HATIRA
II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e HATIRA Elli Yllk Hatralarm
Süleyman Tevfik (Özzorluoğlu)
Hazrlayanlar: Tahsin Yldrm - Şaban Özdemir
Bu PDF dokümanı, kitabın bir kısmını içermektedir. DBY okurları için özel olarak oluşturulmuştur. © DÜN BUGÜN YARIN YAYINLARI, 2011 İçindekiler
DBY: 5 Hatra: 5
Isbn: 978-605-61331-8-3 Sertifika No: 18188 )
lu) • Süleyman Tevfik ...... 13 ğ İstanbul, Ocak 2011 • Önsöz ...... 15
m Hazrlayanlar:
ralar SULTAN ABDÜLAZİZ VE SULTAN MURAD DÖNEMİ
( Tahsin Yldrm Şaban Özdemir • Ne İçin Sürgün Edildim? • Abdülaziz’in Hal’i Nasl Oldu?
k Hat • Kanûn- Esâsî ve Abdülhamid ...... 19 ll Editör:
Elli Y Ersan Güngör SULTAN ABDÜLHAMİDLİ GÜNLER rutiyet’ten Cumhuriyet’e y Yayn Yönetmeni: • Meşrutiyet Suya Düştü • “Ali Suavi Vakas” Nasl Oldu? Süleyman Tevfik (Özzorluo ğ İrfan Güngörür • Abdülhamid Tedbir Ald ...... 25 II. Me ş • Sürgün Edileceğimizi Anlamştk • İzzeddin Vapuru’na Sayfa Düzeni: Bindirilip Yola Çkarldk ...... 29 DBY • Halep’e Gelmiş ve Güzel Bir Eve Yerleşmiştik • Muharrirliğe Nasl Başladm? ...... 33 Kapak Tasarm: • Sürgünden Döndükten Sonra Saadet Gazetesine Muharrir Sercan Arslan Oldum • Mürüvvet Gazetesini Nasl Çkardm? ...... 37 • Serhafiye’nin Halep’teki Hayat • Bir Kutlama Telyazs Bask/Cilt: • Gazete Nasl Çkyordu? ...... 40 Şenyldz Yay. Matbaaclk Ltd. Şti. Gümüşsuyu Cad. No: 3, K: 2 Topkap/İstanbul • “Cinayet” Kelimesi Arap Harfleri İle Bir Nokta Eksilince Tel: 0212 483 47 92 (Sertifika No: 11964) “Cenabet” Şeklinde Çkmşt • Bir Nokta İçin Tam Bir Hafta Sorguya Çekildim! ...... 44 • Abdülhamid’in İşine Gelmeyen Bir Makale Sansürün Gözünden Kaçarsa Ne Olur? ...... 48 • Surre Alay Yaplyordu • On Gündür Yldz’da Mahpustum DÜN BUGÜN YARIN YAYINLARI Ticarethane Sokak Tevfikkuşoğlu İşhan No: 11/36 • Kaçacaktm! ...... 51 Sultanahmet - Fatih / İstanbul / Türkiye • Fesimi, Ceketimin İçine Soktum, Dş Kapdan Çktm, Tel. - Faks: +90 212 526 98 06 Yldz’dan Kaçmştm! ...... 54 www.dby.com.tr • [email protected]
5 • Viyana’dan İstanbul’a Döndüm • Matbaaya Geldikten İki • Abdülhamid’in Huzuruna Girmiş; Nişan, Rütbe ve Bir Zarf Saat Sonra Saraya Çağrldm ...... 58 Para Almştm...... 125 • Abdülhamid’in Roman Merak • Geceleri Saat Üçten • Abdülhamid’in Osmanl Bankas Direktörü’ne Verdiği Bir Sabaha Kadar Nasl Roman Dinlerdi?...... 62 Ders • Mihran’n Çok Çirkin Bir Hakszlğ Beni Sabah’tan • Hazine-i Hassa Memuru Olmuştum • Halep’e Gittim ve Bir Ayrd ...... 128 Sene Sonra Yine Döndüm ...... 66 • Yeni Yazdğm Bir Kitaptan Bin Lira Kazandm • Türkçe ve • Arzuhalcilik Yaptm; Fakat “Gitmezsen Vazifene Zorla Arapça Bir Gazete İmtiyaz Aldm ...... 132 Götüreceğiz” Dediler! ...... 70 • Arapça Gazete Satlmyordu • Benim İçin Verilen Bir Jurnal • Kardeşim Halep’teydi, Ben de İstanbul’a Gelip Karşlkl Üzerine Saraya Çağrldm ...... 136 Ticarete Başladk ...... 74 • Bir Buçuk Senelik Memuriyetten Sonra Yeniden Tarik • Sabah Gazetesinin Başmuharriri Olmuş, Yeni Bir Yazc Gazetesi Baş Muharriri Olmuştum ...... 142 Heyeti Kurmuştum ...... 76 • Tarik Gazetesi Kapanmş, Sahibi de Ölmüştü ...... 146 • Bir Senede Yazlamayan İlmihal • 1560 Altn Hakk- Huzur 1897 TÜRK-YUNAN HARBİ Verilmiş, Fakat İlmihal Bir Türlü Hazrlanamamşt ...... 149 • Teselya’da Harp Olacakt, Oraya Muhabir Olarak Gitmeye • Hafiyelik Almş Yürümüştü • Encümen-i Teftiş ve Muayene Te şebbüs Ettim ...... 83 Ne İş Görürdü?...... 152 • Kâmil Bey Bana Askerî Hareketleri Sarayn Takip Edebilmesi • Baba Tahir Kurduğu Yeni Bir Gazete İdarehanesi ile İçin Bir Şifre Verdi, Bununla Saray Haberdar Edecektim ...... 87 Herkesin Gözünü Boyuyordu ...... 156 • İstanbul’dan Ayrlp Selânik’e Geldim • Memduh Paşa ile • Jurnalci Baş Fehim Paşa’nn Marifetleri • Sorguya Çekilen Alasonya’ya Gidiyordum ...... 89 Gazeteciler • Verilen Jurnaller ...... 159 • Nihayet Tesalya İlerleme Ordusu Karargâh Olan Alasonya’ya • Hafiye Baş Fehim, Fuad Paşa’y Jurnal Etmek İçin Frsat Vardm ...... 94 Kolluyordu, Nihayet...... 164 • Harp İlan Olunmuş, Savaş Başlamşt, Top Seslerini • Avnullah Bey’in Saatlerce Süren Müdafaas O Kadar Heyecanla Dinliyordum ...... 98 Heyecanl Olmuştu ki Herkes Ağlamşt ...... 166 • Ylantepe’de Harp Başlamşt • Savaş Yakndan Görmek • Abdülhamid Bursa’ya Gitmeme İzin Vermemiş; Su Getirtip İçin Hatlara Gittim...... 101 Burada Banyo Yapmam İrade Etmişti! ...... 170 • Harp Sahnesinde Yaralanmştm • Ordumuz Düşman • Zaptiye Nezareti’nden Gece Yars Bizi Araba ile Yldz’a İnhizama Uğratyordu ...... 105 Götürdüler ...... 171 • Milona’nn Zaptn Telgrafla Gazeteye Bildirdim, Telgraf • Tam Otuz Dört Gün Yldz Saray’nda Mahpus Kaldm, Otuz Önce Yldz’a Gitmişti! ...... 109 Beşinci Gün...... 177 • Tehlikeyi Söylediğim Celâl Paşa: “Ben Kumandanm, • Evime Döndükten Sonra Tekrar Saraydan Çağrdlar, Acaba Çekilemem” dedi ve Bir Gülleyle Şehit Düştü ...... 113 Pişman m Olmuşlard? ...... 182 • Hamdi Paşa Bana Bir Altn Saat Hediye Etti, • Yenişehir’i • Aleyhimde Mabeyn’e Verilen Jurnallerin Ard Aras Bir Aldktan Sonra ...... 117 Türlü Kesilmiyordu ...... 185 • Abdülhamid Rusya’nn Müdahalesinin Nasl Önüne • Osmanl Saraynn Şeyhine 1 Kuruş Verip Çiğ Patlcan Geçmişti? • Gazetenin Tiraj 50 Bine Çkmşt ...... 121 Yedirirdim ...... 188
6 7 • Besmeleyi Bile Doğru Okuyamayan Bir Hocay Meclis-i • Bosna Hersek Hadisesi Üzerine Feslere Boykot • Bulgar Maarif Başmuallim Yapyordu ...... 194 İstiklâli ...... 266 • Nâzr, Arabacsnn Kardeşini Muallim Yapmamamza • Meşrutiyet’i Alanlar Halka Çok Minnet Yüklemeye Kzmşt...... 195 Başlamşlard ...... 270 • İşe Yarar Bir Haber Alrm Ümidi ile Polis Müdürünün • Sultanahmet Meydan’nda İttihat ve Terakki Büyük Bir Yanna Her Gün Gidiyordum ...... 198 Miting Yaptrd ...... 278 • Abdülhamid Bana Hafiyelik Teklif Etti, Ben de Kabul Ettim ..202 • Kâmil Paşa İstifa Etmiş, Hüseyin Hilmi Paşa Sadrazam • Serhafiye de Abdülhamid’e Kzmş ve Paris’e Gidip Olmuştu...... 283 Jöntürklere İltihak Etmişti ...... 206 • Hrka-i Şerif Alay Nasl Olurdu? • Abdülhamid Yldz’dan 31 MART VAKASI Nasl Çkard? ...... 209 • 31 Mart Vakas Nasl Çkt? • Askeri Kimler İdare Ediyordu? 289 • Abdülhamid’i Tanmayan İbrahim Paşa Hatice Sultan’n • Volkan Gazetesinde Yobazlarn İsteği Bir Ultimatom Gibi Evleneceğini Padişaha Nasl Söylemiş? ...... 212 Madde Madde Yazlyd ...... 294 • Matbuat Müdürünün Sonu Ne Oldu? • Abdülhamid’in Son • Mahmud Muhtar Paşa, Askerlerinin Asilerle Birleşmesine Senesi ...... 216 Tahammül Edemeyerek Ateş Emri Vermişti ...... 