Son Halife Abdülmecid Efendi'nin Hayatı
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI GENEL TÜRK TARİHİ BİLİM DALI DOKTORA TEZİ SON HALİFE ABDÜLMECİD EFENDİ’NİN HAYATI -ŞEHZÂDELİK, VELİAHTLIK ve HALİFELİK YILLARI- LȂLE UÇAN 2502110563 TEZ DANIŞMANI Prof. Dr. ARZU TERZİ İSTANBUL 2019 SON HALİFE ABDÜLMECİD EFENDİ’NİN HAYATI -ŞEHZÂDELİK, VELİAHTLIK VE HALİFELİK YILLARI- LÂLE UÇAN ÖZ Son Halife Abdülmecid Efendi’nin Hayatı-Şehzâdelik, Veliahtlık ve Halifelik Yılları- isimli tez çalışmamızda ana hedefimiz, Abdülmecid Efendi’nin hayatına Dolmabahçe Sarayı ve gündelik yaşam perspektifinden bakabilmektir. Bu yüzden Abdülmecid Efendi’nin gündelik yaşamı bütünlük içinde şehzâdeliğinden veliahtlığına, halife seçilmesinden saraydan ayrılışına takip edilmiştir. 19. yüzyılın son çeyreğine doğru gözlerini açan şehzâdeyi hayata hazırlayanları tespit etmek hocalarının yanı sıra, hangi eğitimleri aldığını ortaya çıkarmak ve yaşam alanlarını görmek bize son dönem Osmanlı sarayındaki değişimlerin ip uçlarını verecektir. Bu minvalde Abdülmecid Efendi’nin veliahtlık-halifelik yıllarında saray ortamı, çalışmış olduğu kadrosu, ziyaretleri, ziyaretçileri ve merasimleri mercek altına alınmıştır. Halife Abdülmecid Efendi’nin sanatçı kimliği ve yaşantısı her dönem onun hayatında var olmuştur. Ressam, sergilere katılan, müzik ve hatla ilgilenen ve bu ortamda kendisine alan açan Abdülmecid Efendi renkli bir hânedan üyesidir. Dönemin sanat ve kültür camiasından isimlere ulaşması, kimi zaman onlarla arkadaş olması, onları maddi-manevi olarak desteklemesi ve himaye etmesi Abdülmecid Efendi’nin hayatını zenginleştirmiştir. Abdülmecid Efendi, gelenekselin yanında Batı’ya uzanan yaşantının içinde yer almıştır. Tezde, Abdülmecid Efendi’nin Osmanlı aydını ile ilişkilerine bakılırken, onun şahsında saraydan topluma sirayet eden bu ilişki ağının ortaya çıkarılmasına gayret edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Halife Abdülmecid Efendi, Abdülmecid Efendi, halife, Dolmabahçe Sarayı, İstanbul, sanat, resim, müzik, hat. iii SON HALİFE ABDÜLMECİD EFENDİ’NİN HAYATI -ŞEHZÂDELİK, VELİAHTLIK VE HALİFELİK YILLARI- LÂLE UÇAN ABSTRACT Our main objective for the thesis study named The Life of Last Caliph Abdulmejid Efendi- His princedom, crown princedom and caliphate Periods- is to be able to look at the life of Abdulmejid Efendi from the perspective of Dolmabahçe Palace and daily life. Therefore, daily life of Abdulmejid Efendi was followed in its entirety from his prince years to crown prince, from his election as caliph to his leaving the palace. Determining the persons who prepare the prince, born at the last quarter of 19th Century, for life, revealing his teachers and what trainings he had and showing his living space give us the tips for changes in the last period Ottoman palaces in a way. In this respect, the team whom Abdulmejid Efendi worked with during his crown prince and caliph years, the atmosphere of the palace, his visits, visitors, ceremonies he attended were examined. Artist identity and life of the Caliph Abdulmejid Efendi accompanies him at all periods of his life. Abdulmejid Efendi is a colorful member of dynasty as he is an artist, he attends exhibitions, interested in music, calligraphy