HATIRA

Haremde Yaşam HATIRA Saray ve Harem Hatralar

Leyla Saz

Hazrlayan: Sedat Demir

Bu PDF dokümanı, kitabın bir kısmını içermektedir. DBY okurları için özel olarak oluşturulmuştur. © DÜN BUGÜN YARIN YAYINLARI, 2012 İçindekiler DBY: 2 Hatra: 2 ralar  ISBN: 978-605-61331-1-4 Sertifika No: 18188

Birinci Bask: İstanbul, Mays 2010 İkinci Bask: İstanbul, Mart 2012

Hazrlayan: Sedat Demir Saray ve Harem Hat 

Leyla Saz Leyla Saz’n Hatralar Üzerine ...... 13 Editör: Ersan Güngör Leyla Saz’n Hayat Hikâyesi ...... 13 am Şair Leyla Saz’n Hatralar ...... 14 Yayn Yönetmeni: Giriş ...... 17 İrfan Güngörür

Sayfa Düzeni: DBY ş Haremde Ya

Kapak Tasarm: Birinci Bölüm Sercan Arslan Çeşitli Yönleriyle Çrağan Saray Bask/Cilt: Sultanlarn Harem Daireleri ...... 25 Şenyldz Yay. Matbaaclk Ltd. Şti. Gümüşsuyu Cad. No: 3, K: 2 Topkap/İstanbul Sarayn Bölümleri ...... 26 Tel: 0212 483 47 92 (Sertifika No: 11964) Haremin Eşyalar ...... 28 Sarayn Mabeyn Bahçesi ...... 30 Bahçede Kaybolan Bir Cariye ...... 31 Hayalet Gören Korucu ...... 32 DÜN BUGÜN YARIN YAYINLARI Ticarethane Sokak Tevfikkuşoğlu İşhan No: 11/36 Gulyabani Korkusu ...... 32 Sultanahmet - Fatih / İstanbul / Türkiye Tel. - Faks: +90 212 526 98 06 Mutlu Son ...... 33 www.dby.com.tr • [email protected] Ucuz ve Pahal Cariyeler ...... 54 Dünyalar Güzeli Ancak Bir O Kadar da Saf Olan Bir Cariye… ...... 56 İkinci Bölüm Düğün Hediyesi Olarak Verilen Cariyeler ...... 57 Sarayda Müzik ve Dans Ulviye Sultan’n Başna Gelenler ...... 57 Cariyeler ve Esirlikleri ...... 58 Meşkhane ...... 37 Arap Cariyelerin Karşlaştğ Güçlükler ...... 59 Ünlü Besteciler ...... 38 Perili Godyalar ...... 61 Hocalar ile Öğrenciler Arasndaki Aşklar ...... 39 Godyann Delirmesi...... 62 Hac Arif Bey için İnce Hastalğa Yakalanan Cariye ...... 39 Cariyelerin Eğlenme Biçimleri ...... 63 Padişahn Huzurunda Bir Gece ...... 40 Yasemin’in Hikâyesi ...... 64 Sultan Mecid’in Saz Eğlenceleri ...... 41 Mecnun Kimdir? ...... 66 Padişaha Musikiyi Sunma Becerisi...... 41 Hazin Son ...... 67 Oyunlar ...... 43 Buz Kurban ...... 68 Abdülmecid’in Harem’e Yaptğ Ani Baskn ve Hususi Arap Cariyelerinin Becerileri ...... 68 Bir Saz Âlemi ...... 44 Cariye Yekta’nn Yazs ...... 69 Haremde Şaşknlk ...... 45 Günah ‘Siyah’ Doğmak ...... 69 Padişahn Dikkatini Çekmek İsteyen Cariye ...... 45 Fakirlere Para Veren Fakir Cariye ...... 71 Çölden Gelen Rüzgâr ...... 72 Altnlarn Laneti ...... 74

Üçüncü Bölüm Cariyeler Dördüncü Bölüm Cariyelerin Kaçrlmalar ...... 49 Haremağalar Bir Çerkez Kzn Yaşadklar ...... 50 Haremağalarnn Rütbeleri ve Görevleri ...... 79 Cariye Fiyatlarnn Hesaplanmas ...... 50 Bir Pazarlk Örneği ...... 51 Birkaç Meşhur Haremağas ...... 81 Cariye Türleri ...... 52 Haremağalarnn Kadnlar Koruma Biçimleri ...... 83 Kafkasyal Cariyeler ...... 53 Akağalar ...... 83 Kocakar İlaçlar ...... 112 Fatma Sultan ve Hacamatç Kadn ...... 112 Beşinci Bölüm Bir Şaka ...... 114 Sarayda Yaşam On Kuruşa Doktor ...... 115