296 • “İttihat ve Terakki” Faaliyete Başlamş; Şemsi Paşa, • Asi Asker, Mektepli Zabitlere Düşmand • Üç Gün İçinde Manastr’da Öldürülmüştü ...... 221 Yüzlercesini Öldürdüler ...... 300 • Abdülhamid Paşalarna Danştktan Sonra Nihayet • Bütün Gazete İdarehaneleri Tahrip Edildi • Vaka Nasl Meşrutiyet’i İlan Etmişti ...... 224 Hazrland ve Nasl İdare Edildi? ...... 305 • Meşrutiyet Nasl İlân Edildi? • Halk İlk Tebliği Heyecanla • 31 Mart Vakas Ne Maksatla Çkarlmşt? • Hareket Ordusu Okumuştu ...... 228 İş Başnda ...... 309 • 25 Temmuz Günü Bütün Gazeteler Sansüre Gitmediği İçin • Selânik’ten Yola Çkan Hareket Ordusu, Çatalca Serbest Yazlarla Doluydu ...... 231 İstihkâmlarn Padişah Kuvvetlerinden Almşt ...... 313 • Halk Nümayişler Yapyor, Fakat İstibdat Yine • Hareket Ordusu İstanbul’a Nasl Girdi? • Mahmud Şevket Kmldamyordu ...... 235 Paşa Örfî İdare İlan Etti ...... 320 • Nümayiş Yapan Halk, Zaptiye Nâzrn Yakalayp Bir Çöp • Mebusan ve Âyân Müşterek Toplandklar Bir Celsede Arabasna Bindirdi! ...... 240 Abdülhamid’in Hal’ine Karar Vermişti ...... 324 • Abdülhamid, Meşrutiyet’i Yavaş Yavaş Geri Almak Hülyasna • Divan- Harpler Bir Ay Çalşarak Suçlular Ayrd ve İstibdat Düşmüştü ...... 243 Enkazlar Sürgüne Gönderildi ...... 327 • Abdülhamid Resmini Baş Aşağ Bast Diye “Matbaa-i • Volkanc Derviş Vahdetî ve Arkadaşlar Asld • Servet-i Âmire”yi Kapatmşt! ...... 248 Fünûn ve Fecr-i Âtî ...... 330 • Meşrutiyet’in İlân’ndan Sonra On Gün İçinde Elli Tane • Çrağan Saray Nasl Parlamento Oldu? ...... 340 Gazete Çkarlmşt...... 252 • Adl ü İhsan Kabinesi • Fkralarda İhtilâf ...... 343 • İstibdat Ricâli Birer Birer Toplanp Büyükada’da Nezaret • 10 Temmuz Günü Çkan Yangn, Fatih, Koska, Laleli, Altna Alnmşlard ...... 258 Yenikap, Aksaray Semtlerini Nasl Yakmşt? ...... 348 • İstibdat Devrini Lüzumsuz ve Faidesiz Memuriyetleri • Kudüs Mutasarrflğna Tayin Edilmişken Matbuat İlletim Kaldrlyor ve Tasfiye Ediliyordu ...... 263 Yine Tuttu ve İstifam Verdim ...... 354
8 9 TRABLUSGARP SAVAŞI • Trablusgarp Seferi ve Balkan Felaketi Esnasnda Matbuatta • Trablusgarp Hadisesi Nasl Çkt? • Ciyoletti Bizi Nasl Çalşan Tannmş Muharrirler Kimlerdi? ...... 420 Aldatmşt? ...... 357 • Enver Bey, Bir Günde, Kaymakamlktan Paşalğa Terfi • İtalyan Hükümeti 4 Ekim’de Trablus’u İlhak Ettiğini Bir Ederek Nasl Harbiye Nâzr Oldu? ...... 428 Beyannamede Neşretmişti ...... 361 • Eski İsveç Sefiri Şerif Paşa’ya İttihat ve Terakki Paris’te • İtalyanlar Çanakkale’yi Zorlamşlar, Aleyhimizde İsyanlar Suikast m Tertip Ettirdi? ...... 433 Çkartmşlard… ...... 365 • Said Paşa, Mebusan Meclisi’ni Dağtmak İstemiş ve Âyânn I. DÜNYA HARBİ Tasvibiyle Bunu Yapmşt ...... 369 • Enver Paşa’nn Bir Tebliği ...... 439 • Türk Matbuatnda Büyük Ziya ...... 373 • Mahmud Şevket Paşa’nn Katlinden Sonra Yüzlerce Kişi Bahricedit Vapuruyla Sinop’a Nefyedildi ...... 446 • Nihayet Meclisin Açlmasna Dair İrade Çkt ve Meclis Uzun BALKAN HARBİ Bir Nutukla Açld ...... 452 • Müfrit İttihatçlar Babâli’ye Gelerek Kapda “Harp İsteriz” • Bosna’da Patlayan Tabanca Bütün Dünyay Birbirine Diye Bağryorlard ...... 379 Katmaya Kâfi Gelmişti ...... 459 • Balkan Felaketinden Evvel Bile Osmanl Ordusu Mütemadî • Umumî Harp Başlamadan Biraz Evvel Almanya, Osmanl İsyanlar Yüzünden Sarslmşt ...... 382 İmparatorluğuyla Bir İttifak Yapmşt ...... 463 • Osmanl Ordusu İçindeki Politikaclarla Gittikçe Karşyor ve • Osmanl İmparatorluğu Alman Harp Levazm Gelinceye Kuvvetten Düşüyordu ...... 387 Kadar Harbe Girmemişti ...... 467 • Balkan Felaketi • Osmanl Ordusu, Çatalca’da Dayanmş ve • Enver Paşa’nn Gizli Bir Emriyle Rus Donanmas Topa Bulgarlar İstanbul’a Girememişlerdi ...... 389 Tutulmuş ve Harbe Sürüklenmiştik ...... 473 • Abdülhamid Selânik’te Esir Düşmesin Diye Alman Sefaretinin • Donanmann Rus Limanlarn Bombardmanndan Sonra Yat ile İstanbul’a Getirildi ...... 395 Fransa ve İngiltere de Bize İlân- Harp Etmişti ...... 475 • Enver ve Talat Beylerin de İçinde Bulunduklar Bir Kalabalk, • Harbe Başlar Başlamaz, Dörder Sahife Çkan Gazeteler Babâli’yi Basarak Nâzm Paşa’y Nasl Öldürdü? ...... 397 İkişer Sahife Olarak Çkmaya Başlad ...... 479 • Yanya, Edirne, Selânik, İşkodra Birbiri Ardndan Sükût • Birtakm Açkgözler, Sağlamlar Çürük Çkartmak İçin Edince Mütareke Yapld ...... 400 Uğraşp Para Kazanyorlard ...... 486 • Mahmud Şevket Paşa’y Beyazt’ta Nasl Öldürdüler? • Bulgaristan’da Genel Harbe Katlmşt • İstanbul’da İhtikâr • Suikast Tertip Eden Kimlerdi? ...... 404 Başlamşt ...... 496 • Londra’da Sulh Teşebbüsleri Başlarken Bulgar, Yunan ve • Enver Paşa, Intelligence Servise Benzetmek İstediği Bir Srpllar Birbirine Düşmüşlerdi ...... 410 “ Te şkilât- Mahsusa”ya Avuç Dolusu Para Veriyordu ...... 502 • Balkan Devletleri Birbirlerine Düştükten Sonra, Biz de Meriç • Talat Paşa Bana: “Eğer Aralarndan Ben de Çkarsam İş Nehri’ne Kadar Trakya’y Geri Aldk ...... 412 Büsbütün Karşr” Dedi...... 504 • İstanbul ’da Kolera Çkmşt • Memleketin Kaybettiği Üç • Said Molla, Türkçe İstanbul İsminde Bir Gazete Çkartyor; Kymetli Varlk ...... 416 Peyam, Sabah’la Birleşti ...... 512
10 11 MİLLİ MÜCADELE YILLARI Süleyman Tevfik • İzmir’in İşgaliden Sonra Atatürk Mücâhede-i Milliyeyi Nasl 1 İlan Etti? ...... 519 (İstanbul, 1861 – İstanbul, 1939) • Damat Ferid’in Müracaat Üzerine Bekirağa Bölüğü’ndeki Mevkuflar Malta’ya Sürüldüler ...... 525 • Benden Para İsteyen Bir Beyrutlu Serseri İstediğini Alamaynca İngiliz Polisine Beni Jurnal Etmişti ...... 532 • Sevr’de İmza Olunan Muahede İdam Kararmz Kendimizin İmzalamamz Demekti ...... 534 Mabeyin kâtiplerinden Zorluzade Hac (Aziz) Hüsnü Bey’in CUMHURİYETİN İLANI VE İSTİKLAL MAHKEMELERİ oğludur. İyi bir öğrenim gördü; Arapça, Farsça, Franszca, • Lozan’dan Sonra İstanbul Kurtarlmş Sonra da Cumhuriyet İtalyanca öğrendi. 1881’de Antep’te Franszca öğretmenliği İlan Edilmişti ...... 541 yapt. Halep ve Selanik’te çeşitli memurluklarda bulundu. Sa- • İstanbul Gazetecileri İstiklâl Mahkemesi’nde Nasl Beraat bah gazetesinin muhabiri olarak Osmanl-Yunan Savaş’na Ettiler? ...... 545 katld (1897). Meclis-i Kebir-i Maarif üyesi oldu (1906). Cumhuriyet’ten sonra çeşitli gazetelerin ve dergilerin yöne- • Dizin ...... 553 timinde yer ald. Üretken bir yazar olan Süleyman Tevfik’in din, edebiyat, folklor, tarih, yemek ve dil konularnda yüz el- liden fazla telif ve çeviri yapt belirlenmiştir. Çok çeşitli ko- nularda yazmş, özellikle fkra ve masallar yaymlayanlardan biri olmuştur.
