Juli 2010 * Kr 70,–

nderdølen for underdøler og venene deira – heime og ute 17. årgang * juli 2010 * kr 70,–

- Only ripples in the water, s. 8 - Det farlegaste dyret i Undredal, s. 10 - Kom på slåttefest! s. 14

BLADET FOR BYGDA MED OVER 80 INNBYGGJARAR LEIAR

Gode lesar av Underdølen! Åremålsdagar 10 år Torbjørn U. Borlaug 25.08.95 Det er eit under at Underdølen kom ut denne gongen. 25 år Christel Domaas 05.08.85 Oskesky, travle tider og tekniske utfordringar av ymse 30 år Lisanne de Blecourt 17.06.80 40 år Jens Olav Torgersen 19.11.70 slag har stukke kjeppar i hjula for redaksjonen. Men 65 år Edvin Flåm 23.09.45 der det er vilje er der von! Dessutan er lesarane flinke 75 år Erna Hjellum 01.08.35 til å komme med stoff og idear. Så her har du første Henrik Jordal 15.10.35 nummer av 17. årgang i hendene. 80 år Rognald Skarsbø 24.08.30 90 år Sigmund Underdal 23.08.20 Les, kos deg, bli irritert og inspirert, vis bladet til andre, Sergio Mazetti vart 35 år 1. februar i år. Det gjekk oss kom på Slåttefest, bryggjedans og korseminar, send hus forbi. Beklagar, og gratulerer på etterskot! lesarbrev, tips oss om saker, og sist, men ikkje minst: Ha ein god sommar! Konfirmantar: Tre ungdomar vart konfirmerte i Undredal kyrkje den 23. mai: Aina Kristin Stegen, Linda Stegen og Torbjørn Underdal Borlaug. Me gratulerer! Send e-postadressa di! Meld adresseendring! Det hender me skulle hatt kontakt med abonnentane våre fort. Det hender og at abonnentane våre flyttar på seg. Det sparer både dykk og oss for arbeid dersom de sender oss e-postadressa dykkar og eventuell melding om ny adresse. Begge delar kan sendast [email protected]

Redaksjon: Bidragsytarar i dette nummeret Hanna Hj. Borlaug, tlf 576 31 742, [email protected] (utanom redaksjonen): Anna K. Marstein, tlf 959 84 630, [email protected] Tekst: Stein Tage Domaas Stein Tage Domaas Torill M. Domaas Torill M. Domaas Ole Fretheim Jørgen Stenersen Pascale Baudonnel Ivar Bjarne Underdal Nærøyfjorden Verd- Roald Underdal sarvpark Sergio Manzetti Lars Håkon Seim Beathe Stentvedt Bilete: Reidar Mehl

Vil du annonsere i Underdølen? Anna K. Marstein er bladet sin faste fotograf Her er prisane: Ansvarleg utgjevar: Undredal Bygdeutvikling, 5746 Undredal Heil side kr 1000 Eigar: Undredal Grendalag Halv side kr 500 Kontonr: 3745 30 28756 (OBS, nytt nummer) Tredjedels side kr 350 Utforming: Oransje webdesign, Aurland Kvart side kr 250 Trykt hjå: Erik Tanche Nilssen AS, Skien på 130 g Profi silk Bygdafolk annonserer gratis, men må levere trykklar Opplag: 300 annonse eller dekke kostnadene med utforming. Bladet sin formgjevar, Oransje webdesign, kan ta slike oppdrag.

2 | Underdølen - juli 2010 LEIAR HELSING Det høge nord er også det fjerne austen

alle fall er det slik at på sørsida av fjorden her (Va- som kanskje vart litt uvant og vanskeleg, men slik er det rangerfjorden) må ein skru klokka to timar fram. Reiser ikkje. Vinteren var til tider minst like mørk i Undredal. Men I ein rett sørover herifrå treff ein både St. Petersburg og det som definitivt er ansleis, er mangelen på vår. Sjølv om Istanbul. Frå Undredal er det eit godt stykke austover. Det det sluttar å snøe ein gong midt i mai, vert det ikkje grønt veit dei som var med på den turen til Russland (sjølv om før i juni. Då eksploderer det og. Våren saknar vi faktisk vi landa på flyplassen der på veg vestover). litt. Men så kjem sommaren og det er lyst døgnet rundt, og då er alt gløymt. Og her, det er Vadsø.Om nokre få månader no, er det fem år sidan vi flytta Rideturar, fisketu- frå Undredal. Nokre rar i elva og på vidda, gonger kjennes det bærplukking. Å bruke som evigheiter sidan, naturen vert det mykje andre gonger er det av, både her i Vadsø og nett som om det var på Stabbursnes. Hel- i går. digvis er naturen her mykje meir lett-brukt Livet i Finnmark enn i Undredal og Aur- starta som eit pro- land. Mest fordi heile sjekt. I utgangspunk- landskapet her er ho- tet skulle det vare i to risontalt, og ikkje ver- år. Men det gjekk ik- tikalt. Derfor er det kje så lenge før vi sat sjølvsagt også umog- der med faste jobbar leg å gløyme turane i Finnmark fylkes- til Stokko, Hovdungo, kommune. Irmelin på Kappadalen eller Ned- Opplæringsavdelinga, bergo med Knut. Men no med leiaransvar for sjølv om vi haustar ein eksamensavviklinga del frå naturen her, er på dei vidaregåande det og noko av det vi skulane. Eg hamna i saknar med Undredal. Areal- og kulturvern- Sauene til Edvin, eple- avdelinga. Først i pro- Nesten heile gjengen i Vadsø samla: Tvillingane Sigurd og Andrea, mor saft og hjortekjøt, fjell- sjektet som GIS-koor- Irmelin, Martine. Klemet står fremst. sprett og kråkebollar.... dinator, ei delt stilling med Sametinget. Så i vikariat, deretter konstituert og no Den nye aktiviteten her oppe har vorte langdistanse med fast jobb som Areal- og kulturvernsjef. hundekøyring om vinteren. Mykje trening, der Sigurd har vore ein god del med. I påska fekk dei som ville prøve seg. Ungane er ikkje så små lenger, dei heller. Christel og Klemet køyrde ei mil med seks-spann, Martine køyrde seks Sofie var vel ikkje akkurat små då vi reiste heller, men mil med seks-spann og fekk prøve åtte-spann, og Sigurd Sigurd og Andrea var ikkje konfirmantar då i alle fall, slik køyrer åtte-spann på eigahand og tolvspann med pappa i dei er no. Dei går på den nye ungdomsskulen. Martine går sleden. Finnmarksløpet er årets store happening, og Irme- siste året sitt på Sentrum skule og Klemet går siste året på lin er ivrig handler. Fossen skule, ein av to barneskular her. Det er fire klassar på kvart trinn. Det å ha så mange fleire jamnaldringar å Å sånn går nu dagan… forhalde seg til er i alle fall ansleis enn slik det var i Aurland. Helsing Stein Tage Domaas Då vi la i veg nordover trudde vi at det var mørketida

juli 2010 - Underdølen | 3 BYGDANYTT Driftsstans på Undredal Stølsysteri Kald vinter en 27. februar i år møtte førstemann på jobb på e har hatt den kaldaste og mest stabile vinteren i D ysteriet eit grufullt syn: Sot og oske, røyk og sur lukt. M manns minne. Snøen kom tredje helga i desember Her var lett å konstatere at det ikkje vart produksjon på og låg til byrjinga av mars. Me fekk kvit jul og meir til. Un- ein stund. Det var berre å ringe forsikringsselskapet og gane kosa seg i bakkane og gamlevegen vart mykje brukt brette opp ermane! til skiturar. Tenk å kunne komme til slik ei fin skiløype, berre fem minutt frå heimen!

Gunhild tittar inn under kjelen for å sjekke at det brenn godt. Foto: AKM Heldigvis var det berre kokerommet, der ein lagar Velkommen, Huib og Eke! brimosten, som vart skadd, men rommet var fullt av spe- sialutstyr, så det vart ein hard tørn å få alt på plass att. Den mai har ein liten flyttebil gått i skytteltrafikk mellom 4. mai var produksjonen i gang att, og no jobbar mannska- I Tysnes og Undredal. Det er Huib van der Horst (61) og pet det dei klarer for å fylle opp hyllene på Underdalsbui Eke Krug (55) frå Nederland som buset seg på Reina. Huib og alle andre butikkar, restaurantar og hotell og hjå alle skal overta som ystemeistar på Undredal Stølsysteri etter enkeltpersonar som lengtar etter Kvit og Brun Undredal. David Underdal, som tar til med utdanning.