and found a room for himself in this field. It enriched the life of Abdulmejid Efendi that he contacted famous names of the period in the field of art and culture, that he became friends with them time to time, supported them materially, immaterially and defended them. Abdulmejid Efendi lived a westward life in addition to a traditional one. The thesis studies the relationships of Abdulmejid Efendi with the Ottoman highbrows while trying to reveal this relationship network spreading from palace to the society in his personality. Keywords: Caliph Abdulmejid Efendi, Abdulmejid Efendi, Caliph, Dolmabahçe Palace, Istanbul, art, painting, music, calligraphy. iv ÖNSÖZ Sultan II. Mahmud’un padişahlığının peşi sıra tahta geçen iki oğlu, Sultan Abdülmecid, Sultan Abdülaziz ve onların iktidar olan evlatları sonrasında, Osmanlı hânedanı tarih sahnesinden çekilecektir. Önemli bir zaman dilimi olarak değerlendirilen bu son perde, Mecîdiler ve Azîziler arasında geçer. Bu ailenin padişah sıfatını kullanmayan halife unvanı ile vazifesini yerine getirmiş olan son üyesi ise Abdülmecid Efendi’dir. Son Halife Abdülmecid Efendi’nin Hayatı-Şehzâdelik- Veliahtlık ve Halifelik Yılları- isimli tez çalışmamızda, hânedanı temsil eden son ismin, Abdülmecid Efendi’nin gündelik hayatına Dolmabahçe Sarayı perspektifiyle bakılacaktır. Artık Şehzâde Abdülmecid Efendi’nin yaşadığı saray Sur içi, meşihatın mekânı Süleymaniye, ticari hayatın sürdüğü Kapalıçarşı ile çevrelenmiş ve Osmanlı İmparatorluğu’nun merkezi olarak görülen Topkapı Sarayı değildir1. Dolmabahçe Sarayı’nın inşasıyla devletin evi saray Beşiktaş’a taşınınca, devlet düzeninden sosyal yaşama yenileşme zihniyeti kendisini hissettirmiş2 bu süreçte değişen dünyanın etkileri Dolmabahçe Sarayı’nda yaşayanlara da sirayet etmiştir. Çalışmamızda Abdülmecid Efendi’nin hayatı bütünlük içerisinde takip edilirken, Osmanlı tahtının son veliahtı ve son halifesi unvanlarına sahip Abdülmecid Efendi’nin saray hayatının açığa çıkarılması hedeflenmiştir. Biyografik ilerleyen tezde, mekân ve zaman bütünlüğünün sağlanmasına özen gösterilmiştir. Trablusgarp Savaşı’nın sonrasında patlak veren Balkan savaşlarını Birinci Cihan Harbi izler. Dünya üzerinde adeta bir kara bulut dolaşmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu Almanya ile müttefik olarak I. Dünya Savaşı’na girer. V. Mehmed Reşad’ın vefatı ve yerine VI. Mehmed Vahideddin’in geçmesiyle resmi unvanını alan Abdülmecid Efendi artık veliahttır. 31 Ekim 1918 itibariyle Mondros Ateşkes Antlaşması imzalanınca İtilaf devletlerinin donanması boğazlardan geçerek 3 Kasım’da İstanbul’a ulaşır. Paris Barış Konferansı’nda İtilâf Devletleri, Osmanlı İmparatorluğu’nu paylaşmanın telaşı 1 Deniz Esemenli, “Tanzimatın Sarayı Dolmabahçe”, Milli Saraylar: Kültür Sanat Tarih Dergisi, İstanbul, s:1, 1999, ss. 48. 2 1849-1856 Dolmabahçe Sarayı’nın inşa süreci. Çağla Caner-Pelin Yoncacı, “Bir İmparatorluk Sahnesi: Dolmabahçe Sarayı Muayede Salonu”, 150. Yılında Dolmabahçe Sarayı Uluslararası Sempozyumu 23-26 Kasım 2006 Bildiriler, ed. Dr. Kemal Kahraman, c: II, Türkiye Büyük Millet Meclisi Milli Saraylar, Ankara 2007, ss. 96. v içindedirler. Diğer taraftan Anadolu’da başlayan ulusal direniş hareketi hız kazanır. 