Eserleri: Gezi-An: Devlet-i Aliye-i Osmaniye ve Yunan Muharebesi, Tesalya’da Bir Cevelan ve Dört Aylk Seyahatim. Halk Öyküsü-Masal: Şah ile Âşk, İncili Çavuş, Baba Hasan’n Sihirbazlğ, İskender’in Aynas, Şehzade Cihangir, Şahmeran Hikâyesi, Bolu Beyi’nin Gelini, Arzu ile Kamber, Asuman ile Zeycan, Ferhat ile Şirin, Derdiyok ile Zülfü Siyah, Hurşit ile Mahmibri, Elif ile Mahmut, Leyla ile Mecnun, Me-
1 Tanzimat’tan Bugüne Edebiyatçlar Ansiklopedisi, Yap Kredi Yayn- lar, İstanbul 2001, cilt 2, s. 752
12 13 | II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e | lek Şah ile Güllü Hanm, Razmihan ile Mahfiruze, Seyfimülûk, Önsöz Köroğlu, Yusuf ile Züleyha, Avcu Behram, Behmen Şahn Hikâyesi, Hayber Kalesi Gazas ve Fethi, Mahann felâketleri, Çoban Kz Ayşe, Sihirbaz Sultan, Şah İsmail, Yemlihann Ka- rs, Esirci Şahin, Veysel Karani Hikâyesi, Kerbelâ, Dürü Yekta, Gül ile Sitemkâr, Tahir ile Zühre. Düzenleme: Âşk Ömer Divan, Yunus Emre Divan. Bugün gazeteciliğe başladğmn tam elli dördüncü yl biterek Diğer: Kendi Kendine Konservecilik, Güzel Mektup Nü- elli beşinci yl başlyor. Birkaç arkadaşm yarm asrdan fazla muneleri, Letaif Cüzdan, Kahraman Katil, Yedi Âlimler, Mu- süren bir “muharrirlik hayat”na ait hatralarn unutulup git- hiddin Arabi Ta’birnamesi, Yeni Mektup Örnekleri, Serencam, memesi için yazlmas hakkndaki dilekleri beni hiçbir ehem- Vasiyetnâme, Hürriyet ve Mahmure; Kâmil’ul-kelam ve Bâni miyeti olmayan şu birkaç satr yazmaya isteklendirdi. Cihan, Tutinâme. Bu kadar yllardan beri değersiz kalemini say ulusunun hizmetine kul etmiş yetmiş beşlik bir ihtiyarn bu son yazsn okuyan vatandaşlarn beni hayr ile anacaklarn umarm.
Süleyman Tevfik Hatralar kişilerin ayn zamanda milletlerin hafzalardr. 2 Temmuz 1935 Süleyman Tevfik de hafzay tazelemek adna tarihe tanklk etmek ve ayna tutmak için yaşadğ olaylar anlatmştr. Süleyman Tevfik hatralarnda; 1897 Türk-Yunan Harbi, Balkan Harpleri, Trablusgarp Harbi, I. Dünya Harbi ve Milli Mücadele Dönemine ait önemli olaylara yer vermiştir. Bu eser Zaman gazetesinde 1935 ylnda tefrika edilmiş olup ilk defa tarafmzdan kitaplaştrlmştr. Eserin diline ve imlâsna müdahale edilmemiştir. An- lam bilinmeyen ya da açklanma ihtiyac duyulan ke lime, kavram, yer ve şahs adlar gerek dipnotlarla gerekse köşeli parantezler içindeki açklamalar ile izah edilmiştir. Kitapta, tefrika metinde yer alan baz başlklar olayn akş gereği yer değiştirilmiştir.
14 15 Sultan Abdülaziz ve Sultan Murad Dönemi | II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e |
Ne İçin Sürgün Edildim? birlikte süt emdikleri için her gün o bize gelir yahut Avnullah8 onlara gider, iki sütkardeş beraber oynarlard. Abdülaziz ’in2 Hal’i Nasl Oldu?3 Sadrazam Mütercim Rüştü9 , Serasker Hüseyin Avni10 , 11 Bahriye Nâzr Kayserili Ahmed , Şûrâ-y Devlet Reisi Midhat ve Harbiye Mektebi Nâzr Süleyman Paşa lar12 Abdülaziz ’i Kanûn- Esâsî ve Abdülhamid indirmeye karar vermişler, o zamann düşüncelerine göre her şeyde olduğu gibi bunda da bir fetvaya lüzum gördüklerinden Hayrullah Efendi13 ile konuşup söz almşlar ise de onu meşihat sandalyesine oturtmak gerekti, hâlbuki Abdülaziz buna hiç de yaklaşmyordu. O zaman İstanbul’da bir hoca ayaklanmas ile Abdülaziz’i çaresizliğe getirmeyi düşünerek bu işe babam memur etmiş- Ne İçin Sürgün Edildim? lerdi. Çünkü o srada Fatih zaptiye alay beyi bulunan daym Babam, Meclis-i Vâlâ mazbata odasnda beraber bulunduk- Kerim Bey’in14 bu işi yapabileceğini düşünmüşlerdi. Babam larndan dolay Midhat Paşa 4 ile bir mahalle ve sokakta otur- beni Fatih’e gönderdi. Daym çağrdm. 5 6 duğumuz için de Ebüzziya Tevfik Bey’le ve sk sk onu gör- Ertesi gün, önlerinde hocalar olduğu hâlde on binlerce meye gelen Namk Kemal ve arkadaşlar ile dosttu. softalar, bir alay hâlinde Sirkeci’ye doğru indiler. “Hayrullah Ben, o zaman on alt yaşlarndaydm. Küçük kardeşimle Efendi’yi isteriz, başkas şeyhülislam olursa parçalarz.” diye yaştaş olan rahmetli Ziya da7 beş alt yaşlarndayd. Kardeşimle bağrşyorlard. Bunu Abdülaziz haber ald ve hemen Hayrullah Efendi’yi 2 Otuz beşinci Osmanl padişah olup 18 Şubat 1830 ile 4 Haziran 1876 tarihleri arasnda yaşamştr. 25 Haziran 1861 ile 30 Mays 1876 saraya getirterek; “Ben seni şeyhülislâm yapmazdm. Fakat tarihleri arasnda on dört yl, on bir ay, beş gün tahtta kalmştr. hocalar seni istiyorlar. Beni gafil avladlar. Onun için seni 3 Bu konuda geniş bilgi için: Ylmaz Öztuna, Bir Darbenin Anatomisi, Ötüken Yay., İst., 1984. 8 Küçük kardeşimin ad. [Yazarn notu] 4 Çeşitli idareciliklerde bulunmuştur. Ksa süreli sadrazamlk yapmş- 9 Sinop 1811-1882. 5 farkl zamanda sadrazamlk yapmştr. tr. 1822-1884. 10 Isparta 1820-1876. Sultan Abdülaziz ’i tahttan indirenlerdendir. 5 Sultanahmet’te Firuz Ağa Mahallesi’nin Toprak Sokağ’nda 9 numa- 11 Kayseri 1796-1878. rada o bizim, 13 numaral ev de Tevfik Bey ’indi. [Yazarn notu] 12 ?-1892. Şpka Kumandan olarak bilinir. 6 1849-1913. Devrin önemli yaync ve yazarlardr. 13 1834-1898. Ksa sürelerle üç defa şeyhülislamlk yapmştr. 7 Ziya çok zeki bir çocuktu. Babasnn ilk oğul olduğu için Tevfik 14 Kerim Bey Sultan Murad ’n cülûsu günü Beşiktaş muhafz tayin Bey onun ad ile künyelenerek Ebüzziya diye ünlenmişti. [Yazarn olmuş ve Abdülhamid’in cülûsunda Musul alay beyliğine gönderil- notu] mişti. Orada attan düşerek vefat etmiştir. [Yazarn notu]
19 20 | II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e |
Sultan Murad18 cülus etti. O da üç ay sonra, hastalğ sebebi ile19 hal’ olunarak 1293 [1876] senesi Ağustos’un 19. günü Abdülhamid20 tahta çkt. Yeni padişah, evvelce verdiği söz üzerine o zaman sadrazam bulunan Midhat Paşa’n n21 zorlamas ile Kanûn- Esâsî’yi ilan edip Mebusan Meclisi’ni toplad ise de gece gündüz, amcas gibi mutlak bir hükümdarlğ düşünüyor, bunun için uygun bir frsat gözlüyordu. O srada beklenen bir frsat da ortaya çkt. Rus Muharebesi, Osmanl ordusunun bozulmas ile sonuna ermiş, Grandük Nikola ’nn kumandasndaki Rus ordusu Edirne’yi geçerek İstanbul ’a doğru ilerlemekte bulunmuş idi. Rumeli ordusu başkomutan (kumandan) Süleyman Paşa da birkaç tabur askerle Gelibolu’ya çekilmişti. Mebuslardan biri Abdülhamid’e bir jurnal verdi. Bunda “muharebedeki yenilginin askerî harekâta sarayn müdahalesinin sebep olduğunu ileri süren Edirne mebusu Rasim Bey’in teklifi üzerine meclisin hal’e karar vermek üzere bulunduğu, bunun icras için Gelibolu’da bu- lunan Süleyman Paşa’nn İstanbul’a çağrlacağ” yazlyordu.
