Grial (Oí Coordinado Por XUSTO G

CRIAL 138 ABRIL MAIO, XUNO TOMO XXXVI /1998

O NACIONALISMO HOXE

RAMÓN MÁIZ; A reconstrucción teórica do nacionalismo e as demandas políticas da democracia. KLAUS-JÜRGEN NAGEL A unificación europea. ¿Unha nova escena posible para os nacionalismos non estatais? XUSTOG.BERAMENDI: Identidade. etnicidade e Estado na España contemporánea. JOSÉÁLVAREZjL'N'CO O proceso de construcción nacional na España do século XIX. PEREANGUEHA: 0 nacionalismo catalán. JOSÉ LUIS DE LA GRANJA SAINZ: O nacionalismo vasco heterodoxo no século XX. XOSÉM.NÚÑEZSEKAS: Radicáis e pragmáticos: do nacionalismo galego a fináis do século XX. XUSTO G. BERAMENDI / XAVIER CASTRO: Entrevista con Borja de Riquer.

REVISTA GALEGA DE CULTURA 138 ABRIL, MAIO, XUNO TOMO XXXVI /1998 O presente número de Grial (oí coordinado por XUSTO G. BERAMENDI e XAVIER CASTRO.

Director: CAEOS CASARES Subdirector: XAVIER CASTRO Secretario de Redacción: XOSÉ MANUEL SOUTULLO Consello de Redacción: XAN BOUZADA, CARLOS X. FERNÁNDEZ, GUSTAVO ADOLFO GARRIDO, MODESTO LÓPEZ BOUZAS, HENRIQUE MONTEAGIJDO ROMERO, MANUEL RODRÍGUEZ ÁLVAREZ, DAMIÁN VIHALAÍN Deseño: ! M.JANEIRO ; Ilustracións: Signos notaríais do Inventario de Protocolos Notaríais. Noia, 1531-1895 EDITORIAL GALAXIA, S. A. Redacción, subscrición e distribución: Reconquista, 1.36201 VIGO. Telfs.: 43 2100 - 43 32 38. Fax: 22 32 05 E-mail: [email protected] Páxina web: http://www.arrakis.es/~galaxia/grial/grial_gl.htra Imprime: OBRADOIRO GRÁFICO, S. L, Avda. Rebullón, 49 - Mos poj Esta revista é membro de í SM ARCE (Asociación de Revistas ISSN: 0017-4181 / DEPÓSITO LEGAL: VG-99-1963 EH culturales de España). O NACIONALISMO HOXE

181 XUSTO G. BERAMENDI / XAVIER CASTRO: Presentación.

ENSAIOS 185 RAMÓN MÁiZ: A reconstrucción teórica do nacionalismo e as demandas políticas da democracia. 199 KLAUS-JÜRGEN NAGEL A unificación europea. ¿Unha nova escena posible para os nacionalismos non estatais? 239 XUSTO G. BERAMENDI: Identidade, etnicidade e Estado na España contemporánea. 26l JOSÉ ÁLVAREZ JUNCO: O proceso de construcción nacional na España do século XIX. 279 PERE ANGUERA: O nacionalismo catalán. 295 JOSÉ LUIS DE LA GRANJA SAINZ: O nacionalismo vasco heterodoxo no século XX. 313 XOSÉ M. NÚÑEZ SEiXAS^Radicais e pragmáticos: do nacionalismo galego a fináis do século XX.

ENTREVISTA 349 XUSTO G. BERAMENDI / XAVIER CASTRO: Entrevista con Borja de Riquer.

363 OPINIÓNS XOSÉ LUÍS BARREIRO RTVAS, ROBERTO L. BLANCO VALDÉS, FRANCISCO CARBALLO, BENEDICTO GARCÍA VILLAR, BIEITO IGLESIAS, AVELINO POUSA ANTELO, FRANCISCO PUY, ANDRÉS TORRES QUEIRUGA. 379 LIBROS | DOLORES VILAVEDRA JOAQUIM VENTURA, X. G. G, XAVIER CARRO, HENRIQUE MONTEAGUDO, ERNESTO GONZÁLEZ SEOANE, ANDRÉS POCINA, MARÍA XOSÉ AGRÁ ROMERO, CELSO CANCELA OUTEDA, XOSÉ LÓPEZ. 409 TEATRO j . • DOLORES VILAVEDRA.

413 ARTE X. ANTÓN CASTRO.

419 IMAXE : XOSÉ LUÍS CABO.

423 MÚSICA ; W PILAR ALEN. I 427 ÍNDICE DE COLABORADORES Presentación

Xusto G. Beramendi Xavier Castro

Parece indiscutible que a cuestión nacional segué a ser unha das de maior vixencia tanto no marco europeo como no do Estado español. No que atinxe a este último, súmase ademáis este ano o peso simbólico do centenario de 1898, que foi un claro punto de inflexión ñas dinámicas nacionais en España. Era oportuno, xa que logo, reunir nunha mesma publicación un feixe de reflexións ó respecto, máxime cando ata agora non sefixera en galego. De aquí este número monográfico de Grial, que foi posible pola desinteresada colaboración tanto dalgúns dos mellores es- pecialistas nos seus respectivos eidos de investigación como de persoeiros galegos de diferentes tendencias ideolóxicas que aceptaron enviar por escrito as súas opinións. A todos eles, o noso máis sincero agradecemento. O número estructurase en tres partes. A primeira conten unha serie de ensaios que procuran un acbegamento actualizado, aínda que non exhaustivo, ós aspectos ou movementos que coidamos de maior interese para o lector galego. En primeiro lugar, Ramón Máiz reflexiona sobre os recentes debates tidos no eido da ciencia política verbo da relación entre nacionalismo e democracia. Recollendo as aportacións teóricas de diferentes autores, afirma a actual complementariedade ideolóxica entre ambas as dúas realidades nos vellos Estados occidentais e nalgúns dos novos da Europa do Leste. Na súa opinión, a fundamentación clásica da democracia, de signo liberal, non ahonda para garantir de seu a cohesión comunitaria dos cidadáns nin a existencia dunha cultura diferencial vizosa epropi- ciadora da participación política, polo que compre ir alen da mera pluralidade da cidadanía para configurar unha convivencia cívica satis- factoria afincada tamén nos vínculos nacionalitarios sobre os que se asenta desde as súas orixes o sistema político democrático. E isto conleva 182 ; Xusto G. Beramendi/Xavier Castro a recuperación do relegado concepto comunitario de nation, pero resi- tuado agora no marco discursivo das garantías, liberdades e dereitos democráticos. Pola súa parte, Klaus-Jürgen Nagel analiza as favorables perspectivas de actuación que atoparon as rexións no marco da Unión Europea en contraposición coa disfuncionalidade que se ten producido verbo das vellas nacionalidades históricas. Esténdese na casuística a nivel xeral e descende a considérala tamén no ámbito do Estado español, nomeadamente no de Cataluña. Examina así mesmo a problemática que conleva a reivindicación do dereito de autodeterminación no novo marco comunitario e a incidencia dos nacionalismos non estatais na cuestión da defensa e do afianzamento da democracia. Xusto G. Beramendi aborda, desde a perspectiva da xénese e evolu- ción das identidades, a confluencia de procesos nacionalizadores mutuamente excluíntes no seo do Estado español na Idade contemporánea e propon, mediante a análise comparada, unha hipótese explicativa en base á combinación única de factores condicionantes que caracteriza este caso. A aportación de José Álvarez Junco refírese a unha das grandes ma- terias pendentes do estudio dos nacionalismos peninsulares: o nacionalismo español, do que analiza as súas condicións de nacemento e os riscos básicos da súa evolución durante o século XIX. Pere Anguera repasa as formulacións políticas que desde as orixes foron artellando o catalanismo, inicialmente baixo un prisma liberal e avanzado e só despois complementado cunha corrente conservadora. Detense na consideración do papel que desempeñaron os aspectos lin- güístico-culturais ós que se engadiu unha nidia vontade política dife- rencialista, de maneira que desde moi cedo callou unha simboloxía nacional diferenciada e unha eficiente mitoloxía referencial identitaria. Deste xeito, xa antes da proclamación da II República, o nacionalismo catalán abranguía un ampio espectro de ideoloxías e opcións partidarias que lie permitiron vertebrar unhas estructuras normalizadas. José Luis de la Granja salienta a natureza bifronte que tivo sempre o nacionalismo vasco (moderación/radicalismo; autonomismo/independentismo) e, logo dunha breve síntese dos avatares desta tensión interna na súa organización maior, o PNV, estudia unha dimensión minoritaria e moito menos coñecida dése nacionalismo: a terceira vía dos nacionalistas vascos heterodoxos, máis en consonancia coas posturas his- tóricamente maioritarias dos seus homónimos catalán e galego. E para rematar esta primeira parte, Xosé M. Núñez Seixas examina a realidade do nacionalismo galego recente, marcada polo ascenso, sorprendente para moitos observadores foráneos, do Bloque Nacionalista Presentación 183

Galego. Logo de pasar revista ás peculiaridades ideolóxicas e organizativas deste nacionalismo, á incidencia dos cambios institucionais e ás diferencias de implantación nos diferentes sectores sociais, aventura un prognóstico: o rápido retroceso do mundo rural e os acelerados cambios de toda índole que se están a producir, fundamentalmente o aumento da comunicación social e o afortalamento dun marco de intereses espe- cífico, crean as condicións de posibilidade dun novo artellamento social e político do país así como da consolidación dunha identidade supralocal de referente galego. A segunda parte consiste nunha entrevista a Borja de Riquer, un clá- sico nos estudios do nacionalismo catalán e un dos autores que abriron novos vieiros para a comprensión da especificidade da cuestión nacional no Estado español dentro do conxunto europeo. As análises que versan sobre a situación do nacionalismo en Europa e no noso marco estatal, nunha perspectiva teórica e bistórico-fáctica, compleméntanse cun conxunto de opinións que queren dar conta das diferentes sensibilidades existentes hoxe en Galicia verbo da súa identidade e, no seu caso, das conseguintes reivindicacións políticas. Colabo- ran neste apartado persoas sen especial protagonismo político ás que, porén, escullimos por coidalas representativas das diversas percepcións do feito diferencial galego. Aínda que, por desgracia, non responderon todos os queforon invitados, pensamos que este retablo de textos breves, redactados con total liberdade, é significativo de abondo. Con este pequeño labor que hoxe presentamos non pretendemos sentar cátedra de nada nin deixar resoltas definitivamente cuestións tan complexas e decisivas para o noso presente e o noso futuro. Móvenos unha arela máis modesta, ou cecais máis ambiciosa: fomecer uns materiais que contribúan, xunto con moitos outros, á avanzar na com- prensión e discusión racionáis destes problemas.

A reconstrucción teórica do nacionalismo e as demandas políticas da democracia

Ramón Máiz

As ideoloxías políticas son constructos complexos e heteroxéneos que artellan de maneira flexible elementos diversos, non sempre intelectualmente coherentes, pois redefinen unha e outra vez o seu repertorio e as súas estratexias retóricas, histórica e espacialmente, ó fío dos apremios dos diversos Zeitgeist, conxunturas, correlacións de forza. que cada contexto concreto suscita ós seus actores. A súa eficacia non depende da profundidade, do seu rigor retórico, da súa sistematicidade, senón da súa verosimilitude social, da capacidade de soldar intereses e valores de grupos concretos a un complexo mítico-simbólico especí- fico, de combinar con relativo equilibrio a inclusión dos interpelados con importantes doses de intensidade mobilizadora. O nacionalismo non constitúe a este respecto unha excepción, amosando un tan variado abano de posibilidades de articulación político- ideolóxica que obriga, en rigor, a falar de nacionalismos e, tamén aquí, a analizar en cada caso a particular síntese con que se postula. Para isto compre atender tanto á estructura interna do seu discurso específico (qué elementos se seleccionan, con qué peso e orientación específica, qué relación e xerarquía se establece entre eles, etc.), canto á xenea- loxía histórica da súa formación e cambio (mitos fundadores, despraza- mentos e rupturas da tradición, cambios de destinatario, etc.) O obxectivo destas páxinas é considerar, moi brevemente, e desde unha perspectiva ademáis moi acoutada —os debates recentes en filo- sofía política ó respecto— unha articulación específica, a de naciona- 186 Ramón Máiz lismo e democracia, para apuntar os trazos máis relevantes desta particular síntese e os efectos internos que déla se derivan sobre cadanseu componente do sintagma nacionalismo democrático. Pois o caso é que, considerado durante moito tempo pouco menos que unha contradictio in terminis, o "nacionalismo liberal" ou "nacionalismo democrático" constitúe na actualidade, tanto nos vellos Estados occidentais como nalgúns novos Estados do Leste de Europa, así como para unha nómina cada vez máis nutrida de teóricos políticos, non xa o espacio político dunha eventual compatibilidade, senón de auténtica complementariedade ideolóxica. Estudiosos como Greenfeld, Tamir, Miller, Walzer, Taylor, Lind, Canovan, Laforest, Rusconi, Nodia, Smith e outros, salientaron, neste senso, que a clásica fundamentación da democracia, quer en clave liberal neutralista, quer en clave republicano-participativa, amósase incapaz de garantir, mediante os únicos recursos do "consenso superposto" (Rawls), o "patriotismo constitucional" (Haber- mas) ou a "deliberación" (Barber, Manin), a solidez dos vínculos e a solidariedade cooperativa entre os cidadáns, así como unha vida cultural diferenciada e rica que alicerce a participación política cuantitativa e cualitativamente adecuada. Para acadar isto último, postúlase por parte destes estudiosos, compre ir alen da constatación da pluralidade dos individuos¡ e as súas múltiples escalas de valores ou "doutrinas comprehensivas", para fundamentar unha idea da vida boa, compartida pola cidadanía, non nunha gramática universal da ética, senón nos lazos nacionalitarios sobre os que repousa tácitamente, desde as súas orixes, o sistema político democrático. E é así como, tratando de dotar de substancia e encarnadura a we thepeople se atende agora, con talante reno- vado, á preterida voz comunitaria de la nation. Agora ben, este retorno da nación non equivale, para a maior parte dos autores citados, a unha recuperación acrítica do legado, romántico e organicista, da nacionalidade como un feito natural alen da vontade política da cidadanía; aínda que nalgún deles, como Tamir, Taylor ou Walzer, persista alen do aconsellable unha benévola indulxencia co Herder da Hinéinfühlen, fusión empática co "carácter nacional", ou o Fichte das innem Grenzen ou fronteiras interiores, mantedoras da fidelidade e da pureza nacionais. Por contra, o "nacionalismo liberal" ou "nacionalismo democrático", non se postula agora como un elemental pleonasmo, pois se trata de reinscribir, abertamente, o problema da nación no seo do discurso das garantías, dos dereitos e dos procedementos democráticos. Insístese na capacidade de. repensar o liberalismo desde o fundamento colectivo da nación, velaquí a relativa novidade, pero en non menor medida que o propio nacionalismo desde o irrenunciable principio da liberdade. E isto de tal xeito que a rearticulación deste último en clave democrática non pode por menos que reclamar, A reconstrucción teórica do nacionalismo... 187 e así se asume, un denodado esforzó de coidada selección e crítica de moitos dos seus máis asentados postulados tradicionais. Pero deteñámonos nos termos e no alcance desta articulación demo- crática do nacionalismo, fenómeno á vez político e intelectual dos nosos días, cinguíndonos máis que ó ámbito esquivo e estratéxico das ideolo- xías, ó máis requintado, en principio, da teoría política, elixindo a tal fin un elemento particularmente significativo: o concepto de nación. Trataremos así de avahar, á luz da teoría contemporánea da democracia, o satisfactorio dos resultados obtidos ata hoxe por aqueles que están a ensaiar esta innovadora, aínda que en absoluto sinxela, síntese. E facelo, ademáis, sen perder de vista, como trasfondo da análise, aínda cando non se aborde explícitamente nesta ocasión, algunhas aportacións dos máis recentes estudios sociolóxicos e politolóxicos sobre os nacionalismos.

A NACIÓN COMO FUNDAMENTO DA DEMOCRACIA

O argumento esgrimido por Greenfeld, Canovan ou Nodia, entre outros, adoita iniciar como segué: a democracia require como prerre- quisito a definición do demos. É dicir, o acordó sobre a base territorial da lexitimación do Estado é loxicamente previo á configuración mesma das institucións democráticas. Por dicilo en termos de Dahl: "Os criterios do proceso democrático presuponen a lexitimidade da unidade mesma. Se esta non é considerada como válida e lexítima, se a súa dimensión ou alcance non é xustificable, non pode ser lexitimada simplemente mediante procedementos democráticos"1. A lóxica da democracia resulta, desde o punto de vista dos fundamentos, insuficiente de seu, ou mellor dito, incerta, pois en canto procedemento supon a sus- pensión relativa dos referentes substantivos de certeza e, ó mesmo tempo, non fornece criterios determinantes acerca da inclusividade territorial do poder político do Estado. Uns e outros teñen que se resolver, non embargante, de forma inaprazable en aras da súa estabilidade e lexitimidade futuras: non pode haber democracia sen demó- cratas, é dicir, sen cidadanía activa e consciente, así como non pode Tiaber democracia sen acordó sobre o espacio de vixencia territorial do poder político democrático. Pero ademáis, lembremos que, no que se refire ás orixes, a atribu- ción da soberanía ó pobo e o recoñecemento da igualdade entre os seus cidadáns, que constitúe a esencia da moderna idea nacional, integran ó mesmo tempo as asuncións históricas básicas da democracia. Adóitase esquecer, pero como salienta Greenfeld: "A democracia xurdiu

1. Dahl, R. Democracy and tís critics. Yale University Press, New Haven, 1989, p. 207 (La democracia y sus críticos. Paidós, Barcelona, 1992). 188 Ramón Máiz históricamente co sentido de nacionalidade"2. Precisamente por esta razón, a democracia postula requerimentos non inferiores senón, por contra, moito máis esixentes, en canto á identidade colectiva da cidadanía, que os sistemas políticos autoritarios. E isto porque estes últimos non precisan como fundamento un acordó previo sobre o dominio territorial do Estado, do mesmo modo que a súa autoridade imposta tampouco precisa da vontade libremente expresada do pobo. Os sistemas políticos democráticos, por contraste, requiren por defini- ción non só a lexitimidade das regras de xogo e dos gobernos, senón da unidade político-territorial sobre as que aqueles han de exercer a súa autoridade. A eficacia política que deriva da súa funcional autoevi- dencia, actuando as máis das veces como asunción tácita da democracia, converte, non embargante, a nación en fenómeno que ó darse por resolto de antemán, resulta intelectualmente opaco3. Pero esta reflexión equivale a suxerir que a orixe do dereito constitucional das nosas democracias, dereito positivo, é dicir, dereito novo e non producto dunha evolución consuetudinaria, radica, sen embargo, nun feito político; que a racionalidade democrática se fundamenta, en última instancia, a efectos territoriais, nun elemento fáctico non racional, que á soberanía popular que dicta o poder constituínte e determina, entre outros extremos, cal é o pobo en cuestión, resulta debedora dun nacionalismo político prístino inevitable. O abate Sieyes expresouno dun xeito inmellorable nos albores da Revolución Francesa: "Sería ridículo suponer a nación vencellada ela mesma por algunha formalidade ou pola Constitución [...]. de cumprirlle, para ser unha Nación, unha forma de ser positiva, endexamais chegaría a selo"4. Nodia reiterouno en termos máis actuáis con motivo dos novos Estados emerxentes na Europa do Leste: "Un acto de definición política non racional, a determinación de quen pertence ó pobo, constitúe unha precondición necesaria da conducta política racional"5*. A autodetermi- nación vincula, ¡deste xeito, a fundamentación da lexitimidade do poder político eos procedementos democráticos da súa expresión popular. Pero interpretar o pobo como nación desde a teoría da democracia permite, así mésmo, atender a unha decisiva dimensión horizontal; a saber: os vínculos de solidariedade entre os cidadáns. E isto non só no que atinxe ó inevitable componente imaxinario, mítico-simbólico das comunidades modernas no que Anderson, Smith e outros insistiron, senón así mesmo no tocanto á dimensión capital da confianza, tan