Skulebåten

Båtnemnda som administrerer skuleskyssen til Sogndal har i vinter arbeidd med å vidareføre skysstilbodet for skuleåra 2010–2013. Tilbakemeldingane på båtruta har vore gode, og det har ikkje vore fråfall av skuleelevar. Nemnda vurderer båtruta som ein suksess. Det ein òg har sett ut frå statistik- ken, er at talet tilfeldige brukarar har auka. Det er gledeleg, for tilbodet må nyttast mest mogeleg, elles vil det falle vekk. Saka om skuleskyssen var oppe i kommunestyret 18. februar i år, og kommunestyret vedtok samrøystes å vidareføre skysstilbodet Flåm – Aurland – Undredal – Sogndal fram til og Huib har drive gard med kyr og sau i 15 år i heimlandet. med skuleåret 2012/13. Finansieringa for skuleåret 2010/11 består av eit fylkeskommunalt tilskot på kr 730 000,- og eit På garden gjorde han mjølka om til goudaost (upasteuri- tilskot på kr 1 670 000 frå Aurland kommune, i påvente av sert) , kjernemjølk, yoghurt og kvark. Eke lagar smykke av at ansvarstilhøva skal bli avklarte. Kommunestyret føreset tre, gummi og perler av forskjellige materiale. Ho har lyst at Sogn og Fjordane fylkeskommune bidreg med finansiering til å prøve seg med eit lite smykkeutsal i bygda i sommar. av ruta for 2010/11 – 2012/13. Viss det går bra, kan det bli meir neste år. Eke si neder- Aurland kommune presiserer at skuleskyss til vidaregåande landske nettside, www.ekruonline.nl, er ikkje oppdatert. opplæring er eit fylkeskommunalt ansvar, og det skal arbei- dast for at fylkeskommunen tek på seg dette ansvaret fullt ut. Ho arbeider med ei ny side som skal presentere produkta hennar på norsk, engelsk og nederlandsk.

4 | Underdølen - juli 2010 BYGDANYTT Flenjatunnelen er ferdig oppgradert!

Vel, storparten av arbeida er utførde, men rekneskapen er ikkje gjort opp. Me har 70 dagar på oss etter avslutta arbeid, dvs at alle rekningar skal vere betalt innan midten av juli. Utanom arbeida i vårt prosjekt “ er det planar om å skifte ut vegdekket i begge endane av tunnelen”, seier Kolbjørn Nord, byggjeleiar for arbeidet som har pågått i tunnelen ”vår” i vinter. Men dekkearbeidet vil ikkje bli gjort før etter at turistseson- gen er over. Om det blir asfaltert er avhengig av andre midlar og andre prosjektleiarar, men Nord meiner det er godt håp om å få gjort det i løpet av året.

Me har sett at det er kome fotoboksar i tunellen. Blir gjen- nomsnittsfarten også målt? - Nei, me mæler ikkje gjen- nomsnittsfart. Grunnen til at fotoboksane er sett opp har og med trafikksikkerheit å gjere: I følgje dagens sikkerheitskrava på stamvegane skulle tunnelen hatt større tverrsnitt og mindre stig- ning. For å kompensere for slike manglar må me få bilistane til å redusere farten, og der er fotoboksar eit effektivt middel. Eit anna sikkerheitstiltak me har gjort, er å stengje utkøyrsla på Flåmssida av tunellen. Den vart laga til som riggplass for anleggsmaskinene Kolbjørn Nord i kabelgrøfta over Flåm. Foto Lars Håkon Seim. då dei sprengde tunellen, og var aldri meint for dei reisande. - Målsettinga med oppgraderinga av Flenjatunnelen Det er ei lukka at ingen er blitt var auka beredskap og sikkerheit. Og målet er oppnådd: påkøyrde mens dei har kryssa vegen for å få eit overblikk Havarinisjar, naudtelefonar, brannsløkkjingsapparat, nytt over hamna og alle cruiseskipa der nede. No er eine enden ventilasjonsanlegg , ny vass- og frostsikring med meir er av utkøyrsla stengt med ein voll og den andre med ein bom. kome på plass. Så er det lagt heilt nytt kabelanlegg for Du har vel drøymt om Flenjatunellen kvar natt sidan du starta høgspent og kommunikasjon, og bygd fem tekniske rom. med prosjektet? Kva tid starta det heile egentleg? I to av dei er det trafo som transformerer høgspenninga ned og fordeler den til vifter og lys. - Planlegginga starta i 2006, men me fekk berre midlar til å gjere tiltaka klattvis. I 2006 hadde me pengar til å På kva måte er ventilasjonsanlegg kopla til sikkerheit? skifte ut viftene eller naudutstyret, eg hugsar ikkje nøy- - Jau, ventilasjons-anlegget skal kunne køyre røyken aktig. Året etter fekk me panikk, for det vart klart at me vekk frå folk og brannpersonell i begge retningar, altså måtte brannsikre eller ta ned PE-skummet. Men ein slik både med og mot den naturlege trekken. Den skal kunne jobb kan ikkje gjerast klattvis. Heldigvis: Med krisepakka fjerne røyken frå brannmengda tilsvarande ein lastebil med i februar 2009 kom ein så stor sum at me kunne gå i gang drivstoff og last. med ei meir fullverdig oppgradering av tunellen, sjølv om - Tidlegare var tunnelen dekt av vatn- og frostfrie plater, pakken ikkje var så stor. Overslaget var på ca. 120 millio- men dei gamle platene var ikkje brannsikra. Desse platene nar, og eg trur det skal gå bra. er fjerna, og me har sett opp nye, og dei er dekte av 6 cm AKM sprutbetong.

juli 2010 - Underdølen | 5 HOVUDSAKER Utbetring av Jonadalsvegen

it av satsingsområda til Nærøyfjorden Verdsarv- park er utbetring og merking av ferdselsvegar i E verdsarvområdet. I 2009 var det mest omfattande prosjektet Rimstigvegen ved Bakkka. Her vart dyktige sherpaer frå Nepal leigd inn til å mure opp utraste murar. Saman med grendalaget på Bakka sin innsats med årleg vedlikehald av stien har resultatet blitt svært bra. Inspirert av prosjektet på Rimstigvegen vart det frå Nærøyfjorden Verdsarvpark lagt fram eit forslag til Un- dredal Grendalag og Bygdeutvikling om å lage eit prosjekt på Jonadalsvegen. Konkret gjekk forslaget ut på å sikre eit parti av stien ved Sørfallsgrovi samt nokre mindre mure- og ryddearbeid mellom Langhuso og Jonadalen for å gjere vegen lettare å gå. I slutten av april vart det gjort ei synfaring der un- derteikna frå Verdsarvparken saman med Edvin Flåm og Magne Undredal frå grunneigarlaget gjekk opp stien og diskuterte utbetringsarbeidet meir i detalj. Ein vart einige om at starten på stien frå riksvegen burde flyttast opp mot brua og parkeringsplassen. Vidare såg ein på korleis sikring av stien ved Sørfallsgrovi burde gjerast. Det vart tydeleg at stien opprinneleg gjekk lenger ned mot juvet enn det det ser ut til ved første augekast. Frå gamalt av var vegen brukt til kløvjing, og me hadde dette i tankande når me såg på kvar vegen måtte utbetrast.