18 Beşinci Murad. 1840-1904 yllar arasnda yaşamştr. Otuz üçüncü Osmanl padişahdr. 30 Mays 1876 ile 31 Ağustos 1876 tarihleri arasnda doksan üç gün tahtta kalmştr. Daha sonra sağlk durumu gerekçe gösterilerek tahttan indirilmiştir. Sultan 19 Sonradan doğru sözlü bir zattan işittiğime göre Sultan Murad’ n sebeb-i hal’i hastalğndan ziyade istenilen Kanûn- Esâsî’yi ilana yanaşmamasymş. Abdülhamid bunu kabul etmiş ve bir de taah- Abdülhamidli hüt senedi vermiş. Bu senet, Ali Suavi Vak’as’ndan akşam Atina’ya kaçan Kleanti İskalyeri’nin yannda kalmştr. Abdülhamid bu se- nedi eline geçirmek için senelerce uğraşmştr. [Yazarn notu] 20 Günler Sultan II. Abdülhamid. 1842–1918. 33. Osmanl padişahdr. 21 Çeşitli idareciliklerde bulunmuştur. Ksa süreli sadrazamlk yapmş- tr. 1822-1884.
22 | II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e |
Meşrutiyet Suya Düştü Yaplmas istenilen şey hal’e sebep olan hastalğnn ta- mam ile geçmiş olduğu haber alnan Sultan Murad ’ Çrağan “Ali Suavi Vakas” Nasl Oldu?22 Saray ’ndan çkarp padişah yapmakt. Bu işin başnda Cleanti Scalieri ile Ali Suavi Efendi bulunuyorlard. Hemen her gün Abdülhamid Tedbir Ald Aziz Bey’in evinde, ara sra da Beşiktaş’taki evde toplanyor- lar, verilen kararlar, evin altndan geçen geniş suyollarndan girip gelenler vastasyla -üç defa da ben gitmiştim- saraya bildiriliyordu. 1294 [1878] yl Mays’n ilk günlerinde, İstanbul ’u dolduran Bu jurnal alan Abdülhamid, meclisi dağtt [1878]. Taşra me- Rumeli muhacirlerinin yürek yanklklarndan istifadeyi dü- buslarn muhafaza altnda olarak memleketlerine gönderdi. şünen ve bu kurul (heyet) artk faaliyete geçmeyi onayladlar Süleyman Paşa ’y da Gelibolu’dan çağrtt. İstanbul ’a gel- (kararlaştrdlar). diği zaman vapurdan aldrarak hapsolunmak üzere Merkez Çrağan Saray’na girilecek gün ve saati tayin ettikten, ayn Kumandalğ’na gönderdi. zamanda Yldz Saray’n muhasara ile Abdülhamid’i orada En ziyade korktuğu ve çekindiği Midhat Paşa ’y snr kapatmak için iki tabur askerle hareket etmesi zmnnda dşna çkarmş olduğundan Meşrutiyet yine suya düşmüş, Ta şkşla ’daki alayn kumandan Miralay Ali Bey ’e talimat mutlakiyet geri dönmüştü. Bu hâli gören ve İstanbul ’da kalmş verdikten sonra muayyen günü beklemeye başladlar. olan erbâb- hamiyet, Ali Suavi Efendi’nin ön ayak olmas ile Mays’n 14 veya 15. günüydü. Ali Suavi Efendi berabe- hal’ için tertibat almaya, gizliden gizliye çalşmaya başladlar. rindeki iki yüz kadar müsellâh muhacir ile Çrağan Saray ’na Bunlarn iki toplant ve konuşma yerleri vard: Biri Çrağan gitti. Saraydakilerin bundan haberleri vard. Saray ’ndan Yldz ’a giden ve posta yolu denilen yokuşun aşağdan yukarya çkarken sağ tarafndaki bir köşe başndaki Hemen açlan kaplardan Ali Suavi ile arkadaşlar içeri suyolcu başnn evi23 öteki de avukat kâtiplerinden Aziz Bey’in 24 girdiler. Fakat bu hareket onaylanan (karar verilen) vaktinden Aksaray’da Yusufpaşa Mahallesi’ndeki hanesiydi. yarm saat evvel olmuştu. İş, vakitsiz olarak patlak verince Ta şkşla ’dan Yldz ’ muhasara için çkan asker doğruca 22 Bu konuda geniş bilgi için: Hüseyin Çelik, Ali Suavi ve Dönemi, İle- 25 tişimYay., İst., 1994. Çrağan’a indi. Beşiktaş Muhafz Hasan Bey de beraberin- 23 Bu evi Beşiktaş muhafz olduğu zaman Rasim Kerim Bey kirala- den bir bölük zaptiye olduğu hâlde oraya yetişti ve işin sonsuz mşt. Onun Musul’a gönderilmesinden sonra evde ailesi kalmş, bu kalmasna sebep oldu. suretle bizim idaremizde bulunmuştu. [Yazarn notu] 24 Cleanti Scalieri ile beraber Sultan Abdülaziz ’i tahttan indirmek 25 Yedi Sekiz Hasan Paşa. Çorum 1831–1905. Geniş bilgi için: Et- üzere bir çalşma içinde olmuştur. Bu çaba haber alnnca amaçla- hem Erkoç, Beşiktaş Muhafz Yedi Sekiz Hasan Paşa ve Bir Devrin rna ulaşamadan bertaraf edilmiştir. Hikâyesi, Pegasus Görsel İletişim, Çorum, 2004.