Şehzadelerin Çocukluklar ...... 87 Şehzadelerin Gençlikleri ...... 88 Şehzadelerin Eğlenceleri ...... 88 Kalfalar ...... 89 Padişahn Kalfalara Sunduklar Hediyeler ...... 89 Altnc Bölüm Saraylarda Ramazan ve Bayram Haznedarlar ...... 90 Genel Geziler ...... 92 İbadet Biçimleri ...... 119 Harem-i Hümâyûn ...... 93 Oruç Nasl Bozulur? ...... 120 Musikişinas Kalfalar ...... 93 Hrka- Saadet Ziyareti ...... 120 Besteci Sultanlar ...... 95 Ramazan Geceleri ...... 121 Canl Oyuncaklar ...... 95 Kadir Gecesi ...... 122 Sultan Mahmud ve Sultan Mecid Hangi Kzlardan Bayram Töreni ...... 123 Hoşlanrd? ...... 96 Bayram Eğlenceleri ...... 123 Kalfalarn Yaşam ...... 96 Atlkarncalar ...... 123 Büyük Konaklarda Yaşam ...... 98 Bayram Gezileri ...... 124 Oyunlar ve Eğlenceler ...... 99 Bayramlaşma Merasimi ...... 125 ‘İstanbul Efendisi’ Oyunu ...... 100 Parann Peşinden Koşanlar ...... 126 Havuz Oyunu ...... 100 Tiyatro, Pantomim ve Diğer Eğlenceler ...... 127 Orta Halli Ailelerde Evdeki Yaşam ...... 101 Sobasz ve Elektriksiz Saraylar ...... 129 Tuhafiye Fiyatlar ...... 103 Kzlardan Oluşan Altmş Kişilik Bat Müziği Orkestras ....129 Eski Evler ...... 103 Kadn Kadna Dans...... 130 Harem-i Humâyûnun Alşverişi ...... 104 Hareme Girebilen Kadnlar ...... 131 Çerçiler ...... 105 Padişahn Huzuruna Çkabilenler ...... 131 Yemekler ...... 106 Aristokrat Bir Halk Kadn ...... 132 Sofra Düzeni...... 108 Sultan Aziz’in Huzurunda ...... 132 Sultanlarn Tedavileri ...... 109 Pertevniyal Valide’nin Huzurunda ...... 134 İlaç Yerine Dua ...... 110 Sultanlar ve Şehzadeleri Ziyaret ...... 135 Padişahn Hediyeleri ...... 169 Yedinci Bölüm Gerdek Gecesine Doğru ...... 170 Sultan Aziz’in Avrupa Dönüşü Sonras Gördüklerim Gösterişli Saltanat Kayklar ...... 171 Gelin Alay ...... 172 İkinci Mahmud Han’n Bir Cariye İçin Yaptğ Beste ...... 174 Saraya Gidiyorum ...... 141 Koltuk ...... 175 Sultan Aziz’in Karşlanmas ...... 143 Kutlama Merasimi ...... 177 O Günkü Kyafetleri ...... 143 Gösterişli Bir Şölen ...... 177 Fatma Sultan, Baltaliman Saray’nda ...... 145 Düğün Eğlenceleri ...... 179 Bat Müziği Bilen Kalfa ...... 146 Komik Bir Olay ...... 180 Fatma Sultan ile Deniz Gezisi ...... 147 Sultan Mecid’in Gelişi ...... 181 Sultan Aziz Döneminde Boğaziçi Geceleri ...... 148 Refia Sultan’n Düğünü ...... 183 Türkiye’deki İlk Projektör...... 149 Önce Her Taraf ile Defterdarburnu Saray ...... 183 Benim Şiire Başlamam ...... 150 Masaldaki Saraylar Gibi ...... 184 Emsalsiz Bir Işklandrma ve Devletin Milyonlar ...... 151 Emsali Bulunmayan Bir Çeşme ...... 185 Mevlid-i Şerif Okunmas ve Hac Tebrikleri ...... 152 Cennete Yakşr Bir Hamam ...... 186 Hacdan Dönenlerin Karşlanmas ...... 153 Hünkâr Dairesi ...... 187 Refia Sultan’n Gelin Arabas ...... 187 Yağmur Gibi Altn ...... 189 Gelin’in Eşyalar ...... 189 Sekizinci Bölüm Gelin Odas ...... 189 Masallar Andran Ünlü Sultan Düğünleri Gelin Odasnn Mefruşat ...... 190 Gelinin Elbisesi ...... 190 Sultan Abdülmecid’in Kzlar ve Damatlar ...... 157 Gelinin Mücevherleri ...... 191 İşte, Sultanefendilerin Eşlerinin Adlar ...... 158 Padişahn Huzurunda ...... 192 Münire Sultan’n Düğünü ...... 159 Abdülmecid Döneminin Modas ...... 193 Münire Sultan’a Verilen Hediyeler ...... 160 Ölü Doğan Sultanzade İçin Loğusa Töreni ...... 194 Sultan Çeyizlerinin Alşverişi ...... 160 Ani Bir Davet ...... 194 Saraya Giren İlk Terzi ile Güzelliği Dillere Destan Defterdarburnu Saray’nda ...... 195 Sophia ...... 161 Dans ve Eğlence ...... 197 Çeyiz Listesi ...... 163 Ölü İçin Şenlik ...... 199 Mücevherat ...... 163 Gerçek Anlaşldğnda ...... 200 Leyla Saz’n Hatralar Üzerine

