82 83 Calender Per mintga gi

Register Calender 2017

Cuntegn 3 Editorial 5 Angraztgamaint digl president da la fundaziùn 6 Igl onn 2017 7 Fieras 2017 9 Il calendari 2017 15

Raquens, poesias, teaters La femna en ner, Hubert Giger 50 Igl mulegn digl Hans Clo, Othmar Caviezel 52 Il vegl cumin da Laax, Hercli Bertogg-Danuser 59 Odas da Horaz, Martin Fontana 61 Poesias, Martin Fontana 63 Spargnear sapaja /sapajeava, Gieri Battaglia 67 Il cactus, Manfred Veraguth 69 Dus lumpazis, Cilgia Jenny 73 Discuors republican, Martin Bundi 74 Poeseias, Steafan Loringett 78

Ier ed oz La reformaziun ella Foppa, Jan-Andrea Bernhard 82 Dumeni Dolf, igl davos pur da Casti, Johann Clopath 98 Fiastas da skis a Vuorz da temps vargai, Hans Risch 106 Turas cun skis avànt bùns 50 ons, Paul Michael 108 Peter Paul Cadonau: In plevon grischun en «survetsch dil Segner», Horst F. Rupp 110 Vigevano – ad anzaquàntas remartgas davart igl tains anturn igls 1500, Sebastian Brändli 122 La cumpagneia da Donat sen vieadi, Paul Michael 131 36 onns survigilader da catscha e guardiaselvaschina, Gion Derungs 132

Art e cultura L’anur agls umens, la lavur a las femnas – ascheia ear a Dagliegn? Clau Solèr 142

84 85 Calender Per mintga gi

In pievel cantont per excellenza – Hans Erni ed il cant da chor viril, Laura Decurtins 153 Peschs a Sontga Tschagna, Ursi Tanner-Herter 168 La truceta d’ornamaints da Sched, Luzi Battaglia-Sigrist 177 Impressiuns d’ina viseta a Carrara, Linard Candreia 180

Natira ed ambient Scazis dalla fauna indigena cun tachels mellens: ils libelloids, Iris Eigenmann Veraguth 186 Igls petgalens agls noss gòlds, Oskar Hugentober 189 Egna santupada surprendenta, Johann Clopath 196

Quei e tschei Nossas cruscheras 200 Sligiaziun dils legns dallas paginas 200 - 201 202

Nos morts Necrologs 204 Tabla dils morts 210

Annexa Autoritads politicas 215 Autoritads ecclesiasticas 215

84 85 Ier ed oz La reformaziun ella Foppa da Jan-Andrea Bernhard, Strada collaboraziun e versiun romontscha da Manfred Veraguth,

Ils 26 da fevrer 2015 ei igl «emprem marcau spel Rein», la vischnaunca da Glion, vegnius numnaus «Marcau european da reformaziun». Glion porta quei tetel sper 62 autras citads da 13 tiaras ell’Europa. En in act festiv a Glion dils 11 da fevrer 2016 ha la Cuminonza da baselgias evangelicas dall’Europa (GEKE) surdau quei tetel alla vischnaunca. Quella gronda undrientscha lai sedumandar tgei che seigi lu succediu aschi special a Glion duront il temps dalla reformaziun che Glion vegn numnaus 500 onns pli tard «Marcau european da reformaziun». Ell’emprema part da quella contribuziun vegn presentau entgins motivs per la muntada da Glion per la reformaziun grischuna, ella secunda part las vischnauncas dalla Foppa (Cumin da Glion e da ) ch’ein daventadas reformadas. Ferton ch’ei dat bia litteratura sur da Glion e davart sia reformaziun, ein las «reformaziuns» dils vischinadis dalla Foppa per gronda part nunenconuschentas ni idas en emblidonza.

I. Glion sco «marcau da reformaziun» Glion exista – viu historicamein – dallas treis part Glion Sura (cun s. Martin), Glion Sut (oz marcau vegl) e Sontga Clau (ur seniester dil Rein). A Glion Sura sesanflava a sias uras la sedia dalla Societad da fiera francona; a Glion Sut, sper la baselgia da s. Margreta (oriundamein in patrocini da Nossadunna), ha ei gia dau duront il temps medieval ina gronda fiera. Dapi il 13avel tschentaner veva il liug il dretg da fiera (1289: «oppidum»). Il barschament dil marcau da 1483 ha era destruiu la baselgia da s. Margreta. Sinaquei ei vegniu construiu ina baselgia nova en stil gotic tardiv cun quater altars. Viers 1494 ei il chor vegnius terminaus, viers 1518 la nav-baselgia. Ina benedicziun dil baghetg niev ei succedida igl onn 1500, la consecraziun finala ha giu liug igl onn 1520. Ferton che Glion Sura ei oz plitost in uclaun ruasseivel, ein Glion Sut e Sontga Clau carschi ensemen, ed il center dil marcau fuorma buc pli il marcauet historic cun ses mirs dil marcau digl onn 1513, mobein l’anteriura plazza cumin; videifer lezza schai la baselgia catolica da Nossadunna d’uost, baghegiada denter 1877 e 1879. La pictura d’in artist nunenconuschent ella baselgia da s. Margreta ei