Vidare arbeid med prosjektet er avhengig av tilsagn på til å påvirke, komme med innspel og bidra til vår aktivitet. finansiering. Me ventar i desse dagar på svar frå fleire hald, Utbetringa av Jonadalsvegen er eit døme på tiltak som men svaret vil truleg ikkje vera klart ført det nærmar seg er i tråd med Nærøyfjorden Verdsarvpark sine satsingar og sommar. Når, og viss, dette går i orden må det leigast inn tiltak skildra i strategidokumentet Parkplanen. Arbeidet i fagfolk til å utføre murearbeid. Me håpar at me får mog- Jonadalen er og lagt inn i Nærøyfjorden Verdsarvpark sin legheit til å leige inn sherpaer i år og. handlingsplan for 2010. Begge dokumenta er tilgjenge- Stien fram Jonadal er ei av DNT-rutene til Grinda- lege på Nærøyfjorden Verdsarvpark sine heimesider (www. flethytta. Verdsarvparken jobbar med å få til eit tettare naroyfjorden.no). samarbeid med Den Norske Turistforening gjennom ein partnerskapsavtale. Åsmund F. Dale Nærøyfjorden Verdsarvpark er avhengig av eit godt samarbeid med grendalag og grunneigarar for å få gjen- Nærøyfjorden Verdsarvpark nomført prosjekt. Me håpar difor at dette er eit prosjekt som engasjerer, og som undredølene vil støtte opp om. Undredal Grendalag og Bygdeutvikling er partnar i Nær- øyfjorden Verdsarvpark og har i kraft av dette moglegheit

6 | Underdølen - juli 2010 HOVUDSAKER Undredal anno1973 eit fotodokumentarisk prosjekt av Ole Fretheim

om omtala i førre utgåve av Underdølen ønskjer fotograf Ole Fretheim å presentere bileta frå opphaldet S her i 1973 i bokform og som ei utstilling. Mykje har skjedd sidan 1973. Ikkje berre motar og klesdrakter er annleis, men også kjøkkeninnreiing, møblar og stoveinteriør. Også arbeidsverktøy og arbeidsmåtar har gått gjennom ei enorm utvikling sidan den gongen. ”Alt har skjedd i løpet

Slik møtte ein Undredal når ein kom ”inante” i 1973.

av min generasjon - eg hadde mest gløymt at det var slik då eg vaks opp” seier Ole Fretheim under eit besøk her i vår. I boka har han tenkt at bileta skal få tale, med korte tekstar som gir namn på personar, og andre opplysningar som kan vere oppklarande. Det vil også vere intervju med nokre av Redaksjonen trur det er Ragnar Finden og hunden hans som går mor bui. Men kva heiter den vesle guten og dei to på personane på bileta, som fortel om livet i bygda på syttitalet. trappa? Er det Leif Inge Underdal som er på veg inn? Planen er å lansere boka under Nynorske litteraturdagar i Flåm 29.-31. oktober. TMD

JO EGGEN Stavkirkedikt «Brukspoesi? Alternativ reiseguide? Kulturhistorie? Ja. Vi snakker om lyrikeren Jo Eggens Stavkirkedikt. Ei malmfuru av ei bok.»

TOM STALSBERG, DAGBLADET 269,–

juli 2010 - Underdølen | 7 HOVUDSAKER Only ripples in the water

jorden vår – Aurlandsfjorden, Nærøyfjorden, Sognefjorden, Verdsarvfjorden – er populær, ikkje minst blant kajakkpadlarar, og det har selskapet Njord AS teke konsekvensen av. Selskapet vart stifta i 1999 av F askvollingen Eivind Nordeide. Roger Kløvtveit, som Underdølen møter på basen på strondi i Flåm, har følgt selskapet frå sidelinja sidan stiftinga, og i år er det han som er dagleg leiar. Roger og guiden Ervin Mejia er i ferd med å klargjere kajakkar og utstyr for årets første tur med turistar. Det er tre vener frå London som opnar sesongen i år. Dei kom med fly til Bergen og tok toget vidare til Flåm, der dei overnatta på ungdomsherberget.

Korleis kom de på tanken å padle kajakk i Nærøyfjorden? spør me - Eg har padla ein del kajakk, mellom anna på New Zeeland og i Thailand, seier Pavan Bhardwat. Så har eg vore på Island og prøvd meg på brevandring, og etter det fekk eg lyst til å sjå meir av dei nordiske landa. Eg søkte på Google, trur eg brukte orda Norway, fjords og kaya- king. Av alle nettsidene som kom opp, likte eg Njord si best. Dette var for ti dagar sidan, så det gjekk fort når me først fekk bestemt oss. De er ikkje komne i båtane enno, men kva tykkjer de so langt om turen? - Amazing! Stunning! Very good! svarer dei tre om kvarandre. The scenery is wonderful! Ervin Mejia er klar for dag to med sine gjester frå London Kan de seie kva det er med kajakkpadling som er så tiltrekkjende? og Australia, seier Ervin. Når det gjeld dei som kjem for å bli med på dagsturar, har mange av dei padla kajakk før, - Det er å pakke alt ein treng i båtane og klare seg med men dei har ikkje mykje erfaring. Me tilbyr og tredagars lite. Å vere ute i naturen. Å komme seg ut av den vanlege turar med guide, og på desse turane kjem det folk som har rutinen. Sandeep, Pavan og Sunil er 26 og 27 år gamle og ein del erfaring. Nordmenn leiger oftare kajakkar for å reise har vore venner sidan studietida på University College på eiga hand, og det er ofte dei ikkje har så mykje erfaring. London. Til vanleg jobbar dei innan bank og finans. Men Det var noko som overraska meg då eg kom til Norge. no skal dei vere ute mellom fjord og fjell i tre dagar og nyte Nordmennene ville utforske naturen på eiga hand. Det er det enkle livet. Med seg på turen har dei guiden Ervin frå eg ikkje vand med, men det er slik nordmenn er opplært, USA. Ervin har arbeidd som guide i Sognefjorden dei siste har eg skjønt. Me lærer uansett folk å redde seg sjølv og sju åra og klarer å gjere seg nokså godt forstått på norsk. kvarandre, og me lærer dei å pakke kajakken og fortel dei Me lurer på kva slags turistar Ervin og dei andre guidane i andre nyttige ting før dei legg frå land. Det er vanlegvis Njord har med seg. Er dei nybyrjarar eller har dei erfaring, og kloke folk som kjenner naturen og sine eigne begrensingar, kvar kjem dei frå? og hittil har det gått bra. - Eg vil tru at 90 prosent av kundane våre er frå andre Er det slik at dei mest erfarne guidane har med seg dei mest land enn Norge. Dei aller fleste er frå England, USA, Canada erfarne gjestene på tur?

8 | Underdølen - juli 2010 HOVUDSAKER

- Nei, me passar på at alle får guide turistar på alle nivå. mykje wind og bolgen…. Alle gjesten veldig veldig tired…. Det er viktig for tryggleiken at me er trena til alle typar Det viser seg at padlarane måtte gjere holdt i Undredal oppdrag. den første natta på ekspedi- No blir det så travelt at Un- sjonen. Utpå føremiddagen derdølen fjatlar seg vekk, et- kjem dei ned til strondi med ter å ha fått lovnad om å få pikk og pakk. Dei ser ganske eit par ord med padlarane når pigge ut, men er prega av tu- dei kjem til Undredal ut på et- ren på fjorden dagen før: termiddagen. Ervin seier det - It was very challenging. sannsynlegvis blir i sekstida We were so tired that we på ettermiddagen. Dei skal slept civilized last night, but campe på Stokko, men har tonight we will be camping, tenkt seg i land i Undredal seier den eine. Dei hadde hatt for å sjå seg om først. Det bles sterk motvind ein periode friskt og me ynskjer god tur. i Aurlandsfjorden og særleg Timane går, og ingen små bå- då dei runda Flenes, så dei tar dukkar opp utom Raud- fekk skikkeleg juling. Under- berg. I sjutida ringjer Ervin dølen ønskjer for andre gong og seier at dei har runda lukke til vidare og trekkjer Flenes. Underdølen skundar seg tilbake. Korleis det vidare seg ned på gamlabryggjao gjekk med dei engelske finan- for å ta imot padlarane. Det skarane seier soga ingen ting bles kaldt. Tida går, og ingen om, men vinden roa seg og padlarar dukkar opp. Det blir det vart ei nydeleg helg. Siste kveld og det blir natt. Dei tre finanskarane fekk eit tøft møte med Aurlands- kommentaren frå padlarane fjorden på verdsarvfjorden forklarer Neste morgon tikkar det inn kanskje kva som er så tiltrek- ei tekstmelding frå Ervin: kjande ved kajakpadling på verdsarvfjorden: Difficult for Good morn!! Sorry didnt call or sms earlier…. I was at- first timers, but rewarding once you’ve done it! tending to clients. We had sulgangsbris and williwaws; so AKM