25 26 | Süleyman Tevfik | | II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e |
“Ali Suavi Vakas” diye anlan bu hareketin ertesi günü gündüzlü alt ay kadar süren sorgular sonunda dört idama30 Zaptiye Nâzr Hüsnü Paşa tarafndan alay beyi Küçük Ali ve elli dördü muhtelif müddetlerle Bursa Midilli, İzmir, Sakz, Bey ’le beraber iki teftiş26 bizim eve gelerek babamla beni Rodos, Kbrs, Şam ve Akka’ya sürgün edilmeye mahkûm alp zaptiye kapsna götürdüler. Oraya bir hayli adamlar oldular. Ben de babamla beraber on sene müddetle Halep’e toplanmşt. Hepimizi, dörder dörder arabalara doldurup sürülmeye mahkûm olmuştum. Serasker kapsnda merkez kumandalğna teslim ettiler. Divan- Harp’in bu hüküm ve karar bir mazbata ile arz Merkez kumandan da bizi o zaman Taşkşla denilen Bekirağa edilip tasdik olunduktan sonra mahkûm olan bizleri Bekirağa Bölüğü ’ne27 doldurdu. Bir yandan da arabalaral yeni yeni Bölüğü ’nden çkarp, Süleymaniye Camii avlusuna giden tutsaklar (mahpuslar) geliyordu. kemerin üstündeki kşlaya götürmüşlerdi. Biz Sultan Murad’ n ahçbaşs Hüseyin Efendi, maliye Orada on gün kaldk. Bir gün sabahleyin Merkez Komu- kâtiplerinden Hakk, Vakit gazetesi muharrirlerinden Esad, tan Alyanak Mustafa Paşa ’nn [?-1884] oğlu Ferik Mehmed Bosna ileri gelenlerinden Ahmed Bey’le beraber kşlann alt Paşa ’nn [?-1897] yaveri ve Başmabeynci Osman Bey ’in31 32 katndaki kanun koğuşundaydk. Yukar kattaki cami ile iki damad Kolağas Ethem Bey gelerek; “Hazr olun iki saate büyük koğuşta bin beş yüz kadar tutsak vard. kadar gideceksiniz” dedi. Kşlann meydana bakan kapsndan girince sol yana uza- nan koridorun sonunda ve sağ tarafnda bulunan bir odada da Süleyman Paşa bulunuyordu. O odann karşsndaki odaya da Mahmud Şevket Paşa ’nn28 babas Bağdatl Süleyman Bey , Sultan Murad ’n dördüncü Mabeyncisi Süleyman, Basiret gazetesi sahibi Ali,29 tütüncü baş Hüseyin Beylerle, Kasabal Mülkiye paşalarndan Ahmed Paşa konulmuşlard. Bu iş için Serasker dairesinde kurulan İdare-i Örfiye Divan- Harbi’nde on gün sonra sorgular, duruşmalar başlad. Geceli
26 O zamann polis memurlar. [Yazarn notu] 27 Mercan kaps srasndaki kşla [Yazarn notu]. 1918 ylndan sonra 30 İdama mahkûm olanlar kaçak Cleanti kendi yokken, Aziz Mabeynci özellikle Damat FeridHükümeti tarafndan İttihat ve Terakki Par- Süleyman Beylerle Çrağan Saray kapcs Ahmed Ağa idiler. Bun- tisi mensuplarna yönelik operasyonlarda yakalanan kişilerin hap- larn cezalar müebbet kalebentliğe tahsil edildi. [Yazarn notu]. sedildiği cezaevidir. 31 Çemberlitaş karşsndaki Matbaa-i Osmaniye sahibi. [Yazarn notu].. 28 Bağdat 1856-1913. Sadrazamlk, Harbiye Nâzrlğ yapmştr. Hare- 1880-1883 yllar arasnda bu görevde bulunmuştur. ket Ordusu Komutandr. Cinayete kurban gitmiştir. 32 313 Yunan Muharebesi’nde Tesalya ordusu Başkumandan Müşir 29 Basiretçi Ali olarak bilinir. 1838-1912. Gazi Ethem Paşa . [Yazarn notu].
27 28 | Süleyman Tevfik | Dizin tesi , Toprak, Türkçe Salon ve İlanat gazetesi, Türk Hayat, Tür- kiye Halk Mektepleri, Türkiye İdman Mecmuas, Türkiye İkti- II. Nikola 220 Ahmed Hulûsi Efendi 193 sat Mecmuas, Türk Tarih Encümeni Mecmuas, Yeni Kafkasya 10 Temmuz Büyük Yangn 348 Ahmed İhsan Bey 130, 188, 242, 337, 31 Mart Vakas 254, 272, 275, 281, 289, 420 Mecmuas , Yeni Yol, Yeni Ziraat Gazetesi , Yldz . 292, 301, 303, 305, 309, 310, 311, 327, Ahmed Midhat Efendi 38, 63, 155, 160, 330, 333, 340, 425, 489 246, 339, 373, 420, 451, 456 Bunlardan başka 6 tane Franszca, 5 tane Ermenice, 3 93 Rus Muharebesi 313, 318 Ahmed Paşa 27, 29, 42, 488, 519 tane Rumca, 1 tane Musevice, 1 tane de Rusça gazete inti- Ahmed Rasim Bey 39, 155, 157 A Ahmed Refik Bey 420 şar ediyordu. Abbas Hilmi Paşa 206, 457, 482 Ahmed Rza Bey 168, 204, 249, 274, 280, Abdullah Cevdet Bey 134, 420, 445, 455, 341, 432, 453, 454, 520 Sevgili Cumhuriyetimizin ilanndan beri geçen on iki se- 513 Ahmed Samim Bey 283 Abdullah Safa 406 Ahmed Şerif Bey 420 nenin ahvâl ve Vakayi-i umumiyesi herkesin malumu ve meş- Abdullah Zühdü 45, 78, 79, 83, 85, 87, 88, Ahmed Şevket Bey 118 123, 126, 129, 130, 144, 154, 155, 160, Ahmed Tevfik Paşa 301, 468 hudu bulunduğu cihetle onlardan bahsi faydasz gördüğüm- 231, 232, 252, 254, 330 Ahrar Frkas 282, 284, 285, 515 Abdurrahman Bey 72, 73, 251, 301 Akbaba 336, 422, 550 den, muhterem okuyucularmn kymetli dikkatlerini israf Abdurrahman Nesip Efendi 361, 399 Akşam Gazetesi 421, 547, 550 etmeyi istemiyor, yazma burada, şâyân- dikkat bir hesab Abdülaziz 19, 20, 21, 25, 127, 201, 209, 255, Alâettin 40 324, 325, 499, 541 Alasonya 80, 84, 85, 87, 89, 92, 94, 95, 96, kaydettikten sonra nihayet veriyorum. Abdülezel Paşa 109 97, 100, 103, 106, 110, 111, 123, 393 Abdülhak Hamid Bey 420 Ali Bey 71 II. Abdülhamid 19, 20, 22, 25, 26, 33, 41, Ali Canip Bey 421 45, 48, 49, 62, 64, 71, 78, 85, 121, 122, Ali Cevad 279, 334, 435, 442 Babâli Caddesi’nde 25.690 Kilometre 125, 127, 128, 142, 151, 154, 159, 160, Ali Efendi 229, 256, 399 163, 164, 165, 167, 168, 169, 170, 183, Ali Ekrem Bey 421 Matbuata intisabmdan beri tam elli beş sene geçti. Bunun 184, 188, 189, 190, 199, 200, 202, 203, Ali Fethi Bey 511, 545 205, 206, 207, 209, 210, 211, 212, 213, Ali Fuad Bey 481 on tanesini taşrada, menfalarda geçirdiğim hesap edilirse 214, 216, 217, 219, 221, 222, 223, 224, Ali Galip Bey 547 225, 230, 237, 241, 243, 244, 245, 246, Ali Haydar Bey 547 İstanbul ’daki matbuat hayatm krk beş sene demektir. 