Açe Bariû Kapisi Úslam Coùrafyasi: 9
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
AÇE BARIû KAPISI úSLAM COùRAFYASI: 9 GÜNEY DOùU ASYA: 1 KitabÕn AdÕ: Açe: BarÕý KapÕsÕ YazarÕ: Adil Yurtkuran YayÕna HazÕrlÕk: úHH AraýtÕrma Komisyonu ISBN: 975-00610-7-1 Kapak: Grata Non Grata BaskÕ-Cilt: Gümüý Ofset 1.BaskÕ: Eylül 2006 2.BaskÕ: Haziran 2009 Büyük Karaman Cad. Taysalan Sok. No:3 Fatih / ústanbul Telefon : (212) 631 21 21 Faks : (212) 621 70 51 E-posta : [email protected] AÇE BARIû KAPISI úÇúNDEKúLER KÕsaltmalar 6 ÖNSÖZ 7 BarÕý KapÕsÕ (Verandah of Peace) 9 GúRúû 13 I. BÖLÜM: GENEL BúLGúLER Kimlik Bilgileri 17 Açe Kelimesinin Kökeni 19 COùRAFú KONUM 20 úklim 21 Irmaklar ve Göller 22 Ormanlar 22 úDARú YAPI 22 DEMOGRAFúK YAPI 24 SOSYOEKONOMúK DURUM 25 SOSYOKÜLTÜREL HAYAT 26 Halk 26 Açe’de úslam 27 Serambi Mekkah 29 Kültürel VarlÕklar 31 Dil ve Edebiyat 33 Açe Tarihinde Hikâyelerin Yeri 34 Geleneksel Törenler 36 Geleneksel Danslar 36 Güzel Sanatlar 37 Eüitim 38 Mimari 38 Meunasah 39 Mezar TaýlarÕ 40 II. BÖLÜM: TARúHÎ SÜREÇ ERKEN DÖNEMDE AÇE 45 ORTA ÇAùDA AÇE 46 AÇE úSLAM SULTANLIùI 48 Açe’nin AltÕn Dönemi 50 16-20. YÜZYILLAR ARASINDA BÖLGEDEKú AVRUPALI SÖMÜRGECúLER 53 Sömürgecilerin Açe’ye Müdahalesi ve Açe SavaýÕ 55 Açe SultanlÕüÕ’nda Yönetim ve údari YapÕ 58 OSMANLI - AÇE úLúûKúLERú 60 Açe’de OsmanlÕ úzleri 65 Lada Sicupak 65 Türk BayraüÕ 66 Türk Köyleri 66 Bitai Köyü 67 SelçuklularÕn VarlÕüÕ 68 20. YüzyÕlda Hollanda ve Japon Müdahalesine KarýÕ Direniý ve BaüÕmsÕzlÕk Mücadelesi 70 III. BÖLÜM: SúYASú HAYAT ENDONEZYA BAùIMSIZLIK MÜCADELESúNDE AÇE’NúN ROLÜ 75 BAùIMSIZLIK MÜCADELESú VE SONRASINDA AÇE BÖLGESú 76 AÇE ÖZGÜRLÜK HAREKETú (GEREKAN ACEH MERDEKA-GAM) 79 Hasan di Tiro 83 Helsinki BarÕý AntlaýmasÕ SonrasÕndaki Geliýmeler 84 Açe úzleme Komitesi (AMM) 85 Son Siyasal Geliýmeler 87 Açe’de Ekonomik KalkÕnma: “RüzgârÕn Ülkesi”nin Yeniden Keý¿ 90 IV. BÖLÜM: TSUNAMú SONRASINDA AÇE TSUNAMú 99 TSUNAMúNúN ARDINDAN YENúDEN YAPILANMA 99 Rehabilitasyon ve Yeniden YapÕlanma Kurumu (BRR) 99 Tsunamiden Sonra Açe’deki YardÕm Faaliyetlerinin Durumu 101 úHH únsani YardÕm VakfÕ’nÕn Açe’deki YardÕm Faaliyetleri 102 Tsunami SonrasÕnda Açe Bölgesinde Misyonerlik Faaliyetleri 103 EKLER Kronoloji 107 Açe Millî MarýÕ 115 KAYNAKÇA KÕsaltmalar AM : Özgür Açe (Aceh Merkeda) AMM : Açe úzleme Komitesi (Aceh Monitoring Mission) ASEAN : Güneydoüu Asya Ülkeler Birliüi (Association of Southeast Asian Nations) ASNLF : Açe/Sumatra Ulusal Özgürlüüü (Aceh/Sumatra National Liberation Front) BM : Birleýmiý Milletler CMI : Kriz Yönetim únisiyati¿ (Crisis Management Initiative) DOM : Askerî Operasyon Bölgesi (Daerah Operasi Militer) GAM : Açe Özgürlük Hareketi (Gerekan Aceh Merdeka) IMT-JBC : Endonezya-Maleyza-Tayland Ortak úý Konseyi (Joint Business Council) LoGA : Yerel Yönetim YasasÕ (Law on the Governing of Aceh) MASJUMI : Endonezya Müslüman Meclisi (Majlis Syuro Muslimin Indonesia) PA : Açe Partisi (Partai Aceh) PNI : Endonezya Milliyetçi Partisi (Partai National Indonesia) PUSA : Açe Âlimler Birliüi (Persatuan Ulama Seluruh Aceh) SIRA : Açe Referandum Enformasyon Merkezi (Aceh Referendum Information Centre) TNI : Endonezya Ulusal Ordusu (Tentara National Indonesia) BARIô KAPISI ÖNSÖZ “úçinde yaýanÕlan anÕ anlamak ve geleceüi ön- görmek için geçmiýe bakÕp tarihten ders almak bir zorunluluktur.” “Açe” adÕnÕ geçen birkaç yÕl içerisinde duymaya baýladÕk. Duymaya da devam edeceüiz, etmeliyiz de. Bunu söylerken, mazinin güzel hatÕralarÕnÕ yâd etmekten ibaret bir anlayÕýla tarihsel romantizme düýmeden, ayrÕca Türklerle Açeliler ara- sÕnda tarihte yaýananlarÕ unutmadan, günümüzde Açe’deki geliýmelere Türkiye’nin seyirci kalmamasÕ gerekiyor. Bu eserin ilk baskÕsÕ için çalÕýma yaparken önceliüi Açe’nin coüra¿ ve kültürel konumuna ayÕrmÕýtÕm. Çünkü zaman ve mekânla ilgili konumunu ortaya koymadan bir ülkeyi ve hal- kÕ tanÕmak imkânsÕzdÕr. Buna ilave olarak, o dönem öne çÕ- kan tsunami ve son 30 yÕlda yaýanan çatÕýma ortamÕnÕn ka- çÕnÕlmaz sonucu olarak ortaya çÕkan insan haklarÕ ihlallerine deüinmiýtim. Bu baskÕda ise, özellikle son iki yÕlda Açe’de ya- ýanan siyasi, toplumsal ve ekonomik geliýmelere yer verme- ye çalÕýtÕm. Bu arada, geçen iki yÕl zarfÕnda Açe’nin giderek Türkiye için ne kadar önemli bir yer olduüunu daha iyi gör- me ve anlama olanaüÕ buldum. Bunu söylerken, herhangi bir zorlama içerisinde olmadÕüÕmÕ açÕkça ifade etmeliyim. Çünkü Açe’nin önemine dair veriler ve gerçekler önümüzde duruyor. Onlarca devletin teknik yardÕm kuruluýlarÕnÕn ve özel ýirket- 7 AÇE lerinin gerek ticari gerek yardÕm kapsamÕnda Açe’de bulunu- yor olmalarÕ bu düýüncemize bir baýka kanÕt olarak ortada- dÕr. Açe’de tarih yeniden tekerrür ediyor. Açe’ye yönelen bu ilginin ardÕnda elbette bölgenin sahip olduüu yer altÕ ve yer üstü doüal kaynaklarÕnÕn büyük önemi var. Açe, yabancÕla- rÕn gözünde son derece cazip bir toprak parçasÕ. YapÕlmasÕ gereken, bu verileri ve gerçekleri, genel toplum kesimleriy- le ve siyasi kurumlarla paylaýmaktÕr. Bu baülamda, elinizde- ki ikinci baskÕnÕn daha net görüýler ortaya koyacaüÕnÕ umut ediyorum. 