>> Roger Kløvtveit, dagleg leiar i Njord AS er oppteken på å påverke rette instans for å få dette til. av at Njord skal spele på lag med både naturen og folk i Dette er ikkje akkurat nokon åtte-til-halvfire-jobb. Korleis bygdene der dei ferdast. får de tak i guidar? - Vi ivrar for sporlaus ferdsel og berekraftig utnytting - Det er ikkje lett. I år har me nok guidar, men dess- av naturen rundt oss, difor slagordet ”We leave no treace, verre ingen frå nærområdet. Me ønskjer oss veldig guidar only ripples in the water”. Guidane ber alltid folk ta omsyn som kjenner fjorden og bygdene omkring, så viss ungdom til dei som kjem etter, ved å rydde etter seg. Også dei frå Undredal les dette og er interessert i å vere guide, som berre leiger kajak blir oppmoda om sporlaus ferdsel. må dei berre ta kontakt. Dei kan bli med og sjå om det Men så kjem alle dei som padlar med eige utstyr og som er noko for dei. I det heile tatt er me interesserte i å bli ingen er i kontakt med på førehand. Allemannsretten kjent med folk som bur her, for då blir me flinkare til å er vel og bra, men sidan trykket i dette området berre presentere området for gjestene våre, og dei fastbuande aukar, må det tilrettelegging til. Det burde til dømes vore blir tryggare på oss. sett opp eit toalett på Stokko, og det burde vore halde AKM regelmessig tilsyn med det, slik ein gjer ved hjelp av ”Park Rangers” i ein del andre land. Me i Njord er gjerne med

juli 2010 - Underdølen | 9 HOVUDSAKER Det farlegaste dyret i Undredal

ei farlegaste dyra i Undredal er korkje stutane på Hjødlo eller ein hoggorm bortom, men ekle små krek som syg blod. Flått eller skogbjønn er midd og har altså åtte bein og ikkje seks, som insekta, eller fire D som stutane (flåttlarvene har tre par bein). Dei er vingelause og kroppen er ikkje delt opp slik som hos insekta. Der det er mykje hjort, elg, rådyr eller andre store pattedyr, er det ofte mykje flått avdi dei vaksne hoene liker å suge blod frå store dyr. Dei treng også fuktig kratt å gøyma seg i. Mange stader i Undredal vil dei kunna trivast.

Eg spør Reidar Mehl, pensjonist frå Nasjonalt folke- vaksen. Larvane, nymfene og dei vaksne hoene syg blod ein helseinstitutt som framleis forskar på desse og på andre gong i året. Kvart stadium varer eitt år og heile livssyklusen blodsugande insekt og midd. tek altså tre år. Når hoene har lagt egg, døyr dei. Me les i avisene at det er meir flått no enn tidlegare. Kjem det Er nokre av stadiene viktigast for smitte? av eit mildare klima? - Det er særleg nymfene (sjå biletet) som angrip men- - Nei det er ikkje grunnen. Husdyrhaldet har opphøyrt neskja og som har størst meining som sjukdomsberarar. mange stader. Landskapet gror att med buskar og tre. Rå- Vaksen flått fester seg ikkje så ofte på folk, og om han det men i jorda aukar og vertsdyr som rådyr og elg vert det flei- gjer, vert han oftast oppdaga og fjerna. Personar som har re av. Hjortebestanden har også vorte vore i kontakt med marken der flåtten mykje større dei siste åra, og flåtten har lagt sine meir enn 2000 egg, kan få tek seg opp når dei har mange store mange larvar på seg, men larvane har pattedyr å suga blod frå. Dei vaksne sjeldan sjukdomsmitte, men får dette når hoene treng store pattedyr å suge blod dei sug av mus eller fugl. Sidan dei sug frå før dei legg egg. Dei store patte- berre ein gong, vert ikkje smitten ført dyra er også ”møteplass” for hannane vidare før dei kjem på nymfestadiet. Ver og hoene. Dei går også på menneske, merksam på at fleire stader i Europa er hund, katt og det dei treffer på. Mykje det vist at om lag ein prosent av larvene open mark er gjengrodd med kratt. Nymfene er viktigast i over- har Borrelia. Dei må vera smitta av mor- føring av dei mikroorganis- Det likar flåtten. mane som gir sjukdom. dyret då dei var egg. Larvetalet er stort, og dette kan difor vere viktig. Er det fleire artar flått me lyt ha peiling på? Når på året vert me lettast angripne? - Me har i alt funne 11 artar i Noreg, mellom dei er det berre skogflåtten (Ixodes ricinus) og lundelusa (Ixodes - Flåtten er aktiv frå mars til oktober. Men flåttover- uriae) som går på menneske. Den vanlegaste flåtten er førde sjukdomar som lyme-borreliose kan verta oppdaga museflått (Ixodes trianguliceps), men den går berre på og diagnostiserte gjennom heile året, sidan sjukdomane mus og spissmus. Fuglane kan ta med seg flått over store har lang inkubasjonstid. avstander, og me kan kanskje få inn nye flåttartar, og nye Og korleis kjem flåtten seg opp på verten? flåttoverførde sjukdomar med trekkfugl. - Han held seg gjerne på bakken, men når han er klar Her i bygda er det mykje geit, som du kanskje veit. Er det noko til blodsuging, kryp han opp i vegetasjonen og set seg i ro som flåtten liker? med utstrekte frambein for å haka seg fast i eit vertsdyr. - Skogflåtten går til åtak på alle artar fugl og pattedyr Larver og nymfer kan kravla opp på stutte strå, og kan der dei finst. Dei angrip også geit, men geita liker å klatre difor gjerne koma på ei mus eller ein fugl, mens dei vaksne rundt på turre stader og held seg gjerne unna kratt der som set seg i toppen av lange strå, finn seg større dyr. Dei det er mykje flått. kravlar deretter ikring til dei finn ein høveleg stad å bita seg fast. På folk er framsida av armhola, knehasen eller Korleis utviklar flåtten seg? skrittet høvelege stader, men dei kan bite seg fast kor som - Flåtten har fire utviklingssteg: Egg, larve, nymfe og helst, til dømes under brystet, som biletet viser.

10 | Underdølen - juli 2010 HOVUDSAKER

von det beste. Gå til lege om du i løpet av nokre månader Borreliose kan gi mange symptom. Her er eit får teikn på sjukdom, og gjer han merksam på at du har typisk døme på Ery- vore i ”flått-landskap”! thema migrans: raude ringar rundt bittstaden, Me har høyrt at flått kan gje andre sjukdomar? som her var like under - Det stemmer. Skogflåtten overfører også andre sjuk- brystet. Elles kan ein mellom anna få feber, domar, til dømes skogflåttencephalitt (TBE) som er ein smerter, leddbetennel- farleg virussjukdom som det finst vaksine mot. Så er det sar og lammelsar i an- ein bakteriesjukdom som går på immunsystemet og ein dletmusklane. parasittsjukdom som vert kalla ”blodpiss” når kyr vert ramma. Er det mange i Aurland som har vorte sjuke av flått? - Det veit eg ikkje, men spør kommunelækjaren! Korleis kan ein få eit mål på flåttmengden utan å nytta seg sjølv som ”agn”? Og det gjer me. Kommunelege 1 i Aurland, Trygve Ness, seier at det er 2-3 personar innom leggekontoret kvart år, - Ein dreg eit kvitt handkle gjennom vegetasjonen. Flåt- som meiner dei er blitt bitne av flått og har fått utslett eller ten festar seg i handkleet, og så er det berre å telja opp! andre plager. Dei får antibiotika og vert bra. Han kjenner Me har gløymt å spørje kvifor flått er så farleg. berre til eitt tilfelle som er blitt beviseleg bitne av flått og Han overfører mange smittsame sjukdomar. Den vanle- har fått varig men. gaste vert kalla Lyme-borreliose og kjem av bakterien Bor- Til slutt: Nokre personar vert sjeldan eller aldri angripne av relia som det til no er funne fleire artar av, minst fire, og flått. Veit me kva dette kjem av? sjukdomssymptoma er ulike. - Observasjonen er riktig. Dette vert mykje forska på, Kva er smittekjelda? men førebels har me ikkje svaret. - Smittestoffa vert overførde frå mus eller fugl. Og du sjølv? Så sjukdomane kjem ikkje frå hjort eller menneske? - Ein sommar fjerna eg 1 vaksen, 26 nymfer og 18 larver - Nei. Hjorten ser ut til å vera immun, men kan verte frå meg sjølve. Eg trur eg må vera eit attraktivt byte. Men plaga av flåtten. Hjorten er viktig som næringskjelde for eg passar alltid på at dei ikkje får sitje lenge, og har halde dei vaksne hoene. meg sjukdomsfri! Jørgen Stenersen Kva for symptom kan smitte gje? - Dei har desse namna: Erythema migrans, nevrologisk sjukdom, acrodermatitis chronica atrophicans og artritt. Erythema migrans er den vanlegaste. Det er raude utslett som ein ring rundt bittstaden. Den vanlegaste nevrologiske lidinga er lammelsar i andletsmuskulaturen. Heldigvis går lidingane nesten alltid over, men nokon gonger kan dei Reidar Mehl er Norges frem- sitja i eit år eller så. Penicillin er effektivt. ste ekspert på flått og andre ekle kryp. Han har tatt bileta Meiner du me må springa til lege med ein gong me finn ein i artikkelen. flått på kroppen? - Nei det skal me ikkje. Ofte er det nymfene som er smit- teberarar, og dei vert ofte ikkje oppdaga. Dessutan er det slett ikkje alltid flått ber med seg sjukdom, og om den gjer det, er det ikkje alltid den gir sjukdom. Legane vil få reint Jørgen Stenersen er Under- for mykje å gjere, og det vil ha vorte eit stort overforbruk dølen sin Oslokorrespondent. av penicillin om alle flåttbitt skulle ha vorte handsama med Når han ikkje er i Oslo, kan det penicillinmedikering. Få flåtten av så snøgt som mogleg, og hende han er i Jordamorstova.