86 87 Ier ed oz

singulara ell’entira Europa. Ferton ch’ins anfla dretg dil chor tenor veglia tradiziun ina scena d’annunziaziun cugl avemaria, secatta ella nav-baselgia dalla vart dil vest il cudisch dalla veta dalla renaschientscha, silla vart digl ost denton il «memento mori». La mort ei contrastada cull’abundonza dalla veta: pors che saultan, vin e fegls da ruver, hirundellas ch’appelleschan la damaun marvegl a bunas ovras eav. Ella pictura splunta il resvegl dalla historia dallas ideas contemporana, in maletg dil carstgaun humanistic. Suenter la reformaziun ei vegniu dau alv sur quella pictura ed ella ei pér puspei vegnida scuvretga igl onn 1934 cun caschun dalla renovaziun dalla baselgia. Sco liug principal dalla Ligia Grischa ha Glion che possedeva ina scola da scriver surpriu ina rolla predominonta el process da democratisaziun dil Grischun duront il 16avel tschentaner. Glion era – aschia il historicher da baselgia Diarmaid MacCulloch dad Oxford – il «pli impurtont marcau» ellas Treis Ligias, perquei ch’il bundstag, quei vul gir la dieta da tut ils delegai dallas 52 dertgiras dallas Treis Ligias, ha priu cheu tut sias decisiuns relevantas per la formaziun dil stadi grischun. Pliras brevs d’artechels (1523–1526) – biaga numnai fallidamein artechels da purs – han sigilau la dislocaziun dils dretgs feudals digl uestg allas vischnauncas respectivamein als vischinadis. Sco liug dil bundstag ha Glion aschia surpriu ina rolla decisiva tier il moviment reformatoric tumpriv dil Grischun. Ils «Artechels da Glion» termineschan in svilup da democratisaziun che ha giu liug egl entir Grischun: Ella secunda mesadad dil 14avel tschentaner ei vegniu fundau pli e pli biaras pleivs, savens senza spitgar la lubientscha digl uestg. Ils burgheis e purs dils vischinadis fagevan quitaus pervia dil salit da lur olmas, aschia ch’els levan ch’il plevon habiteschi el liug. E malgrad che las dertgiras formavan la corporaziun giuridica, garegiavan ils vischinadis adina dapli dretgs democratics, senza dumandar ni cont ni uestg. Ils 25 da zercladur 1526 ha il bundstag la finala decretau ils «Secunds artechels da Glion» che han renconuschiu als vischinadis dretgs da muntada, denter auter il dretg da saver eleger e relaschar il spiritual. In dretg ch’ei era aunc fixaus ella constituziun cantunala valeivla da 2004. Quei artechel ei staus in dils motivs principals ch’il Grischun ei seformaus ad in territori confessiunal unic. MacCulloch scriva surlunder: «Da die meisten europäischen Regionen von einem Monarchen regiert wurden, hatte der Grundsatz cuius regio eius religio zur logischen Folge, dass der jeweilige Herrscher entscheiden würde, welche Religion in seinem Herrschaftsgebiet gelten sollte. Um 1550 gab es in West- und Mitteleuropa nur noch wenige Gebiete, in denen cuius regio eius religio nicht erklärte

86 87 88 89 Ier ed oz

Politik war. Nur im Ausnahmefall konnte eine Region sich den Luxus zweier anerkann-ter Konfessionen gleichzeitig erlauben, wie etwa die entlegenen Schweizer Alpentäler des Kantons Graubünden, die eine solche Koexistenz schon 1526 einführten – allerdings genossen sie den ebenso beachtlichen Luxus, keinen Fürsten zu haben. Nach einer Disputation in ihrer wichtigsten Stadt erlaubten die Bündner ihren Gemeinden, sich frei für eine katholische oder eine reformierte Kirche zu entscheiden, ohne die Zustimmung einer externen Autorität einholen zu müssen.» Gia avon quels artechels decisivs ha giu liug a Glion ina disputaziun denter Johannes Comander, il spiritual principal da s. Martin a Cuera, e Theodul Schlegel, igl avat dalla claustra s. Luzi a Cuera. Igl uestg Paul Ziegler (1471– 1541) veva bandunau igl onn 1524 las Treis Ligias e resideva dapi lu silla Fürstenburg el Vnuost, las fatschentas a Cuera ein vegnidas procuradas dil vicari digl uestg. Comander e Schlegel ein secapescha stai accumpignai da lur adherents. Co eis ei vegniu adaquella? La disputaziun ei vegnida decretada dils delegai ad in congress avon Nadal digl onn 1525, suenter ch’ei veva dau ina tgisa encunter Comander, il prer da Cuera, e 40 ulteriurs spirituals grischuns, perquei ch’els «perdegheschien ductrina che seigi cuntrari alla baselgia catolica». Spirituals digl entir Grischun ein arrivai da miez unviern, la dumengia dils 7 da schaner 1526, suls pass a Glion. La disputaziun ha la finala giu liug ils 8 e 9 da schaner. Basa da discussiun duevan esser las tesas che Comander ha schau stampar illegalmein duront la midada digl onn ad Augsburg e ch’eran avon maun stampai a plirs deputai e spirituals, probablamein era agl avat. All’entschatta dallas tesas da Comander stat la construcziun che la baslegia sebasi sulettamein sil plaid da Deus, denton buc sin tschentaments humans: «Die christenlich Kirch ist aus dem wort Gottes geboren, im selben sol sy beleyben und nitt hören die stimm aines anderen.» («La baselgia cristiana ei naschida ord il plaid da Deus, ed en quel duei ella restar e buca tedlar sin la vusch d’enzatgi auter.»). Las proximas tesas pertuccan damondas dalla confessiun auriculara, dil purgatieri, dil matrimoni da spirituals, dalla veneraziun da maletgs, dalla giurisdicziun ecclesiastica, dalla messa respectivamein dalla sontga Tscheina e dallas dieschmas. Igl ei vegniu discutau manedlamein las tesas davart il principi da scartira, dalla baselgia, dil purgatieri e dalla sontga Tscheina. Malgrad il protest da Comander ei il discours vegnius interruts il margis ed ha aschia buc purtau in clar success