Dokuzuncu Bölüm Bir Portre: Âdile Sultanefendi

Âdile Sultan Ziyaret ...... 205 Sofra Düzeni ...... 206 Bat Müziği ...... 207 Âdile Sultan’n Huzurunda...... 209 Âdile Sultan’n Karakteri ...... 211

Dizin ...... 213 Leyla Saz’n Hayat Hikâyesi Şair Leyla Saz, 1850 ylnda İstanbul’da dünyaya gelmiştir. Babas; şehreminliği, valilik, Tbbîye Nâzrlğ, zaptiye müşir- liği gibi görevlerde bulunmuş, “ekselans” diye anlan Doktor İsmail Paşa’dr. Leyla Saz, babasyla İzmir’e ikinci kez gidişinde Vilayet Mektupçusu Srr Efendi ile evlendirilmiştir. Srr Efendi, sonradan paşalğa kadar yükselmiş ve “Giritli Srr Paşa” diye anlmştr. Leyla Saz, vali olan eşiyle Prizren, Rusçuk, Trabzon, Kastamonu ve diğer illeri gezip görmüş, gezi izlenim ve gözlemlerini de yazmştr. Mühendis merhum Yusuf Razi ve ünlü mimar Vedat Beyler, Leyla Hanm’n oğullardr. Leyla Saz, Abdülmecid dönemini 1-11, Abdülaziz dönemini 11-26, Beşinci Murad dönemini 27, Abdülhamid dönemini 27-59, Mehmed Reşad dönemini 59-69 ve Vahideddin dö- nemini 69-73 yaşlar arasnda yaşad.