juli 2010 - Underdølen | 11 ORGANISASJONSSTOFF Bulyst ndredal bygdeutvikling søkjer om opptak i kom- U munaldepartementet sitt ”Bulyst”-program Det er arbeidsplanen til bygdeutviklinga som er sett inn i ein heilskap og utgjer innhaldet i søknaden. Det er stor konkurranse om midlane, så det vert arbeidd parallelt med andre finansieringsløysingar. Prosjektet er delt inn i to satsingar: BULYST og BESØKS- STYRING. Under Bulyst-delen finn me tiltak på alt frå Undredal som blomsterbygd til tiltak for å gjere det enk- lare å busetje seg i Undredal. Under Besøksstyringsdelen ligg tiltak for å legge til rette for at Undredal skal kunne Sånn kan livet i Undredal også vere. Foto PB. utvikle ei form for turisme som styrkjer bygda og hindrar at turismen blir ei belasting. Døme på dette er velkomst- juni. Dersom det slær til, vil me ha ressursar til å arbeide info og serviceanlegg, både ved fjorden og på Langhuso, med dette i tre år framover. og kulturløype ned dalen og i bygda. Ivar Bjarne Underdal Om me kjem med i Bulyst-programmet vert bestemt i

Aurland Songlag gjesta ungdomshuset ein iskald ja- nuarkveld sist vinter. Ungdomshuset besto prøven, og det vart ein hyggjeleg kveld med song frå både sal og sene, kaffi og åresal. Solist var Olav Elligsen, dirigent Emanuel Manolov og på trekkspel stilte Øystein Steins- land. Øystein vart så inspirert av Underdalssongen at han bestemte seg for å arrangere tonen for firstemt kor. Me gler oss til å høyre!

Gåveabonnement Eg vil gjerne at skal få eit abonnement på Underdølen. Han/ho har denne adressa: Eg som skal betale heiter: Og har denne adressa:

Eg ber om å få rekning frå og med sommar-/julenummeret 2010. Abonnementet går til eg seier det opp skriftleg.

12 | Underdølen - juli 2010 ORGANISASJONSSTOFF

Sjøbui i Undredal, del 3

Ting tek tid - i alle prosjekt må ein pårekne å møte motstand, og små problem – som kan øydeleggje alt som heiter tidsplanar og meir. So er nok tilfelle med sjøbui også. Vi har hatt ein ujamn dialog med Norsk Kulturminnefond om dei naudsynte tekniske endringane på bygget. Godkjenningar av slik karakter sit visst langt inne. Vi har og bytt snekker, då Audun Thorvaldsen har vorte student. I vinter kom han med den nye inngangsdøra, men det manglar enno nokre beslag til dørene mot sjøen. Dei kjem nok på plass så snart Audun har fått delane, og finn tid til å gjere arbeidet. Taket vert ikkje dekt med flis eller spon, som tidlegare planlagt, men får bordtak (plank frå møne til raft med overliggar) som skal settast inn med tjære for å verte tett. Etter den nye plana skal dette på plass i løpet av sommaren, og vi får hjelp av Magnus Wammen til å gjere arbeidet. Og medan vi ventar, studerer turistane bygget med stor interesse.

Torill M. Domaas

Undredal stavkyrkje 2010

Opningstider: 15. mai–15. juni og 15. august–30. september Frå kl. 10.30 til 12.30 og 13.30 til 16.30 15. juni–15. august Frå kl. 09.30 til 18.30

Prisar: Enkeltpersonar: Kr. 60,- Born under 12 år: gratis Grupper, minimum 10 personar: Kr. 45,- pr. person Turoperatørar: Pris etter avtale Skuleklassar og studentar: Kr. 400,- / kr. 500,- pr. gruppe

For grupper har vi ope heile året frå kl. 09.00 til kl. 18.00 Tinging av grupper seinast 3 dagar på førehand til [email protected] Telefon til guide i kyrkja: 95 29 76 68

Velkomne til ei historisk oppleving i ei kyrkje med mange store og små perler!

juli 2010 - Underdølen | 13 ORGANISASJONSSTOFF

Undredal Grendalag og Undredal Ungdomslag inviterer til Slåttefest i Undredal 2010 med tema frå perioden 1900 – 1950 Torsdag 22. juli Kurs på Undredal Skule i regi av Nærøyfjorden Verdsarvpark. Lær å lage treriver og vestlands-orv. Påmelding innan 15.juli Fredag 23. juli Kurset held fram i skulen. Avslutning med prøveslått og bruk av nylaga utstyr på Endre-Olai-teigen. *Undredal Visningsenter inviterer til smaksmeny med geitost og annan tradisjonsmat Kl. 16.00 *Program med tema «Ein tur til støls i gamle dagar». Folkeviser og forteljing Kl. 21.00 *Bryggjedans, variert musikk med basis i gamaldans, med Åge og Geir Åge Sogn *Open kafe, servering av grillmat Laurdag 24. juli Kl. 11.00 – 16.00 Aktiv demonstrasjon av tradisjonelle onneaktivitetar på Endre-Olai-teigen med utstilling av gamalt onneverkty og utstyr. Tids- riktige kle for både menn og kvinner vert nytta og vist fram. Tonar frå torader eller trekkspel og svingom på vollen for den som vil. Sal av matvarer, varer og tradisjonell onnemat frå boder. Lynlotteri med bordsete og matvarer som premiar. I Undredal skule vert det sal av kaker, kaffi, is og brus. Utstillingar i skulehuset, gratis inngang. Leikeapparat og aktivitetar for born i skulegarden. Kl. 17.00 Første bordsete i Ungdomshuset med forsongar og lett underhaldning Valfri meny: Rømmegraut med spekemat, flatbrød og mylse Betasuppe med kvitost og flatbrød Lynlotteri med Undredalsost som premiar Kl 18.30 Andre bordsete i Ungdomshuset med forsongar og lett underhaldning Valfri meny: Rømmegraut med spekemat, flatbrød og mylse, Betasuppe med kvitost og flatbrød Lynlotteri med Undredalsost som premiar *Undredal Visningsenter inviterer til smaksmeny med geitost og annan tradisjonsmat

Kl. 20.00 *Program med tema «Ein tur til støls i gamle dagar» folkeviser og forteljing Kl. 21.00 *Bryggjedans til musikk av dansebandet Sogns *Open kafe, servering av grillmat Sundag 25. juli Kl. 11.00 Gudsteneste i Undredal kyrkje Geitebøndene bufører frå Melhus til Langhuso Ansvarleg arrangørar: Undredal Bygdeutvikling AS og postar med * Opplev Undredal AS >>