2. Greenfeld, L. Nationalism. Harvard University Press, Mass, Cambridge, 1992, p. 10. 3. Canovan, M. Nationhood and Political Theory. Elgar, Cheltelham, 1996. 4. Sieyes. A. D. Nations and Nationalism in a Global Era. Polity, Cambridge, 1991. 5. Nodia, G. "Nationalism and Democracy", en Diamond e Plattner. Nationalism, ethnic confliel and democracy. J. Hopkins University Press, Baltimore, 1994, p. 9. A reconstrucción teórica do nacionalismo... 189

celebrada últimamente, de Putnam a Fukuyama: a reducción universa- lista da incerteza mediante a lealdade cidadá e institucional, indispensable para o respecto ás regras do xogo e o san funcionamento da polí- tica democrática. De feito, canto máis esixente en participación desde unha óptica republicana ou de Estado de Benestar é a democracia, tanto máis require esta confianza, solidariedade e compromiso mutuo entre cidadáns, e entre estes e as súas institucións... que só uns vín- culos nacionais de historia, cultura e valores mínimos comúns poden garantir6. Pero se ademáis dos fundamentos do sistema político democrático atendemos ó estatuto daqueles ós que debe estar ó servicio o mesmo, ós individuos en canto cidadáns, os teóricos do nacionalismo liberal sosteñen, retomando un clásico argumento comunitarista, que resulta preciso abandonar o "eu desencarnado" {unencumbered sel/) do liberalismo clásico para dar conta cabal das súa configuración democrática. En efecto, a nación subministra un "contexto de elección" decisivo ó individuo, pois a cultura nacional compartida non só favorece a confianza, senón a autonomía do cidadán, a cohesión social, a solidariedade e o funcionamento participativo das institucións democráticas. O eu democrático pleno convértese, así, en "individuo contextualizado", un eu nacionalmente situado na historia, na cultura e un mínimo común denominador axiolóxico compartido eos outros cidadáns. Deste xeito, o nacionalismo democrático entronca, fornecido de novos argumentos, con formulacións históricas ñas que a expresión "nacionalismo liberal" incorría de pura coherencia en petitio prin- cipa-, cando Renán definía a nación como "un plebiscito de todos os días", ou Mancini a consideraba como "a explicación colectiva da liberdade". Pero o argumento vai alen do recoñecemento do contexto comunitario para a elección individual, pois a cultura nacional non é considerada desde esta perspectiva tan só fonte capital da autonomía cidadá7, senón propiamente un ben público esencial, ou mesmo podería dicirse un ben primario no sentido rawlsiano que debe ser protexido e poten- ciado politicamente. Para Tamir, por exemplo, os cidadáns requiren institucións conformadas por unha cultura que as forneza de sentido e as volva lexítimas, comprensibles e transparentes a efectos de alentar a participación ñas mesmas. O cal á súa vez xera un adicional e capitalí- simo sentido de pertenza nacional, de mutuo recoñecemento, de mo-

6. Miller, D. On Nationality. Clarendon, Oxford, 1995 {.Sobre la nacionalidad. Paidós, Barcelona, 1997). 7. Kymlicka, W. Liberalism, Community and Culture. Clarendon, Oxford, 1989. Do mesmo autor Multicultural Citizenship. Clarendon, Oxford, 1995 (.Ciudadanía multicultural. Paidós, Barcelona, 1997). 190 Ramón Máiz bilización e responsabilidade colectiva8. Agora ben, a profundidade de lazos coa cultura e historia nacionais que o nacionalismo liberal asume que a meirande parte dos cidadáns posúe, ou debe posuír, tra- dúcese en corolarios de non pouco relevo para a institucionalización das nacións, fornecidas ou non de Estado independente. Ante todo, no reforzamento, fronte á súa autonomía como cidadán, dos "fins" que o individuo recibe dos valores e cultura comunitarios. De sorte que, como para algúns autores comunitaristas, os "fins constitutivos" resultan senón irreversibles, pouco propicios cando menos á crítica e discusión pú- blicas, tendo en conta que a identidade individual se atopa constituida en boa medida pola identidade colectiva ou nacional herdada9. En segundo lugar, relativízanse, por contra, os dereitos individuáis, de modo que, a efectos de salvagardar para as xeracións futuras o ben primario ou público da diferencia nacional, resulta necesario que pasen a primeiro plano os "dereitos colectivos" da nación. Isto implica á súa vez, sen embargo, que a defensa da propia cultura require non só "proteccións externas", destinadas a defender o grupo de decisións ou políticas alleas que poidan menoscabar a súa identidade. Senón así mesmo, en maior ou menor medida,; auténticas "restriccións internas, é dicir, protección da identidade do grupo tamén fronte ó disenso interno, o que xustifica límites inevitables ó exercicio dos dereitos dos individuos10. En terceiro lugar, en fin, lexitímase a non neutralidade intervencionista estatal, quer en defensa, quer en promoción activa da cultura nacional, pois resulta escasamente plausible crer que as diferentes culturas, que constitúen o acceso particular ó mundo, o contexto de deci- sión política e, daquela, un ben público decisivo para os connacionais, se manterán por si mesmas no mercado cultural globalizado sen programas institucionais de apoio. E así, o Estado, que expresa democráti- camente unha nación, convértese retomando a expresión de Sunstein a outros efectos, nun Estado culturalmente parcial. Certamente, compre insistir, todo istó dentro dos cauces democráticos, pois os nacionalistas liberáis desbotan a planificación autoritaria e a imposición dunha ver- sión da cultura hexemónica, tendo en conta, tanto no que atinxe a pro- ductividade cultural, canto as medidas da súa protección, a vontade popular democráticamente expresada. Pero lexitímase a parcialidade, en último termo, a favor dunha cultura nacional específica, que fai

8. Tamir, Y. Liberal Nationalism. Princeton University Press, Princeton, 1993, pp. 74-89. 9. Sandel, M. Liberalism and the Limits ofthejustice. CUP, Cambridge, 1982, pp. 127, 619. Maclntyre, A. After Virtue. Duelzworth, London, 1981, pp. 204-5. 10. Walzer, M. "Nation and Universe", en Petersen. Tanner Lectures on Human Values.Utah University Press, Salt Lake City, 1990. Taylor, Ch. "The Politics of Recognition", en Gutman, A. Multiculturalism and the Politics ofRecognition. Princeton, Princeton University Press, 1992. Taylor, Ch. Rapprocher les solitudes. Université de Laval, Quebec, 1992. Lind^M. The Next American Nation. Free Press, Nova York, 1995. A reconstrucción teórica do nacionalismo... 191 referencia de modo extenso a un complexo engadido de historia, lingua, relixión ou valores nacionalitarios. O cal xustifica, por exemplo, para algúns autores, que o Estado "promova obxectivos e ideáis nacionais", "estimule rituais e prácticas", "subvencione a investigación histórica", "preserve a homoxeneidade cultural", etc., etc.11

A REDEFINICIÓN CULTURAL DA ETNICIDADE

Diciamos, sen embargo, que os nacionalistas liberáis ponen tanta énfase en resituar con toda centralidade a nación no seo da teoría demo- crática como en reconstruir o concepto daquela desde os requirimentos desta última. Pois ben, esta redefinición consiste, ante todo, en rearticular internamente ó "núcleo duro" do concepto de nación, é dicir, a etnici- dade12, o conxunto de historia, valores, mitos e símbolos que configuran a diferencia nacional específica. E así, determinados elementos tradicionais de grande efecto mobilizador e nacionalizador, pero en extremo conflictivos, senón abertamente antagónicos coa teoría democrática ("raza", "territorio", " Volksgeisf, etc.) deixan paso á centralidade de factores menos intensos e mobilizadores, pero máis dúctiles e amoldables para a nova síntese, todos eles, ademáis, culturalmente reformulados ("lingua", "historia", "tradicións", "mitos", "símbolos", "valores", etc.). É dicir, o concepto de nación desbioloxízase, perde fisicidade ó romperse a cadea de equivalencias entre a forma cultural e a forma somática e, en certo modo, desterritorialízase, rexeitándose a súa dimensión xeopolítica determinista: non hai acomodo democrático posible nin para a "raza" nin para o Lebensraum. Por contra, como se puido colixir, a idea de nación do nacionalismo liberal asume un ine- quívoco carácter cultural. O "cemento social", xerador de homoxeneidade e solidariedade, de comunidade, base do sistema político está constituida, para estes autores, pola cultura nacional a través dos seus diversos componentes. Agora ben, este xiro, ó mesmo tempo que innegables virtualidades de flexibilización do concepto de nación para a súa reorientación democrá- tica, presenta, sen embargo, algúns problemas. Ante todo, de ningún xeito se aporta verificación plausible da tese da cultura nacional como o "cemento social" por excelencia: habería que mostrar empíricamente que a cultura nacional é o "único" ou mesmo o "mellor" cemento social para unha democracia, pois pode moi ben suceder que a tradición democrá- tica mesma, sen aditamentos orgánicos, sexa quen co paso do tempo de

11. Tamir, Y. Op. cit., p. 36. 12. Smith, A. D. Nations and Natonalism in a Golbal Era. Polity, Cambridge, 1995. The ethnic Origins ofNatíon. Blackwell, Lonclon, 1986. 192 ' Ramón Máiz xerar unha identidade nacional. A aparición dun Estado nacionalizador, xa que logo, da man dun proxecto nacionalista, pode incentivar a apari- ción conflictiva de nacionalismos periféricos no seo do Estado e vice- versa13. Pero é que, ademáis, ha de observarse que no tocante ós componentes da "cultura", os nacionalistas liberáis incorporan, non soamente factores integrantes do que Kymlicka designa como estructura cultural, é dicir, lingua, historia, patrimonio cultural, etc., único contexto de elec- ción, non axiolóxico, que aquel considera14. Por contra, de forma explí- cita ou implícita, proceden a incluir así mesmo, nun desprazamento en ocasións imperceptible, auténticos elementos de contido cultural, moito máis substantivos e esixentes: relixión, moral, valores... en definitiva unha variada e, desde o punto de vista do pluralismo, problemática gamma de shared understandings15'. En principio, a reestructuración do concepto de nación é, xa que logo, profunda, pasándose dun modelo naturalista, biolóxico ou territorial, a un cultural, reinterpretado alleamente á idea de superioridade ou expansionismo algún, como tradición común dunha cidadanía específica. Sen embargo, con ser importante, esta rearticulación á que procede o nacionalismo liberal debe notarse que deixa intacto un postulado básico do tradicional legado romántico e organicista; a saber, a exclusión da política do eixe de configuración da etnicidade e a súa derivación á exterioridade do "núcleo duro", configurado en exclusiva polos elementos diacríticos de adscrición nacionalitaria, que permanece, así, como xerador exclusivo da diferencia. En definitiva, a desconsideración da política como elemento propiamente constitutivo da nación.

A PRODUCCIÓN POLÍTICA DA ETNICIDADE

En efecto, a 'política, tanto na súa dimensión de participación canto de estructura institucional, segué sendo considerada por estes autores como un elemento adicional, externo, puramente expresivo (a reivindicación de autodeterminación) e regulador (o Estado culturalmente intervencionista) dunha diferencia nacional obxectiva, previamente dada e cristalizada con anterioridade ó proceso político do seu recoñecemento e exteriorización. Enténdase ben, non apuntamos á despolitización do concepto de nación que se lies critica a autores como Taylor por mor da súa orientación federalista plurinacional, a Tamir pola súa "versión cultural" do nacionalismo liberal ou a Miller en razón da súa interpretación restrictiva do dereito de

13- Laforest, G. Trudeau et la fin d'un réve canadien. Septentrio, Quebec, 1992. Norman, W. "Les points faible du nationalisme liberal", en Blais, Laforest e Lamoureux. Liberalismes et nationalismes. Université de Laval, Quebec, 1995. 14. Kymlicka, W. Op. cit. 1989. 15. Walzer, M. Op. cit. A reconstrucción teórica do nacionalismo... 193 autodeterminación das nacións1^, senón a unha asunción subxacente máis profunda que, en virtude da súa condición de autoevidente no discurso nacionalista, adoita pasar desapercibida; a saber, que a nación se constitúe en torno a unha serie de elementos obxectivos de varia índole: historia, cultura, tradicións, mitos e símbolos, os cales configuran unha tradición nacional históricamente cristalizada, e dada de antemán para os cidadáns. Deste xeito, a mobilización nacionalista non pode senón ser meramente expresiva desa realidade cultural recibida, do mesmo xeito que as institucións só poden reforzar, defender ou potenciar unha realidade diferencial xa socialmente suturada nos seus trazos básicos de antemán. O vínculo predicado polos teóricos do nacionalismo liberal, ó igual que o postulado implicitamente polos políticos nacionalistas, entre etnicidade (culturalmente redefinida) e política, resulta puramente exterior, adxec- tivo, tendo en conta que, malia que a politización progresiva do movemento supera as fases culturáis iniciáis, a política meramente reflicte ou reproduce unha diferencia que se dá por constituida socialmente con carácter previo e allea por completo á súa intervención creadora. Sen embargo, se algo salientaron as investigacións máis recentes sobre o nacionalismo é, precisamente, a natureza de producción política que revisten as nacións, construcción que afecta non soamente á súa expre- sión partidaria ou institucional, senón ó propio proceso de selección de mitos, símbolos e valores da comunidade17. A análise comparada salientou reiteradamente que, a diferencia do sostido polo discurso nacionalista mesmo, lonxe de constituir os nacionalismos a expresión dunha nación dada, esta última é sempre —sen que isto implique diminu- ción ningunha da súa "realidade" e consistencia— o producto continxente dunha construcción política guiada polos movementos nacionalistas en determinados contextos sociais e institucionais18. Esta substitución dos tradicionais enfoques "primordialistas" e "peren- nialistas", en exceso debedores do discurso nacionalista, por unha perspectiva constructivista máis plausible no estudio politolóxico dos nacionalismos19, posúe, ou debería posuír, decisivas consecuencias para a teoría política normativa do nacionalismo democrático. En efecto, pensar democráticamente a nación require non só depurar os elementos diacríticos sobre os que se edifica a diferencia, senón atender ademáis á centralidade do momento político, decisivamente constitutivo da nación

16. Yack, B. "Reconciling liberalism and nationalism", Political Theory, v. 23, 1, 1995, p. 164. O'Leary, B. (edit.). "Symposium on David Miller's On Nationalüf, Nations and Nationalism 2(3), 1996, pp. 407-51. 17. Stavenhagen, R. Ethnics Conflicts and the Nalion State. MacMillan, Londres, 1996. 18. Gurr, T. Minorities al Risk. Inst. for Peace, Washington, 1993. Gurr, T. e Harff, B. Ethnic Conflict in World Politics. Westwiew, Boulder, 1994. 19. Máiz, R. "Nacionalismo y movilización política", Zona Abierta 79,1997, pp. 167-216. 194 , Ramón Máiz mesma, da súa¡xénese. A nación non pode ser entendida como un conxunto de trazos obxectivos culturáis e históricos dados ós que o cidadán deba adherirse e o Estado protexer e promocionar, senón como un ámbito político no que a cidadanía teña garantida a súa participación democrática. Se a nación non é un dato obxectivo, un fenómeno "natural", suturado e cristalizado dunha vez para sempre, unha teoría normativa do nacionalismo democrático debe atender perentoriamente os factores e requirimentos da participación creativa dos cidadáns no proceso, sempre aberto e indeterminado por definición, da construcción nacional. Repensar democráticamente a nación consiste ante todo en poner fin á despolitización esencial do vello concepto organicista e historicista, introducindo a xénese da vontade política e a participación plural non só na manifestación ou reivindicación dos intereses nacionais, senón na fixación democrática, plural e participativa, da diferencia cultural, no núcleo duro do concepto de nación. Ben é certo que esta rearticulación da idea de nación aparece, no tocante á súa perspectiva democrática, ocasionalmente apuntada na obra dalgúns destes autores. Así, por exemplo, Miller establece unha distinción clave entre as identidades nacionais que emerxen a través dun proceso aberto de debate e de discusión, e aqueloutras que resultan impostas autoritariamente mediante indoctrinación. Debate tanto máis necesario, canto que ñas identidades recibidas existe unha ampia marxe para a refle- xión crítica ("national identities are not cast in stone20"), restando moito por dicir a partir da súa orientación herdada. Isto outorga un grao importante de indeterminación ó proceso, de gran fluidez, de fixación da cultura nacional, a través da conversa entre diversas interpretacións. O cidadán nacional de Miller non é, de ningún modo, un "radical chooser" rawlsiano, pero tampouco un nacionalista acrítico destinado á mera adhe- sión incondicional ó legado da tradición nacionalitaria, que alguén, líder ou partido, fixou previamente con rigor canónico21. Tamir, pola súa banda, reformula o nacionalismo liberal mediante unha síntese de autonomía individual e contextualización cultural ("embeddédness"), que prescinde abertamente- ó concepto tayloriano de autenticidade polas súas connotacións de inmersión pasiva na versión herdada, supostamente xenuína, da cultura nacional. Esta última, ó seu entender, recíbese tanto como se recrea e para isto a autonomía individual e a participación plural na conversa debe ser garantida. Pois non se trata tanto de récoñecer o dereito a unha cultura dada, como a participar no debate irrestricto da súa interpretación e creación, dada a posibilidade sempre aberta de introducir variacións substanciáis na mesma22.