13 | Haremde Yaşam, Saray ve Harem Hatralar | | Leyla Saz |

Leyla Saz, hatralarnda, yaşadğ bu alt padişah dönemi- perial” ismiyle yaynlanmştr. Osmanl hareminin kaplarn nin saray çevresini, insanlarn, gelenek ve göreneklerini, saz ilk kez aralayan bu hatralar, Fransa’da büyük bir ilgi ile âlemlerini, saray teşkilatn ve ünlü düğünleri tüm yönleriyle karşlanmştr. Leyla hanmn bu değerli hatralar, gördüğü anlatmştr. ilgi üzerine Çekçe ve Almancaya da çevrilmiş, oralarda da Leyla Saz, 86 yaşnda olduğu halde 6 Aralk 1936 pazar büyük rağbet görmüştür. günü Kzltoprak’taki köşkünde hayata veda etmiştir. Hatralar, Türkiye’de ilk defa Sadi Borak Bey tarafndan düzenlenerek Ağustos 1974 ylnda kitap halinde yaynlanmştr. Sadi Borak, Leyla Hanm’n “Geçen Asrda Kadn Hayat” Şair Leyla Saz’n Hatralar başlğ altnda 25 Nisan 1921 tarihinde İleri gazetesinde ya- Şair Leyla Saz’n hatralar, “Saray çevresi ve harem hayat” ynlamaya başladğ yaz dizisini de kitabn ikinci bölümüne konularnda gözleme dayanan çok önemli bir kaynaktr. eklemiştir. Biz çalşmamza bu bölümü dahil etmeyip, daha Özellikle haremdeki yaşant hakknda Osmanl kaynaklarnda sonradan ayr bir kitap olarak hazrlamay düşündük. bilgi bulma olanağ çok zordur. Çünkü “Harem ve haremde olup bitenler” Osmanl  sosyal yaşamnda bir “yasak bölge” Çalşmay hazrlarken, Merhum Ali H. Neyzi Bey tarafn- olarak kalmştr. Bu nedenle de Osmanl vakanüvis ve tarih- dan hazrlanan ve Temmuz 2000 ylnda Cumhuriyet Kitaplar arasnda çkan eserin başka bir basks ile tefrikalar karşlaş- çileri, burasnn içyüzü hakknda bilgi edinme imkânndan trdğmz da arada birtakm farkllklar gördük. Tefrikalarda oldukça yoksun kalmştr. Söz konusu olumsuz şartlardan zikredilmeyen; fakat önemli gördüğümüz birkaç notu buradan dolay da harem; yerli, yabanc tarihçi ve yazarlar tarafndan alarak ilave ettik. daha çok hayallerde biçimlendirilen; fakat gerçekte pek bilin- meyen bir “bilinmezlik dünyas” olarak sürekli gizemliliğini Eseri günümüz Türkçesine aktarrken, metnin akclğn korumuştur. bozmamaya çaba gösterdik. Gerekli gördüğümüz yerlere dipnotlarla açklamalarda bulunduk. Yazara ait notlar ise Leyla Saz’n “Harem hatralar” Vakit gazetesinde 1921 “*” işareti ile gösterdik. ylnda, İstanbul’un işgal altnda bulunduğu ve halkn özgür- lüğünün elinden alnmasnn yannda açlkla da boğuştuğu, hatrlanmak bile istenmeyen o acl günlerde tefrika edilmiş- Sedat Demir tir. Toplumun içinde bulunduğu bu kötü durumdan dolay İstanbul, 2010 da çok önemli olmasna rağmen hatralar beklenen ilgiyi görmemiştir. Söz konusu hatralar daha sonra, oğlu Yusuf Razi Bey tarafndan Franszcaya çevrilerek Paris’te “Le Harem Im-

14 15 Giriş

Türk kadnlarnn hayat şartlar ve gelenekleri, özellikle İstanbul’da son çeyrek yüzyl içinde çok değişti; hâlâ da gözle görülür, elle tutulur bir biçimde sürekli her geçen gün değişmekte. Söz konusu değişim öylesine hzl ki, günümüzün kadn, eski Türk kadnnn geleneklerine tamamen yabanc kalmş durumda. Harem hayatnn eski âdetleri bugün nere- deyse unutuldu. Aradan birkaç yl daha geçince herhalde hiç hatrlanmaz olacak. Harem hayatnn gelenek ve âdetleri genel olarak unutuluyor derken, sultanlarn harem hayatnn ya da sultanefendilerin yaşadğ saraylarn düzeninin hiçbir zaman açklanmadğn ve çok az bilindiğini de itiraf etmek gerekir. Harem, her zaman için, dşarnn içeri szmasna karş özenle kapal tutulmuş ve orada her şeyi ile uzak bir dünya kurulmasna gayret gösterilmiştir. Sultan Abdülmecid’in saltanat süresinde, İstanbullu olup da saraya dşardan gelebilen ve orada yaşayabilen iki genç kz, eminim ablamla ben olduk. Harem’e bizden başka, o