◄ Ella pictura dalla baselgia da s. Margreta da Glion san ins observar il resvegl dalla renaschientscha entuorn 1500. (Foto: J. Clopath)

88 89 Ier ed oz

Ina part dallas tesas da Comander per la disputaziun a Glion da 1526 – las "correcturas" a maun derivan dad ina persuna catolica. (Foto: possess privat)

ni per l’ina ni per l’autra vart. Las Treis Ligias han denton buc correspundiu alla pretensiun precedenta digl avat da bandischar Comander. Aschia vevan ils adherents dalla cardientscha veglia che levan castigiar il plevon dalla «cardientscha nova» buc contonschiu lur finamira. Plinavon ein las tesas stampadas vegnidas repartgidas vinavon, quei che ha promoviu las ideas dalla reformaziun. La finala han las tesas da disputaziun da Comander surviu sco proposta per las tesas da Berna da 1528. Buc senza muntada per il svilup dil moviment reformatoric ellas Treis Ligias astgass esser il fatg che Comander ei sedrizzaus en sia novavla tesa encunter la predominonza digl uestg che ha furniu la «giustificaziun teologica» per ils Secunds artechels da Glion (1526). Quei ha tschentau il fundament per in accord denter il moviment reformatoric ed il svilup dil dretg public. Bein han ils Secunds artechels da Glion schau aviert la damonda da cardientscha, entras l’elecziun libra dil plevon han els denton legitimau a liunga vesta igl avanzament dalla reformaziun. Sco consequenza dils Secunds artechels da Glion ein pliras vischnauncas s’associai alla reformaziun. A Glion sez, nua che Peter Brun ha probabel

90 91 Ier ed oz

perdegau el senn dalla refuorma gia avon igl onn 1526, ei il sigil communal cul maletg da Maria e Jesus vegnius remplazzaus cun in auter. Cun Glion ei era Strada vegnius reformaus, era sch’il vitg formava in agen vischinadi: Suenter 1848 ei Strada staus ina atgna vischnaunca ed ha fusiunau pér 1978 cun Glion. Ecclesiasticamein apparteneva Strada denton a Glion. Agl exempel da Glion ein era auters vischinadis dalla Foppa suandai, numnadamein Flond, , , , e Vuorz, finalmein era Castrisch e Duin. Autras vischnauncas sco Sagogn han buc saviu sedecider ed ei ha dau leu ina minoritad confessiunala. In schinumnau «Patent da toleranza» (1526) garanteva a minoritads confessiunalas vinavon ils dretgs da domicil e burgheis, aschilunsch che quellas s’udevan alla «religiun papala ni evangelica», eran pia buc baptist ni antitrinitars. Ils parochians da che s’udevan sco caplania da vegl enneu alla pleiv s. Gieri da Castrisch, han vuliu restar tier la veglia cardientscha. Aschia ei la caplania da Sevgein sedistaccada da Castrisch ed ei daventada in’atgna pleiv. La pintga minoritad da «cardientscha nova» (oravontut las famiglias Bertogg e Studer) ha denton saviu restar a Sevgein ed ei vegnida tgirada dapi lu da Castrisch ni da Glion. L’entschatta dil 17avel tschentaner ha Steffan Gabriel perfin astgau battegiar a moda reformada ella baselgia catolica da s. Tumasch. Autras vischnauncas han bein mussau interess per refuormas ecclesiasticas, ein denton restai tier la cardientscha veglia. Aschidagir ina curiositad ei il vischinadi da che ha era giu simpatias per la reformaziun. Evidentamein ha quei buc plaschiu a tuts: ella correspondenza denter Jos Tschudy dalla Glaruna e Gallus von Jochberg da Sagogn vegn menziunau ch’il ministrant da Pigniu dueigi haver pronunziau ina «admoniziun», numnadamein ch’in aunghel seigi cumparius ed hagi cumandau ad el da menar anavos Pigniu al catolicissem. Il ministrant veva annunziau sia visiun alla claustra da Mustér. Quella ha intermediau il rapport al nunzi papal Lussy a Stans. Finalmein ha l’appariziun digl aunghel fundau in pelegrinadi a Pigniu. La caplania ei restada tier la cardientscha veglia ed ha s’udiu tochen 1667 alla baselgia principala da Rueun. Las decisiuns dil bundstag a Glion han tscheu e leu menau a beinenqual «moviment». Bein cun bien dretg, denton era cun ina tscherta luschezia segi in vegl verset sur da Glion:

Ilanz, Chur und Maienfeld sind die schönsten Städt’ der Welt. Doch wär’ Ilanz nicht dabei wär’ es nichts mit allen drei!

90 91 Ier ed oz

II. La reformaziun ellas vischnauncas dalla Foppa

Flond Baselgia baghegiada 1713/1714 Flond s’udeva ensemen cun Luven e Strada a s. Martin. Bein era Flond dapi 1519 in agen vischinadi, ecclesiasticamein apparteneva Flond denton a Glion. Il vischinadi ei perquei daventaus reformaus ensemen cun Glion igl onn 1526. Ils onns 1532/33 ei Flond sedustaus encunter la decisiun da fixar la baselgia da s. Margreta dacheudenvi sco baselgia parochiala ed aschia allontanar il plevon da s. Martin. La dispeta ei vegnida lugada en quei senn che s. Margreta ei restada la baselgia parochiala ed ils da Flond han survegniu las entradas dalla confraternitad tenor il diember da lur commembers. Ir a baselgia ei denton restau stentus pils da Flond e lur situaziun era vinavon buc cuntenteivla. Quei ei stau il motiv principal ch’els han baghegiau strusch 200 onns pli tard ina atgna baselgia, construida dad in cert capomeister Lorenz da Schnaus. Moses Huber dalla Val Schons ei staus igl emprem plevon ella baselgia da Flond. Grazia ad el eis ei gartegiau da seseparar da Glion. Tier la partgida dalla facultad dalla pleiv ei il zenn pign arrivaus igl onn 1727 a Flond, la separaziun definitiva ei vegnida confirmada 1731. Cun pagar 580 florins eis ei la finala gartegiau als da Flond da secumprar libers dalla obligaziun "perpetna" da tarmetter mintg’onn sunscha ella valur da 40 crunas a Glion. Dapi 1914 fuorma Flond ensemen cun Luven ina cuminonza da pastoraziun.