20. "As identidades nacionais non están esculpidas en pedra". 21. Miller, D. Op. cit., 1995, pp. 43, 70 e 127. 22. Tamir, Y. Op. cit., 1993, pp. 32, 48-51. A reconstrucción teórica do nacionalismo... 195

OS REQUISITOS DEMOCRÁTICOS DO NACIONALISMO

A nación como proceso de construcción nacional, como categoría práctica non reificada23, ese é o argumento no que converxen os estudios politoloxicos máis autorizados do nacionalismo coa teoría normativa da democracia nacionalista. Alen, sen embargo, do marxinal esbozo que aparece nos autores citados, o argumento debe ser desenvolvido e eri- xirse no eixo dunha teoría política normativa dun "nacionalismo demo- crático". Pois tal reintroducción da política no fulcro do proceso sempre inacabado de construcción nacional, implica unha serie de moi esixentes requirimentos ó nacionalismo en orde á democratización da comunidade en xestación. Podemos apuntar algúns deles: — Ante todo, se ben a nación é unha "comunidade imaxinaria", desde un punto de vista democrático non toda imaxinería é de recibo. Resulta insuficiente recoñecer que os mitos e símbolos constitúen un componente fundamental da política nacional; requírese ademáis, precisamente por esta razón, asumir a necesidade dun proceso de debate público e depuración crítica daqueles complexos mítico-simbólicos que polas súas implicacións autoritarias, xenófobas, belicistas ou excluíntes chocan frontalmente coa tolerancia, a inclusión e a soberanía popular. — Se a nación da democracia é o outro nome do pobo, é dicir, do conxunto de todos e cada un dos cidadáns, debe prescindirse do recurso abusivo ós "dereitos colectivos" e procederse a unha lectura individual e desde a autonomía de cada cidadán da defensa das culturas. É dicir, ó abandono da prolongación das "proteccións externas" en "restriccións internas" que, a través de forzados procesos de norma- lización, promovan o asimilacionismo no interior da comunidade. Pois non é a nación a que ten dereitos, non é a lingua nacional a que ten o dereito a ser falada, senón os cidadáns os que posúen o dereito non só a se instalar nunha cultura, senón a asumila ó seu propio modo, a recréala, a participar na definición mesma da nación. — Pero se a nación se define ante todo como cultura, non debe esquecerse que unha cultura é un aberto e indeterminado diálogo de subculturas, "of insiders and outsiders", que diría Clifford, polo que o nacionalismo democrático debe non só presentarse como un proceso aberto a diversas interpretacións da propia tradición senón como unha conversa plural entre cidadáns de diversas tradicións "internas" ou "externas". Ó nacionalismo democrático estalle vedado calquera asomo de chauvinismo, mesmo particularista, pois debe ser por definición plural ou, en afortunada expresión de Tamir, "policéntrico".

23- Brubaker, R. Nationalism Reframed. Cambridge University Press, Cambridge, 1996. 196 . Ramón Máiz

— A apertura do proceso de construcción nacional e o pluralismo empecen, sen embargo, non xa o peche e a sutura definitiva das identidades, senón que urxen a renuncia a un recurso de extraordinaria eficacia política, a contradicción excluínte, estereotipada nós/eles e a súa poten- ciación sobre a dialéctica amigo/inimigo. Obxectivo prioritario dunha teoría democrática da nación é a fundamentación normativa dunha diferencia negociable, que non empeza senón que facilite a compatibilidade e a superposición de identidades. — Pluralidade e apertura do proceso de construcción nacional que desautoriza o intervencionismo institucional que alen da defensa se prolongue na promoción exclusiva dunha soa cultura. O nacionalismo democrático, atento por definición ó respecto das minorías, incluidas as minorías do seu propio territorio, que non teñen por qué verse redu- cidas a meros residuos a normalizar, debe prescindir por definición de institucionalizarse como Estado "etnocrático" ou "nacionalizador" ó servicio de e para unha soa cultura, e moito menos, dunha versión canó- nica da mesma24. E este proceso de institucionalización democrática debe rexer non só para os Estados independentes, senón para toda fór- mula de descentralización federal, consociativa ou autonómica que sitúe así mesmó en mans dunha maioría cultural nacional subestatal os resortes do poder político de autogoberno. — Por último, a redefinición democrática do nacionalismo require incorporar a dimensión clave da igualdade, é dicir, a disposición para cada un dos cidadáns dos medios que permitan non só acceso á propia cultura senón a participación crítica, a liberdade real para todos na súa colaboración. O discurso nacionalista adoita obviar o feito de que, ó tratar a dimensión cultural referida a comunidades supostamente homoxéneas, non só se desatende o estatuto xurídico das minorías internas, senón' o feito capital de que existe unha ampia minoría trans- versal de excluidos da cultura en razón non da súa etnicidade senón da súa privación dos medios materiais máis elementáis de acceso a calquera manifestación cultural. A solidariedade territorial e social do Estado de Benestar require pluralidade e cooperación, consenso entrecru- zado a partir da diferencia e, nos Estados plurinacionais, algo semellante a unha nación de nacións. A rearticulación democrática do concepto de nación, derivada da rein- troducción da política no eixo mesmo da diferencia nacional, xera tan decisivas modificacións do discurso nacionalista clásico que suscita razoables dúbidas sobre a suposta transparencia do polisémico termo, "nacionalismo", capaz de albergar tan diverxentes conceptos. En especial, a radical suspensión dos referentes de certeza que a democracia

24. Brubaker, R. Op, cil. 1996. Stavenhagen, R. Op. cit. 1996. A reconstrucción teórica do nacionalismo... 197 pluralista esixe, avínzase mal coa mítica "claridade feliz" da nación his- tóricamente cristalizada, obxectiva e homoxénea, que se remonta á noite dos tempos. Tendo en conta que a nación, sen embargo, é un fenómeno de masas e non de élites, o nacionalismo democrático enfróntase a un crucial dilema: os medios máis eficaces e intensos de mobilización nacionalista e substantivación da propia cultura adoitan ser democráticamente inxustifi- cables; e, á súa vez, os medios xustificables desde un punto de vista democrático resultan, as máis das veces, escasamente eficaces á hora de galvanizar unha nación, por riba das diferencias, na dialéctica propio/ alleo. As oscilacións políticas e a frecuente ambigüidade dos nacionalismos democráticos, entre o comunitarismo organicista e historicista e a contribución a unha cidadanía activa e tolerante con soporte cultural específico, teñen aquí, en parte, a súa raíz. Pois a elemental coherencia que esixiría a democratización da súa idea de nación para a construcción plural e aberta da comunidade, erosionaría inevitablemente a poderosa retórica mítico-simbólica esencialista que tan xenerosos beneficios estra- téxicos e competitivos teñen demostrado posuír. Se cadra é esta a razón pola que os autores citados nestas páxinas, política e intelectualmente sensibles á dimensión nacionalitaria da democracia, dubiden, a teor da profunda reconstrucción da idea de nación que a teoría democrática implica, en autoconsiderarse propiamente "nacionalistas". Pero tamén de que entre os intelectuais e polí- ticos nacionalistas abunden as voces que, por mor de tantos reparos e cautelas ante a claridade feliz do mito, se negan a considéralos como uns dos seus.

R. M.

A unificación europea. ¿Unha nova escena posible para os nacionalismos non estatais?

Klaus-Jürgen Nagel

I. INTRODUCCIÓN

Cando a Unión Europea contaba aínda con só doce membros, X. Arzalluz adoitaba ostentar unha bandeira europea con trece estrelas. É ben sabido que ningunha das nove estrelas incorporadas posteriormente representa o seu país vasco nativo. No mesmo senso que o líder nacionalista vasco, aunque quizáis con máis modestia, o coñecido nacionalista radical catalán monseñor Dalmau escribiu: "... si Catalalunya emprén la iniciativa i decideix i sap donar el do de pit democrátic peí seu autogovern, la Unió Europea ens donará la má"1. ¿Son xustificadas estas esperanzas? ¿Estase abrindo o proceso de unificación europea á actuación dos nacionalismos non estatais? Este artigo proponse analizar a escena europea e as condicións e "restriccións" que conten para os nacionalistas do ano 1998. Terase moi en conta que os proxectos nacionais teñen as súas dimensións política, cultural e mesmo económica, aínda que con doses moi diferentes, segundo o caso. De feito, mesmo o desenvolvemento "posmoderno" da economía podería dar un golpe de man ós defensores das pequeñas nacións, teñan estado ou non. A actual globalización financeira e económica xa non respecta fronteiras estatais. Ó mesmo tempo, obsérvanse tendencias de rexio- nalización dentro do ámbito da producción e mesmo na organización de

* Este artigo é o resultado do proxecto "Lünder alemanes y Comunidades Autónomas españolas ante el proceso de integración europea", levado a cabo baixo a dirección dos catedráticos Hans-Jürgen Puhle 0onann Wolfgang-Goethe Universitat) e Ferrán Requejo Coll (Universitat Pompeu Fabra). O autor agradece o financiamento do Ministerio de Educación y Ciencia e do Deutscher Akademischer Austauschdienst. 1. "... se Cataluña toma a iniciativa e decide e sabe dar o do de peito democrático polo seu autogoberno, a Unión Europea hanos dar a man". Dalmau i Olivé, Mossen Josep. La batalla per l'autodeterminació díns la Unió Europea. Barcelona, 1995, p. 178. 200 Klaus-Jürgen Nagel empresas multihacionais. Pequeños estados e rexións amósanse capaces de sobrevivir e mesmo de prosperar concentrándose en mercados especializados, en "niches", con series de producción máis pequeños e ade- cuados ás esixéncias da clientela, aproveitándose das novas tecnoloxías. Unha Europa rexionalizada, como corresponde á flexibilización da pro- ducción, podería liberalizar dunha vez por todas as rexións das pautas estatais que ata de agora, coa excepción de Bélxica, dominan o comporta- mentó económico das rexións2. Parece, xa que logo, que a globalización conleva tamén posibilidades para as unidades territoriais pequeñas que saiban especializarse e presentarse como modernas, flexibles e dedicadas ó desenvolvemento dos softfactors, tan importantes hoxendía para lograr atraer inversióhs. Ademáis, os inversores poderían preferir tratar con "empresarios políticos" rexionais, que pagan eventuais erros coa perda de votos, antes que negociar con meros subordinados de gobernos algo afastados, que se cadra representan administracións fortes e pouco influencia- bles. Mesmo a cultura non debe interpretarse como un valor residual, xa que podería actuar de axente reconciliador da necesidade dunha identidade colectiva, eos imperativos do mundo librecambista3. Sen embargo, logo dunha grande euforia por "L'Europe aux cent drapeaux"4 e uhha non menos grande pola "Europa das rexións"5, con- dicionada pola falta de definición do que é unha "rexión"^, tranquili-

2. Vid., sen embargo, os ricos datos empíricos presentados por Borras-Alomar, Susana; Christiansen, Thomas e Rodríguez-Pose, Andrés. "Towards a 'Europe of the Regions? Visions and Reality from a Critical Perspective", Regional Politics & Policy 4, 1994, 2, pp. 1-27. 3. Keating, Michael. "Culture, collective identities and development", Regional iden- tily and economic] development. Report on the workshop. Foundation Europe of Cultures 2002 (ed.), Leuven| 6-XI-1996, pp. 16-30. 4. Fouéré, Yarín. L'Europe aux cent drapeaux. París, 1968. 5. Arenilla Sáéz, Manuel et al. (eds.). La Europa de las Regiones. Una perspectiva intergubernamentdl Granada, 1994. Benz, Arthur. Regionen ais Machtfaktor in Europa? Verwaltungs-Archiv 84, 1993, pp. 328-48. Borras-Alomar, Susana et al. Op. cit. Bullmann, Udo (ed.). Die Politik der dritten Ebene. Regionen im Europa der Union. Baden-Baden, 1994. Castro Ruano, José Luis de. La emergente participación política de las regiones en el proceso de construcción europea. Oñati, 1994. Gutiérrez Díaz, Antoni. Europa ante sus regiones. La política regional comunitaria y el papel de las regiones y los municipios en la Unión Europea. Barcelona, 1994. Harvie, Christopher. The rise of regional Europe. Londres/Nova York, 1994. Hrbek, Rudolf e Weygand, Sabine. Betrifft: das Europa der Regionen. Múnic, 1994. Kohler-Koch, Beate. "Regionen ais Handlungseinheiten in der europáischen Politik", WeltTrends 11, 1996, pp. 7-35. Jones, Barry e Keating, Michael (eds.). The European Union and the regions. Oxford, 1995. Petschen, Santiago. La Europa de las regiones. Barcelona, 1993. Puhle, Hans-Jürgen. Staaten, Nationen und Regionen in Europa. Viena, 1995- Rhodes, Martin (ed.). The regions and the new Europe. Manchester/Nova York, 1995. Riescher, Gisela (ed.). Regionalismus '90. Zur Dialektik des westeuropáischen Einigungsprozesses. Múnic, 1991. Sharpe, L. J. (ed.). The rise of meso government in Europe. Londres et al., 1993- 6. Vid. A comparanza das "rexións" de Alemana, Italia e España en Morata, Francesc. Autonomía regional i integrado europea. Barcelona, 1987. A Carta da Fundación Europa das Culturas 2002 enumera ó mesmo nivel Estados (Países Baixos, Portugal, Dinamarca) con estados federados (Baviera, Flandres) e nacións sen estado (Escocia, Cataluña). A unificación europea. ¿Unha nova escena... 201 zouse a discusión, o que podería gardar relación cunha desilusión crecente pola Europa de Maastricht. A Unión Europea7 baséase nun tratado intergobernamental que non ten constitución nin dereitos fundamentáis e a súa cidadanía común, introducida recentemente, non substitúe a cidadanía dos Estados membros. Pódese discutir, e tense discutido abondo, se o seu sistema é intergobernamental ou supracional, se hai que interprétalo en termos funcionalistas (a forma política segué o desenvolvemento funcional, sobre todo o económico) ou realistas (a forma política tería que mudar primeiro)8. Sexa como for, a Unión, precisamente gracias ó feito de basearse en obxectivos comúns, ten un alcance aberto, en movemento, que é compatible cun crecemento das súas competencias, aínda que de maneira algo anárquica, segundo as circunstancias. A falta dun idioma común, de medios de comunicación comúns, de verdadeiros partidos políticos europeos e de líderes políticos paneuropeos9, ou sexa, dun discurso público de base europea, a preocupación por asegurar a competitividade económica acadou case rango de constitución, para unha Unión que non posúe ningunha. Para entendermos a funcionalidade deste sistema, tamén respecto á participación rexional, últimamente veuse gastando case tanta tinta como ñas discusións (moitas veces demasiado normativas) entre funcionalistas e realistas ou federalistas. Téñense conceptualizado as rexións como un terceiro nivel de poder nunha estructura xerárquica na cal o crecemento competencial dun dos niveis separados soamente pode ir en detrimento do outro, e de agardar unha presión de arriba e de abaixo contra o Estado "collido no medio" (a tese do "sandwich")10. Pouco e pouco, esta visión cede paso ante os descubrimentos de cada vez máis interaccións políticas a través das liñas xerárquicas, que, ade- máis, integran a colaboración doutros actores políticos de fóra dos tres niveis, como grupos de presión ou grandes empresas. E isto, ben sexa comparando os procesos de intermediación de intereses coa Politikverflechtungn entre actores dos Lánder e da Federación en

7. Termo introducido polos Tratados de Maastricht, que utilizo aquí sen distinción para a Europa comunitaria. 8. Vid. unha contribución actual en Zürn, Michael. "Über den Staat und die Demokratie im europaischen Mehrebenesystem", Politische Viertetjahresschrift 37, 1996, 1, pp. 27-55. 9. Scharpf, Fritz W. "Negative and positive integration in the political economy of European welfare States", en Marks, Gary et al. Govemance in the European Union. Londres et al., 1996, pp. 15-39. 10. Eser, Thiemo W. Europáische Einigung, Fó'demlismus und Kegionalpolitik. Treveris, 1991 (Schriftenreihe des Zentrums für Europáische Studien, 1). 11. Benz, Arthur; Scharpf, Fritz W. E Zintl, Reinhard (eds.). Horizontale Politikverflechtung. Zur Theorie non Verhandlungssysitemen. Fráncfort/Nova York, 1992. Scharf, Fritz W. "Die Politiksverflechtungs-Falle: Europaische Integration und deutscher Fóderalismus im Vergleich", Politische Vierteljahresschrifft 26, 1985, pp. 323-56. Scharpf, 202 Klaus-Jürgen Nagel

Alemana, ben sexa en termos de multilevel governance12 ou networ-. king1^: os defensores destas interpretacións tematizan os procesos de negociación en sistemas políticos de máis dun nivel, e fan fincapé en que as súas características tenden a perpetuar o déficit de lexitimación e de democratización acusado da Unión Europea (UE). Se os conceptos desta liña de interpretación14 fosen validables, as rexións entrarían nun sistema aberto e de contactos intensivos mesmo entre os niveis sub- e supraestatal, aínda que a introducción dos actores rexionais ou a súa potenciación non significan, necesariamente, unha limitación máis estricta do espacio de actuación do estado. O que aquí nos interesa de toda esta literatura recente, que medra axiña, é a súa posible aplicación para as nacións minoritarias que entran no networking da UE, sobre todo, a través de administracións rexionais, se gozan délas. Mentres a literatura sobre as rexións e as súas posibilidades de actuar na UE comeza a abundar, sobre o espacio de manobra dos nacionalistas aínda hai moi pouca cousa escrita15. Analicemos, xa que logo, primeiramente, a UE e o espacio de actua- ción das súas rexións, para despois ampliar a vista a outras dimensións, que tamén deben integrar a cultura.