8 BARIô KAPISI BARIû KAPISI (VERANDAH OF PEACE) Açe’de deüiýim rüzgârlarÕ 26 AralÕk 2004 tarihinde esme- ye baýladÕ. Deprem ve tsunami pek çok cana ve maddi kay- ba yol açmasÕna raümen, Açe’de çok kÕsa zamanda bir barÕý ve kalkÕnma hamlesi ortaya kondu. Endonezya Cumhuriyeti merkezî yönetimi ile Açe’de yaklaýÕk 30 yÕldÕr faaliyet göste- ren Açe Özgürlük Hareketi arasÕnda, 15 Aüustos 2005 tarihin- de, Finlandiya’nÕn baýkenti Helsinki’de barÕý antlaýmasÕ im- zalandÕ. Antlaýma sadece bölgesel olarak Açe’de, ulusal olarak da Endonezya’da bahar havasÕ estirmekle kalmadÕ, aynÕ za- manda, özellikle Güneydoüu Asya’da devam eden özgürlükçü hareketlerle millî hükümetler arasÕnda da barÕý umutlarÕnÕn yeýermesine vesile oldu. Bir yandan aralarÕnda Türkiye’nin de bulunduüu çeýitli ül- kelerden devlet ve sivil toplum kuruluýlarÕnÕn yardÕmlarÕ sa- yesinde tsunaminin yaralarÕ sarÕlÕrken, bir yandan da eko- nomik, siyasal ve kültürel alanlarda Açe’de önemli atÕlÕmlar kendini göstermeye baýladÕ. Aradan geçen birkaç yÕl içerisin- de Açe’de söz konusu “yeniden diriliýe” vesile olan geliýme- lerle ilgili birkaç örnek vermekte fayda var. Açe Kültür Ens- titüsü tarafÕndan 2005 yÕlÕ AralÕk ayÕnda Açe Kültür Festivali ile baýlayan tarih ve kültür diriliýi, 24-27 ûubat 2007 tarihle- ri arasÕnda, Güneydoüu Asya ve özellikle de Açe tarihi konu- sunda uzman kabul edilen Prof. Dr. Anthony Reid önderliüin- de, 1. UluslararasÕ Açe ve Hint Okyanusu AraýtÕrma Merkezi 9 AÇE konulu toplantÕ ile zirveye ulaýtÕ. Çeýitli ülkelerden konula- rÕnda uzman akademisyenlerin ve araýtÕrmacÕlarÕn katÕldÕüÕ ve üç gün süren deüiýik oturumlarla Açe’nin tarihte oynadÕüÕ rol ve kültürel zenginliüi ortaya kondu. AynÕ konferansÕn ikin- cisi 23-24 ûubat 2009 tarihlerinde Banda Açe’de gerçekleýti- rildi. Söz konusu toplantÕ vesilesi ile Açe’de aynÕ adla bir araý- tÕrma merkezi açÕldÕ. ToplantÕnÕn kapanÕý konuýmasÕ, 2008 YÕlÕ Nobel BarÕý Ödülü sahibi Finlandiya eski Devlet BaýkanÕ Martti Ahtisaari tarafÕndan yapÕldÕ. Geçen süre zarfÕnda Açe’de siyasi alandaki geliýmeler ara- sÕnda ýunlar dikkat çekiciydi: 11 AralÕk 2006 tarihinde Açe’de yapÕlan valilik seçimlerini baüÕmsÕz adaylar kazandÕ. BaüÕm- sÕz vali adaylarÕnÕn