247, 248, 253, 259, 270, 275, 279, 280, Ali Kabulî Bey 303 284, 285, 297, 310, 311, 319, 321, 324, Ali Kâmi Bey 421 Bir sene 365 gün olmasna nazaran krk beş sene 16.425 325, 326, 331, 332, 339, 374, 379, 384, Ali Kemal Bey 330, 332, 333, 419, 421, 394, 395, 396, 407, 416, 426, 431, 444, 436, 448, 515, 519 gün eder. Babâli Caddesi’ni, İkbal Kütüpanesi köşesin- 480, 489, 500, 514, 515 Ali Naci Bey 421 den İran Sefarethanesi’nin üst köşesine kadar farz edelim. Abdülkadir Efendi 34 Ali Osman Reis 550 Abdülmecit Efendi 541 Ali Rza Bey 334, 403 Bu mesafe 391 metredir. Bu müddet zarfnda her gün cad- Abdülmesih Efendi 147 Ali Rza Paşa 342 Âdil 136, 321, 332, 366, 407, 419, 528, Ali Suavi 22, 25, 26, 27, 71, 140, 161, 328 deyi iki defa inip çktğm farz edilse -dört beş defa inip çk- 530, 531, 532 Alyanak Mustafa Paşa 28 Adl ü İhsan Kabinesi 340, 343 Amiral Suchon 453, 473, 474 tğm çoktu- günde 1.564 metre yol aldğm tebeyyün eder. Afiyet 429, 430 Andelip Bey 78 Agâh Faik Bey 420 Arakel 63 Bu miktar 45 senenin tutar olan 16.325 güne darb edersek, Agop Paşa 66 Arif Bey 36 cem’an 25.690 kilometre yol yürümüş olduğum tezahür ey- Ağa Han 546, 548 Arif Cemil Bey 421, 510 Ağaoğlu Ahmed Bey 420, 498 Arif Efendi 150 ler. Haydarpaşa’dan Ankara 578 kilometre olmasna naza- Ahmed Bey 27, 41, 175 Arif Paşa 36, 214, 257 Ahmed Celâleddin Paşa 52, 54, 59, 60, Aristidi Paşa 280, 362, 520 ran Babâli Caddesi’ndeki yolculuğum 22 defa Ankara’ya gi- 66, 68, 69, 71 Arthur Calthorpe 510 Ahmed Cevdet Bey 134, 420, 447, 451, Artin Asaduryan Efendi 69, 142, 143 dip gelmeye muadildir. 453, 547, 548 Artin Kristapor 62, 63, 65 Ahmed Efendi 193, 398 Âsaf Bey 74, 546 Bakalm bu caddeyi daha ne kadar inip çkacağm. Ahmed Ferid Bey 420 Âsâr- Nisvân, 550 Ahmed Hikmet Bey 420 Asr Gazetesi 117, 118
551 553 Asker Ailelerine Yardmc Hanmlar Ce- Cenap Şehabeddin 275, 337, 421 Eyüp Sabri 221, 450 Halid Ziya Bey 422 miyeti 483 Cenin 397 Halil Bey 92, 193, 409, 453, 454, 463, 464, Asker Gazete 95 Ceride-i Adliye, 550 F 481, 496 Askeri Tp Mecmuas, 550 Ceride-i Havadis 488, 489 Fahreddin Bey 390, 532 Halil Edip 144 Asvan Vapuru 75 Cevdet Bey 39, 76, 184, 238, 420, 546 Fahreddin Razî 272, 273 Halil Rfat Paşa 132 Atf 118, 221 Cezarzade Mehmed Efendi 75 Faik Ali Bey 422 Halis Efendi 67, 150, 191, 294 Âtî 421 Ciyoletti 357, 359, 360, 389, 390 Faik Bey 177, 178, 179, 181, 182, 246 Hallaçyan Efendi 389 Avanzade Süleyman Bey 143, 337, 352, Cleanti Scalieri 21, 25, 26 Faik Reşad Bey 231, 456, 457 Hamdi Bey 129, 237, 240, 241 429 Cumhuriyet Gazetesi 423, 424 Fatma Hanm 206, 207 Hamdi Çavuş 306 Avnullah Bey 34, 162, 163, 164, 165, 166, Cumhuriyet Matbaas 516, 550 Fazl Ahmed 337, 422 Hamdi Paşa 115, 116, 117 167, 168, 179, 250, 251, 285, 286, 291, Çrağan Saray 25, 26, 28, 325, 340, 341, Fecr-i Âtî 330, 337, 338 Hamdullah Suphi Bey 337, 422 329, 331 342 Fedakârân- Millet Cemiyeti 251, 253, 254, Hamit Vehbi 38 Aydnlk, 550 Çürüksulu Mahmud Paşa 409, 429, 520, 255, 285, 291, 292 Hanye Kalesi 80 Aydoslu Tevfik 150 526 Fehim Paşa 159, 160, 163, 164, 167 Hasan Bedreddin Bey 422 Azaryan Efendi 520 Çiftçi 277, 334, 398 Fen Âlemi, 550 Hasan Fehmi Bey 67, 198, 245, 290 Aziz Bey 21, 25, 26, 29, 259 Fen Fakültesi Mecmuas, 550 Hasan Kahya, 549 D Ferik Abuk Paşa 519 Hasan Rami Paşa 244 B Damat Ferid Paşa 73, 513, 519, 523, 527, Ferik Mehmed Paşa 28 Hasan Şevki Efendi 406 Baba Tahir 74, 155, 156, 157, 160, 187, 535 Ferik Nazm 165, 284, 379 Haşim Bey 141 188, 240, 245 Darülcihan, 550 Fethi Bey 362, 489 Haşim Paşa 192, 248, 259 Baha Bey 547 Derviş Vahdetî 281, 282, 289, 289, 290, 293, Feyz-i Hürriyet 253 Hatice Sultan 212, 214, 215 Bahaddin Şakir 510 305, 312, 328, 330, 332 Feyzullah Bey 422 Hayal 255 Baha Şakir Bey 275 Diran Kelekyan 79, 144, 184, 205, 206, Feyzullah Efendi 91, 92 Haydarîzade İbrahim Efendi 193 Bahricedit Vapuru 426, 446 330, 421 Frat Gazetesi 35 Haydar Paşa 104 Bâkizâde Hüsnü Bey 30, Dişçilik Âlemi, Diş Tabipleri Mecmu- Fikir Hareketleri 422 Haydar Rfat 547 Balkan Gazetesi 455 as, 550 Filip Efendi 21, 68, 142, 143, 144, 145, Haydarîzade İbrahim Efendi 193, 511 Balkan İttifak 373 Donanma Cemiyeti 358, 465 146, 148 Haygazon Efendi 354 Baron Wangenheim 448, 462, 463, 469 Dürrizade Abdullah Efendi 533, 535 Fremdenblatt 117, 118 Hayreddin Ağa 538 Basiret 27, 253, 256, 269, 456 Fuad Bey 91, 198, 232, 255, 423 Hayri Bey, Niğde Mebusu, Evkaf Nâzr Basiretçi Ali 27, 29, 253 E 343, 361, 370, 409, 441, 442, 547 Başalyan Efendi 93 Ebulmukbil Kemal Bey 144 G Hayri Muhiddin Bey 546, 548 Başmabeynci Osman Bey 28, 269 Ebüzziya Tevfik Bey 19, 184, 226, 250, Garbis Efendi 333 Hayrullah Efendi 20, 325 Başmabeynci Ömer 538 373 Gazâlî 273 Hazm Bey 303 Behçet Hoca 421 Edebiyat- Cedide 337, 338 General Franchet d’Esperey 516 Hekim Reşad 538 Bekirağa Bölüğü 27, 28, 328, 426, 520, Edward Grey 467, 468 General Ludendorf 507 Herr Fester 117 525 Efkâr- Umumiye 504 General Townshend 500, 509 Hfz Bey 47, 48, 49, 50, 71 Berberbaş Mahmud 538 Ekrem Reşad 144, 330, 422 General Vassos 80 Hidiviye Kumpanyas 75 Beşiktaş Muhafz Hasan Bey 26 Emine Semiye 422 Glorya 477, 494 Hikmet Nazm Bey 495 Beşir Nafiz 213 Emin Lâmi 455 Goben 453, 464, 466 Hilâl-i Ahmer, 550 Beyaz Kitap 467 Emin Sami Bey 422 Grandük Nikola 22 Hilâl-i Ahmer Cemiyeti 260, 349, 550 Bildiklerim 431, 434 Emir Ali 546 Hizb-i Cedit 344, 345 Binbaş Mesut Bey 549 Emperyal Oteli 92, 93 Hoca İbrahim Efendi 86, 511 Boşu Efendi 283 H Emrullah 144, 155, 361, 370, 448 Hac Emin Efendi 301 Hoca Mehmed Tevfik Efendi 193, 195 Bristol Oteli 58 Encümen-i Teftiş ve Muayene 130, 152, Hoca Faiz Efendi 193 Bronzer Von Sellendorf Paşa 469 Hac Hayri Bey 95, 96, 115 153, 154, 155 Hac Mehmed 32, 33 Hoca Siret Efendi 294 Enderunlu Mustafa Bey 332 Hac Zihni Efendi 151, 418 Hukûk- Umumiye 253 C Enver Bey 107, 108, 109, 114, 115, 199, Hadi Paşa 535, 536 Hurşid Paşa 329, 330, 361 Cairizâde Hac Abdülkadir Efendi 34 Enver Bey (Paşa) 269, 362, 397, 398, 399, Hafz İbrahim Etem Efendi 550 Hürriyet Gazetesi 253, 254, Cavid Bey 45, 158, 340, 341, 343, 361, 411, 400, 415, 428, 429, 430, 434, 439, 442, Hafz Mehmed 141 Hürriyet-i Fikriye Mecmuas 448 423, 435, 441 443, 446, 449, 450, 463, 469, 473, 474, Hafta 422 Hürriyet ve İtilaf Frkas 169, 189, 367, 369, Celadet Bey 513, 514 477, 478, 502, 510 Hakk Bey 135, 166, 245, 350, 421 373, 387, 390, 397, 401, 407, 419, 425, 509, Celal Nuri Bey 421 Enver Bey, Matbaac 199, 253, 256 Hakk Efendi 198 513, 514, 515, 519 Celâl Paşa 108, 113, 114 Enver Bey Matbaas 269 Hakk Paşa 342, 343, 344, 350, 358, 361, Hürriyet ve İtilaf Hükümeti 407 Celal Sahir Bey 421 Ertuğrul Efendi 538 419, 501 Hüseyin Bey 27, 93, 447, 485 Esadulah Efendi 498 Hakk Tahsin Bey 422 Hüseyin Cahid Bey 239, 307, 397, 422, Cemal Bey, Galata Gümrüğü Esvapçbaş İbrahim 538 Hâlet Paşa 190 447, 547, 548 Nâzr Cemal Bey 171, 172, 173, Eşek 273 Halid Bey 79, 83, 85, 193, 231, 346, 347, Hüseyin Daniş 498 178, 179, 182 Eşref Bey 79, 276, 424 527 Hüseyin Efendi 27, 276, 333 Cemal Paşa 193, 429, 463, 473, 505, 510 Etem Ruhi Bey 455 Halide Edip Hanm 422 Hüseyin Fikri Efendi 66, 67, 68, 70, 71, Cemaleddin Efendi 149, 244, 257, 379 Ethem Paşa 28, 33, 115, 300, 302, 319 Halid Ferid Bey 422 141