Fritz W. Optionen des Fóderalismus in Deutschland und Europa. Francfort am Main/Nova York, 1994. Hrbek, Rudolf. "Doppelte Politikverflechtung: Deustscher Fóderalismus und Europaische Integration. Die deutschen Lander im EG-EntschaeidungsprozelS, en Hrbek, Rudolf e Thaysen, Uwe (eds.). Die Deustschen Lander und die Europáischen Gemeinschaften. Baden-Baden, 1986, pp. 17-36. 12. Hooghe, Liesbet (ed.). Cohesión policy and European Integration: building multilevel governance. Oxford, 1996; Hooghe, Liesbet. "Subnational mobilisation in the European Union", West European Politics 18, 1995, pp. 175-98. Marks, Gary et al. Op. cit., 1966. 13. Kohler-Koch, Beate (ed.). Staat und Demokratie in Europa. Opladen, 1992. Kohler-Koch, Beate e Jachtenfuchs, Markus. "Regieren in der Europáischen Union - Fragestellungen für eine interdisziplinare Europaforschung", Polüische Vierteljahresschrifft 37, 1996, pp. 537-56. Kohler-Koch, Beate. "Catching up with change: the transformation of governance in the European Union", Journal of European Public Policy 3, 1996, 3, pp. 359-80; Kohler-Koch, Beate. "Regionen im Mehrebenensystem der UE", en Kónig, Thomas; Rieger, Elmar e Schmitt, Hermann (eds.). Das europaische Mehrebenensystem. Fráncfort/Nova York, 1996, pp. 203-27. Kohler-Koch, Beate. "The strenght of weakness: the transformation of governance in the UE", en Gustavsson, Sverker e Lewin, Leif (eds.). The future of the nation state. Essays on cultural pluralism and political integration. Estocolmo, 1996, pp. 169-210. Kreile, Michael. "Die Integration Europas", Polüische Vierteljahresschrifft, número especial 23, Opladen, 1992. Mazey, Sonia e Richardson, Jeremy (eds.). Lobbying in the European Community. Oxford, 1993. Schmitter, Philippe C. e Streeck, Wolfgang. "Organized interests ant the Europe of 1992, en Ornstein, Norman J. e Perlman, Mark (eds.). Political power and social change. The United States faces a unitedEurope. Washington, 1991, pp. 46-67. 14. Os seus críticos non atopan ñas políticas da UE a estabilidade e duración que compren para aplicar os modelos de "network analyses", ou ben pretenden volver ás análises institucionais. Vid. Kassim, Hussein. "Policy networks, networks and European Union policy making: a reply to Kassim", West European Politics 18, 1995, 2, pp. 389-407, e en Rhodes, R. A. W., Bache, Ian e George, Stephen. "Policy networks and policymaking in the European Union: a crtitical appraisal", en Hooghe (ed.). Op. cit., 1996, pp. 367-87. 15. Riescher, Gisela. Op. cit., 1991, como excepción. A unificación europea. ¿Unha nova escena... ' 203

II. A UE COMO ÁREA PARA AS SÚAS REXIÓNS: OS ÓRGANOS DA UE Foi sempre un argumento moi forte a favor da interpretación intergobernamental o papel decisivo dos estados membros da UE, exercido a través do Consello de Ministros, o lexislador da UE. Aínda que, desde 1987, xa non todas as decisións teñen que ser tomadas por unanimidade dos estados, resulta aínda moi difícil pasar por alto a opinión dun Estado membro, coa cal unha posible influencia no Consello e/ou no importante Comité de Representantes Permanentes dos Membros da UE (COREPER) debe estar no centro das atencións de administracións rexionais, que pretenden defender os intereses do seu territorio. Evidentemente, a posible capacidade de participar no Consello esgri- miuse como argumento para todos os nacionalistas que, como os esco- ceses da SNP, queren a "independence in Europe", e renuncian, ou xogan á baixa, á estratexia de "Rexión en Europa". Mentres o Consello de Ministros é un órgano intergobemamental, a Comisión, como garda do interese común, é o expoñente máximo da supranacionalidade da UE. Os defensores da estratexia das rexións con- fían nunha posible consonancia de intereses entre as rexións e a Comisión, en detrimento dos Estados. Aínda que a Comisión consiste en políticos socializados politicamente nos seus Estados, alómenos na época de Jacques Delors fomentáronse as esperanzas das rexións. Pero as reformas de Delors, que intentaron institucionalizar un terceiro nivel rexional máis homoxéneo, fracasaron xa durante o seu mandato. Volveuse á posición pragmática e ad hoc da colaboración coas rexións que predomina na Dirección Xeral (DG) XVI. En contra dunha impre- sión bastante común en Gran Bretaña e Alemana, por exemplo, a burocracia europea dependente da Comisión é moi pequeña, o que cons- titúe un verdadeiro déficit para a implementación das súas políticas, e faina, tamén, dependente das administracións estatais. Recorrer a admi- nistracións rexionais, ala onde existisen é, xa que logo, un interese da Comisión. Ó mesmo tempo, a Comisión recibe as súas informacións das diferentes burocracias, pero tamén de grupos de presión, de grandes empresas e ata de Organizacións Non Gobernamentais (ONG), que queren influir na política vía lobbying. É aquí onde intereses rexionais e nacionais poden impactar, sobre todo, se son quen de aglutinar outros intereses sectoriais, ou ben de colaborar coa representación oficial do seu estado respectivo. En ningún caso, sen embargo, a Comisión intentou mobilizar directamente a poboación europea ou as rexións como base da lexitimación contra os Estados. Outro órgano supranacional da UE é o Parlamento Europeo. Aínda que a penas mereza o seu nome de Parlamento, o PE pode decidir certos ámbitos da lexislación europea. Aínda que os seus dereitos se reforzasen pola Acta Única e o Tratado de Maastricht, non hai contabili- 204 Klaus-Jürgen Nagel dade política nin responsabilidade ante un corpo europeo de votantes completo. Os deputados non se votan en función do que fixeron "para Europa". Non hai tampouco lei electoral común; os vínculos coa base electoral son rexionalizados en poucos Estados membros, non contán- dose España entre eles1^. Pero mesmo nun sistema aínda centralista como o francés existen intereses rexionais representados, en forma de acumulación de mandatos electorais, que aseguran, na práctica, a presencia de intereses rexionais procedentes deste estado. Hai algunhas resolucións do PE sobre o tema da unificación europea que merecen a nosa atención. Xa en 1984, o PE pronunciouse a favor de relacións directas entre a Comunidade Europea e as súas rexións. A Carta Comunitaria da Rexionalización de 1988, que invitou ós Estados a dotarse dunha estructura interior rexionalizada, mesmo se interpretou como declaración case federalista17, aínda que nunca foi votada polo pleno. De feito, tan só se trata dun anexo adxunto a unha resolución. Tampouco as esixencias en relación coas competencias eran altas: nin se esixen competencias lexislativas, nin impostes propios, nin cota fixa nos ingresos do Estado. Cando o PE reivindicou, en 1990, unha Unión Europea federal, referíase ós Estados. Por iso non houbo contradicción cando, o mesmo ano, reivindicou a institucionali- zación dun Comité de Rexións e Poderes Locáis. Cando en 1991 a deputada catalanista Ferrer i Casáis presentou o seu informe, no cal se considerou a creación dun Senado das Rexións, que se asociaría ó proceso lexislativo da Unión en temas de competencia rexional, non atopu a maioría dun pleno que cualificou a proposta de utópica. Co informe rexeitouse tamén a posible alternativa dun PE con circunscricións electorais de ámbito rexional e unha lei electoral uniforme. Aínda que o informe do sardo Melis, de 1993, que foi votado positivamente polo pleno, recolle moitas ideas do informe Ferrer (a subsidariedade incluíndo os niveis rexional e local, a participación de rexións con competencias exclusivas no Consello de Ministros, e a institución dun Comité de Rexións), a historia das resolucións do PE demostra, en conxunto, unha certa simpatía desta desvalida do sistema da UE por outro underdog, pero combinada co medo de que unha revalorización do nivel rexional e o seu recoñecemento institucional sexa en forma de Senado ou de Segunda Cámara, iría en detrimento das competencias, xa escasas de seu, do PE. Compre mencionar, tamén, que as competen-

16. Castro Ruano, José Luis de. "La circunscripción regional en la hipótesis de una ley electoral uniforme para el Parlamento Europeo", Anuario de Derecho Internacional 10, 1994, pp. 83-123. 17. Estas posicións recóllense e critícanse en Nagel, Klaus-Jürgen. "The stateless nations of Western Europe and the process of European integration. The Catalán case", en Beramendi, Justo G.; Máiz, Ramón e Núñez, Xosé M. (eds.). "Nationalism in Europe. Past and present". Actas do Congreso Internacional 'Os Nacionalismos en Europa. Pasado epresente'. Vol. 2, Santiago de Compostela, 1994, pp. 545-70. A unificación europea. ¿Unha nova escena... 205 cias do PE na formulación e implementación da política rexional e os seus fondos, que se atopan no centro do interese de moitas administra- cións subestatais, son máis ben escasas.

III. A POLÍTICA REXIONAL18

Sen ningunha dúbida, os fondos da política rexional son hoxe un incentivo nada menosprezable para rexións pobres e non tan pobres. O 40 por cento da poboación da UE vive en territorios elixibles para algún fondo. Pero o Tratado de Roma non previra ningunha política rexional. Durante moitos anos, a Comunidade Económica Europea vivía nun estado ideado polos neoliberais1^, que aínda hoxe (ou de novo hoxe), confían en que as rexións máis ricas, por algún automatismo secreto, arrastren tamén ás pobres. Mesmo os primeiros "Fondos" establecidos nos anos sesenta (Fondo Social Europeo, sección de orientación do Fondo Europeo de Orientación e Garantía Agrícola), non estaban rexionalizados. Cando en 1975 se creou o FEDER (Fondo de Desen- volvemento Rexional), o feito non respondeu a ningunha demanda rexional, nin ó desexo de loitar contra desequilibrios rexionais, senón á incorporación na CEE de Estados como Gran Bretaña, que non podían aproveitarse dos orzamentos agrarios da Comunidade20. Vía FEDER, os Estados recobraban parte da súa participación no orzamento comunitario ("juste retour"), e así, refinanciaban os seus programas nacionais. Curiosamente, Alemana, que daquela se atopaba entre os Estados co ingreso per capita máis alto, converteuse, algún ano, no Estado máis beneficiado polo Fondo Rexional.

18. Hooghe. Liesbet (ed.). Cohesión policy and European integraíion: building multilevel governance. Oxford, 1996. Leonardi, Robert (ed.). Regions and the European Community. The Regional response to the single market in the underdeveloped áreas. Londres u. a., 1993. Marks, Gary. "Structural policy in the Euroepan Community", en Sbragia, Alberta M. (ed.). Europolitics. Institutions and policymaking in the "new" European Community. Washington, 1992, pp. 191-224. Marks, Gary. "Structural policy and multilevel governance in the EC", en Cafruny, Alan W. e Rosenthal, Glenda G. (eds.). The state of the European Community, 2: the Maastricht debate and beyond. Boulder/Harlow, 1993, pp. 391-410. Rhodes, Martin (ed.). Op. cit., 1995. Ridinger, Rudolf. EG-Regionalpolitik. Hamburgo, 1992. Tómmel, Ingeborg. "Syste'm-Entwicklung und Politikgestaltung in der Europaischen Gemeinschaft am Beispiel der Regionalpolitik", en Kreile (ed.). Op. cit., 1992, pp. 185-208. Tómmel, Ingeborg. Staatliche Regulierung und europaische Integration: die Regionalpolitik der EG und ihre Implementation in Italien. Baden-Baden, 1994. É de sumo interese o debate controvertido entre Leonardi e Keating publicado en West European Politics 18, 1995, 2, pp. 408-417. 19- Krieger-Boden, Christiane. "Zur Regionalpolitik der Europaischen Gemeinschaft", en Die Weltiuirtschaft 1987, 1, pp. 82-96. Soltwedel, Rüdiger. "Wettbewerb zwischen den Regionen staat zentral koordinierte Regionalpolitik", en Die Weltwirtschaft 1987, 1, pp. 129-45. 20. Aínda hoxe máis da metade do presuposto comunitario dedícase a subvencións agrarias. 206 Klaus-Jürgen Nagel

As primeiras reformas do FEDER, a fináis dos anos setenta, responderon ás críticas de pouca eficacia e ós crecentes desniveis entre as rexións máis ricas e as máis pobres. Para contrarrestar os efectos espe- rados do sistema monetario europeo, os gastos para a política rexional creceron. A partir de 1979, a Comisión xestionou directamente o 5 por cento do orzamento do FEDER, o que, co tempo, sería un precedente de relacións directas entre Comisión e Rexións, malia que, aínda en 1984/5, cando se volveu reformar o FEDER, o Consello de Ministros se pronun- ciou contra tal colaboración directa. Entre o ingreso de Grecia (1981) e o de España e Portugal (1986), en vista dunha agudización aínda maior das distancias interrexionais, decidiuse reservar o 20 por cento do FEDER para ser xestionado!pola Comisión. Os programas integrados, nalgúns países mediterráneos, establecerqn, finalmente, a colaboración directa. Pero, aínda que as cotas fixas reservadas para cada Estado membro se suaviza- rían, mesmo o máis rico dos Estados membro, seguiría cobrando. Foi a reforma de 1988 a que estableceu os principios máis importantes, aínda hoxe en vigor: cooperación entre a comisión e as autoridades dos diferentes niveis rexionais afectados, programación coherente derivada dunha estratexia previamente establecida, adicionalidade do financiamento dos fondos (que nunca terían que suplir axudas estatais), integración do FEDER, FSE e a correspondente sección do FEOGA baixo o obxectivo xeral "reequilibrio rexional", concentración do 80 por cento dos medios ó desenvolvemento e axuste das rexións menos desenvolvidas (obxectivo 1). Os outros obxectivos son: reconverter zonas gravemente afectadas pola crise industrial (obxectivo 2) e desenvolvemento das zonas rurais (obxectivo 5b)21. Estas reformas non corresponden, tampouco, a necesidades obxectivas nin presións rexionais. Son o prezo que había que pagar para que España non vetase a Acta Única de 1988, que ampliaba as competencias da Comisión nos policyfields de ecoloxía, tecnoloxía e política social, e —en certos sectores— admitía a votación por maiorías no Consello. Ó mesmo tempo, estableceuse a primeira "representación" rexional a nivel comunitario, un consello consultivo de autoridades rexionais e locáis, con membros nomeados pola Comisión, seguindo propostas das asociacións dos municipios e rexións, e que quedou sen influencia real. Non foron estes, sen embargo, os puntos máis conflictivos para algún país do sur como España, senón o comezo da carreira cara á apertura completa do mercado interior comunitario, que se previa para 1993- De feito, a Acta Única foi un precedente de Maastricht e, se cadra, máis importante que este Tratado.

21. Os obxectivos 3 e 4 (reintegración de parados, integración dos xoves á vida de traballo) non están rexionalizados. Recentemente engadiuse o obxectivo 6, que fai referencia a axudas ás rexións do extremo norte de Suecia e Finlandia, afectadas polo clima polar. A unificación europea. ¿Unha nova escena... 207

As concesións ós españois incluíron que o FEDER se dobrase ata 1993 e o establecemento dun novo fondo europeo, o de cohesión. Con isto queríase abrir a posibilidade para as rexións máis pobres de recuperar posicións. Posteriormente, sen embargo, o "cumio" europeo de Edimburgo freou a velocidade de crecemento das subvencións para a política rexional. O que parece máis interesante para os nacionalistas que teñan posibilidades de dominar politicamente as súas administracións rexionais ou locáis é, sen lugar a dúbidas, o establecemento do principio do partenariat, ou sexa, da cooperación entre Comisión, Estado e rexión. Mesmo se falou da coparticipación rexional como cabalo de Troia da Comisión. Pero é só nos comités de seguimento onde as administra- cións rexionais xogan un papel considerable, eventualmente a carón de interlocutores sociais afectados. Mentres, a estratexia e a programación estean controladas polo Estado (agás en Bélxica e Alemana), e dependen de factores interiores constitucionais ou do poder que os nacionalistas representan no interior do seu respectivo Estado, si poden exercer algunha influencia codecisiva. O director da elaboración das políticas rexionais da Dirección Xeral XVI da Comisión dixo: "... dans le contexte politique dans lequel se trouve le processus d'intégration européenne actuellement, c'est-á-dire dans un contexte de critiques assez fortes de Maastricht, le partenariat de la Commission avec les régions ne peut pas étre un partenariat direct et exclusif. La regle du jeu définie dans les réglements fait que le-partenariat est tripartite et non Commission-régions contre l'État [...] La Commission ne se prétera pas a ce petit jeu"22. Unha carambola entre tres abre, tamén, ó máis forte a posibilidade de orientar o financiamento cara a policy fields onde el teña a competencia. Hooghe, por exemplo, supon que a preferencia demostrada polos gobernos español e grego por grandes proxectos de infraestructura (no canto de fomentar o potencial endóxeno rexional), ten que ver coa política territorial interior23. Sen embargo, nalgúns países, que non disponían de ningunha estructura rexional, como. Grecia e Irlanda, as reformas dos fondos estructuráis e o seu crecemen- to fomentaron a rexionalización incipiente que experimentaron estes estados, mentres que, en España, pode ser que fomentasen máis as tensións interrexionais. En todo caso, cabe mencionar que as rexións

22. "... no contexto político no que se atopa o proceso de integración europea na actualidade, é dicir, nun contexto de críticas moi fortes a Maastricht, a colaboración da Comisión coas rexións non pode ser unha colaboración directa e exclusiva. A regra de xogo definida nos regulamentos fai que a colaboración sexa tripartita e non Comisión- rexións contra o Estado [...]. A Comisión non se prestará a este pequeño xogo". Cito segundo Balme, Richard; Brouard, Sylvain e Burbaud, Francois. Politique des coopérations atlantiques. Mobilisations inter-régionales et intégration européenne. Burdeos, 1995. 23. Hooghe, Liesbet (ed.). Op. cit., 1996, p. 11... 208 Klaus-Jürgen Nagel que gozan dos fondos e que cooperan co Estado e a Comisión na implantación dos programas, son as rexións definidas polo Estado e a Comisión no sistema NUTS, que moitas veces non teñen nada que ver coa implantación nacional ou reivindicación nacionalista24. Desde 1979, como acabamos de explicar, unha parte, ó principio minúscula, pero que, en 1988, significou o 15 por cento do orzamento dedicado á política rexional comunitaria, é xestionada pola Comisión. Para as rexións que non se cualifican para os "obxectivos", as súas iniciativas son unha porta para obter, non obstante, algúns beneficios do orzamento comunitario, así como un incentivo á presencia rexional na escena política europea. A salientar, para o noso tema, os programas INTERREG 1 e 2 da Comisión para facilitar a cooperación de rexións fronteirizas, de primeira importancia nos casos de nacións que viven lado con lado de fronteiras estatais. A través deste programa, tamén se financiaron proxectos de comunidades de traballo transfronteirizas, como nos Pirineos, o que incentivou a esta cooperación, de maneira que moitas iniciativas adormecidas foron espertadas polo bico de prata do "príncipe INTERREG". Nunha época de crecente influencia de interpretacións neoliberais e do aumento dos problemas orzamentarios dos Estados membros, o ere- cemento dos fondos rexionais quedou interrompido. Sen dúbida, no fondo, a política rexional está en contradicción coa apertura total dos mercados. O principio da liberación das forzas do mercado, o principio que sempre dominou a política económica da UE25, recupera espacio fronte ó reequilibrio rexional26. O tópico da Europa das Rexións, sen embargo, pódese aplicar a todo: tanto para designar unha Europa de rexións NUTS subvencionadas e dependentes dun novo axente centrali- zador en Bruxelas, como para unha Europa de Rexións flexibles en permanente competición para atraer investimentos ou sinxelamente manter o seu tecido industrial ou económico existente. En ambos os dous casos, as posicións de certas rexións pódense defender con argumentos nacionalistas. Paréceme especialmente desagradable un escenario no cal rexións económicamente fortes fagan uso de argumentos

24. NUTS 1 equipara sete rexións españolas e oito francesas de planificación eos Lander alemáns. As 17 comunidades autónomas e as 22 régions francesas, sen embargo, están ó nivel das Regierungsbezirke, totalmente dependentes dos gobernos dos Lander. A NUTS 3 engádenselle as provincias españolas e os départements franceses eos Kreise alemáns. 25. A política agraria constitúe unha excepción importante. Nótese ben, sen embargo, que non se subvenciona directamente ós campesinos, senón que se mantenen uns prezos agrarios máis altos que no mercado mundial, o que incita a unha sobreproducción que beneficia, en toda fegr?., ós grandes productores. 26. Entre os defensores "socialdemócratas" da política rexional para pechar o paso ós populismos nacionalitarios de dereita, contase Bullmann, Udo e Eissel, Dieter. "Europa der Regionen", Entwicklung und Perspektiven. Aus Politik und Zeitgeschichte 20-21, 14-V- 1993, pp. 3-15. A unificación europea. ¿Unha nova escena... 209