Luven Baselgia parochiala da s. Stefanus e Florinus, ca. 8avel tschentaner La baselgia da s. Stefanus e Florinus da Luven ei menziunada l’emprema ga el Testament da Tello (765), perfin avon en fontaunas buc segiras (744). Egl Urbari imperial (842) funcziunescha ella gia sco atgna baselgia roiala. Da quei baghetg dil temps medieval tumpriv ei denton restau nuot pli. Viers 1150 ei vegniu baghegiau la tuor romanica. Duront quei temps era la baselgia parochiala era baselgia da sepultura dils signurs da Castelberg (Oberkastels, rom. Surcasti). Bein pervia da motivs finanzials ei la baselgia parochiala secolligiada il temps medieval tardiv cun s. Martin a Glion. Gia viers 1488 ei puspei vegniu encuriu ina separaziun ch’ei denton pér gartegiada 1526. Denter 1510 e 1520 ei la baselgia vegnida restaurada da rudien. Ils da Luven ha nezegiau il temps malruasseivel dalla renovaziun dalla cardientscha per sefar independents en caussas da baselgia. Igl onn 1526 han

92 93 Ier ed oz

La baselgia da s. Martin a Glion ei stada la baselgia parochiala da Glion, Flond, Luven e Strada tochen ca. 1530. (Foto: J. Clopath)

els reclamau tier la Ligia Grischa ch’els seigien buc pli pastorai bein avunda dapi ch’il plevon da Glion habiteschi buc pli a s. Martin, mobein a Glion Sut. Perquei veglien els puspei esser ina atgna pleiv sco pli baul e seseparar da Glion. Vitier giavischien els il priedi en lungatg romontsch. Aunc quei onn ha la dertgira d’appelaziun dalla Ligia Grischa decidiu ch’els sappien seseparar sch’els dettien alla pleiv da Glion mintg’onn da Biemaun in tscheins da graun ella valeta da quater schillings. En consequenza sto Luven esser sedecidius per la «cardientscha nova». 1548 ei la finala era la dieschma vegnida sligiada ed ils vischins ein stai obligai daniev enviers lur atgna baselgia parochiala. Il recav ha muntau a 48 flurins ad onn. In agen plevon ha Luven denton pér survegniu viers 1600 respectivamein 1650.

Riein Baselgia parochiala da s. Nazari, ca. 8avel tschentaner Gia igl onn 842 ei la baselgia da Riein munida cun dretgs da dieschma e documentada sco atgna baselgia roiala. Viers 960 ei la baselgia allura arrivada

92 93 Ier ed oz en possess digl uestg Hartbert da Cuera, e cuort suenter ei vegniu baghegiau la tuor. Ensemen culla baselgia-mumma da Sagogn ei Riein vegnius surdaus viers 1282 alla claustra s. Gliezi a Cuera. 1487 ein ils da Riein e Pitasch sedrizzai al papa, perquei ch’els levan sedistaccar da Sagogn. Lur damonda ei vegnida approbada e 1489 ei Riein daventaus ina atgna pleiv alla quala ei vegniu suttamess Pitasch sco baselgia filiala. Il medem mument ei ina part dil dretg da dieschma da Sagogn vegnius surdaus a Riein. Silsuenter han ils cartents schau renovar il chor. Dapi 1523 ha Jakob Barbla Jos, in affon illegitim digl administratur episcopal Vincens Jos e commember dalla Fraternitad dalla sontga Crusch a Glion, operau sco caplon a Riein. El s’udeva tier quels spirituals «radicals» che han susteniu las stentas da refuormas en damondas dalla baselgia sco era el sectur politic. Aunc avon la disputaziun da Glion duei el haver maridau. Aschia ei Riein stada ina dallas empremas vischnauncas ch’ein daventadas reformadas ils 1526. Ils da Pitasch denton ein aunc restai fideivels alla cardientscha romana, era sche lur baselgia era ina filiala da Riein. Suenter l’introducziun dalla reformaziun a Pitasch han Riein e Pitasch formau duront tschentaners ina cuminonza da pastoraziun.

Pitasch Baselgia da s. Martin, ca. 9avel tschentaner Pitasch ei numnaus per l’emprema ga el Urbari imperial da 842, la baselgia ei probabel vegnida baghegiada cuort suenter. En mintga cass ei quella vegnida surdada en brat igl onn 960 sco atgna baselgia roiala agl uestg Hartbert da Cuera ed ha silsuenter apparteniu alla pleiv gronda da Sagogn. Viers 1180 ein la nav-baselgia e l’apsida vegnidas construidas da niev, ferton che la tuor ei vegnida slargada pér pli tard. Cu Sagogn ei ius 1282 alla claustra da s. Gliezi (Cuera), ei Pitasch vegnius surdaus alla claustra da Cazas. Viers 1340 ei il Meister da Vuorz staus activs a Pitasch ed ha malegiau il s. Cristoffel, il s. Martin ed in auter sogn vid la preit externa viers nord. Tschella pictura ed il Cristus Pantocrator ein vegni scaffi pli tard. 1489 ei la baselgia vegnida suttamessa sco baselgia filiala alla baselgia parochiala nievfundada s. Nazari a Riein (mira explicaziuns davart Riein). Las relaziuns culla claustra da Cazas ein entochen oz buc sclaridas. Sco retschercas dalla tgira da monuments muossan era l’empora en mintga cass previda oriundamein per mungias – leu menava era ina entrada separada dad ordado. La claustra possedeva a Pitasch ina casa e differents èrs e praus, il tscheins da quels han ils habitonts stuiu furnir a Cazas. Aschia aunc viers 1500.