17 | Haremde Yaşam, Saray ve Harem Hatralar | | Leyla Saz |

Babam çok zeki ve şakac bir kişiydi. Konuşmas her zaman Girit Adas’na genel vali atand. Annemle ablam İstanbul’da ilgi çekici ve zevkli olurdu. Görmüş olduğu eğitim ona ayr bir brakarak beni yannda götürdü. Orada beş yla yakn bir süre saygnlk kazandrmşt. Pek çok konuda kendisine danşlrd. kaldk. Dönüşümüzde haremi ve sultanlar tekrardan sk sk Sultann ve ailesinin yakn, güvenilir danşman olmuştu. ve uzun süreli ziyaret etmeye başladm. Ancak bu kez küçük Daha sonra vezirliğe atanarak devletin saygn makamlarnda bir çocuk değildim. Bir genç kz olmuştum. bulundu. Bu süreler içinde bile, sultann özel hekimliğini de- Sultan V. Murad’n ksa süreli ve talihsiz padişahlğndan vam ettirdiğinden, hiçbir zaman sarayn özel hayatnn dşnda sonra Sultan Abdülhamid’in tahta çktğ ilk yllarda da pek kalmamşt. Böylece, saray adamlğyla devlet adamlğn bir- çok kez huzura kabul edilmekle birlikte, alşk olduğum eski leştirdiği için, Abdülmecid’in ölümünden sonra, yeni padişah içtenliği bulamadm. Zaten, bir süre sonra, genel vali atanan Sultan Abdülaziz döneminde de birçok vezirin engellemesine eşime katlmak üzere çok sk ve uzun sürelerle İstanbul’dan rağmen, sarayn ve sultann ilgisini kaybetmedi. ayrlmaya başlamştm. Bu son döneme kadar neredeyse Babam, Ticaret Bakanlğ görevini ilk kez üstlendiğinde, yirmi yldan daha fazla bir süre, sarayn özel hayatnn içinde Avrupa başkentlerinin birinde uluslararas bir sergi düzenlen- bulunmuştum. Çocukluğumun ve genç kzlğmn en güzel mişti. Saltanat tarafndan bu sergiye gönderilmesi düşünülen yllarn orada geçirdiğimi söyleyebilirim. örnekler Ticaret Bakanlğ’nda toplanmşt. Sultan ve haremi, Yazlarmda, işte bu son derece ince, zarif ve eşsiz zengin- varlklaryla bu sergiyi onurlandrdklarnda, bu büyük ziyaret- likteki ortam canlandrmaya çalşacağm. Görkemli olduklar çileri annemle ablam da karşlamşlar. On yaşlarnda ve pek kadar kibar olan sultanlarn ve sarayda yaşayan kzlarn, yani güzel bir kz olan ablam Abdülmecid’in büyük kz Fatma sarayllarn yaşamlarn anlatacağm. Sultan beğenmiş ve onu yanna, saraya almş. Sarayllar genelde, esir Çerkez kzlar arasndan seçilen, Ben o sralarda yeni doğmuşum. Birkaç yl sonra, 1853 ya büyük bir özenle eğitilen, ciddi bir disipline uyum sağlayabilmiş da 1854’te ben de saraya kabul edilmek onuruna eriştiğimde kimselerdi. Terbiye ve nezaketleriyle seçkinlik kazanarak sa- pek küçük olduğumdan bu ilk ziyaretimi hiç hatrlamyorum. hipleri olan ünlü hanmlara hizmet etmeye layk olurlard. Beni sarayn büyük merdivenlerinden kucakta çkartmşlar. Önümüzde, yannda kalacağm küçük sultan yürüyormuş. Hayatmn bu çağna hafzamn son derece bağl kalmş Onun arkasndan götürüldüğüm için kzmş ve yüksek sesle olduğunu, arada birçok boşluk bulunsa bile, anlattğm olay- bu kzgnlğm dile getirmişim. Saray’daki kalfalar sk sk bu larda doğruluktan sapmadğm ve bir değişiklik yapmadğm, olay bana anlatr ve gülerlerdi. okurlarma kesinlikle bildirmek isterim. O günden başlayarak ve Abdülmecid’in ölümüne dek çocukluğum hemen hemen, hep haremde sultanlarn yannda Leyla Saz geçti. Abdülaziz’in tahta çkşndan (1861) az sonra, babam İstanbul, 20 Ocak 1921