étnicos para xustificar o seu éxito. Isto, sen embargo, tamén podería ocorrer a nivel estatal. En todo caso, a especialización económica rexional é un feito, como tamén o é a competencia entre as rexións, sexa para a inversión de capitais, sexa para lograr políticas sectoriais que favorezan determinadas industrias, sexa para recibir axudas para o desenvolvemento rexional. Sería un erro grave ignorar os feitos. Creo que se está ignorando, sen embargo, outro feito que resulta dos datos económicos básicos. O comportamento económico de moitas rexións europeas, cando elas pertencen ó mesmo Estado, aínda que sexan estructuradas de maneira moi desigual, medido en termos de indicadores de crecemento ou producción per capita, adoita ser pare- cido27. É evidente que a política rexional europea pode favorecer entidades rexionais (sobre todo en Estados cunha rexionalización feble, instigada pola política rexional europea). En casos determinados, tamén pode impulsar os movementos nacionais presentes en tales territorios. Non obstante, non debemos esquecer que se subvencionan entidades territoriais definidas polos Estados. Tampouco, que a importancia do nivel estatal para o repartimento dos fondos segué sendo alto e que a influencia da administración estatal na fase da planificación da axuda é indispensable. Como di Marks: "When it comes to finances, the EU is a state-centric polity, and a regional government that is oriented to money will opérate through national rather than European channels"28. Procúrase a axuda do Estado respectivo, sobre todo, se a competencia vai contra rexións doutros Estados, xa que o Estado tamén ten interese en maximizar a recuperación do diñeiro saído das súas arcas para financiar "Europa". Sen dúbida, a política rexional europea reforzou o papel da Comisión e, tamén, o das rexións recoñecidas. Establecéronse lazos entre rexións e Comisión, aínda que sempre en presencia da administración estatal. Cumpriría, daquela, estudiar a realidade e os límites das redes de influencia, a importancia da conxuntura interior de cada Estado e, polo que se refire á nosa pregunta central, a súa importancia para a mobiliza- ción a nivel subestatal. No caso español, parece que as esperanzas das rexións quedaron algo frustradas, xa que, na práctica administrativa, o Estado xestionou a parte de león das subvencións dos fondos europeos. Nos numerosos conflictos entre os obxectivos estatais e europeos parece que, en xeral, predominou a visión estatal. Na época 1989-93, o 58 por

27. Vid. os datos presentados en Borras-Alomar et al. Op. cit., 1994. Tamén Dunford, Mick. "Regional disparities in the European Community: evidence from the REGIO data- bank", RegionalStudies 27, 1993, 8, pp. 727-43. 28. "No tocante ás finanzas, a UE manten un sistema estatal centralizado e un gobernó rexional orientado cara á economía que operará máis a través de canles nacionais que europeas". Marks, Gary et al. "Competencies, cracks and conflicts: regional mobilization in the European Union", en Marks, Gary et al. Op. cit., 1996, pp. 40-63. 210 , Klaus-jürgen Nagel

I cento da participación española no diñeiro dedicado a rexións "obxectivo 1" do FEDER foi xestionado polo gobernó do Estado; polo que se refire ás rexións "obxectivo 2" (de moito menos volume), a participación foi do 40 por cento. Mesmo na Cataluña relativamente autónoma (e relativamente rica e, daquela, non elixible para o obxectivo 1, aínda que si, en parte do seu territorio, para o 2), a cota da Generalitat foi do 51,2 por cento, fronte ó 36,8 da administración central. Algúns Estados, sen embargo, para con- trarrestaren os ¡efectos do mercado único, teñen dereito a recibir durante algúns anos diñeiro do fondo de cohesión establecido en Maastricht29. Os beneficiarios deste fondo son os Estados. Sen embargo, en setembro de 1994, a administración socialista decidiu ceder o 40 por cento do importe para proxectos de medio ambiente ás rexións e o 20 por cento ós municipios. En 1995, | Cataluña recibiu 18 dos 40 millóns de pesetas españolas daquel ano30. As leccións para os nacionalistas minoritarios poden ser dúas: en primeiro lugar, a nivel europeo, para sacar diñeiro, ningún aliado é tan eficaz como o propio Estado. En segundo lugar, para a repartición e a xestión do diñeiro europeo, máis que unha presencia en Europa, o que importa é o poder político dentro do mesmo Estado. Unha posible dependencia de votos nacionalistas por parte do gobernó estatal podería cambiar máis cousás que a influencia ñas institucións europeas.

IV. O TRATADO DE MAASTRICHT31

O camino cara ó Tratado ou os Tratados de Maastricht comezara coa Acta Única Europea, pero sen a conxuntura sorprendente da unificación alemana non se podería establecer e, hoxendía, parece irrepetible, xa que conta con problemas de aceptación considerable en Estados clave da UE. Son coñecidos os obxectivos económico-financeiros do Tratado e, se cadra, tamén algo os cambios na estructura interna das institucións da UE. Falouse xa do novo fondo de cohesión que, para España, supera en importancia ó mesmo FEDER. Quero chamar a atención sobre o feito de que Maastricht estableceu precedentes para unha Europa de varias veloci- dades, unha Europa á la carte, que revaloriza os gobernos estatais, xa

29- A concreción dos obxectivos deste fondo, que se destina ás redes transeuropeas de transporte e a medio ambiente (sen dúbida a unha combinación ilóxica), ilustra que a política europea segué as pautas de bargaining e non do problem solving. España, o país que forzou o establecemento do fondo, é tamén o seu beneficiario máximo. Quería aplicar o seu importe, case exclusivamente, a proxectos varios, e en vista dalgunhas observacións por parte da Comisión, recualificou os seus proxectos como proxectos de desconxestión medio-ambiental. Non fai falta dicir, sen embargo, que o fondo de cohe- sión non é equivalente a un fondo de compensación interestatal, que tería establecido un sistema de federalismo financeiro a base de Estados, naturalmente. 30. Esta última información atópase en Petschen, Santiago. "Kataloniens internatio- nale Politik: Zum auswartigen Handeln einer spanischen Comunidad Autónoma, A unificación europea. ¿Unha nova escena... 211 que, a partir de agora, poden acelerar a velocidade do proceso de unifica- ción entre eles, e en círculos cambiantes segundo o obxectivo. Isto podería ser máis importante que o crecemento relativo do poder do PE, porque posibilitaría un proceso que, no fondo, podería, se ó final se reali- zase, cualificarse de antifederal32. ¿Cales son as consecuencias do Tratado para as rexións? ¿Poderían aproveitarse para unha estratexia europea nacionalista? Ñas conferencias preparativas de "Maastricht", como é costume, só dous Estados permitiron a participación dalgunhas (non todas) das súas rexións: Bélxica e Alemana. Non obstante, contando coa benevolencia dalgúns Estados e a presión do movemento das rexións do cal falaremos, algúns artigos do Tratado parecen favorecer as rexións de todos os Estados, aínda que non satisfán as súas reivindicacións. Entre estas, ocupa un primeiro lugar o principio da subsidariedade33. Aínda que o preámbulo do Tratado estableza que as decisións serán tomadas o máis achegadadamente posible ó cidadán, o artigo 3B da parte deliberativa refírese, soamente, ás relacións entre Comisión e Estados, co cal parece bastante probable que só se aplique a estas. Sen unha "filosofía" federalista detrás, unha aplicación do principio que se basea nunha mellor "eficacia" dos niveis, tamén podería volverse en contra das rexións. En todo caso, o mesmo fondo de cohesión mostra xa o carácter non federal do Tratado, xa que contradi o principio de subsidariedade. O éxito propagandístico máis importante para o movemento das rexións foi o establecemento do Comité das Rexións (CdR)34. A súa intro- ducción na estructura, xa complicada de seu, da UE resultou unha coali-

WeltTrends 11, 1996, pp. 69-82, en especial p. 79. Para as outras cifras mencionadas, vid. Morata, Francesc e Muñoz, Xavier. "Vying for European Funds: territorial restructuring in Spain", en Hooghe, Liesbet (ed.). Op. cit., 1996, pp. 194-218. 31. Schmitter, Philippe. Op. cit., 1991, p. 196. 32. Ibidem. Schmitter fala xa de formas de consortio ou condominio, no canto de federatio/stato ou confederatio. 33. Castro Ruano, José Luis de. "El principio de subsidariedad en el Tratado de la Unión Europea: una lectura en clave regional", Gaceta jurídica de la CE. D-24, 1995, pp. 215-53- 34. Aykac, Aygen. "Le Comité des régions: pour le meilleur ou pour le Pire?", Régions d'Europe 6, 1992, pp. 324-31. Dehousse, Renaud e Christiansen, Thomas (eds.). What model for the Commitee ofthe Régions? Past experiences and future perspectives. Florencia, 1995 (EUI Working Paper EUF 95/2). Jeffery, Charlie. "Whither the Commitee of the Régions? Reflections on the Commitee's 'Opinión on the Revisión of the Treaty on European Union'", Regional & Federal Studies 5, 1995, pp. 247-57. Kalbfleisch-Kottsieper, Ulla. "Der Ausschlufi der Regionen - ein neuer Akteur auf der Europaischen Bühne. Institutionalisierung und Arbeitsperspektiven, en Bullmann, Udo (ed.). Op. cit., 1994, pp. 134-43. Knaap, Peter van der. "The Commitee of the Régions: the outset of a 'Europe of the Régions?", Regional Politics & Policy 4, 1994, 2, pp. 86-100. Plainfossé, Sabine. "Le Comité des régions: l'insti- tutionalisation d'un pouvoir consultatif au profit des collectivités regionales et locales", en Portelli, Hugues (ed.). la décentralisation frangaise et l'Europe. París, 1993, pp. 201-06. Para a versión do Comité mesmo, vid. Fundació Caries Pi i Sunyer d'Estudis Autonómics i Locáis (ed.). Regiones y ciudades ante la Unión Europea. La Declaración de Amsterdam de la Cumbre Europea de Regiones y Ciudades, y otros documentos. Barcelona, 1997. 212 \ Klaus-Jürgen Nagel ción de intereses de rexións belgas, alemanas e españolas con algúns Estados, o Presidente da Comisión, Jacques Delors, e o Comisario Europeo, Bruce Millan. Pero mentres os Lánder alemáns mostraron a súa decepción e Delors contentaríase cun gremio de carácter aínda máis consultivo, para o gobernó federal alemán estaba ben xa a solución atopadá. En todo caso, o tema non ocupou un lugar destacado ñas negociacións que levaron a Maastricht. A designación dos membros do CdR está en mans dos Estados, o que revaloriza o CdR. Pero tamén se poden nomear representantes municipais (de feito, son maioría), e é cada Estado quen decide a relación entre representantes rexionais e municipais. O CdR ten máis voz que voto; soamente é consultado en determinados policy fields, entre os cales sálienta a política rexional. Pero pode ocuparse de calquera tema por iniciativa propia. Ilustra a posición subordinada do CdR o presuposto escaso que lie foi concedido polo Consello en 1993, como tamén a súa dependencia da infraestructura administrativa do Comité Económico e Social, outro órgano consultivo da complicada estructura institucional da UE. Os contactos do CdR coa Comisión realízanse a través da Dirección Xeral XVI, a máis accesible a reivindicacións rexionais. Sen embargo, outros gremios comunitarios como o PE e o Comité Económico e Social, comunicanse coa Comisión a través do secretariado xeral. A partir da súa constitución e aproveitando a preparación da Con- ferencia de Amsterdam, o CdR esforzouse por mellorar o seu posiciona- mento institucional. Reivindicou a subsidariedade, incluíndo rexións e municipios, tratando de se definir como gardián da subsidariedade con dereito a interponer recurso perante o Tribunal de Xustiza. Estas reivindi- cacións son xa moito máis modestas que as históricas do movemento das rexións. Sen embargo, en vista da desaceleración do proceso unificador, aínda hai outras reivindicacións dedicadas a unha lixeira mellora da posi- ción institucional do gremio mesmo, e non a avanzar na organización da UE35. Ó mesmo tempo, evítanse deste xeito, coidadosamente, as friccións entre,municipios e rexións, e certa posibilidade de tensión co PE, a insti- tución máis feble. Antes da constitución do CdR, o diario El País (16-1-94) augurou, baixo o titular "Varones, de derechas y regionalistas": "El Comité de las Regiones, la institución más joven de la UE, será una cámara conservadora y tradicional". Dos adxectivos do título, soamente pode manterse o primeiro, dada a copresidencia de Pasqual Maragall e a maioría dos membros procedentes de municipios e entidades locáis36. Pero os clea-

35. Vid. o informe Stoiber/Gomes do Comité ó cumio europeo de rexións e cidades, preparatorio da conferencia intergobernamental de Amsterdam, en Fundació Pi i Sunyer, op. cit., pp. 13-56. 36. Ante a dificultade de distinguir entre entidades locáis e rexionais, a adscrición de varios membros é dubidosa. En todo caso, os resultados das primeiras votacións e elec- cións non se poden cualificar de "rexionalistas". A unificación europea. ¿Unha nova escena... 213 vages ente representantes dun bando e outro non levaron, en contra de moitos profetas37, á desintegración en dúas fraccións, xa que ambos os dous bandos, pero en especial o bando rexional, mostráronse heteroxé- neos dentro deles. Apareceron tensións entre rexións con posibilidade de deliberar as súas políticas e as que soamente disponían de capacidade executora. As rexións fortes, que propulsaran o CdR, perderon contra as febles cando a maioría do CdR fallou en contra da posibilidade de delegar os dereitos de voto a funcionarios subordinados; en consecuencia, os votos dos pesos pesados dos Lander e das rexións belgas, que asumen outras tarefas, pérdense, o que favorece ás rexións febles e entidades locáis. Outra profecía que non se cumpriu foi a orientación dos membros do CdR cara ó obxectivo dos fondos rexionais que máis lies interesan. A reforma dos fondos xa rematara antes de que o CdR vise a luz e o fondo de cohesión, como xa vimos, foi para os Estados. En vista da desorientación, os deputados do macro-gremio agrupáronse conforme outros parámetros ou cleavages58. Así, os socialistas, nun momento dado, pecharon filas detrás de Pasquall Maragall, pero este, sen embargo, "pasou" do partido cando negociou a alter- nancia na presidencia con Blanc. O CdR, xa que logo, mostra o biparti- dismo típico doutras institucións da UE, que coincide cunha case permanente gran coalición e unha posición, en xeral feble, dos partidos. Máis claro é o fraccionamento entre membros procedentes do sur e outros do norte da UE, que pasou por alto as frontes locáis e rexionais. E, máis forte aínda, é a solidariedade conforme a procedencia estatal. Ñas súas actuacións, os membros son cualificados, continuadamente, como representantes do seu Estado. A estructura interior que adoptou o CdR amosa tamén esta realidade: establecéronse comisións por áreas temáticas, pouco definidas. Pero o seu número permitiu que cada dele- gación estatal tivese un presidente de comisión. Interpretacións novidosas39 cualifican o CdR como resultado e expo- ñente dunha política simbólica, dedicada a paliar o déficit de lexitima- ción europeo. Consultando un gremio representativo como o CdR com- posto de membros elixidos ñas súas circunscricións, "Europa" lexitimízase. Pero estes representantes consultados en "Europa", poden presentarse como influentes perante o seu electorado, a pesar das súas dependencias reais. Esta política simbólica pode funcionar mellor nun sistema tan pouco transparente como o da UE. Pero o valor simbólico pode diminuir bastante se o CdR se perde en iniciativas incoherentes para evitar o seu fraccionamento interno.

37. Entre eles, Knaap, Peter van der. Op. cit., 1994. 38. Christiansen, Thomas. "Second Thoughts. The Commitee of the Regions after its first year", en Dehousse/Christiansen (eds.). Op. cit., 1995, pp. 34-64. 39- Mor convincentes, en xeral, as aportacións de Christiansen, Ibidem. 214 Klatis-Jürgen Nagel

Un balanceada primeira época do CdR, desde un punto de vista nacionalista ou' rexionalista, debe cualificar de éxito a súa mera existencia, que responde a unha reivindicación do movemento das rexións europeas. Sen embargo, despois da súa creación, as derrotas foron sumándose e inclúen o rexeitamento das propostas de Pujol en 1995, que apuntaron a unha separación do CdR en dúas Cámaras separadas para rexións e municipios. Parece pouco probable, nestes momentos, que o CdR poida converterse en antesala dunha posible Cámara das Rexións como cámara alta de UE, unha meta que, en todo caso, porque é de índole federal, non necesariamente reforzaría o peso das nacións minoritarias como tales. Pero o Tratado de Maastricht abriu, tamén, posibilidades á partici- pación de rexións na institución máis alta da UE, o mesmísimo Consello de Ministros. Esta posibilidade de que unha rexión puidese emitir o voto que corresponde ó seu Estado, foi incorporada a petición dos belgas que, xunto eos alemáns, son os únicos que a practican, se descartamos os ministros para Escocia e Gales que, como ministros do gobernó central británico, sempre puideron representar o seu Estado (o Ministro para Escocia, por exemplo, nos asuntos de pesca); ou a posibilidade dé que un ministro francés, polos accidentes do "cumul de mandats", tan habitual en Francia, represente, tamén, a unha rexión, un "département" e/ou un municipio. Sen dúbida, a vía a través do Consello resulta a máis directa para influir na UE. No caso de Estados non federáis, nos que as súas entidades subestatais disponen, ademáis, de niveis de competencias variados, resulta máis complicado abrir esta vía. Debe terse en conta tamén que a rexión votante no Cohsello representa ó seu Estado, o que presupon uns mecanismos de preacordo entre as rexións moi difíciles de acadar se as diferencias nacionais son moi fortes. De feito, este procedemento parece idóneo para sistemas de dúas entidades subestatais (como no fondo, aínda que non na forma, é o caso de Bélxica), ou para Estados federáis con mecanismos e tradicións de cooperación entre as entidades do mesmo nivel e entre elas e o Estado central. Os respectivos acordos de cooperación dos catalanistas co PSOE e o PP parecían ir nesta dirección, pero as realizacións deixáronse esperar, se cadra por este efecto fedéralizador.

V. A MOBILIZACION DAS REXIÓNS

A "moda" de discutir sobre a "Europa das rexións" foi unha consecuencia e, á súa vez, un pulo á crecente participación das administra- cións rexionais na política europea, que constitucionalmente, na maioría dos Estados membros, como parte da política exterior, é reser- A unificación europea. ¿Unha nova escena... 215 vada ás administracións centráis40. A falta de canles a disposición destas administracións, as rexionais recorren ó lobbying. O lobby rexional xa se caracterizou como "fenómeno disparado"41; nel participan autoridades elixidas, grupos socio-económicos localizados en rexións determinadas, "euro-rexións" transestatais e asociacións europeas de intereses sectoriais e rexionais. Poden participar tamén movementos ou intereses nacionais. Evidentemente, os intereses representados son moi heteroxéneos; algúns serven intereses moi parciais, outros queren mellorar a posición do nivel rexional en si. A máis importante das asociacións rexionais é, sen dúbida, a Asemblea de Rexións de Europa (ARE)42. Fundouse no ano 1985 baixo a influencia de asociacións rexionais preexistentes. Pero o éxito mesmo do movemento, que integrou axiña a rexións europeas non comunitarias e a rexións non-europeas pero comunitarias, parece que chegou ós seus límites, como poderla deducirse da decadencia de boa parte da súa infraestructura, e das últimas derrotas no CdR. A ARE, unha aso- ciación de dereito privado, sempre dependeu moito do prestixio dos seus presidentes, entre os cales, despois dunha candidatura fracasada de Manuel Fraga Iribame, salientou Jordi Pujol. Na actualidade lidéraa o presidente flamengo Luc van den Brande, pero a súa rivalidade co Consello de Municipios e Rexións de Europa (fundado xa no ano 1951 e reformado en 1984), presidido hoxe polo ex-alcalde de Barcelona, Pasqual Maragall, parece que mermou en influencia. O problema estructural do "movemento das rexións" é a heteroxeneidade evidente dunha asociación de 296 socios (a fináis de 1996). Os seus membros, polo menos, puxéronse de acordó, finalmente, no que é unha rexión: a colectividade territorial existente no nivel inmediatamente inferior do Estado central. Para militar na ARE, ademáis, a rexión ha de estar dotada dunha asemblea electa. O outro punto no cal están, máis ou menos, de acordó os membros da ARE é no de asegurar a representa- ción das rexións na estructura das institucións da UE e do Consello de Europa. Para un independentista catalán, este movemento europeo representa "un magma de [...] regions" que vai paralelo a "un enforti- ment del Estats nacionais al si de la Unió Europea" que cada día está "mes a prop d'una Cofederació d'Estats sobirans"43.