23 Nisan 1920’de Meclis açılır ve Mustafa Kemal başkan seçilir. İstanbul’un işgal yılları ve kurtuluşu önemli bir dönemeçtir3. Dolayısıyla, bu olayların Dolmabahçe Sarayı üzerine tesirleri göz önünde bulundurularak konuya yaklaşılmıştır. Tezde, Halife Abdülmecid Efendi’nin siyasi yaşantısının ötesinde nasıl bir ortamda yaşadığını görebilmek için onun gündelik hayatı, Dolmabahçe Saray teşkilatı ile ilişkilendirilmiştir. Şehzâdeliğinden halifelik yıllarına kadrolar ve bu süreçte kimlerin ona hizmet ettiğinin tespit edilmesi, saray teşkilatının anlaşılmasına katkı sağlayacak bilgilerdir. Tezde Abdülmecid Efendi’nin eğitimi, arkadaşları-dostları, okuduğu eserler vs. ortaya çıkarılırken, kurmuş olduğu ilişki ağı kültürel ve çevresel dinamikler çözümlenerek ele alınmıştır. Abdülmecid Efendi kendisine bir taraftan sanat muhiti oluştururken, o çevre kendisini dönüştürmüştür. Bu sebepledir ki, tez çalışmamız zamanın dinamikleriyle birlikte değerlendirilmiştir. Son halife Abdülmecid Efendi’nin ressam olması ve müzik ile olan ilişkisine bu bağlamda bakılmıştır. Tezde bütün sorular eksiksiz cevaplanamasada, konuyla ilgili arşiv malzemelerinden ve ikinci el kaynaklardan yararlanarak bir çalışma disiplini planlanmıştır. Konu seçimiyle birlikte tezin şekillenme aşamasından, tez bitirilirken o en son dokunuşuna kadar her safhasında yanımda olan danışmanım ve kıymetli hocam sayın Prof. Dr. Arzu Terzi’ye müteşekkirim. Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi’nde bana sağlanmış olan çalışma ortamı için Prof. Dr. Fahameddin Başar olmak üzere hocalarımıza, Prof. Dr. Abdülkadir Özcan, Prof. Dr. Zekeriya Kurşun, Doç. Dr. Nurdan Şafak, Doç. Dr. Hasip Saygılı, Doç. Dr. Fatma Kaytaz, Doç. Dr. Mustafa Göleç, Dr. Öğr. Üyesi Emine Tonta Ak, Dr. Öğr. Üyesi İlhami Danış ve çalışma arkadaşlarıma teşekkür ederim. Tez jürimde yakın ilgisinden dolayı Prof. Dr. Zeynep Tarım’a ve samimiyeti ile gerekli kolaylığı sağlamasından dolayı Prof. Dr. Mehmet Canatar’a teşekkür ediyorum. Özellikle geniş yüreği ile hiçbir zaman yardımını esirgemeyen Prof. Dr. Kemal Yavuz’a, bu satırlar arasında teşekkür etmek bana büyük mutluluk veriyor. 3 John Freely, Saltanat Şehri İstanbul, İletişim, İstanbul 2002, ss. 320-326. vi Prof. Dr. Gülden Sarıyıldız’a, Prof. Dr. Haşim Şahin’e, Dr. Öğr. Üyesi Cengiz Fedakar’a, Öğr. Görevlisi Sinem Arslan’a, ve Arş. Gör. Şaduman Tuncer’e teşekkür ederim. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Osmanlı Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi Anabilim Dalı’nda Arş. Gör. Sinem Serin’e okuyarak teze yapmış olduğu katkıdan dolayı teşekkür ederim. Aynı kürsüde görev yapan Arş. Gör. Aslı Tuna’ya da ayrıca teşekkür ederim. Yine bu süreçte Prof. Dr. Esra Macaroğlu’nun cesaretlendirmeleri ve manevi desteği benim için kıymetlidir. Cumhurbaşkanlığı Külliyesi Kütüphâne ve Yayın Müdürü Ayhan Tuğlu’ya, Öğr. Gör. Talip Mert’e ve Sinan Kuneralp’e, konu ile alakalı her türlü paylaşımlarından ve bilgilendirmelerinden dolayı teşekkür ederim. Doktora öğrenciliğimin 2014 Ocak-2015 Şubat tarihleri arasında burs vererek beni destekleyen Türk Petrol Vakfı’na hassaten teşekkür ederim. Dolmabahçe Sarayı Abdülmecid Efendi Kütüphânesi’nde ve koleksiyonlarında çalışmalarımı sürdürmeme yardımcı