94 95 Ier ed oz

Ei para sco sch’ils possessurs dalla baselgia da s. Martin hagien possediu bia funs (per exempel bein s. Martin, bein s. Laurenzi eav.). Paucs onns suenter Riein para era Pitasch dad haver midau alla reformaziun. Sch’ils beins ein turnai en possess dalla claustra ni sch’il vischinadi ha saviu surprender quels, ei tochen oz buc sclariu. In agen plevon ha Pitasch mo saviu seprestar excepziunalmein.

Schnaus Baselgia da s. Maria Magdalena, pli baul s. Bistgaun e s. Gieri, emprema menziun documentada 1480 Schnaus era colligiaus ecclesiasticamein culla pleiv da che s’udeva alla claustra da Faveras (tud. Pfäfers); viers 1470 duei quella colligiaziun denton esser vegnida sligiada. Circa diesch onns pli tard ei vegniu numnau per l’emprema gada (en connex cun ina fundaziun da messa) ils treis altars s. Bistgaun, s. Gieri e s. Maria Magdalena (altar grond). Igl onn 1489 ei vegniu fixau ch’il plevon da Falera hagi da leger ina ga ad jamna la messa e da far priedi mintga tiarza jamna. Da quei temps possedeva la baselgia gia il dretg da batten e sepultura, quei ch’ei in indezi per ina pli e pli gronda autonomia ecclesiastica dil vischinadi da Schnaus. Ils vischins administravan sezs il bein ecclesiastic da quei temps. Ils 25 d’avrel 1514, pia alla sava dalla reformaziun, han ils ugai-baselgia da Schnaus survegniu la lubientscha digl uestg da scassar la baselgia en decadenza e da baghegiar ina nova. Igl ei probabel oravontut vegniu renovau il chor en stil gotic perquei ch’ils mirs circumdonts dalla nav-baselgia e la tuor ein pli vegls. Ils 5 d’october 1520 ei la baselgia nova vegnida consecrada da niev (cun treis altars), sco filiala da Falera. La baselgia era denton apparentamein aunc buc construida afin (la consecraziun dad ina baselgia buc finida enconuschin nus era da s. Margreta a Glion), aschia ch’ils vischins han fatg in appell da sustegn igl onn 1522 che ha pussibilitau da finir las lavurs. Cu Schnaus ei daventaus reformaus san ins oz buc gir pli, ei maunca las fontaunas corrispundentas. Igl ei probabel che l’influenza da Glion ei stada considerabla e che Schnaus ha surpriu la reformaziun cuort suenter ils Secunds artechels da Glion. En mintga cass ei Schnaus vegnius tgiraus da Glion suenter sia reformaziun. In agen plevon ei pér documentaus igl onn 1692.

Vuorz Baselgia parochiala da s. Desiderius e s. Leodegar, ca. 11avel tschentaner Il vitg ei menziunaus per l’emprema ga el Testament da Tello (765), sco «Vorce», la baselgia principala era lu denton buc el vitg, mobein a Munt

94 95 Ier ed oz s. Gieri. Dapi 1209 senumna il vitg era "Waltensburg", cuort suenter sto la baselgia dil vitg ch’era vegnida baghegiada igl 11avel tschentaner esser daventada la baselgia parochiala. Viers 1350 ei il Meister da Vuorz staus activs leu, pli tard lu aunc auters picturs. Viers 1450/51 ei la baselgia vegnida engrondida e la baselgia s. Gieri a Munt s. Gieri ei vegnida bandunada. Vuorz s’auda tier ils vischinadis ch’ein vegni confruntai cull’emprema unda da separaziuns da pleivs suenter la resoluziun dils artechels da Glion da 1524 e 1526. Igl onn 1526 ha la Dertgira d’appelaziun dalla Ligia Grischa separau en tut tschun pleivs, denter quellas era Andiast dalla pleiv da Vuorz. Dils documents da separaziun resorta buc che Vuorz era gia da quei temps sedecidius per la «cardientscha nova». Tenor la tradiziun orala ha il reformatur Jakob Cunzin getg 1527 suenter in survetsch divin: «Oz messa e mai pli!» Segir ei ch’il vischinadi era reformaus igl onn 1538, lu ha in um d’Andiast numnadamein pretendiu anavos la donaziun che siu bab veva fatg per la messa tumpriva, perquei ch’ei detti buc pli messa a Vuorz. Vuorz ha silsuenter formau ina enclava amiez vitgs catolics ed ha giu ina posiziun particulara ella regiun. Quei ha rendiu pli grev la convivenza denter ils vischinadis dalla vischnaunca giudiciala da Vuorz (Vuorz, Andiast, Pigniu, Rueun, , Schlans). Il potenzial da cunflict muossa fetg impressiunont ina confruntaziun digl onn 1682 cu ils d’Andiast e quels da Pigniu ein i en processiun atras il vitg da Vuorz. Ils da Vuorz han reagiu cun pugns e pals: els han rut la crusch da processiun ed han insultau e blessau participonts dil til. Il conflict ei ius aschi lunsch che omisduas varts confessiunalas han ponderau da rudien da tschaffar las armas. L’entira affera ha fiers grondas undas ellas Treis Ligias e sur ses cunfins. Ina dertgira independenta ha la finala condemnau ils da Vuorz ad in castitg solemn. Era las controversas salusas culla claustra da Mustér ch’era dapi 1472 en possess dil signeradi Munt s. Gieri ha dau tempra alla vischnaunca da Vuorz. Al sulet vischinadi reformau el territori feudal dalla claustra ei gartegiau da secumprar libers diltuttafatg pér igl onn 1734. Dapi lu ha ei dau enteifer la dertgira da Vuorz ina vischnaunca giudiciala protestanta da Vuorz ed ina vischnaunca giudiciala da Rueun ch’ei restada vinavon dependenta digl avat da Mustér.