40. García Segura, Caterina. "La actividad exterior de las entidades políticas subesta- tales", Revista de Estudios Políticos 91, 1996, pp. 235-64. Para o caso español, da mesma autora "Comunidades Autónomas y relaciones internacionales", en Gillespie, Richard; Rodrigo, Femado e Story, Jonathan (eds.). Las relaciones exteriores de la España demo- crática. Madrid, 1995, pp. 170-88. 41. Mazey, Sonia. "Regional lobbying in the new Europe", en Rhodes, Martin. Op. cit., 1995, pp. 78-102, en especial a p. 78. 42. Beltran, Susana. L'Assemblea de Regions d'Europa (ARE). Barcelona, 1996. 43. Rocha i Rocha, Xavier, de ERC, en ¡V Convenció per la Independencia Nacional: Per una segona transido democrática cap a la independencia. Barcelona, 1994, p. 89. 216 Klaus-Jürgen Nagel

O mesmo ano da fundación da ARE abáronse as primeiras oficinas de representación de Lander alemáns en Bruxelas, dedicadas ó lobbying particular, ou en pequeños grupos de rexións. Sen que exista unha base legal ou formal para eles dentro da UE, as oficinas loitan (de vez en cando en colaboración, moitas veces de maneira individual ou ata en competencia eos seus homólogos), para que a Comisión e as súas Direccións Xerais e o PE acepten os seus puntos de vista rexionais e observan a escena comunitaria para informar ós seus políticos e, tamén, a institucións influentes ou a grupos de presión do seu país respectivo. Así, ata hai un ano, a oficina da Comunidade Valenciana fun- cionou como comunidade de bens entre a Generalitat Valenciana, as caixas de aforro, a cámara de comercio e a organización Intercitrus44. Mentres tanto, a Galicia-Europa e a delegación do Patronat Cátala Pro Europa en Bruxelas funcionan como federacións, pero gozan da axuda do seu respectivo gobernó, aínda que tamén se acepta certo protagonismo de escollidas entidades locáis, universidades e asociacións eco- nómicas45. Así, estas representacións evitan unha imaxe demasiado nacionalista e ata "política" a favor doutra de profesional e "lobbyista". As oficinas rexionais, afortunadamente, foron xa obxecto dunha investigación que se publicou hai pouco46. Segundo os seus resultados, a existencia dunha oficina rexional non depende da importancia da po- lítica rexional europea para a respectiva rexión, nin tampouco da riqueza da rexión respectiva, pero si hai correlación coa cultura asociacional, e aínda máis co nivel autonómico acadado, xa que no caso de ter moitas competencias, a interferencia da política europea é maior. Dan coeficientes de correlación aínda máis altos a "distinctividade" rexional, ou sexa, o grao de tensións entre rexión e Estado (sobre todo en Es- paña e Gran Bretaña); pero o factor máis decisivo para o establecemento dunha oficina resulta ser a diverxencia política entre rexión e Estado, expresada en termos de política de partidos. Xa que logo, procurar a vía directa á UE depende de factores das relacións interiores entre rexión e Estado, máis que das económicas, entre as cales, o factor nacional xoga un papel. En principio, este factor tamén podería ser importante na decisión de rexións fronteirizas aliárense con outras, xa que a pertenza a unha nación minoritaria transfronteiriza, tamén a comunidade de problemas de minorías nacionais, podería ser un factor á hora de elixir socio. De I 44. El Temps, 4-XI-1996. 45. Para o caso catalán, baséome ñas aportacións de Dalmau y Llimona en Generalitat de Catalunya-Institut d'Estudis Autonómics: Seminan sobre integració europea i participado regional: les regions després de Maastricht, Bruxelas 4 e 5 de xuño de 1992, Barcelona, 1993 (Quaderns de Treball 39) e na miña entrevista con Casimir de Dalmau (4-IV-1995). 46. Marks, Gary et al. Op. cit., 1996. A unificación europea. ¿Unha nova escena... 217 feito, a Asociación de Rexións Fronteirizas Europeas data xa de 1969, o que a converte nunha das máis antigás entre as agrupacións de rexións que máis tarde tanto proliferaron (1963 Regio Basiliensis, 1972 Asociación de Rexións dos Alpes Centráis, 1978 Asociación de Rexións dos Alpes Occidentais, para enumerar unhas poucas)47. En teoría, tales agrupacións poderían, ademáis de solucionar problemas máis concretos, reestructurar espacios económicos e tamén culturáis, afectados pola "artificialidade" das fronteiras estatais. Moitas veces, sen embargo, parece que dependen máis de influencias conxunturais e dos vaivéns da política rexional comunitaria, cara á cal se orientaron. Así, as iniciativas do Arco Atlántico48, xa a partir da súa fundación (por certo baixo a influencia do ministro francés de "aménagement du territoire"49) apuntaron ó financiamento europeo, a través de programas como INTERREG, STRIDE, ARCANTEL, e o mesmo FEDER. Segundo Balme, unha das causas do seu relativamente pouco éxito radica na pouca colaboración das oficinas de representación das respectivas rexións en Bruxelas e na falta de intereses sectoriais comúns e poderosos. Balme e os seus colaboradores conclúen: "Seule une convergence de l'action colletive atlan- tique et des politiques nationales —dont en particulier celle de l'État francais— pourrait ouvrir des perspectives d'avenir á l'Arc et relayer sous forme de programmes publics européens les nouveaux modes d'action collective observes en réxions sous la forme de réseaux"50. A Comunidade de Traballo dos Pirineos, fundada, xa antes da entrada de España no Mercado Común, por Navarra, País Vasco, Aragón, Aquitaine, Languedoc-Rousillon, Midi-Pyrénées e Andorra, e á cal, un ano máis tarde, se adheriu Cataluña51, en principio afecta, polo menos, a dúas nacións transfronteirizas. É un exemplo das Comunidades de Traballo impulsadas por unha convención-marco do Consello de Europa a principios dos 80. Dado que esta convención non se aplicou sen reservas (a pesar de ter sido ratificada tanto por Francia como por España), organizouse como asociación de dereito privado francés. As realizacións da Comunidade, que foron modestas, redúcense ó intento de aproveitarse colectivamente do FEDER e, en 1990, do INTERREG, que

47. A literatura sobre as agrupacións deste tipo é numerosa, pero raramente ten interese sobrerrexional. Vid. Cappellin, R e Batey, P. W. J. (eds.). Regional networks, border regions and European Inlegration. Londres, 1993 (European Research in Regional Science 3). 48. Balme, Richard et al. Op. cit., 1995. 49- Guesnier, B. "The Atlantic Are: the small and medium-sized enterprises and the transfer of technologies", en Capellin/Batey. Op. cit., 1993, pp. 215-30. 50. "Soamente unha converxencia da acción colectiva atlántica e das políticas nacionais —e en particular a do Estado francés— podería abrir unhas perspectivas de futuro ó Arco e relevar baixo a forma de programas públicos europeos os novos modos de acción colectiva en rexións baixo a forma de redes". Ibidem, p. 121. 51. Fernández Sola, Natividad e Peralta Losilla, Esteban. "El papel de la Comunidad de Trabajo de los Pirineos y su evolución en el contexto europeo de cooperación trans- fronteriza territorial", Revista de Instituciones Europeas 21, 1994, 2, pp. 499-527. 218 Klaus-Jürgen Nagel deu "un novo alentó" á Comunidade52. Salienta, especialmente, a pouca actividade das rexións francesas de novo cuño, que se activaron, soamente, cando ó seu respectivo líder ocupou a presidencia. A estructura rexional francesa e o pouco carácter nacional dalgunhas das rexións participantes exclúen xa de seu unha interpretación nacionalista da Comunidade. Ardanza deixouno claro en febreiro de 1990: "Que ninguén pense, sen embargo, que estamos avogando por outro tipo distinto, pero igualmente pernicioso, de disgregación. O noso obxectivo é, polo contrario, contribuir á cohesión do que ata de agora estivo disgregado, á sutura do que foi fracturado, á recomposición de comunidades que se virón artificilamente disociadas..." Resulta tamén interesante, neste contexto, analizar outra das moitas agrupacións de rexións ñas cales participa Cataluña53: a Eurorrexión fundada en 1991 xunto con Languedoc-Rousillon e Midi-Pyrénées54. Aínda que a sede da agrupación é Perpiñán, os socios escollidos fan xa improbable calquera estratexia pancatalanista. Este vez é Pujol quen o deixou claro: "j.. a vegades, a nivell de les administracions centráis es veuen alguns fantasmes i aixó no té sentit", xa que "pertanyem a estats consolidats"55. A opinión parece tamén ser compartida polo especialista francés Ndiaye: "La dimensión catalaniste de la coopération transfronta- liére ne doit pas étre cependant exagérée et les relations relevées ne dépassent pas le stade du jumelage symbolique, avec peu d'actions concretes"5^. O departamento Pyrénées Orientales, ou sexa a Cataluña Norte, que ata Í988 cooperou algo coa Cataluña española, desde aquel ano adoita comunicarse coa provincia de Girona. • É ben sabido, tamén, que a Eurorrexión e o arco mediterráneo chocan coa estratexia doutras operacións interrexionais catalanas, en especial coa iniciativa dos "catro motores"57. En todo caso, é difícil ver unha estratexia1 "nacionalista" detrás desta iniciativa. As interpretacións existentes sobre a participación catalana, ou ben se basean ñas casuali-

52. Ibidem, p. 516. 53. Ademáis das agrupacións mencionadas, Cataluña participa desde 1986 na Conferencia de Rexións Periféricas Marítimas, desde 1987 na Asociación das Rexións Fronteirizas, desde 1988 na Comunidade de Traballo de Rexións de Tradición Industrial, desde 1989 na ARE e desde 1994 no Arco Mediterráneo Español, para enumerar algunhas destas actividades, de envergadura moi diferente. 54. Euroregió-Euroregion. Midi Pyrénées, Languedoc-Rousillon, Catalunya, editado pola Generalitat de Catalunya, a Región Languedoc-Roussillon e a Región Midi-Pyrénées, Barcelona, 1993. Ndiaye, Patrice. "La coopération transfrontaliére des collectivités décen- tralisées sur l'arc méditerranéen, Sciences de la Société 37, 1996, pp. 151-69. 55. "... ás veces, a nivel das administracions centráis, vense algúns fantasmas e isto non ten sentido ningún". Regió 7, 5-VII-1993. 56. "A dimensión catalanista da cooperación transfronteiriza non debe, sen embargo, ser esaxerada e as relacións salientadas non sobrepasan a condición de irmanamento sim- bólico, cunhas cantas accións concretas". Ndiaye, Patrice. Op. cit., p. 157. 57. Baden-Württemberg, Cataluña, Lombardía e Rhóne-AJpes. A unificación europea. ¿Unha nova escena... 219 dades conxunturais e as relacións persoais do presidente ou ben recorren á importancia que ten esta política exterior sucedánea para o uso interior, ou ben eren na propaganda das rexións participantes. Harvie, por exemplo, descobre un interese real das multinacionais high-tech nesta colaboración. Para Harvie, o rexionalismo dos anos 80 era o "rexionalismo burgués" das rexións ricas, marcadas nos mapas europeos na forma e cor do famoso "plátano azul": "The chief boosters of the 'Europe of the regions' didn't figure in the books of the 1970s: neither Lombardy ñor Rhóne-Alpes, ñor Badén-Württemberg"58. Pouco lie falta para denunciar un rexionalismo dos ricos en contra dos pobres. Paréceme sumamente esaxerada a importancia que se lie outorga a iniciativas que moitas veces son puramente gobernamentais, pouco ins- titucionalizadas e motivadas por razóns de imaxe ou de "saír na foto". Sen embargo, non se pode pasar por alto que rexións e agrupacións rexionais poden procurar solucións polos corredores de Bruxelas, do mesmo xeito como así o fan os sectores empresariais e mesmo empresas particulares. Parece tamén certo que esta via, seguida, por exemplo, por Cataluña, privilexia máis os contactos económicos (mesmo con rexións prósperas, sen ningunha base de identidade) que nos culturáis ou nacionais. A nivel europeo, estas actividades de determinadas rexións poderán, a longo prazo, colaborar a minar a posición aínda dominante dos Esta- dos membro, e empeñar máis a UE no camino cara a unha situación de consorcio ou condominio como supon Schmitter59. Pero non creo que se convertan na forza decisiva, nin que o seu resultado sexa a gusto dos nacionalistas que, se cadra con demasiado optimismo, confían nesta estratexia rexional.

VI. A EUROPA DAS REXIÓNS. UN BALANCE PROVISIONAL

En primeiro lugar, debe recordarse que o dereito de autodetermina- ción está ausente dos tratados europeos da Unión de Maastricht, aínda que os estados individuáis firmasen declaracións ou pactos que o res- pecten. Polo que se refire á euforia dunha erosión do Estado nacional mediante unha incipiente pero imparable Europa das Rexións, xa dimi- nuiu desde hai algúns anos. A proliferación das actividades rexionais aínda non deu este resultado, nin moito menos. Coas palabras de Hooghe: "Subnational mobilisation does not erode, but complements

58. "Os principáis propulsores da 'Europa das Rexións' non figuran nos arquivos dos anos 70: nin Lombardía nin Rhóne-Alpes, nin Baden-Württemberg". Harvie, Christopher. Op. dt., 1994, p. 4. 59. Ibidem, p. 231. 220 : Klaus-Jürgen Nagel the aggregating role of member states"60. Ou coas que cita Kohler- Koch: "States are Here to Stay"61, aínda que sexa como xogadores, entre outros, pero en posición central nun sistema de varios niveis. Uns xogadores que perden autonomía no que se refire ás súas funcións na economía, por exemplo, a favor da UE, ou do sector privado, pero que conservan a autonomía do sistema político-administrativo ante a socie- dade62. Neste contexto, o Estado tolera certas actividades exteriores das entidades subestatais, sobre todo polo que se refire a ámbitos de low politics. Mesmo lie pode interesar ó Estado que as súas rexións parti- cipen, de maneira subordinada e normalizada, e a carón dos municipios, a poder ser, ñas actividades da UE. Os Estados mesmos utilizan a fórmula da Europa das Rexións á hora de reivindicar medios dos fondos rexionais, a favor dos "seus". E cando non hai rexións, invén- tanas: a rexionalización controlada, ademáis de dar beneficios en Bruxelas, pode, precisamente, cohesionar o territorio estatal63. Entre politólogos, polo que se refire ó futuro da UE, discútense catro posibilidades: para os neo-realistas, os Estados só son quen de cooperar para maximizar o seu propio poder, polo que a UE permane- cerá como unha organización intergobernamental. Para os neo-raciona- listas, os Estados e outros actores actúan calculando os seus beneficios, co que a UE se converterá nun Estado supranacional, que intentará imposibilitar o free riding e producir, a prezo barato, todos os bens públicos necesarios. En terceiro lugar, desde unha visión funcionalista considérase que se os Estados xa non son os actores dominantes, e se son os intereses e non os ideáis compartidos, nin unha identidade común dá pulo ó proceso integrador, os actores, sobre a marcha, aprenderán a cooperar e a desenvolver os ideáis e a identidade. Esta visión do spill over, que parecía descartada mentres duraba o longo 1 estancamente do proceso integrador nos anos 60 e 70, recuperou influencia despois da aceleración do proceso integrador entre Acta Única e Maastricht, aínda que xa non se defende o automatismo do spill over. Por este motivo, en cuarto lugar, saíron novos enfoques que xa non se preguntan polas competencias formáis, senón que emenden

60. "A mobilización subnacional non erosiona, senón que complementa a función agregadora de membro do Estado". Hooghe, Liesbet (ed.). West European Politics, op. cit., 1995, p. 178. ¡ 61. Kohler-Koch, en Kónig et al. Op. cit. 1996, p. 212. 62. Mesmo se poderla pensar que o "bourgeois" europeo estase a liberar das regras do "citoyen". Vid. Zürn, Michael. Op. cit., 1996, p. 30. 63- Esta é a razón pola cal Charles Millón (UDF), durante moito tempo presidente do Consello Rexional de Rhóne-Alpes e ministro de defensa do gobernó Juppé, argumentou a favor da descentralización: as rexións vecinas de Francia, polo feito de formaren parte de Estados descentralizados, atraen potenciáis dos territorios fronteirizos franceses. Compre dotar, xa que logo, ás rexións francesas de certa autonomía. Millón, Charles. "Der Europa- Effekt rauS Frankreichs Regionen stárken", Dokumente48, 1992, p. 211 e ss. A unificación europea. ¿Unha nova escena... 221 a formulación e a implementación de policies como resultado dun xogo cooperativo entre actores públicos e privados, que xa non respectan estas fronteiras competenciais e que, sen embargo, se recoñecen mutuamente como xogadores lexítimos. Entre estes xogadores atópanse as rexións que, mentres xogan, poden atopar novos socios e mesmo diñeiro, pero sen ocupar a posición do Estado1**. A UE préstase de maneira especial a este tipo de xogos entre socios de poder e estatus diferentes xa que é un sistema con acceso fácil. A Comisión ten un interese institucional por debilitar o rol dos Estados, pero non dispon de burocracia numerosa, aínda que tampouco quere cambiar a súa relativa dependencia dos Estados por outra. Entre o dilema de colaborar coa Comisión (socio que ó mesmo tempo pode interferir coas poucas competencias rexionais), ou limitarse a mellorar as relacións con Bruxelas a través da súa canle estatal, os intereses das rexións poden diferir e difiren. A "alianza" entre Comisión e rexións, cando se produza, non é fiable. En canto a reivindicacións lingüísticas e etnonacionalistas, fóra dun PE impotente, non hai interlocutor con algunha garantía. Resulta fácil acceder dalgunha maneira ó sistema político da UE, pero xa resulta máis difícil contrólalo. As rexións disponen dun órgano colectivo de representación, poden actuar a favor dos seus intereses individuáis e colectivos, e influenciar ó seu respectivo gobernó estatal. Pero o crecemento salvaxe e desordenado dos lobbies de todo tipo non favorece o feito de que os grupos de interese funcionen como instiga- dores da integración, nin de cemento vertical, ou de provedores de lexitimidade para a UE. O mesmo vale para as rexións. Por outra banda, as primeiras experiencias coas que o Comité das Rexións e o desengaño na ARE quizáis indican xa que tampouco se debe confiar demasiado nun "nivel rexional" como terceiro nivel da UE, senón que a heteroxeneidade entre as rexións^5 sempre fará imposible unha cooperación eficaz. Partindo deste suposto, os éxitos de determinadas rexións ou grupos de rexións, a través do seu particular lobbying e a colaboración con fortes intereses sectoriais, ou coa axuda do seu propio Estado, debilitan aínda máis as rexións como colectivo. A polí- tica europea das rexións, neste caso, tería que interpretarse máis polas

64. Borras-Alomar, Susana et al. Op. cit., 1994, p. 22: "The fact that regions gain access to new partners and new sources of funding, does not mean, per se, that their dependence on decisions taken by the respective national government has diminished" ("o feito de que as rexións poidan acceder a novos socios e a novas fontes de financiamento non quere dicir, de feito, que a súa dependencia das decisions tomadas polo correspondente gobernó nacional diminuíse". 65. Engel, Christian. "Regionen in der EG. Rechtliche Vielfalt und integrationspo- litische Rollensuche. Gutachten im Auftrag der Staats - und Senatskanzleien der Lánder", Analysen zur Europapolitik des ¡nstitusfür Europáische Politik 8, Bonn, 1993. 222 Klaus-Jürgen Nagel súas influencias interiores, polas relacións co seu respectivo Estado, que por un interese xenérico na integración europea, ou polo desexo de colexitimala, aínda que estes factores poden xogar un papel adicional. A política europea tamén ten que verse como función da polí- tica interior; e é, precisamente aquí, onde pode influir o nacionalismo, a través de partidos, movementos e mobilizacións. Isto non quere dicir que a política europea das rexións, tantas veces só simbólica66, careza de importancia. Pero as redes comúns para influir na UE non deben facernos esquecer que as rexións actúan continuadamente como competidores entre elas, para ofrecerse a posibles inversores, pero, tamén, para maximizar as súas cotas na repartición dos fondos. Para ilustrar a competencia (que adoito é unha poxa á baixa ecolóxica, social e de impostes) entre as rexións, nada mellor que lembrar a ;carreira que se estableceu entre o País Vasco e Cataluña en 1996, para asegurarse a fábrica de neveiras Daewoo. Un ano máis tarde, as mesmas Comunidades Autónomas e mais Navarra competiron pola fábrica de máquinas de liña branca da Goldstar67. Sen dúbida, estas carreiras, que se repiten continuadamente entre rexións, dificultan a colaboración tanto rexional como nacional. O escenario da UE está aberto á participación rexional, pero a unha participación que se realiza en posicións subordinadas dentro dun network onde actores máis poderosos, como Estados e grandes empresas e as súas asociacións, están tamén xogando. Cabe preguntarse, sen embargo, se as reivindicacións nacionais serán un capital ou un incon- veniente para as rexións. Pode ser que a "Europa coas rexións", que se está a construir, debilite as reivindicacións nacionais, cando ata as rexións con idéntidade nacional acepten as regras e costumes do xogo. Pero tamén é posible que a mesma falta de transparencia e de lexitimidade democrática das institucións e procedementos da UE reforcen as necesidades identitarias. Deixemos a un lado, neste contexto, a capacidade de adaptación dos respectivos movementos nacionais68. Pasemos, en cambio, a examinar, brevemente, as posibilidades das políticas cul- turáis e lingüísticas e mesmo de recoñecemento nacional, que ofrecen a UE e os outros campos políticos da integración europea.