20 21 Birinci BölüBirinci Bölümm

Çeşitli Yönleriyle Çrağan Saray Sultanlarn Harem Daireleri 1909 ylnda Meclis-i Mebusan olarak kullanlp 1910 ylnda yanan ve yangnla ykntya dönmesine karşn 1918-1923 yllar arasnda Franszlarn kşla olarak kullandğ Çrağan Saray’n, Sultan Abdülaziz yaptrmşt. Bu çok görkemli bir yapyd. Dş beyaz mermer kaplanmş ve kzl somaki mermer sütunlarla süslenmişti. Sarayn içi de renkli mermerlerle süslüydü. Sultan Abdülmecid 1876 ylnn Ağustos aynda tahta çktğ zaman bu göz kamaştrc saray, pek ksa bir süre padişahlk yapmş olan kardeşi Sultan V. Murad’a ayrmştr. Bu saray, Sultan V. Murad için sürekli bir tutukevi olmuştur. Bu talihsiz şehzadenin uzun ve acl gözalt döneminden baz bölümleri daha sonra anlatacağm. Bunlar bana, 32 yl kapal kaldktan sonra 1908 Devrimi’nde kaplar açlr açlmaz görmeye gittiğim eşleri ve oğlu Prens Sabahaddin anlatmşt. Şimdi, tümüyle ahşap olan eski saray anlatmak istiyorum. Bu saray, Abdülaziz’in görkemli mermer saraynn yetindeydi ve yenisinin yaplabilmesi için yktrlmşt.

25 | Haremde Yaşam, Saray ve Harem Hatralar | | Leyla Saz |

Sonradan yaplan saray gibi, eski Ç rağan Saray da ek ya- uzunluk ve yirmi arşn genişlikte ve belki daha büyük bir plaryla birlikte, güneybatsnda Beşiktaş ve kuzeydoğusunda sofayd. Deniz ve bahçe tarafndaki odalarn hepsinin kaps Ortaköy olmak üzere tüm Boğaziçi kysn kaplamaktayd. bu sofaya açlrd. Saray kuzeyden güneye doğru beş bölümden oluşuyordu: Valide Sultan dairesi ise hünkâr dairesi yönünde ikisi 1- Resmi kabul salonlar ve mabeyn. Mabeyncilerle sarayn bahçeye bakan dört oda ile bir hamamdan oluşuyordu. yüksek dereceli öbür yöneticilerinin çalşma odalar Kadnefendilerle ikballerin biri deniz, diğeri bahçe yönünde buradayd. ikişer odalar vard. Harem sofasnn deniz ve bahçe yö- nünde ortaya gelen direkli ve setli sofalar, arka taraflarn- 2- Sultann kendisinin kullandğ bölüm. dan kapatlp ikballere altl üstlü odalar yaplmşt. Resmi 3- Sultann harem bölümü. günlerde kalabalğa görünmek istemeyen hanedan üyesi, 4- Ne olduğunu şu anda hatrlayamadğm on kadar odal o odalarn sahibelerine haber vererek gider, direklerin ufak bir yap. üzerine bina edilmiş koridorun kafesli pencerelerinden 5- Şehzadenin konağ. sofaya bakarlarmş. Şimdi ben, yalnzca harem bölümlerini ve sras geldiğinde, Yukarda belirtilen geniş sofaya da tavanndan, daha küçük bu bölümlerde yer almş olan baz toplant ve şenlikleri anla- boyda ve daha yüksek ikinci tavann dört tarafndaki birçok tacağm. Ancak, bu sarayla ilgili hatralarmn pek o kadar net pencereden de şk verildiği için içerisi aydnlkt. olmadğn söylemeliyim. Oraya ilk gittiğimde çok küçüktüm. Bu sofann iki ucundan, inilen taraflar direkli merdiven- Bu nedenle, yirmi beş yl önce hatralarm yazarken, belle- lerle orta kata, orta kattan da iki taraf dört direkli gayet geniş ğimde karanlk kalmş baz noktalar aydnlatabilmek için mermer merdivenlerle zemindeki mermerliğe inilirdi. Orta ablama ve eski Çrağan’da yaşamş baz kalfalara danşmak katta sofa yoktu. Deniz ve avlu kaps yerleri açk braklarak zorunda kalmştm. merdivenlerin iki tarafndan, direkler ve parmaklkla açk braklmş yollara dönülerek odalara girilirdi. O odalar, büyük Sarayn Bölümleri ve ikinci kalfalarn odalaryd. Merasim ve mâbeyn-i hümâyûn dairelerinden yani, kuzeyden Efendilerinin odalarnn altndaki bu odalarn tavanlar ile sonraki daireler zat şahanenin özel daireleridir. Haremin üst katn döşemesinin arasna, orta kalfalara ve diğer kzlara yanndaki dairenin sofas, resmi günlere ve saz gecelerine, mahsus alçak tavanl odalar yaplmşt. Yüklükten yahut ortadaki ise padişaha özeldir. odalardan ayrlmş yerlerden üst kata küçük merdivenler Harem sofas, hatrladğm kadaryla, iki ucundaki gezin- vard. Bu odalarn sonradan eklenmiş olduklar ilk bakşta tilere ayrlmş girintilerden başka, yaklaşk olarak alt arşn görülüyordu. Bunlarn pencerelerinde saks ya da sandk ile