Castrisch Baselgia parochiala da s. Gieri, ca. 8avel tschentaner; Caplutta da s. Michael (mo pli ruinas), ca. 11avel tschentaner La baselgia ei menziunada l’emprema ga el Urbari imperial (842). Sco "baselgia imperiala" ei sia historia el temps medieval stada segnada dallas

96 97 Ier ed oz

schlattas impurtontas sco ils signurs da Castrisch, ils signurs da Belmont ed ils conts da Sax-Mesauc che residiavan si Casti (oz ruinas) sur il vitg. Entuorn 1450 ei la baselgia vegnida amplificada ed engrondida. Ella ha giu dapi lu treis altars (s. Gieri, s. Bistgaun, Nossadunna) e l’annexa dalla s. Fossa; vitier deva ei la spenda da paupers. Alla sava dalla reformaziun era la pleiv da s. Gieri ina dallas pli rehas dalla Foppa. Malgrad ch’il casti e la baselgia ein vegni els mauns digl uestg entuorn 1390 (perquei ch’ils signurs Belmont ein morts ora), han ils da Sax possediu els tochen la reformaziun (emprest da cunchels). Cunquei ch’ils conts han cultivau schliet quei possess, han els vendiu ils dretgs da dieschma als signurs Gugelberg da Moos a Maiavilla igl onn 1480. Ils onns 20 dil 16avel tschentaner han differents curaturs e spirituals operau a Castrisch, denter auter il plevon Caspar Wendel (+~1531). Il caplon digl altar da s. Bistgaun che s’udeva als vischins ei vegnius salarisaus dils vischins. Suenter la mort da Caspar Wendel ein ils da Castrisch s’associai plaunet alla reformaziun, la brev da fundaziun datescha dil fevrer 1537. En quella vegn fixau ch’ins astgi mo pli perdegar igl evangeli, tgei beins dalla pleiv che vegnien repartgi denter tgei famiglias e co la veta ecclesiastica seigi da reglar. Viers 1538 ein ils da Castrisch secumprai libers digl uestg. Ils onns 40 han els allontanau ils altars, dau si alv als maletgs e substituiu quels cun versets biblics. Igl altar da s. Bistgaun han ils vischins probabel vendiu en Lumnezia ed han aschia cumprau ulteriurs dretgs d’alp (dapi 1527 vevan ils da Castrisch dretgs d’alp a Cavel). Cul recav dils dretgs d’alp han els vuliu cunfinanziar la paga dil plevon. La caplutta da s. Michael han ins il medem mument surschau alla decadenza. Il davos cont (Johann Peter da Sax) ei morts 1540 ed ei vegnius sutteraus el chor baselgia. Cun abollir fundaziuns ecclesiasticas sco consequenza dall’introducziun dalla reformaziun han ils da Castrisch stuiu dar «cumiau alla beinstonza». Entochen 1793 han ils vischins stuiu pagar la dieschma als signurs Gugelberg. Tuttina han plirs spirituals impurtonts operau el pign vitg, oravontut ston ins numnar ils Gabriels ch’ein sestentai per la scolaziun: 1616–1632 Luzi Gabriel, 1617–1619 e 1633–1634 Steffan Gabriel e 1634– 1639 Fortunat Gabriel.

Duin Baselgia da s. Maria («unserer lieben frowen»), ca. 11avel tschentaner Malgrad che Duin ei staus colonisaus tenor scuvretgas da fossas gia viers igl onn 500, ei vegniu baghegiau leu ina baselgia pér suenter igl onn 1000. Da quei temps ei mo pli manteniu la tuor romanica. Duin apparteneva alla pleiv

96 97 Ier ed oz da s. Vinzens a Pleif. Pervia dalla gronda distanza vevan ils da Duin bein in agen caplon, els han denton buc saviu sedistaccar da Pleif. Dapi il 14avel tschentaner s’udeva Duin als signurs da Sax-Mesauc, viers 1483 ha igl uestg da Cuera surpriu ils dretgs feudals. 1501 ha igl uestg lubiu da scassar la baselgia en decadenza e da baghegiar ella da niev. In’atgna pleiv vevan ils da Duin gia fundau, denton pér il matg 1526 eis ei gartegiau da separar la caplania Duin dalla baselgia parochiala s. Vinzens (pia avon ils Secunds artechels da Glion). Ella brev da sentenzia vegn constatau ch’ils da Duin veglien in agen plevon che provedi els «mit messen, predigen, thouffen, bichten vnd andere christenliche Ordnung». Ei para plinavon ch’ils da Duin hagien giavischau priedis per romontsch. Igl onn 1526 ha la dertgira d’appelaziun dalla Ligia Grischa (e buc igl uestg) la finala separau, sper Luven da Glion, Siat da Ruschein ed Andiast da Vuorz, era Duin da Pleif e Duin ha survegniu in agen plevon. Suenter ils Secunds artechels da Glion (1526) ei Duin igl emprem aunc restaus tier la veglia cardientscha ed ins ha manteniu la processiun annuala dalla Visitaziun da Maria (2 da fenadur) a Vrin (s. Maria). Pervia dallas stentas dil retuorn hagien ins inaga schau anavos a Cumbel la crusch purtada duront la processiun e calau cun quei usit. Sinaquei hagien ils da Duin bandunau la cardientscha veglia. La legenda raquenta ch’ils da Duin hagien silsuenter fiers las statuas (denter auter quella dalla «lieben frowen») ella Val da Duin profunda. La Nossadunna mo cun in bratsch vesan ins aunc oz ella baselgia a Bogn da Peiden. 1538 ei il vischinadi la finala secumpraus libers digl uestg da Cuera. La matricla parochiala ei enconuschenta dapi 1589.