66. Nagel, Klaus-Jürgen. "Das Beispiel Katalonien. Europaische Zusammenarbeit as Bestandteil spanischer Innenpolitik", en Bullmann, Udo. Op. cit., 1994, pp. 214-21. 67. El Temps 31-111-1997. 68. Que se ten! estudiado moi pouco. Vid. os volumes colectivos de Riescher, Gisela (ed.). Op. cit., 1991. Sharpe, L. J. Op. cit,, 1993 e Keating/Jones (eds.). Op. cit., 1995. Entre as monografías salientan Keating, Michael. The new politics of nationalism in Quebec, Catatonía and Scotland. Basingstoke, 1996 e Lynch, Peter. Minority nationalism and European Integration. Cardiff, 1996. Estase agardando tamén unha publicación ó respecto de Gurutz Jáuregui: Los nacionalismos y la Unión Europea. ¿Ucronía o utopía? A unificación europea. ¿Unha nova escena... 223

VII. A UNIÓN EUROPEA E O RECOÑECEMENTO DAS NACIÓNS MINORITA- RIAS E DAS SÚAS CULTURAS E LINGUAS69

O proceso de integración europea de posguerra comezou coa eco- nomía. Pero Jean Monnet, o seu pai recoñecido, dixo máis tarde: "Si c'était a refaire, je commencerais par la culture"70. Sen embargo, as posibilidades que a Comisión ten para intervir ñas políticas culturáis e educativas dos Estados membro, e das súas rexións, se disponen de competencias respectivas, son aínda escasas e de recente creación. (Acta Única de 1988). O Tratado de Maastricht conten unha vaga referencia á diversidade cultural dos Estados membro, tanto a nivel "nacional" como "rexional", ó florecemento da cal a Comunidade con- tribuirá (Art. 128). A UE descubriu a cultura en termos dunha content-industry71, para a cal un problema de minorías representa un equivocado proceso de identidade. Predomina aínda un discurso que ve ñas linguas minoritarias un impedimento para o mercado común, o obxectivo supremo da UE. Sen embargo, xa existen lobbies que defenden a diversidade cultural como posible estímulo para o crecemento económico. En certos termos, o uso da identidade cultural pode mellorar o rendemento eco- nómico dunha rexión72. En todo caso, o feito de non "pisar" demasiado o terreo das polí- ticas culturáis, lingüísticas e educativas, tampouco favoreceu o desenvolvemento dunha identidade europea. A UE pode ser, xa que logo, un atractivo para os movementos nacionais, con bastantes problemas xa para defenderse contra o nation building dos seus respectivos Estados. Mesmo algún movemento, como o escocés, antes en contra da unifica- ción, cambiou a súa postura. Durante moito tempo, os problemas culturáis e lingüísticos das nacións minoritarias e minorías nacionais e étnicas estaban relegados a un órgano da Comunidade de segunda orde, ó PE. Por el pasaron reso- lucións de boa vontade. Tratar de cuestións de tan "ínfima" relevancia é xa unha proba da súa pouca importancia. En todo caso, como conse-

69. Corretja i Torrens, Mercé. L'acció europea per a la protecció deis drets Hngüístics. Barcelona, 1995. 70. "De ter que comezar de novo, eu comezaría pola cultura". Citado por Bausinger, Hermann. "Europa der Regionen: Kulturelle Perspektiven", Leviathan 1993, 4, pp. 471-92, especialmente a p. 487. 71. Rosenstrauch, Hazel. "Groféwetterlage und regionale Klimaveranderungen", th.e.m.a. 3, 1996, pp. 57-65, en especial a p. 62. 72. Foundation Europe of Cultures 2002 (ed.). Op. cil., 1996. Sen embargo, conforme o xove especialista Adam Biscoe, o predominio do proxecto de mercado único e o enfoque individual dos dereitos individuáis desfavoreceron a diversidade cultural rexional. Vid. Biscoe, Adam. The European Unión and group rights: ambiguity toward minority nations, manuscrito non publicado. 224 '. Klaus-Jürgen Nagel cuencia dunha resolución pasada a proposta do deputado socialista italiano Arfé no ano 1981, en 1982 fundouse, a inicaitiva duns poucos parlamentarios, a Oficina Europea para as Linguas de Difusión Menor (OELDM)73. En 1983, noutra resolución sobre as linguas e as culturas minoritarias, o PE concedeu un presuposto a esta Oficina. Ó mesmo tempo, constituíuse unha agrupación de parlamentarios falantes de linguas minoritarias, de forma interfraccionaria, da cal, máis tarde, a penas se volveu oír falar. En 1987, a resolución pasada a proposición do deputado flamengo de dereitas Kuijpers, completou a terna de resolu- cións que recoñecen a existencia de linguas minoritarias, reivindican a protección constitucional das minorías que as falan e recomendan medidas a favor do seu ensino, o seu uso nos mass media e en trámites administrativos e xurídicos. Desde un posible punto de vista nacionalista, as resolucións do PE teñen un déficit considerable: non "territorializan" os problemas das linguas minoritarias. O único posible indicio en contra, a Carta da rexio- nalización do 1988, da que xa antes se falou, define "rexións" como territorios marcados por elementos comúns entre os cales se encontran a lingua, a cultura, a tradición histórica, pero ó mesmo nivel do interese económico común e das comunicacións. Parece que a lingua catalana goza dunha consideración especial por parte do PE, xa que, nunha resolución do 1990, recoñécelle un réxime específico74. Trátase, sen embargo, dunha resolución non vinculante; o réxime lingüístico da Comunidade é competencia do Consello, ó cal, na resolución mencionada, solicítanselle traduccións dos tratados e textos fundamentáis, difusión de propaganda europeísta e inclusión do catalán ñas comunicacións das oficinas da comisión en comunidades autónomas de fala catalana. A Universidade de Santiago de Compostela presentou unha petición solicitando o mesmo trato para o galego, o que a comisión de peticións concedeu en 1993. A resolución do PE máis actual sobre o tema foi presentada polo deputado irlandés Killilea e votada en 1994 (as súas orixes atópanse no

73. Optei por esta taducción de Burean, for Leser Used Languages, no canto da usual "Bureau Europeo das Linguas Minoritarias". Vid. os documentos en Petschen Verdaguer, Santiago. "Las minorías lingüísticas de Europa Occidental", Documentos (1492-1989), vol. 2, Gasteiz, 1990, pp. 699-703- Vid. O Riagáin, Dónall. "The European Bureau for Lesser Used Languages - its role¡ in creating a Europa, united in diversity", Fédéralisme, régionalisme el droil desgroupes éthiques en Europe. Hommageá Guy Héraus. Viena, 1989, pp. 511-17. 74. Generalitat de Catalunya, Departament de la Presidencia (ed.). El caíala reconegut peí Parlament Europeu. Barcelona, 1991. Duch i Guillot, Jaume. "El Parlament Europeu i la llengua catalana", en Schónberger, Axel e Stegmann, Tilbert Dídac (eds.). Actes del desé col.loqui internacional de Llengua i Literatura Catalanes. Francfort am Main, 18-25 de setembro de 1994, vol. II, Barcelona, 1996, pp. 399-404. Montserrat i Moliner, Antoni. "La llengua catalana a les institucions europees", en Ibidem, pp. 379-95. Argemí, Aureli. "Les llengües en el marc de l'Europa Unida", en Ibidem, pp. 405-13. A unificación europea. ¿Unha nova escena... 225 ano 1990). Esta resolución marca o punto culminante de todas as reso- lucións dirixidas á institucionalización da protección das linguas minoritarias. Solicita da Comisión a consideración destas linguas na execución dos programas ERASMUS, KALEIDOSCOPE, TEMPUS e, en especial, o seu fomento na política audiovisual da Comunidade e, en xeral, nos proxectos do FEDER. Pero fai constar, explícitamente, que estas medidas de fomento non se dirixen contra as linguas principáis (Artigo 110. Así, un nacionalista catalán como Argemí75 critica o PE pola súa política de tutelaxe de linguas minoritarias sen diminuir o feudo das maioritarias e así perpetuar o dominio das linguas "fortes" e a situación de dúas "clases" de linguas que contradi, claramente, toda a propaganda que proclama a súa igualdade. Ademáis, as resolucións mencionadas diríxense, sobre todo, contra a' discriminación lingüística de individuos e a solicitar o fomento destas linguas. Teñen todo o aspecto de representar un sucedáneo dunha verdadeira política lingüística comunitaria. O único avance concreto do PE foi a concesión dunha liña de presuposto á OELDM en 1993- Esta recibirá xa, desde 1983, unha sub- vención mínima (100.000 ecus), que se aumentou en 199376. Se entramos na gamma de policies da Comunidade que teñen unha incidencia máis directa ñas linguas minoritarias ou de menor uso, merece especial interese a audiovisual, unha área na cal a Comisión goza de competencias desde 1988 e en 1989 pasou a súa directiva "televisión sen fronteiras"77. En 1990, comezou a realizarse o programa MEDIA dedicado a promocionar as industrias audiovisuais en sete Estados pequeños da UE. MEDIA, sen embargo, aplica a palabra "rexión" no máis puro sentido económico, polo cal só as comunidades culturáis minoritarias que viven en rexións pobres poden gozar destas medidas de fomento. O único programa nesta área que as menciona expresamente é BABEL, dedicado a financiar sincronizacións e subtitu- lacións, pero non parece que favorécese moito a estas linguas. Evidentemente, é difícil avaliar o impacto de toda a política comunitaria. Debe partirse do feito de que non existe ningunha política coor- dinada ó respecto e procurar as súas actuacións ñas áreas de varias direccións xerais. En primeiro lugar, atópase, sen dúbida, a DG XVI, que administra a política rexional e podería fomentar a cooperación cultural interrexional en clave de desenvolvemento económico. Máis explícitamente, algúns programas da DG X inclúen estas linguas, como

75. Argemí, Aureli. Op. cit., 1994. P. 407. 76. A concesión dunha liña presupostaria polo PE posibilita o finaciamento da Oficina, que non se pode incluir nos presupostos normáis, xa que Francia e Grecia o vetaron. Vid. Biscoe, Adam. Op. cit. 11. López, Berriat. "Minority Cultures and the Audiovisual Policy of the Eurpean Community", Mercalor Media Forum 1, 1995, pp. 47-64. Cando se publicou este artigo, a directiva aínda non foi aplicada por España. 226 Klaus-Jürgen Nagel

KALEIDOSCOPE (cooperación cultural, desde 1994), ARIANE (lanzado en 1996 para traduccións literarias, desde maio de 1997 inclúe linguas que se falan nos Estados membros sen seren linguas oficiáis da UE) e RAPHAEL (patrimonio cultural). A tradición máis longa en tratar do problema tena a DG XXII (educación, formación profesional, xuventude). Aquí atopamos programas tan coñecidos como LINGUA (o gobernó español evitou a inclusión das linguas de menor uso de España), ERASMUS e o seu sucesor SÓCRATES (o Consello de Ministros en 1994 decidiu incluir o catalán), LEONARDO (de formación profesional) e YOUTH FOR EUROPE. Mesmo hai un título nos seus presupostos tal como Promoción de Linguas Rexionais e Minoritarias (Budget Heading B3 1006), a través do cal se financia o pequeño programa de comunicación entre medias MERCATOR e onde tamén figura a OELDM. O European Centre for Traditional and Regional Cultures (ECTARC) en Llangollen, País de Gales, un punto nodal das redes de nacionalistas e rexionalistas europeos preocupados por cuestións de cultura e lingua, tamén realiza moitos dos seus programas coa axuda destas DG78. As Direccións Xerais mencionadas non se coordinan ó respecto. Sorprende a pouca atención dada ós problemas de linguas minoritarias dentro da ;UE, se se pensa nos programas dedicados a fomentar os novos Estados no centro e leste de Europa (PHARE, TACIS), onde si se presta moita atención ó tratamento das minorías. Segundo parece, polo que se refire á Europa Occidental, ata hoxe domina a visión das linguas minoritarias como impedimento para a realización do mercado único. Mapas e documentos oficiáis da UE resístense a incluir estas linguas, aínda que os topónimos nestes idiomas sexan os únicos oficiáis, como no caso de Cataluña.

VIII. O CONSELLO DE EUROPA

Xa fóra das;institucións da UE, tamén hai posibilidades de facer unha política europea para os defensores de nacións sen Estado. O Consello de Europa, fundado en 1949, recoñeceu 350 Organizacións Non Gobernamentais (ONG) como conselleiras. A primeira e máis nobre tarefa do Consello era a de "traducir" a Declaración Universal dos Dereitos Humanos da ONU de 1948 en termos europeos. O resultado, o "Convenio para a protección dos dereitos humanos e as liberdade funda- mentáis" mellora a enxuiciabilidade da súa transgresión, coa instituciona- lización da Comisión e do Tribunal Europeo de Dereitos Humanos79.

78. Entrevista co seu director, Alan Kilday o día 27-IX-1996. 79. Ante o cal, nestes momentos, a Liga Francona loita para que sexa recoñecido o seu dereito de separación de Baviera, xa que o gobernó bávaro non permite un referendum sobre o particular. A unificación europea. ¿Unha nova escena... 227

Pero o Convenio, como a Declaración da ONU, soamente defende dereitos individuáis. O Consello de Europa toma as súas decisións a través do Comité de Ministros, que representa os Estados membros, pero dispon, tamén, dunha Asemblea Parlamentaria que, repetidamente, se ten ocupado de problemas de nacións minoritarias80. Existe tamen unha posibilidade, ins- titucionalizada para municipios e rexións, de influir ñas decisións do Consello. A Conferencia Europea de Poderes Locáis, fundada en 1957, converteuse en 1975 en Conferencia Permanente de Poderes Locáis e Rexionais, e en 1994, en Congreso de Poderes Locáis e Rexionais de Europa, organizado en dúas cámaras, a local e a rexional. Os 263 representantes, sen embargo, dependen da vontade do seu Estado de procedencia. A Asemblea Parlamentaria pasou moitas resolucións e recomenda- cións, algunhas desestimadas polo Comité de Ministros (por exemplo, a de 1981 sobre educación e cultura das linguas minoritarias, a de 1993 sobre dereitos das minorías nacionais, etc.). Documentos non vinculantes, sen transcendencia xurídica, sobre todo en canto a dereitos colectivos. Merecen máis a atención os convenios, xa que estes documentos, unha vez firmados e ratificados por determinado número de Estados membros, transfórmanse en documentos vinculantes para eles. Aludimos xa ó convenio-marco europeo sobre a cooperación transfronteiriza, firmado en 1980. España soamente o ratificou en 1990, facendo valer moitas reservas. O mesmo fixo Francia, o último Estado en ratifí- cala. En ningún caso, sen embargo, o Convenio-marco crea novas autoridades ou nacións transfronteirizas, senón que só facilita os movementos e o intercambio de comodidades; a paradiplomacia non se converte en protodiplomacia81. Resulta moi interesante seguir brevemente a longa traxectoria que levou á aprobación da Carta Europea das Linguas Rexionais ou Minoritarias, en 199282. Foi preparada a partir de 1982 pola Conferencia de Poderes Locáis e Rexionais do Consello, tomando como punto de