26 27 Dizin Cevher Ağa, Dârüssaâde Ağas G 82 Girit 21, 62, 70, 71, 72, 73, 74, 75, Cezbidil Kalfa 146 132, 150, 208, 210 Çerkez 21, 49, 50, 53, 59, 66, Gülcemal Kadnefendi 113 159 Çerkezce 32 H Çerkez Mehmed Paşa 159 Habeş 72, 148 Çrağan Saray 23, 25, 26, 30, 44 Habeşî 38 Hac Arif Bey 38, 39 D Hac Faik, Müzisyen 38 Damat Ferid Paşa 158 Hac Tahsin Bağ 88 1908 Devrimi 25 Azad kâğd 58, 59 Darçn Kalfa 136, 174 Hamid Bey, Nurullah Bey’in oğlu Defterdarburnu Saray 183, 184, 136, 159 A B 194, 195 Hasip Paşa 193 Abbas Halim Paşa 38, 64, 159 Bağdat 55 Dolmabahçe Saray 37 Haşim Bey 38 Afrika 79 Bahariye Köşkü 93 Donizetti Paşa 38 Hayrandil 135 Agop Ağa, Ermeni kuyumcu Baltaliman Saray 145, 184 Dürrünigâr Kalfa 94 161 Basra 55 Hayreddin Ağa, Dârüssaâde Ağas Akağa Hüseyin Efendi 83 Bayezid Meydan 121 E 82, 148 Akif Paşa 195 Bebek 148, 149 Emirgân 164 Hayriye Hanmsultan 177 Ali Galip Paşa, Reşid Paşa’nn oğlu Behice Sultanefendi 136 Ermeni 102, 161, 162, 192 Hrka- Saadet 120, 121 158, 183, 194 Beşiktaş 26, 184, 187 Esma Sultan 40, 41, 82, 93, 131, Hicaz 65, 153, 183 Âli Paşa 57 Beytullah 153 174, 199, 205 Hint 55 Altmermer 56 Bezmialem Valide Sultan 31, 38, Hüsnümelek 120, 179 Amber Ağa 82 134 F Anadolu 105, 148, 149 Bîmisal 113 Farsça 82 I Arafat 153 Boğaz 143, 158 Fatma Sultan 20, 82, 112, 113, 145, İbrahim Paşa, Serasker Rza Paşa’nn Arap 38, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, Boğaziçi 26, 39, 105, 146, 148, 146, 147, 149, 150, 157, 158, 177, oğlu 159 65, 66, 68, 71, 72, 75, 101 174 189, 191, 194, 200 İhdasfelek Kalfa 94 Arapça 67, 82 Bülbül Deresi 64 Fehime Sultanefendi 95 İlhami Paşa, Msrl Abbas Halim Arnavutluk 33 Büyük Reşid Paşa 194 Ferhat Ağa, Musahip 82 Paşa’nn oğlu 159, 160 Avrupa 19, 20, 40, 42, 91, 105, Feride Hanm 40 İstanbul 13, 14, 15, 17, 19, 21, 31, 106, 128, 129, 139, 141, 152, C Fethi Ahmet Paşa, Tophane Mü- 32, 49, 50, 53, 61, 64, 66, 68, 69, 159, 179, 182 Canfes Kalfa 114 şiri 57, 158, 159 74, 79, 100, 121, 132, 160, 194, Avrupal 53, 91 Cemile Sultanefendi 95, 159, 163, Fransz 25 199, 208 Avusturyal 66 169, 177 Franszca 66, 67, 74 İzmir 13, 194, 208, 210