Sagogn Baselgia baghegiada 1743 La baselgia parochiala da Nossadunna d’uost datescha dil quart tschentaner ed ei numnada per l’emprema ga el Testament da Tello (765). Igl onn 1282 ha igl uestg Conrad III da Belmont surdau il territori da pastoraziun dalla baselgia parochiala (sper Sagogn denter auter era Laax e ) als premonstratens dalla Claustra s. Gliezi a Cuera. Quels paders ein stai en funcziun a Sagogn tochen suenter la reformaziun. Gia viers 1526 han entgins habitonts dil vitg renconuschiu la «cardientscha nova», commembers dallas famiglias dils giunchers Montalta e Jochberg eran orientai enviers las refuormas (impurtont era pils artechels da Glion), e Christian Hartmann da Trin ei sepresentaus sco dretg reformatur. Cunquei che la maioritad dils da Sagogn ei restada fideivla alla cardientscha romana, han quels dalla «cardientscha nova» formau ina minoritad ch’ei vegnida

98 99 Ier ed oz

provedida da Castrisch e per part era da Glion. Ils reformai vevan denton (tenor las leschas dil bundstag) il dretg da nezegiar la baselgia parochiala. Aunc duront ils Scumbegls grischuns ei sur Augustin Wendenzen (1622– 1695) s’engaschaus per che la minoritad reformada astgi vinavon far priedi ella baselgia da Nossadunna d’uost suenter la messa, battegiar leu lur affons e sutterar ils morts sil santeri. Viers 1701 ha la maioritad catolica dil vitg buca pli vuliu lubir als reformai da far priedi e da battegiar ils affons el vitg. Ils motivs ein stai las dispetas cun pugns e pals e las sblundergiadas entras protestants ("Affar da Sagogn", Sagenserhandel). Il bundstag ha saviu impedir l’uiara civila che smanatschava ed igl ei vegniu decidiu ch’ils reformai astgien festivar il survetsch divin tochen ch’els hagien baghegiau ina baselgia nova. Ils giunchers reformai de Casut han mess a disposiziun ina casa ad Encarden (oz Via dadens 47), ils tschalers da quella casa fladan aunc oz l’aria dil priedi "secret". Dapi 1713 ha Sagogn giu in agen plevon. Igl onn 1743 ha la baselgia nova saviu vegnir baghegiada.

Litteratura generala davart la reformaziun ella Foppa Batz, Hans: Die Kirchen und Kapellen des Kantons, toms 2 e 3, Chur 2003. Camenisch, Emil: Bündnerische Reformationsgeschichte. Im Auftrage der evangel.- rätischen Synode bearbeitet, Chur 1920. Saulle Hippenmeyer, Immacolata: Nachbarschaft, Pfarrei und Gemeinde in Graubünden 1400–1600 (Quellen und Forschungen zur Bündner Geschichte, Bd. 7), Chur 1997. Saulle Hippenmeyer, Immacolata: Nachbarschaft, Pfarrei und Gemeinde in Graubünden 1400–1600, Quellen (Quellen und Forschungen zur Bündner Geschichte, Bd. 8), Chur 1997.

Litteratura specifica per las differentas vischnauncas Glion: Bernhard, Jan-Andrea/Caprez, Hans: Castrisch en historia e preschientscha. Castrisch in Geschichte und Gegenwart, Chur 2016; Bernhard, Jan-Andrea: The Reformation in the Three Leagues. En: Burnett, Amy Nelson/Campi Emidio (ed.): A Companion to the Swiss Reformation, Leiden 2016, p. 291–361; Bertogg, Hercli: Evangelische Verkündigung auf rätoromanischem Boden. Eine Besinnung über die Wechselbeziehung von Religion und Muttersprache, Gotteswort und Menschenwort, Chur 1940; Bundi, Martin: Zur Dynamik der frühen Reformbewegung in Graubünden. Staats-, kirchen- und privatrechtliche Erlasse des Dreibündenstaates 1523–1526. En: Zwingliana 38(2011), p. 1–34; Bundi, Martin: Zur Führungsrolle des Grauen Bundes und der Stadt Ilanz in der frühen Reformbewegung Graubündens.