seçimlere katÕlÕmÕ Endonezya cumhuriyeti tarihinde bir ilkti. Seçimi, GAM’Õn sözcülerinden ve Helsinki AntlaýmasÕ’nda GAM Komisyonu’nda yer alan Irwandi Yu- suf kazandÕ. Yusuf, 2000 yÕlÕnda Banda Açe’de yaklaýÕk bir milyon kiýinin katÕldÕüÕ Referandum Mitingi’ni tertipleyen SIRA’nÕn da baýkanÕ. Muhammed Nazar ise vali yardÕmcÕlÕ- üÕnÕ kazandÕ. Bir diüer önemli geliýme, Helsinki AntlaýmasÕ ile Açe’ye tanÕnan otonom bölge imtiyazÕ ve yine aynÕ zaman- da Açe’de geçerli olacak Yerel Yönetim YasasÕ’nÕn (LoGA) 12 Temmuz 2006 tarihinde merkezî hükümet tarafÕndan çÕkarÕl- masÕ oldu. 38 ulusal partinin katÕldÕüÕ 9 Nisan 2009 tarihin- de yapÕlan ulusal ve yerel parlamento seçimlerine ülkenin 33 eyaleti arasÕnda sadece Açe Eyaleti’nde geçerli olmak üzere altÕ yerel parti de iýtirak etti. Seçimlere yerel partilerin katÕlÕ- mÕ Endonezya modern siyasal tarihinde bir ilki oluýturuyor. Ekonomik anlamdaki geliýmeler bölge için en az barÕý ant- laýmasÕ kadar önemli. Çünkü bugüne kadar taraÀ arÕn barÕ- ýÕn korunmasÕ konusundaki kararlÕlÕklarÕnÕn ardÕnda, Açe’de toplumun her kesimini içine alacak büyük bir ekonomik kal- kÕnmanÕn zorunluluüunun anlaýÕlmÕý olmasÕ yatÕyor. Bu baülamda, dünya çapÕnda ilgi çeken ekonomik deüer- lerin Açe halkÕ lehine kullanÕlmasÕ için giriýimler gündeme getiriliyor. BunlarÕn baýÕnda, 23-25 Temmuz 2007 tarihinde 10 BARIô KAPISI yerel ve uluslararasÕ platformda çeýitli alanlarda faaliyet gös- teren 500 Açeli iý adamÕnÕ bir araya getiren büyük bir top- lantÕnÕn tertip edilmesi geliyor. Bu toplantÕnÕn temel amacÕ, yaklaýÕk yüz yÕllÕk bir geçmiýte sürekli savaýlar ve çatÕýmala- ra konu olan Açe’nin ekonomik kalkÕnma yarÕýÕndaki geri kal- mÕýlÕüÕna bir son vermekti. Açeli iý adamlarÕnÕn önünü açmak amacÕyla baýta Endonezya BankasÕ olmak üzere ulusal ban- kalar Açe’de yeni bürolar açarken aynÕ zamanda yÕllardÕr gü- venlik sorununun yaýandÕüÕ bölgeye yönelik yatÕrÕm kredileri de açmaya baýladÕlar. Dünya BankasÕ, Asya KalkÕnma Ban- kasÕ gibi uluslararasÕ kuruluýlar ve çeýitli ülkelerin kalkÕn- ma o¿ sleri artÕk Açe’de önemli yatÕrÕmlara destek oluyor. Son olarak 27-29 Temmuz 2008 tarihinde Endonezya-Maleyza- Tayland arasÕnda 25 yÕldÕr gerçekleýtirilen Ortak úý Konseyi (IMT-JBC) toplantÕsÕ 2008 yÕlÕ içinde Açe’de gerçekleýtirildi. Bu önemli toplantÕ, Açe’nin özellikle Malezya ve Tayland’la olan tarihî iliýkilerinin güçlü bir ýekilde yeniden geliýtirilme- si amacÕnÕ taýÕyordu. Geçen bir