14 | Underdølen - juli 2010 ORGANISASJONSSTOFF

Begge kveldane kan vi svinga oss i dansen på bryggja. Omtale program Det er Sogns som spelar – og dei er såååå bra! - set >> Kom til Undredal og få ei aktiv opp- av heile helga til eit besøk i Undredal straks! leving av korleis livet på garden var for For dei som vil lære meir om tradisjonelle arbeids- ”nesten 100 år” sidan. Bli med å sette hes reiskap, kan eit kurs være tingen. Påmelding kurs på tradisjonelt vis, slå med ljå eller lat un- til Magnus Wammen i Nærøyfjorden Verdsarvpark. gane hoppe og leike i tørrhøyet, før dei Kursavgift, timeplan, oppmøte / start osv… For meir blir med å lage bører eller hesjar nyslege informasjon kontakt [email protected] gras. Vi har og mange andre interessante aktivitetar for både born og vaksne. Kyrkja er open for omvisning alle dagar frå 09.30 til 18.30 utanom gusteneste og andre kyrkjelege hand- I pausane tek vi oss ein matbit, og prøver onnekost. lingar. Sjå opningstider for heile sesongen og prisar Det vert seld eit godt utval av mat og drikke. Bord på www.undredal.no og benkar er sett opp for dei som ikkje vil nyte kvila i bakken. Til tonar frå toradar eller trekkspel kan Undredal Visningnsenter – Eldhuset med utstillingar, du drøyme deg attende til barndomen, eller by opp kafe og ostebutikken «Undredal Upasteuriserte» kjærasten til dans på vollen. Vi syner og fram tidsrette open alle dagar med smaksmenyar, servering og klede og forskjellig avdanka arbeidsutstyr som har program. vore med å revolusjonera norsk landbruk. Ein natursti Meir informasjon: www.visitundredal.no kan gje ein artig konkurranse for både liten og stor. Vi har lynlotteri med Bordsete som hovedpremie, men Meir utfyllande program og prisar vert lagt ut på våre den som ikkje har heilt trua på flaksen, kan kjøpa seg heimesider www.undredal.no mett i Ungdomshuset likevel. Det vert to bordsete, Ta ein titt, og send oss ei helsing. Vi gler oss til å ta både kl. 17.00 og kl. 18.30 – og vi har to-delt meny. imot deg ! For den som vil ha litt lettare mat først, kan ta ein tur innom skulehuset og sjå på utstillingane våre, medan dei nyt kaffien i fred og ro. Ute vert det hestesko- FORTID + NOTID = FRAMTID kasting, og leikeapparata er der for dei minste.

Me gratulerer! aurdag 8. august 2009 var det ein flott bryl- L laupsfest i Undredal, for då May Britt Stegen skulle gifte seg med Bjørn Røgeberg var det hennar store ynskje at vigsla skulle skje i Undredal kyrkje, der også mor hennar vart gift. Familie og vener strøymde til, og brura ståla å kapp med sola. Kollegar stilte over- raskande opp utanfor kyrkja, og dei nygifte fekk seg ein god latter då vigsla var over. Kollegaene stilte nemleg opp utanfor kyrkja med kvar sin bokstav på magen som til saman utgjorde namnet på May Britt sin arbeidsplass: ”HOVGÅRD 2. etg.” Sidan Underdølen er seint ute med bildet, får me vere ekstra tidleg ute med denne helsinga: Gratulerer med eitt års bryllupsdag, May Britt og Bjørn! TMD

juli 2010 - Underdølen | 15 ORGANISASJONSSTOFF

”Ungdomsprosjektet”...

Er eit nytt ord for ein aktivitet som starta med stirydding for nesten ti år sidan. Då som no vart ungdomane betalte for å gjere ein jobb for bygda gjennom Grendalaget. I dei siste åra har prosjektet vorte utvida til fleire område og felt, mest for å fylle dei behova som dei unge ikkje fekk stetta på anna hald. Vi kan nemne: vikling. • Vidareføring av stiprosjektet Det moderne samfunnet stiller stadig nye og høgare krav • Guideaspirant i kyrkja, frå 2008 til dei unge – også når dei skal ut i arbeidslivet. Ein søkjar • “Coaching”, som inkluderer intervjutrening, personleg som har gode skuleresultat og yrkeserfaring før fylte tjue presentasjon med CV, oppgåveløysing i skulesaman- år, kjem ofte lang fram i køa. Dess meir du kan, dess betre hang, arbeidstrening o.l., frå 2009 tilbod får du. Det er her vi i Grendalaget prøver å hjelpe • Guideaspirant i bygda, med deltaking i utarbeiding av til. Det finns mykje og allsidig kompetanse i Undredal, frå tekst og presentasjon, frå 2010 gode tradisjonsberarar til tekniske hovud, som vi kan kople • Arbeidstilbod som parkrøktar med m.a. kurs i bruk saman med dei som vil lære. Det handlar om å ville noko, og vedlikehald av enkelt motorisert utstyr og verktøy, og å stille opp for kvarandre. frå 2010 Å velje yrke er ikkje lett, med alle dei utallige utdannin- gane det vert rekla- mert for i media – og at alt skal vera så spanande! Fleire og fleire bedriftseigarar opplever i dag stor mangel på praktisk arbeidskraft, då det i mange år ikkje har vore fint nok å berre bruke hendene. Vi gjev eit tilbod til ungdomane slik at dei kan prøve seg i ymse yrke og opp- gåver. Kanskje finn dei ut at fingrane grip naturleg rundt Per Rune, Torbjørn, Tore og Simon steller utstyret før dei set i gang. Foto: TMD verkty og utstyr dei aldri har prøvd før, eller at det å formidle in- For å utdjupe dette, må vi sjå på heilskapen i det å vekse formasjon i kyrkja eller bygda, gjev inspirasjon til meir opp i eit lite lokalsamfunn med internasjonale verdiar og skulegang. I det minste får dei ein lærdom dei kan ha bruk krav. Dei mange flotte naturopplevingane som både lokale for, eller ein ide om kva lei dei skal leite yrke i. og tilreisande kan ha glede av her i bygda, krev tilrettelegging. Rydding av stiane og gamlevegen, merking av lokale Å være stolt av heimstaden sin og føle eigarskap til byg- område og presentasjon av dei, er i stadig forbetring og da, er grunnleggjande verdiar som ikkje kjem av seg sjølv. utvikling. Det har med korleis vi vil presentere oss, og kva Dei unge si deltaking i felles oppgåver og vilje til å lære, deltaking og eigarskap vi har til området. Med profesjonell kan gje positive augneblinkar og gode minne for livet. Den hjelp av m.a. James Carter som held kurs for 14 under- dagen vi ser at borna våre veit og kan meir enn oss, då har døler hausten 09, og økonomisk støtte frå Nærøyfjorden vi gjort ein god jobb! verdsarvpark, vart deltakarane medvitne om ”sjølvsagte” Torill M. Domaas verdiar og mogeleg deltaking i ny og gamal nærings-ut-

16 | Underdølen - juli 2010 ORGANISASJONSSTOFF ANNONSAR

EIN TRYGG FERIE ER EIN GOD FERIE

Gode forsikrings- og kortprodukt gir eit godt utgangspunkt for ein trygg ferie

Sommarferien nærmar seg og det kriblar i magen med tanke på sol, sommar og late dagar saman med familie og venner Ingenting ladar batteria betre enn ein god ferie- og ingenting er vel meir skuffande enn at ferien vert øydelagt eller ikkje når opp til forventningane

Kom innom Aurland Sparebank før du pakkar kofferten, så får du kort og forsikring i orden før feriestart