554 555 Hüseyin Hilmi Paşa 219, 283, 291, 327, İttihat ve Terakki 27, 37, 42, 141, 169, 188, Küçük Gazete, 550 Mehmed Tevfik Bey 42, 52, 75 340, 342 198, 221, 222, 223, 250, 253, 254, 255, Kürt Mustafa Paşa 519 Mehmed Zeki 134 Hüseyin Hüsnü Paşa 284, 314, 316, 318 261, 265, 267, 270, 271, 275, 276, 278, Kürt Said Paşa 431 Memduh Paşa 89, 92, 93, 95, 102, 109, Hüseyin Rauf 509, 511 279, 281, 282, 283, 285, 289, 289, 291, Kürt Tealî Cemiyeti 514 135, 237, 242 Hüseyin Suad Bey 422 305, 307, 309, 310, 323, 328, 330, 338, Meslek 550 Hüsnü Paşa, Zaptiye Nâzr 27, 339, 340, 341, 342, 344, 345, 363, 365, L Meşrutiyet 25, 30, 33, 45, 99, 136, 151, 159, Hüsnü Şermi Bey 422 367, 373, 382, 387, 389, 390, 407, 416, La turgue 418 165, 196, 199, 203, 205, 217, 224, 225, 228, 419, 425, 426, 428, 431, 432, 433, 435, Liman Von Sanders Paşa 417, 471, 483 230, 232, 237, 240, 241, 243, 245, 246, 247, 440, 444, 448, 454, 476, 484, 499, 505, Local Anzeiger 98, 111 250, 252, 253, 254, 255, 256, 259, 262, 266, İ 510, 511, 513, 514, 515, 520, 525 267, 269, 270, 271, 272, 274, 276, 277, 283, İbnülhakk Tahir 336, 419 Loreley Yat 396 İzzeddin Vapuru 29, 256 Lozan Konferans 536, 541 284, 289, 290, 294, 296, 308, 311, 312, 313, İbrahim Hakk Bey 257, 342 İzzet Melih Bey 423 İbrahim Hilmi 69 Lütfi Fikri Bey 547, 549 314, 316, 318, 322, 324, 328, 333, 337, 342, İzzet Paşa 159, 191, 245, 246, 409, 416, 428, Lynch Kumpanyas 342 343, 344, 347, 348, 350, 359, 363, 371, 387, İbrahim Paşa Hamidiye Etfal Hastanesi Baş- 441, 477, 509, 510, 511, 523 hekimi 170, 211, 212, 215, 216 416, 426, 429, 431, 433, 444, 454, 457, 481, İbrahim Hakk Bey, Maarif Nâzr 226, M 506, 513, 514, 515, 542, 547 248, 257 J Maddiyât, 550 Metin 254, 397 İbrahim Şevki Bey 37 James Carr 118 Mahfel, 550 Mevlanzade Rfat 251, 255, 290, 330, İbret 254 Jöntürk 206, 418, 420, 490, 515 Mahmud Bey Matbaas 132, 184 332, 514 İçtihat 419, 420, 445, 455, 513, 550 Mahmud Efendi 52 Midhat, Şûrâ-y Devlet Reisi 20 İdare-i Mahsusa 426, 494 K Mahmud Muhtar Paşa 296, 301, 391 Midhat Bey 78, 123, 229, 247, 346 İdman 419, 421 Kabasakal Mehmed Paşa 246 Mahmud Nedim Paşa 367 Midhat Paşa 19, 20, 22, 25 İhsan Bey 422 Kadnlar Dünyas 445 Mahmud Sadk Bey 39, 161, 231, 248, Midhat Şükrü Bey 423 İhsan Haydar Bey 422 Kadnlar Yardm Cemiyeti 494 423, 451 Mihran Efendi 45, 63, 75, 76, 77, 78, 79, 83, İhsan Raif 422 Kadri Bey 52, 69, 71 Mahmud Şevket Paşa 27, 29, 311, 314, 84, 85, 86, 87, 126, 129, 131, 132, 133, 147, İkbal 253, 256, 269, 277, 551 Kâğthaneli Rfat Bey 64, 151, 191, 199, 320, 322, 323, 329, 338, 343, 361, 370, 158, 168, 169, 184, 205, 212, 231, 232, 338, İkdam 38, 62, 76, 117, 118, 130, 134, 144, 200, 201, 202, 203, 205 400, 404, 405, 407, 408, 419, 425, 426, 339, 419, 423, 444, 501, 515, 516 160, 184, 231, 235, 238, 252, 306, 330, 332, Kâmil Bey, Şifre Kâtibi 86, 87, 115, 116, 125, 428, 433, 446, 515 Mihrap, 550 418, 420, 447, 451, 546, 548, 550 126, 130, 135, 137, 138, 139, 140, 167 Mahmud Zeki Bey 136, 137, 187 Mikail Paşa 214 İkdam Yurdu 62, 130 Kâmuran Ali 513, 514 Maksut 62 Millet 253, 283, 285, 316, 317, 319, 341, İlk Terbiye ve Tedrisat Mecmuas, 550 Kâmus- Fransevî 80 Malazgirt 478 368, 399, 434, 472, 532, 536, 537, 541, İlyas Sami 549 Kâmusü’l-âlâm 79, 80 Manastr 70, 72, 93, 219, 220, 221, 222, 223, 542, 545, 546, 549 İngiliz Muhipleri Cemiyeti 514, 521 Kanavat Oteli 74 225, 228, 250, 311, 312, 337, 358, 373, 393, Millî Mecmua, 550 İran Kulübü Açld 498 Karagöz 40, 232, 255, 550 394, 428, 444 Milona Muharebesi 102 İrfan Efendi 297 Karebet Efendi 166 Marki Pollaviçini 382 Miralay Ali Bey 26 İslâm Dünyas 449 Karnik Efendi 50 Marüfzade Ziya Bey 40 Miralay Baron Binder 117 İsmail Gasprinski 422 Kasbar Efendi 269 Matbuat Teavün Cemiyeti 451 Miralay Fuad 406 İsmail Hakk Bey (İsmail Hakk Baltac- Kâşif Efendi 48, 49, 50, 71 Maten 118 Miralay İbrahim Bey 99 oğlu) 423 Kavakl Mustafa 407 Mavro Kardato 301, 343 Miralay Mustafa Bey, Fatih Ahz- Asker İsmail Hakk Bey, İpek Mutasarrf 346 Kayserili Ahmed 20 Mavro Kardato Bey 343 Şube Reisi 486 İsmail Hakk Bey (Babanzade), Bağdat Me- Kayser Wilhelm 395, 416 Mavroyani Paşa 213, 214 Mirliva Rza Paşa 30 busu 343, 418, 442 Kâzm Nâmi Bey 423 Mazhar Bey 199, 200, 201, 202, 203, 207, Mister Henderson 118 İsmail Hakk Us 422 Kâzm Paşa 45 208 Mişel Hilmi Efendi 62, 63 İsmail Hakk Paşa 342, 419 Kemaleddin Efendi 406 Mehamât, 550 Mizan 253, 254, 271, 332, 333 İsmail Kemal 38, 49, 68, 282, 283, 327 Kenan Bey 423 Mehmed Ali Paşa 237 Mösyö Bagarhon 118 İsmail Müştak Bey 339, 423 Keşof 266, 268, 379, 380 Mehmed Ata 39 Mösyö Fetser 98 İsmet Bey, Sultan II. Abdülhamid’in süt- Kevkeb-i Osmanî 135, 137, 139 Mehmed Bey 256, 444 Mösyö George 91 kardeşi 159 Kbrsl Kâmil Paşa 33, 252, 254, 256, 257, Mehmed Celal Bey 144, 423 Mösyö Gizel 118 İsmet Paşa 213, 214, 447, 537, 542, 546 258, 261, 264, 266, 279, 283, 284, 330, 367, Mehmed Efendi 229 Mösyö Luvi Herber, 118 İstanbul Seriryât, 550 379, 393, 394, 399, 400, 415, 440, 482 Mehmed Halid 78, 123, 144, 154, 160, Mösyö Nogara 389 İstanbul Ticaret ve Sanayi Odas Gaze- Kibar 273 346, 456 Mösyö Volpi 389 tesi, 550 Kilercibaş Osman Bey 84, 212, 444 Mehmed Halil 330 Muallimler Mecmuas, 550 İstefani Ajans 359 Kirkor Canikyan 529, 530 Mehmed Nuri Bey, Saadet Gazetesi Sahibi Muallim Naci 38, 39 İstiklâl Gazetesi 254, 550 Kolağas Ethem Bey 28 38, 45, 156, 157, 252, 489 Muavenet-i Milliye 439, 440, 451 İstiklâl Mahkemesi 545, 547 Komünist Mehmed 549 Mehmed Rfat, Maliye Nâzr 409, 441 Muharebe 99, 366, 404 İstipan 63 Kozköy Vakas 99 Mehmed Rza Paşa 244, 259 Muharrem Efendi 512 İşkodral Hüsnü Paşa 36, 115, 284, 329 Kozmidi Efendi 283 Mehmed Reşad Efendi 325 Muharrirler Cemiyeti 40 İttifak Gazetesi 254 Köroğlu 281, 423 Mehmed Sadk Bey 524 Muhip Bey 406 İttihad- Muhammedî Cemiyeti 281, 289, Kurtbey Han 34 Mehmed Safa Bey 189, 190, 321 Muhit 354, 357 289, 290, 309, 310, 332 Kutü’l-amare 497, 498, 500, 506, 509 Mehmed Selahaddin Bey 431, 434 Muhit-i Tefeyyüz 354 İttihat Gazetesi 339 Küçük Ali Bey 27, 294 Mehmed Tahir 74 Murad Efendi 199