213 214 K Msr 28, 55, 64, 97, 160 R Sultan V. Murad 21, 25, 84, 95 Kafkasya 31, 32, 49, 53, 54, 95, 97 Msrl Zeynep Hanmefendi Rasim Ağa, Sultan Abdülmecid’in Sultan Vahideddin 13, 38, 157, Kâğthane 92, 93 148 Başmusahibi 82 158 Kanlca 145, 149, 208 Mzka-i Hümâyûn 128, 175, 188 Rasim Paşa 143 Şadiye Sultanefendi 95 Kanuni Ethem Efendi 38 Mihrabat 69 Refia Sultan 113, 157, 158, 183, Şehzadebaş 121 Kapal Çarş 161 Mihrimelek Kalfa 146 184, 187, 191 Şöhret Kalfa 94 Karagöz 128 Musevi 105 Rfat Bey, Müzisyen 38 Karlofça 195 Mustafa Naili Paşa Yals 164, Rum 67, 74, 106 T Kastamonu 13, 208, 210 168 Rumca 75, 82 Tarlabaş 184 Kavack 69 Münire Sultan 38, 95, 157, 158, Rumeli 33, 105, 174 Tophane 57, 122, 123, 158, 159 Keçecizâde Fuat Paşa 82 159, 160, 164, 183, 209 Rusçuk 13, 66, 68, 208 Topkap Saray 120, 121 Keremyar Kalfa 171 Trabzon 13, 185, 208, 209, 210 Müslüman 106, 152 S-Ş Koşuyolu 212 Tunus 55 Sadrazam Reşid Paşa 183 Köçeoğullar 161 N Türk 17, 18, 43, 80, 84 Sahil Saray 164, 168 Kumkap 71, 75 Naime Sultanefendi 184 Türkçe 32, 50, 52, 66, 74 Salpazar 164, 168, 184, 209 Kuruçeşme 175, 205, 208 Nazikeda Hanm, Sultan Abdül- Samatya 192 Kutbizâde Şair Sadk Efendi 150 hamid’in eşi 57, 136 U-Ü Santuri İsmet Ağa 38 Küçük Abdurrahman Ağa 131 Necip Paşa, Sami Paşa’nn oğlu Ulviye Sultan 57 Küçük Çiftlik Köşkü 88 Seniha Sultan 136, 157, 158, 159 38, 159 Seniye Hanm 40 Üsküdar 64 L Nikogos Usta, Müzisyen 183 Serasker Rza Paşa 159 Üsküp 195 Lehli Yahudi 106 Nuri Paşa 146, 158 Servetseza Başkadnefendi 197 V Levnifer 94 Nurullah Bey 159 Seyyide Hanm 146, 150, 151 Lütfullah 159 Nuruosmaniye Camii 104 Sultan Abdülaziz 13, 18, 20, 25, Vaniköyü 168 Lütfüyar Kalfa 199 38, 56, 82, 91, 121, 125, 132, 133, Varna 66 O 139, 141, 143, 148, 199 Veli Efendi Çayr 64 M Ortaköy 26, 148, 184, 194 Sultan Abdülhamid 13, 21, 31, 57, Vezneciler 121 Mahmud Celaleddin Paşa 57, Osmanl 14, 15, 18, 87, 93, 95, 95, 141, 159, 199 158, 159, 160 119, 122, 127 Sultan Abdülmecid 13, 17, 19, 20, Y Matmazel Romano 209 25, 31, 38, 44, 45, 57, 64, 82, 83, Yahudi 106, 193 Mecidiye Camii 30 P 112, 114, 134, 135, 144, 157, 159, Yldz 30, 31 Meclis-i Mebusan 25 Pertevniyal Valide Sultan 27, 31, 38, 193, 194, 199, 205 Yunanca 74 Medeni Aziz Efendi 38, 39 56, 132, 134, 135, 141, 143, 209 Sultan Mahmud 19, 40, 82, 96, 120, Yusuf İzzeddin Efendi 134, 141 Mediha Sultan 157, 158, 159 Peyamnigâr Kalfa 94 131, 171, 174, 179, 180, 184, 192 Mehmed Ali Paşa, Kaptan- Derya Prens Sabahaddin 25, 158, 159 Sultan Reşad 13, 19, 84, 113, 157, Z 184, 205 Prizren 13, 208 183, 193, 197 Zekiye Sultanefendi 184

215 216