Telefon 57632600 www.aurlandsparebank.no E-post: [email protected]

juli 2010 - Underdølen | 17 KULTUR

Ord på bokstaven S – framhald frå desembernummeret 2009 Av Roald Underdal

Sjossa: kvinne som er uvøren, som slurvar eller sløser Sjùga: dette er eit lydmålande ord som gir att den lyden ein høyrer, serleg dersom ein seier det sakte: s-s-s-j-u-g-a, og brukast om sus eller brus frå skog eller fossefall Sjølòg: sjøoverflata Sjømaol: høgdestand på sjøen Skammedl: låg krakk Skank: lår, lårbein Skant: tilmålt arbeid som skal utførast på ei viss tid Skaok: draget på kjerrer eller sledar, fleirtal: skjeker Skaolda: ein fjerna busta på griseslaktet ved å slå over kokheitt vatn, og så skrape med kniv. Også brukt når nokon får større brannskade av kokande vatn. Skaora: den ”gata” som blir etter ein slåttekar Skarve: ring, dårleg Skat: kvist eller greiner etter hogst Skav: barkstrimler av lauvtre, nytta til dyrefôr Skeivla: gå skeivt og ustøtt Skinnveingja: flaggermus. Hjå oss er det fleire artar, den nordiske er vanlegast Skipla: uroa Skirt: klårt og reint Skirva: området under (bak) brystbeinsspissen. Ei av tantene mine hermde etter ei gamal kone som sa: ”Eg ha so ilt undè skirvao i dag”. Eg meiner å hugse at vi kalla dette området for ”magamunn” ? Skjefta: setje skaft på reiskap Skjelta: 1) panna, kraniet 2) skjelving Skjerpa: 1) kvesse reiskap 2) rista vanleg brød eller flatbrød Skjevling: trestokk utan bark Skolt: panne, hovudskalle Skratla: le høgt Skrøkkja: krympa, ta av i vekt eller omfang. Også brukt om treverk Skylp: reiskap til treskjering Skýming: skumring

Erfaringar SMinne kan ikkje arvast, berre tingen dei er knytte til. Smak kan diskuterast, og berre få vil lytte til. Tvil kan ikkje pantast, verdilaust å bytte til. Fakta kan alltid lærast, ein sjeldan gong opplevast.

Torill M. Domaas

18 | Underdølen - juli 2010 KULTUR KYRKJA

Stavkyrkjedikt Stillheter, Undredal stavkirke tavkyrkjene våre gjer inntrykk på oss. Dei gamle, S særprega byggverka inspirerer . Ein som har lete seg Spor i de vestre hjørnestavene inspirere er forfattaren Jo Eggen. Han har nett gitt ut ei gaper opp enda en vegg samling med eitt dikt til kvar av dei 28 (?) stavkyrkjene et enda mindre rom våre. men er stillheten mindre? Korleis oppsto ideen? En rødbrun firkant - Eg var i eit bibliotek og såg nokre bøker om stavkyr- som det ikke helt modne kjene. ”Der skulle eg ha vore”, tenkte eg, og slik bestemte eg meg for å reise omkring og sjå på stavkyrkjene og skrive røde stikkelsbæret dikt om dei. som hang ut over veien Dei norske stavkyrkjene er nokså forskjellige. Har det påvirka Stillheten er den samme dikta dine? og flere: villbringebær, - Ja, på same måte som kyrkjene er forskjellige, har også epler, hasselkratt, rognebær dikta vorte det. Urneskyrkja er særmerkt med all dyreorna- mentikken og fordi den ligg så fredeleg til. Undredalskyrkja Geitemjølk i den ene enden ligg ut mot ein veg med vanlege hus like ved. Den har og og Paris i den andre fine motiv, mellom anna den vesle utskjeringa av ein mann og vannet imellom med øks midt på sørveggen. Me ser alle forskjellige ting. Eg fell til ro ved detaljar, og gjerne ved noko som overraskar vannet i vannet meg. Diktet om undredalskykja består av fleire korte delar, Det var ikke noe bestemt og det går ikkje på rim. Det kan sjåast på som eit dikt med fleire delar eller som fleire dikt. det var å puste i stillheten som hadde stort nok rom Kva var det som inspirerte deg ved kyrkja vår? - Det var stillheita. Det var og bygda. Det var triveleg Inn i å lese å vere der. Undredal var ein mangfoldig stad med mange inn i å få vite vekstar. Eg gjekk mykje omkring der, såg på fine, gamle inn i fjorden hus og tun og spiste mat med geitost på kafeen. Det virka glir noe ikke noe som eit sjølvstendig samfunn. Så fekk eg vite mykje av guidane. Eg fekk vere åleine i kyrkja ei stund. Det var dei Jo Eggen som føreslo at eg kunne sitte der inne mens dei venta på ein båt med turistar som hadde bestilt omvising. Eg likte den raudbrune fargen inni kyrkja. Hadde sett bilete og lese Julekonsert den fine boka ”Undredal – kyrkja og bygda”. Men same kor mykje ein har lese og sett bilete, så er det annleis å vere der. Veit du om andre som har skrive dikt om stavkyrkjene? - Eg kjenner til at Rolf Jacobsen og Paal-Helge Haugen har skrive om stavkyrkjene som fenomen, og i Polen er det ei stavkyrkje som ein gong vart flytta frå Norge. Det er mange i Polen som har skrive dikt til den. Men elles veit eg ikkje om noko. AKM

Geoatlas Nina Marie Hylland er adjunkt ved Aurland barne- og ung- domsskule. Som ledd i ei vidareutdanning har ho skrive ein nettartikkel om Undredal kyrkje. Ho har og lagt ut eit undervisningsopplegg for 10. klasse. Ta ein titt: Gå inn på Oppunder jul fekk kyrkja vitjing av felespelaren Synnøve Bjørs- www.geoatlas, ”For deg som vil sjå”, fyll ut fylke og kommune vik, organisten Sigbjørn Apeland og songarane Solbjørg Tveiten og finn artikkelen ”Ei perle i Undredal”. og Lena Skjerdal. Kyrkjelydskontoret hadde sett opp to konser- I Nina sin artikkel finn vi lenker til andre artiklar om Undre- tar same kvelden, men det hadde nok greidd seg med ein, for dal kyrkje: www.naroyfjorden.no, www.stavkirke.org, www. oppmøtet sin del. Dei song og spelte så vakkert, og dei var gode undredal.no og www.visitundredal.no formidlarar. Mellom konsertane serverte kyrkja varm kakao under stjernehimmelen.Tekst og foto: AKM

juli 2010 - Underdølen | 19 ANNONSAR Undredal Visningsenter - Eldhuset Utstillingar – Kafe – Ostebutikk – Resepsjon - Bar Visningsprodukt SLÅTTEFEST Program, smaksmenyar, film og utstillingar Program på bryggja under Slåttefesten Heile programmet for Slåttefesten finn du annan stad i Servering bladet Alt frå smårettar til lunsj og 3-rettars selskapsmeny Fredag 23. juli Ostebutikk Undredal Visningsenter inviterar til smaksmenyar med Stort utval av norske og importerte upasteuriserte ostar geitost og annan tradisjonsmat Resepsjon Kl.16.00 Program med tema «Ein tur til støls i gamle dagar» folkeviser og forteljing For overnatting Kl. 21.00 Bryggjedans, variert musikk med basis i gamal- Selskapslokale dans med Åge og Geir Åge So Me kan ta imot selskap, familietreff, blåturar og andre Open kafe; Servering av grillmat m.m. firmafestar på dag- og kveldstid, inntil 50 pers. inne og 90 personar ute. Me kan òg tilby musikk og underhaldning. Laurdag 24. juli Kl.20.00 Program med tema «Ein tur til støls i gamle SOMMARPROGRAM dagar» Folkeviser og forteljing Laurdag 3. juli Kl.21.00 Bryggjedans til musikk av dansebandet Sogns «FORSMAKEN» Ein storslegen midtsommarfest som Open kafe, servering av grillmat m.m. forsmak på Nynorske Litteraturdagar og Smak Sakte beg- Kveldssamkome i Eldhuset i tilknyting til korseminar ge er festivalar som går av stabelen i oktober-november. Fredag 13. og laurdag 14. August: Konsert med Vakyrien Allstars, stand Up, litteratur, krydra med lokal mat Trubadurkveld og allsong Bryggedans til musikk av Kvarts (gamaldans) og Twang Gang (rockabilly) Meir og oppdatert informasjon på våre nettsider: Fredag 9. juli www.visitundredal.no Trubadurkveld i Eldhuset. Møteplass for fastbuande, ut- Ta kontakt for tilbod: tlf.: 951 37 403 flytte bygdafolk og andre gjester epost: [email protected] Velkomen til Undredal! Opplev Undredal as