556 557 Musahip Cevher 538 Osmanscher Lloyd 418 Sabah 45, 63, 76, 77, 78, 79, 91, 102, 110, Seyfullah Paşa 99, 118, 121 Musa Kâzm Efendi 343 Osman Senai Bey 352, 383 111, 124, 127, 128, 144, 147, 160, 176, Seyyadî Tekkesi 190 Musavver Malumat 157, 188, 334, 349, Ömer Efendi 45, 156, 513 177, 184, 211, 212, 229, 231, 232, 235, Shhî Sahifeler, 550 427, 455 Ömer Seyfeddin Bey 424 252, 306, 338, 339, 346, 418, 419, 421, Srp Müdafaa-i Milliye 460 Mustafa Bey, III. Frka Erkân- Harbiyesi 443, 501, 512, 515 Sinema 550 Binbaş 120 P Sabri Bey 258 Sinin 397 Mustafa Kemal Hazretleri 545 Parsih Efendi 352, 353, 354, 357 Sacit 250, 253 Sir Mallet 467, 468 Mustafa Necati 527 Pehlivan Kadri Bey 424 Sadâ-y Millet 271, 283, 336 Son Posta 336, 421 Mustafa Raşid Efendi 117, 118 Pertev Tevfik Bey 407 Sadeddin Ferid Bey 547 Son Telgraf 550 Mustafa Sabri Efendi 519, 535 Peyam 418, 419, 421, 436, 448, 512, 515 Sadettin, Birinci Frka Kumandan 259 Spor Âlemi, 550 Mustafa Subhi Bey 423 Piyasa, 550 Sadk Bey 344, 367, 369, 440 Stein Bruh Birahanesi 78 Muzaffer Bey 205 Portakaloğlu Mikâil Paşa 68 Sadullah Bey 510 Suchon 453, 467 Müdafa-i Milliye Cemiyeti 494 Prens Georges 80 Safa Bey 422, 530 Sultan Mahmud 249, 275, 297, 385 Müfid Ratip Bey 423 Prens Sabahaddin 168, 204, 206, 218, 255, Safahât 449 Sultan Murad 20, 21, 22, 26, 27, 154, Mülazm Nuri Efendi 91, 95, 118, 119, 407, 515 Sahip Molla 36 324, 500 243, 430 Protesto 278, 321, 332 Said Bey (Zaptiye Nâzr Şefik Paşa’nn Süleyman, Sultan Murad’n dördüncü Ma- Mürüvvet gazetesi 37, 40, 41, 42, 45, 46, 48, hususî komiseri) 171, 173, 174, 179 beyncisi 27, 29 62, 65, 75, 175, 220, 407, 447, 451, 489 R Said Paşa (Eğinli, İngiliz) 35, 36 Süleyman Bey, Bağdatl 27, 29, 328, 421 Müslim Efendi 306 Ragp Paşa, Mabeynci 152, 185, 186, 187 Said Bey (Şûrâ-y Devlet başkan) 38 Süleyman Elbustani Efendi 409 Müstecabizade İsmet 39, 78, 144 Rasih Efendi 193 Said Halim Paşa 361, 389, 408, 409, 429, 441, Süleyman Nazif 144, 227, 337, 354, 421, Müşir Ethem 95 Rasim Bey 22, 157 450, 457, 462, 463, 502, 503, 520 424 Müşir Paşa 110 Rasin 397 Said Kâmil 426 Süleyman Nesip Bey 424 Mütercim Rüştü 20 Rasiyn 254 Said Molla 512, 513, 514, 521 Süleyman Paşa, Harbiye Mektebi Nâzr Rauf Yekta 144 Said Paşa (Küçük Mehmed Said Paşa) 48, 20, 21, 22, 25, 27, 96 N Recaizade Ekrem 257, 337, 418, 424 225, 236, 238, 241, 242, 244, 245, 246, 248, Süleyman Sakp 150 Naim Paşa 95 Recep Paşa 257, 258, 260, 261, 359 256, 324, 325, 361, 367, 369, 370, 379, 390, Şahin Bey, Kolağas 121 Nali Bey 361 Refik Halid 337, 424 408, 415, 431, 440, 441, 464, 496 Şahin Efendi, Hoca 166, 167 Namk Kemal 19, 21, 137, 201, 259, 339 Reis İhsan Bey 548 Sâika Gazetesi 269 Şair Eşref 78, 79, 137 Nasreddin Hoca 455 Renin 397 Salih Ağa 87, 126 Şefik Paşa 166, 171, 172, 173, 179, 180 Nazmi 407 Resimli Ay 550 Salih Münir Paşa 204 Şehzade Selahaddin Efendi 500 Necat Sükûti Bey 423 Resimli Dünya 550 Salih Paşa 406, 407 Şemseddin Bey 71, 79, 444 Necip Şukayr Efendi 424 Resimli Gazete 550 Salih Zeki 352 Şemseddin Sami Bey 45, 79, 443 Necmeddin Molla Bey 343 Resimli Hafta 550 Salon Mecmuas, 550 Şemsi Paşa 221, 222 Necmeddin Sahir Bey 424 Resimli Mudhike 550 Sami Ohburg 424 Şerif Paşa 407, 431, 432, 433, 434, 435 Neşet Paşa 107, 108, 113, 120 Resneli Niyazi 220 221 Sarafim’in kraathanesi 21 Şevket Bey 30 Neue Frei Presse gazetesi 117 Reşad Bey 86, 232 Sebilürreşad 455 Şevki Bey 61, 66 Nevsal-i Osmanî 456 Reşad Hikmet 510 Sedat Nuri Bey 455 Şeyh Abdülkadir Efendi 514 New York Herald 118 Reşid Âkif Paşa 167 Selahaddin Adil Paşa, İstanbul Kuman- Şeyh Hasan Efendi 190 Neyzen Tevfik 337, 442 Reşid Bey 43, 407 dan 543 Şeyh İdris 366 Nişan Torosyon Efendi 424 Reval Mülâkat 218 Selahaddin Bey, Erkân- Harbiye Kayma- Şeyh Ömer 502 Niyazi Efendi 294 Rfat, İç Basn Direktörü (Matbuat Dahi- kam 221 Şeyh Zafir Efendi 134, 189 Noradarkiyan Efendi 301 liye Müdürü) 47, 50, 51 Selâhaddin Enis Bey 424 Şinasi 137, 227, 247, 259, 338 Nuri Paşa 243, 301 Rfat Bey 409, 441, 514 Selahaddin Eyyubî Türbesi 440 Şirket-i Hayriye 494 Rfat Paşa, Hariciye Nâzr 301, 343 Selânikli Tevfik 39, 68, 123, 144, 160, 330 Şirket-i Mürettibiye Matbaas 69, 335, Rfat Halis Bey 535 Selânik Oteli 91 354 O-Ö Rza Bey, Doktor 73 Selâvi Bey 294 Şövalye Bahri Bey 336 Ohannes Ferid Efendi 430 Rza Bey, Mabeyn-i Hümayûn mütercim- Selim Melhame Paşa 246 Şûrâ-y Saltanat 523 Oksan Efendi 409 lerinden 63 Selim Srr 235, 247, 424 Şûrâ-y Ümmet gazetesi 275 Opera, 550 Rza Paşa (Arnavut) 43, 198, 220 Semih Lütfi Bey 419 Şükrü Bey 409, 549 Orak Çekiç, 550 Rza Paşa 30, 103, 203, 271, 301, 383, 453 Seniha Sultan 255, 515, 519 Şükrü Naili Paşa 543 Osman Bey, Başmabeynci 28, 78, Rza Tevfik Bey 144, 155, 235, 337, 352, Serasker Hüseyin Avni 20 184, 269, 300 424, 527, 535 Serbest Fikir 455 T Osman Bey, Kilercibaş 84, 86, 87, 212, Riyaziyât, 550 Serbestî 38, 198, 255, 271, 290, 309, 330, Tahir Paşa 101 444 Rufaî Dergâh 190 332, 514 Tahsin Paşa 85, 175, 192, 246, 259 Osman Bey Matbaas 184, 300 Ruşen Zeki 424 Servet Kemal Bey 424 Takvim-i Vekayi 274, 275, 346, 457 Osman Efendi, Tahrirat kâtibi 73 Rüştü Bey 73, 330 Servet-i Fünûn 130, 144, 188, 189, 231, 232, Talha Bey 547 Osmanl Bankas 127, 128, 471 235, 236, 238, 242, 252, 337, 339, 419, 420, Tan 118, 253, 421 Osmanl Heyet-i İstihbariyesi 479 S-Ş 421, 424, 495, 550 Tanin 252, 254, 264, 267, 268, 275, 276, 278, Osman Nizami Paşa 409 Saadet 37, 38, 39, 45, 46, 74, 155, 156, 157, Sevimli Mecmua, 550 305, 307, 332, 337, 363, 397, 418, 419, 420, Osman Nuri Paşa (Topal) 36 252, 326, 488, 489 Sevr Antlaşmas 532, 534, 536, 541 447, 546, 547, 548, 550
558 559