e Ga`uti2o2o la dzi. Woléa `ku 2e dzi2u2ud4w45ewo kple wo5e al4dzewo 5e ga`ud4w4w4 5e nutsotsowo `u ahakp4 egb4 be wow4 Dzi2u2u 5e gawo `u d4 2e 2o2o nyuit4 nu. NU SIWO WOKP$ M$ NA LE %E 2018 %E GA~UTI@O@O LA ME (GAKP$M$NUNYA G&WO %E TA@ODZINU) 9. Nu siwo wokp4 m4 na le 5e 2018 5e Ga`uti2o2o la me la woe nye esiwo gb4na: D4k4a 5e adz4nuwo 5e 5u5o5o (GDP) adzi 2e edzi 6.8%; Duk4a 5e adz4nu siwo menye m4memi o la adzi 2e edzi 5.4%; Va se 2e 5ea 5e nuwuwu la, nuwo 5e asix4x4 5e dziyiyi an4 8.9%; Nuwo 5e asix4x4 5e dziyiyi an4 9.8%; 7 Ga home si Dzi2u2u nadi akpe 2e Ga`uti2o2o la `u anye duk4a 5e adz4nuwo 5e 5u5o5o (GDP) 5e 4.5%; Ga home si asus4 la anye duk4a 5e adz4nuwo 5e 5u5o5o (GDP) 1.6%; eye Nu siwo m]ekp4na tso gbetaduk4wo me la an4 abe 6leti et- kple af7 (3.5) 5e adz4nu, siwo vaa duk4a me kple d4w4nawo 5e home 5e 5u5o5o ene.