Sangseminar fredag 13. og lørdag 14. august. Det blir også en konsert, som vil bli nærmere kunngjort med oppslag. Underdøler Hagebykoret skal igjen ha sangseminar i ungdomshuset i alle aldre er velkommen til å delta. med sin dirigent Bengt-Ole Norström. De tilreisende Kontakt Ellen Holm Stenersen 909 46 934 eller e-post: kommer om kvelden torsdag 12. august og drar om mor- [email protected] genen søndag 15. august. Seminaret vil hovedsakelig foregå

20 | Underdølen - juli 2010 ANNONSAR

Tjuefem tomme hus (lesarinnlegg) et slår meg at rundt 25 hus står tomme i Undredal, D og mange av disse blir brukt til feriehus. Undredal består av 85 innbyggere og et 40-talls feriebesøkere, likevel: når man er kun 85 faste her, så klarer de 85 å lage god stemning vinter, vår, sommer og høst. Disse stundene gir grobunn for utvikling av sosiale innbygger-tradisjoner, som gir en spesiell egenskap i Undredal, en egenskap som blir merket fort av tu- rister som kommer hit. I Undredal genereres nettopp denne positive atmosfæren ved at det bor faste innbyggere her, og at de blir her Mange hus, tett i tett, nokre av dei tomme. Foto PB. hele året. Det er hygge- Tross alt er mange unge i dag i storbyer uten en sunn livs- lig at ferie-underdølin- stil hvor de kan jobbe fysisk med kroppen og bidra med ger kommer innom på å hjelpe sine eldre slektninger. Mange av aktivitetene i snar-visitt, men det leg- byen er syntetiske, slik som byen selv er det; trening klok- ger dessverre ingenting ken 17.00 på torsdag, tilbake fra jobb kl. da, inn på jobb i tradisjons-kassen, som klokken da og da....Den rutinen er nettopp hva som får ellers er vedlikeholdt av ferieunderdølinger til å komme til Undredal for å hente litt ungdomslaget, butik- pusterom. Jeg har et spørsmål til dere ferie-underdølinger: ken, kirken og osten. Hvorfor flytter dereikke aktivitetene deres og barnebarna Nå ser jeg ut som en viktig-per på bildet, Kanskje ferie-under- deres hit, når dere er så glade i dette stedet? Vi har ikke noe men det er heldigvis et utstillingsbilde for dølinger skal vurdere å imot å gå opp til 260 innbyggere, slik som på 1800-tallet! en genser til importgarn (besøk gjerne sende hit barnebarna Undredal er full av kreativ steming, osten kommer herfra, den, dere strikkere, www.detmjuke.no ) sine i alle sesongene musikk og stemning, og masse god innsatsvilje, og den så ikke ta meg alvorlig basert på det, men ta teksten alvorlig! og gi dem litt tradisjon har sikkert plass til noen fler! borte fra bykaoset? Sergio Manzetti, akklimatisert Underdøling.

Hei! Det er me som leverer varene til Undredal Stølsysteri! Frå februar til oktober får dei fersk, rå mjølk frå oss og dei 216 venninnene våre, kvar dag. Mjølka lagar dei Kvit og Brun Undredal av. Du får tak i osten på Underdalsbui og ein masse andre plassar. www.undredalsost.no / Kjøp og bestill

juli 2010 - Underdølen | 21 ANNONSAR

www.kajakk.com [email protected] - kajakk til folket - Mobil: 913 26 628

Guida turar, kurs og utleige av kajakk på stranda i Flåm, vi gjev 10 % rabatt til alle som bur i Undredal.

Tilbodet gjeld både fastbuande og besøkande, for å få rabatten må du vise fram eit eksemplar av Underdølen med denne annonsa eller anna bevis på at du bur i bygda. Bestill på telefon eller e-post. Vi tek diverre ikkje kontantar, betaling med VISA og Mastercard

22 | Underdølen - juli 2010 ANNONSAR

Borlaug båtskyss Grasrotandelen Båtskyss frå Gamlebryggja i Undredal Grasrotandelen er ei ordning som gjer det mogleg for spelarar hjå Norsk Tipping å gje sin del på fem pro- Turar til Horten, Nedbergo, Stigen og andre stader sent av innsatsbeløpet direkte til ein lokal organisasjon. etter førespurnad. Grasrotandelen gjeld for alle spela til Norsk Tipping, Pris etter avtale bortsett frå Flax og Extra. Spelaren må ha Norsk Tip- Mobil Marius 480 76 313 ping sitt Spelarkort for å delta. Mobil Stein Ove 413 30 973 Dei som har lyst å gje si støtte til Undredal Ungdomslag kan gjere det. Dei vil få rettleiing hjå Leif Inge eller hjå ein annan kommisjonær hjå Norsk Tipping. Helsing Styret i Undredal Ungdomslag

Borlaug vedsal i Undredal Leige Ungdomshuset? Norsk ved! Bjørk 60 l sekker kr. 65,- Kveikjeved 60 l sekker kr 30,- DU RINGER OG ME BRINGER!! Marius mob. 480 76 313 Stein Ove mob. 413 30 973

Då tek du kontakt med leiaren i husnemndi, Edvin Flåm på tlf 5763 1723 eller mobil 952 78 225. Han kan gje deg opplysningar om prisar og anna.

Bandtvang Frå 1. april til 20. august er det bandtvang for hundar. Brot på dette kan føre til ei bot. Hundelova sin § 28 gjev grunnlag for bøtlegging inntil kr. 5.000,-. Ved å alltid plukke opp avføring etter hunden kan du unngå ”naboens sin vreide” og tilgjeving for at kameraten din spring laus av og til, men hugs at det er fleire gode grunnar til bandtvangen. Har du ingen ”besjeposar” kan du hente ein frå rullen på Turistsøppelkassa ved parken. Takk for at du er med å halde bygda rein! Undredal Grendalag

juli 2010 - Underdølen | 23 Returadresse: Undredal Grendalag B 5746 Undredal Aktivitetskalender sommar og haust 2010 ”Forsmaken”, arrangert av Nynorske Litteraturdagar og Smak Sakte 3. juli 16.00 og Bygda/brygga Konsert med Valkyrien Allstars utover Stand Up Bryggedans med Kvarts og Twang Gang, sjå annonse 9. juli Eldhuset Trubadurkveld, sjå annonse Slåttefest, arrangert av Undredal Bygdeutvikling AS og Opplev Undredal AS 22. juli Skulehuset Kurs: Lær å lage treriver og vestlandsorv 23. juli Kurset held fram. Avslutting med prøveslått og bruk av nylaga utstyr på Endre-Olaiteigen 23. juli 16.00 Undredal ”Ein tur til støls i gamle dagar”, folkeviser og forteljing 21.00 Visningssenter Bryggjedans med Åge og Geir Åge Sogn 24. juli 11.00 til 16.00 Endre-Olaiteigen Demonstrasjon av tradisjonelle slåtteaktivitetar. Sal av mat, lynlotteri. Skulehuset Sal av kaffi, kaker, is og brus, utstilling 17.00 Ungdomshuset Første og andre bordsete, underhaldning, 18.30 Ungdomshuset rømmegraut, betasuppe, lynlotteri 20.00 Undredal Visningssenter ”Ein tur til støls i gamle dagar”, folkeviser og forteljing 21.00 Bryggjedans til musikk av dansebandet Sogns 25. juli 11.00 Kyrkja Gudsteneste 13.-14. august Morgon til Ungdomshuset Songseminar med Hagebykoret, Oslo og dirigent Bengt-Ole kveld Nordstrøm. Alle velkomne, sjå annonse 13. august Eldhuset Trubadurkveld i tilknyting til korseminaret 15. august 11.00 Kyrkja Gudsteneste 28. august 14.00 Kyrkja Vigsel 3. oktober 11.00 Kyrkja Hausttakkefest, konfirmantpresentasjon 31. oktober 13.00 Kyrkja Gudsteneste, me minnest dei som er gått bort siste år 5. desember 16.00 Kyrkja Lysmesse 24. desember 23.00 Kyrkja Julenatt NB: Ta alle tidspunkt med ei klype salt.

24 | Underdølen - juli 2010