98 99 Ier ed oz

En: Zwingliana 39(2012), p. 23–50; Bundi, Martin/Collenberg, Adrian/Dosch, Leza/ Gabathuler, Heinz/Redolfi, Silke Margherita (ed.): Ilanzer Stadtgeschichte = Historia da Glion/Foppa, Glion 2015; Camenisch, Emil: Das Ilanzer Religionsgespräch, 7.–9. Januar 1526. Gedächtnisschrift zur vierten Jahrhundertfeier, Chur 1925; MacCulloch, Diarmaid: Die Reformation 1490–1700, München 2008; Maissen, Alfons: Stadtgeschichte. Ilanz. En: Bündner Schulblatt 49(1989/90), H. 1, p. 61–67; Pfister, Ulrich: Konfessionskirchen, Glaubenspraxis und Konflikt in Graubünden, 16.-18. Jahrhundert (Religion und Politik, Bd. 1), Würzburg 2012; Simonet, Johann Jakob: Die Ilanzer Disputation von 1526. En: Zeitschrift für Schweizerische Kirchengeschichte 21(1927), p. 1–16, 103–124; Truog, Jakob Rudolf: Aus der Geschichte der evangelisch-rätischen Synode, 1537–1937, Chur 1937; Sebastian Hofmeisters Akten zum Religionsgespräch in Ilanz. Neu hrsg. zur Galliciusfeier 1904 von den Religiös-freisinnigen Vereinigungen des Kantons Graubünden und der Stadt Chur, Chur 1904; Faulenbach, Heiner/Busch, Eberhard (ed.): Reformierte Bekenntnisschriften 1/1, Neukirchen-Vluyn 2002; Schiess, Theodor (ed.): Heinrich Bullingers Korrespondenz mit den Graubündnern, Basel 1904–1906; Cantieni, Jean- Claude: Aspermont und der Humanismus der Jochberg, in: Bundi, Martin (ed.): Casti Aspermont. Mauern, Köpfe, Ideen, Sagogn 2002, p. 29–35..

Flond: Bertogg, Hercli: Beiträge zur mittelalterlichen Geschichte der Kirchgemeinde am Vorder- und Hinterrhein Chur 1937; Camenisch, Emil: Wie S. Martin ob Ilanz eine einsame Pfarrkirche wurde. En: Bündnerisches Monatsblatt 12(1927), p. 369– 364; Darms, Andrea: Cronica da Flond. Fatgs historics, Flond 1991.

Luven: Camenisch, Emil: Wie S. Martin ob Ilanz eine einsame Pfarrkirche wurde. En: Bündnerisches Monatsblatt 12(1927), p. 369–364; Poeschel, Erwin: Die Kunstdenkmäler der Schweiz. Die Täler am , Basel 1942; Bertogg, Hercli: Beiträge zur mittelalterlichen Geschichte der Kirchgemeinde am Vorder- und Hinterrhein, Chur 1937; Bertogg, Hercli: Evangelische Verkündigung auf rätoromanischem Boden. Eine Besinnung über die Wechselbeziehung von Religion und Muttersprache, Gotteswort und Menschenwort, Chur 1940.

Riein: Bundi, Martin: Zur Führungsrolle des Grauen Bundes und der Stadt Ilanz in der frühen Reformbewegung Graubündens. En: Zwingliana 39(2012), p. 23-50; Bertogg, Hercli: Beiträge zur mittelalterlichen Geschichte der Kirchgemeinde am Vorder- und Hinterrhein, Chur 1937; Bundi, Martin: Independenza e reformaziun a Pitasch, Riein e 1487–1526. En: Calender Per mintga gi 1989, p. 83–93.

100 101 Ier ed oz

Pitasch: Bertogg, Hercli: Beiträge zur mittelalterlichen Geschichte der Kirchgemeinde am Vorder- und Hinterrhein, Chur 1937; Bundi, Martin: Independenza e reformaziun a Pitasch, Riein e Duvin 1487 1526. En: Calender Per mintga gi 1989, p. 83–93; actas privatas da Deia Caviezel, Pitasch.

Schnaus: Bertogg, Hercli: Beiträge zur mittelalterlichen Geschichte der Kirchgemeinde am Vorder- und Hinterrhein, Chur 1937; Bertogg, Hercli: La baselgia da Sontga Maria-Magdalena a Schnaus. En: La Casa Paterna 1941, Nr. 3–7.

Vuorz: Collenberg, Adrian: Die Gerichtsgemeinden der Surselva. Tom III/I, Basel 2012; Maissen, Felici: Der Streit um die Neubeschwörung des Bundes- und Artikelbriefes (1683–1697). En: Bündner Monatsblatt 12(1957), p. 353–370; Müller, Iso: Die Abtei Disentis, 1655–1696 (Zeitschrift für schweizerische Kirchengeschichte, Beih. 15), Fribourg 1955; Cadonau, Risch: Andiast e Vuorz. Entgins aspects ord il svilup dalla relaziun denter duas vischnauncas muntagnardas romontschas. En: Annalas dalla Societad Retorumantscha 94(1981), p. 69–102.

Castrisch: Bernhard, Jan-Andrea/Caprez, Hans: Castrisch en historia e preschientscha. Castrisch in Geschichte und Gegenwart, Chur 2016; Camenisch, Emil: La baselgia de Castrisch duront il XVIavel e XVIIavel tschentaner. En: Calender Per mintga gi 1934, p. 109–123; Bertogg, Hercli: Evangelische Verkündigung auf rätoromanischem Boden. Eine Besinnung über die Wechselbeziehung von Religion und Muttersprache, Gotteswort und Menschenwort, Chur 1940.

Duin: Poeschel, Erwin: Die Kunstdenkmäler der Schweiz. Die Täler am Vorderrhein, Basel 1942; Bertogg, Hercli: La baselgia de Duin. En: Calender Per mintga gi 1952, p. 45–55; Maissen, Felici: Bündner Reformationssagen. Die Reformation und Gegenreformation in der Bündner Volkssage, Disentis 1989.

Sagogn: 300 ons Pleiv reformada Sagogn, 1710–2010, Sagogn 2010; Bundi, Martin: Zur Dynamik der frühen Reformbewegung in Graubünden. Staats-, kirchen- und privatrechtliche Erlasse des Dreibündenstaates 1523–1526. En: Zwingliana 38(2011), p. 1–34; Bundi, Martin: Zur Führungsrolle des Grauen Bundes und der Stadt Ilanz in der frühen Reformbewegung Graubündens. En: Zwingliana 39(2012), p. 23–50.

100 101