80. Como tamén o fixo a Asemblea Parlamentaria da Unión Europea Occidental. Vid. Cucó, Alfons. El valor de la Nació. Valencia, 1995, por ser o autor testemuña directa. 81. Son palabras de Duchacek, Ivo D. "Perforated sovereignties: toward a typology of new actors in international relations", en Michelmann, Hans J. e Soldatos, Panayotis (eds.). Federalism and international relations. The role of subnational units. Oxford, 1990, pp. 1-33. As reservas dos gobernos español e francés quizáis expliquen a —comparada coar ARGE Alp ou coa Regio Basiliensis— pouca efectividade da Comunidade de Traballo dos Pirineos. 82. Clotet i Miró, Maria-Angels. "La carta europea de las lenguas regionales o minoritarias", Revista de Instituciones Europeas 21, 1994, 2, pp. 529-62. Corretja i Torrens, Mercé. Op. cit., 1995. Jou, Lluís. "Protecció jurídica de les llengües europees", Revista de Catalunya, 1991, febreiro, pp. 206-10. Petschen, Santiago. "La Carta Europea de. la Lenguas Regionales o Minoritarias", Revista de Estudios Políticos 66, 1989, pp. 127-44. 228 ; Klaus-Jürgen Nagel partida a Resolución Arfé, do PE, do ano anterior. Na longa vía cara á súa votación na Asemblea Parlamentaria, en 1988, interferiron os grupos de presión interesados, entre eles, os nacionalistas e a OELDM. Pero ñas mans do Consello de Ministros, o texto orixinal, que previa dereitos colectivos e entendíase como anexo á Convención europea dos dereitos humanos, perdeu vigor. Onde o informe votado pola Asemblea di "garantir" e "asegurar", o texto definitivo di "promocionar" e "permitir". Ó final, saíu outro texto contra a discriminación por razón da lingua. Iso si, cun catálogo de medidas de fomento entre os cales os Estados signatarios teñen que escoller un número prefixado. A Carta non quere solucionar o problema das minorías lingüísticas, senón os problemas das linguas, que se eritenden como expresión de riqueza cultural. Cada Estado decide cales son estas linguas a protexer. Posiblemente, a carta tería algunha importancia para linguas xa en avanzado estado de desapari- ción, pero non garante o uso normal de ningunha lingua minoritaria. Na votación final España decidiuse a favor, Francia e Gran Bretaña abstivé- ronse, Grecia foi o único Estado que votou en contra. Entre os (ata setembro de 1997) 16 Estados que firmaron a Carta, están España e Alemana, pero non Francia. Pero destes 16, soamente 4 a ratificaron, co cal non foi levada á práctica en ningures. Pouco mellor foi ata de agora a sorte da Convención Para a Protección das Minorías Nacionais do 1-I-199583- Aínda que ó principio parecía que esta convención, quizáis por ser aínda menos específica que a anterior, gozara de mellor aceptación. Ñas negociacións, Alemana, Austria e Hungría intentaran poner o listón alto das garantías que se autoimporían os Estados signatarios, pero que tamén se aplica- rían nos novos Estados que querían entrar no Consello de Europa como primeiropaso para achegarse á UE. Pero Francia, Gran Bretaña, España e Italia temían o fomento dos seus nacionalismos rexionais84. A Convención, finalmente, non recoñece dereitos senón que establece principios que a lexislación e a política dos Estados firmantes terían que respectar, pero tamén insiste na lealdade das minorías ó Estado correspondente. A falta de consenso sobre a definición do que é unha "minoría nacional" quedou evidenciada ñas negociacións. Mentres Turquía quería catalogar os turcos que viven en Alemana como tal minoría, non recoñecía a existencia da minoría kurda85. Finalmente, cada Estado firmante declarará cales son as minorías que quere respectar. Ata o 11 de setembro de 1997, 34 dos 40 Estados membros do Consello firmaron a Convención, faltando, sen embargo, as sinaturas de

83. Clotet i Miró, Maria-Angels. "Incidencia del conveni-marc per a la protecció de les minories nacionais en l'estatut de les llengües regionals o minoritáries", Revista de Llengua i Dret 24, 1995, pp. 99-136. 84. Le Monde, 23-11-1995. 85. Contad Bulletin 12, 1995, 1 (Trátase da versión da OELDM). A unificación europea. ¿Unha nova escena... 229

Francia e Grecia, por exemplo. Pero soamente 10 a ratificaron, entre as cales España e Alemana, pero tamén Eslovaquia que despois, non obstante, ameazou a súa minoría húngara coa expulsión do país. Non che- gando aínda ó quorum de 12 Estados, non existe ningunha posibilidade de control de aplicación nin nos países que a ratificaron. As recomendacións, resolucións e mesmo os convenios do Consello de Europa por regra xeral, son difícilmente, ou nada, xustizables. Como moito, recoñecen dereitos individuáis, non colectivos. Ademáis, empregan unha terminoloxía ("minoría"), que non gusta nada ós defensores do dereito da autodeterminación. Non obstante, o Consello de Europa abre un campo de actuación a representantes de moitas nacións non estatais. A súa influencia neste foro pode apreciarse mesmo nos documentos admi- tidos a trámite polas Asembleas Parlamentarias e as súas comisións, aínda que, ñas fases decisivas, os borradores se pasen por auga e os convenios fináis non se ratifiquen. Queda por discutir a influencia que na escena política europea poden presentar partidos, movementos e outros representantes da "sociedade civil", entre os cales merecen especial atención os nacionalistas que non disponen dun gobernó rexional que dominen, ou que, adicionalmente, queren seguir outras estratexias.

IX. SOBRE A POSIBLE INFLUENCIA NACIONALISTA NON-GOBERNAMENTAL EN EUROPA

Nunha publicación recente sobre a política exterior catalana, a autora conclúe: "... Catalunya non ha utilizat els fórums regionals euro- peus per a discutir la problemática de les seves relacions amb el Govern central"8^. Se non o fai un gobernó, ¿pódeno facer, con algunha posibilidade de éxito, movementos da chamada sociedade civil? Primeiramente fai falta lembrar que aínda non existe "unha sociedade civil europea". Os "inventores" da Europa comunitaria, comojean Monnet, profetizábana. Querían, e crían, que a integración económica, cun mecanismo algo automático, produciría novas alianzas transna- cionais87 entre grupos subnacionais, de clase, e de presión sectorial e profesional, e que estas alianzas, de rebote, fomentarían, aínda máis, a integración que, así, non só sería económica, senón tamén social e política. Esta profecía soamente se cumpriu en parte. Mentres os intereses agrarios colaboran á perfección, e ata o movemento ecoloxista ten posibilidades de influir na política europea, o movemento antinu- clear e o sindical, por exemplo, son exemplos en contra.

86. "... Cataluña non utilizou os foros rexionais europeos para discutir a problemática das súas relacions co Gobernó central". García Segura, Caterina. Op. cit., 1996, p. 81. 87. Schmitter, Philippe C. Op. cit., 1996, p. 228. 230 Klaus-Jürgen Nagel

i Polo que se refire ós intereses económicos, sabemos que moitos grupos de presión en territorios de nacións non-estatais aceptarían a ins- titucionalización do nivel rexional, pero non necesariamente unha lexiti- mización democrática das súas institucións. En xeral, seguen a súa tóxica de influencia particular, facendo uso dun conservadurismo institucional considerable88. As experiencias empíricas da formación de redes de influencia na política europea demostran que son as institucións rexionais "estatais" as que marcan a pauta89. Parecen pouco receptivas estas redes á colabora- ción de movementos nacionais, xa que os Estados, tóxicamente, rexéi- tanos e moitos intereses sectoriais, tamén. Ó mesmo tempo, o que se deu en chamar "rexionalismo da Europa Occidental" dos anos 70 perdeu algo o seu carácter de "movemento", e en moitos países organizouse e estructurouse mellor, perdendo ó mesmo tempo espontaneidade. Na fase de anticapitalismo rexionalista dos anos 70, houbo intentos dun "inter-rexionalismo" que se considerou revolucionario. Hoxe os intentos de federar intereses de movementos nacionalistas non-estatais non prosperan tanto. De feito, a única organización con algunha influencia segué sendo a Unión Federalista das Comunidades Étnicas en Europa, con sede en Flensburg (Alemana; utilizo as súas siglas FUEV, segundo o seu nome en alemán), que se fundou en 1949 e ten os seus precursores no Congreso de Nacionalidades Europeas de entre- guerras90. Como o seu precursor, acusa certo predominio dos "ale- máns", do Bund der Vertriebenen e da Sudetendeutsche Lands- mannschaft (organización dos alemáns expulsados dos seus países de residencia despois da guerra), do Verein für das Deutschtum im Ausland (Asociación de Axuda ós que aínda residen alí) e do movemento paneuropeo do filio do último emperador austríaco e hoxe polí- tico da CSU (o, partido social Cristian bávaro), Otto von Habsburg, Parece que tamén se aproveita da colaboración do instituto internacional para o dereito das nacionalidades e rexionalismo INTEREG, fina- ciado en parte por Baviera. A FUEV, en 1992, propuxo unha "Magna Carta Gentium et Regionum", na cal se le: "Ogni regione, in prospettiva dell'unificazioni europea, dovrebbe svilupparsi come un propio Stato

88. Lange, Nieta. "Wirtschaft zwischen Regionalismus und europaischer Integration", WeltTrends 11, 1996, pp. 106-23. 89. Kohler-Koch, Beate. "Regionen ais Handlungseinheiten in der europaischer Politik", WeltTrends 11, 1996, pp. 7-35. 90. Núñez Seixas, Xosé Manuel. "El problemas de las nacionalidades en la Europa de entreguerras. El Congreso de Nacionalidades Europeas (1925-1938), Bulletin d'Histoire Contemporaine de l'Espagne 19, 1994, pp. 122-27 (a tese de doutoramento do autor presentada en Florencia e que se atopa en vías de publicación, leva o mesmo título). Do mesmo autor "II nazionalismo catalano e la diplomazia spagnola di fronte al sitema di protezione delle minoranze nazionali della societá delle nazioni (1919-1930)", Storia delle Relazioni Intemazionali9, 1993, 2, pp. 3-65. A unificación europea. ¿Unha nova escena... 231 regionale autónomo [...] le molteplicitá cultturale dell'Europa [...] dovrá essere assicurata attraverso il diritto all'autodeterminazione e il federalismo étnico"91. Combina a defensa de dereitos colectivos das nacionalidades e grupos étnicos cunha propaganda de sentimentos de patria chica ou HeimaP2. Aínda que últimamente parece acusar unha falta de medios e de persoal, aínda reúne 70 asociacións e partidos de minorías étnicas, algúns, sen embargo, de representatividade moi dubidosa. A pesar diso, a FUEV goza do estatus de organización conselleira ante a ONU e o Consello de Europa, o que lie atribúe certo peso. Existen, sen embargo, outras ONG dedicadas a unir asociacións culturáis, movementos e partidos étnico-nacionais, como a Conferencia de Nacións sen Estado de Europa Occidental CONSEO, convocada, por vez primeira, en 1985 polo Centre Internacional Escarré per les Minories Etniques i les Naciones (CIEMEN) catalán. Polo que se refire ós partidos, un recente número dunha revista polí- tica italiana augurou unha Internacional Rexionalista liderada pola Lega Norte93. Parece indubidable que existen, ou existiron, contactos entre a Lega, a Volksunie flamenga, o Partei der deutschsprachigen Belgier, Friske Nasjionale Partij, Scottish National Party, Fianna Fail, Plaid Cymru, Unione di u populu Corsu, Mouvement región Savoie, Union pour l'Alsace, Partit Occitan, Union Démocratique Bretonne, Eusko Alkartasuna, ERC, Partido Andalucista, Partido Autonomista Galego, o que leva a Luverá a denunciar unha "internzionale federalista-independentista"94. Pero o mesmo Luverá cita unha entrevista con Bossi, na cal o líder separatista afirma: "La Padania é sempre stata una nazione [...] una nazione formata da cittadini di diversi origini etniche, ma con gli stessi interessi economici e lo stesso sistema produttivo", co cal parece excluida calquera definición etnicista do "padanismo". Non se fala xa dunha Europa socialista dos pobos como a que quería a Charta de Brest de 1974, cando nacionalistas de esquerda de Galicia, Irlanda, País Vasco, Gales, Cataluña Norte e Sur, Sardeña e Occitania denunciaron o "colonialismo interior"95.

91. "As rexións, en perspectiva da unificación europea, deberán desenvolverse o mesmo cá un Estado rexional autónomo [...] a variedade cultural de Europa [...] deberá estar asegurada a través do dereito á autodeterminación e do federalismo étnico". Cito segundo Luverá, Bruno. "L'Internzionale regionalista tra maschera e volto", Limes 3, 1996, pp. 35-58, especialmente a p. 48. 92. Vid. o discurso do seu presidente, Romedi Arquint, con ocasión do congreso anual da FUEV, o día 8-V-1997. Pogrom, Zeitschrift für bedrohte Vólker 194, 1997. 93- "L'Italia tra Europa e Padania", Limes-Rivista italiana di geopolítica 3, 1996. Sobre os partidos con base étnica informan Müller-Rommel, Ferdinand. "Ethno-regionalist par- ties in Western Europe: empirical evidence and theoretical considerations, en Winter (ed.), 1994, pp. 179-98. Seiler, Daniel-Louis. Sur les pañis autonomistes dans la CEE. Barcelona, 1990 (Institut de Ciéncies Politiques i Socials Working Paper 19). 94. Luverá, Bruno. Op. cit., 1996, p. 40. 95. Beramendi, Justo G. e Núñez Seixas, Xosé Manuel. O nacionalismo galego. Vigo, 1995, p. 220. 232 Klaus-Jürgen Nagel

A curiosa composición de candidaturas como "Europa das Nacións" en España proba o mero tacticismo destas cooperacións temporais, baixo as condicións dun dereito electoral adverso, e moitas veces incapaces de sumar partidos a favor e en contra da Europa de Maastricht. Mentres no PE proliferaron agrupacións de deputados procedentes de Comunidades de Trabalío como o Arco Atlántico, por exemplo, aínda que sexan de poucos voos, os nacionalistas cataláns, por exemplo, non se puxeron de acordó nin entre eles. Mentres Esquerra Republicana de Catalunya, cando dispuxo de deputado, se sumou á fracción Arco Iris, colaborando con outros partidos pequeños nacionalistas e de esquerdas, os deputados votados pola lista de Convergencia i Unió repartíanse entre os converxentes (que se integran na fracción liberal que, por certo, non se distingue por un grande amor ó rexionalismo), e os cristianode- mócratas da Unió (que, dentro do grupo do Partido Popular Europeo, toman asento a carón dos seus adversarios (?) do PP). Polo que se refire ós seus aliados partidistas, Unió Democrática e PNV prefiren a internacional cristianodemócrata a calquera alianza con partidos nacionalistas. Así, trátanse de "ti" con políticos estatais e non teñen que temer o feito de rebaixarse aliándose con nacionalistas sen posibilidades de chegar ó poder nin ñas súas rexións. Convergencia non se decidiu por ningunha das federacións, pero a súa xuventude milita, simultáneamente, na fede- ración internacional de xuventudes liberáis e unha federación de xoves nacionalistas. ERC, para completar polo menos o espectro catalán, si ten a súa xuventude en Xoves para a Europa das Nacións, a carón de esco- ceses, bascos e flamengos^. En todo caso, o papel das federacións de partidos europeos é minúsculo. Son as organizacións estatais as que mandan. As relacións que teñen algúns partidos "étnicos" como a Südtiroler Volkspartei (SVP) coa dereita tradicional, as relacións íntimas ente SVP, FUEV, INTEREG e CSU baviera ejÓVP (partido popular) austríaca, poderían vincular os partidos "étnicos" da dereita ós intereses de poder dos partidos gobernantes en Baviera e, de vez en cando, en Austria. Noutra orde de cousas, xa se ten visto como a cooperación a nivel estatal español condiciona as políticas europeas dos partidos nacionalistas. Nunha época na cal a política "con proxecto" está en crise, e hai unha acusada tendencia de intimar as relacións dos partidos eos seus estados (problema do financiamento dos partidos, etc.), non se espera que as posibilidades de cooperación interpartidista melloren. Se hai cambio, máis ben vira pola dereita, onde a crise do modelo do "catch all party" pode ser punto de partida para unha nova vaga populista.

96. El Temps, 5-IV-1993. Cando a xuventude do PSC-PSOE quería o estañas de observador na federación das xuventudes socialistas europeas, o único voto en contra foi o do PSOE. A unificación europea. ¿Unha nova escena... 233

A carón de posibles alianzas de partidos nacionalistas, coa súa alta carga simbólica, queda a posibilidade de introducir reivindicacións cultu- ráis ou lingüísticas nalgunhas ONG activas nestas áreas, ou, sinxelamente, mellorar o recoñecemento informal dunha nación non-estatal a través da aceptación como "sección nacional" en ONG internacionais. Un exemplo sería a recente declaración universal dos dereitos humanos lin- güísticos, promocionada polo Pen Club internacional a iniciativa da súa sección- catalana. Resulta interesante notar a influencia do CIEMEN nos inicios desta iniciativa. O CIEMEN, a alma da Fundación para os Dereitos Colectivos dos Pobos, é a sede da CONSEO e o representante español na OELDM, onde tamén participa no Consello Director. O CIEMEN defende unha "Europa das Nacións" baseada nos dereitos colectivos dos pobos (non emprega a palabra minoría), que entende como alternativa ós modelos de integración en vigor, demasiado dominados polos intereses económicos e de competitividade^7. A mencionada declaración do Pen Club foi tamén defendida polo Consello Mundial de Pobos Indíxenas e, finalmente, aprobado polo Congreso de Deputados español. Segundo a prensa, o gobernó español comprometeuse a apoiar o documento ante a ONU, a UE e o Consello de Europa98. O que non exclúe, evidentemente, que finalmente nos quedemos con outra resolución máis, ou ben, con outro convenio non ratificado. Outro aliado nestas iniciativas pode ser a UNESCO, que tamén pro- meteu a súa axuda á declaración do Pen Club. O director do Centre de la UNESCO de Cataluña, Félix Martí, está levando a cabo unha campaña para a aceptación de Cataluña dentro deste organismo. Coincide esta ONG, sen embargo, coa política oficial da Generalitat, xa que Pujol ten manifestado moitas veces a vontade catalana de entrar na UNESCO". Estas coincidencias e os gastos nada menosprezables que efectúa a Generalitat para axudar a varias asociacións xuvenís e profesionais para que poidan ser representadas internacionalmente sen pasar por Madrid, ponen nalgunha evidencia a "non-gobemamentalidade" dalgunhas ONG, e parecen contradicir algunhas das teses defendidas ata de agora. Pero o caso do Comité Olímpico Catalán (COC) demostrou claramente que a política nacionalista de subvencións ás ONG está subordinada ós intereses do gobernó catalán. Mentres moitos políticos converxentes de nivel intermedio participaron no COC, o gobernó e os líderes do partido dei- xárono só ante Samaranch, que logrou aprazar a cuestión do recoñece- mento do COC polo Comité Olímpico Internacional para despois dos

97. Argemí, Aureli. Sobirania o submissió. Pobles i Nacions sense Estat. Barcelona, 1993. Algunha información procede dunha entrevista con Aureli Argemí o 9-X-1995. 98. Vid. a entrevista co secretario do Comité Internacional de Traduccións e Dereitos Lingüísticos do Pen Club, Caries Torner, en El Temps, 17-V1-1996. Vid. El Temps, 30-K-1996. 99. El Temps, ll-XII-1995, 26-11-1996; entrevista con Félix Martí, 29-111-1995. 234 Klaus-Jürgen Nagel

Xogos. O dezaoito de xullo de 1996 o COI decidiu, a iniciativa de Samaranch, que soamente podían ter comité olímpico os territorios que. fosen Estados recoñecidos pola comunidade internacional100. Á hora dos xogos, a guerra de bandeiras entre a Acció Olímpica (do Omnium Cultural, organización cultural catalana xulgada proconverxente) e o concello resolveuse ó nivel institucional máis alto, entre Pujol e Maragall101. Estes exemplos demostran que as inicaitivas da chamada "sociedade civil" non son nada alleas ás políticas de partidos e gobernos. As áreas europeas fóra da UE constitúen foros para actuar en Europa que non dependen da existencia dun gobernó rexional aceptado polos nacionalistas. Ademáis, en Bruxelas, son os gobernos os que teñen mellores1 posibilidades de influencia. Así, estas áreas son case as únicas posibilidades abertas a movementos como o occitano, de pro- xección exterior europea. Pero esta "Europa das Nacións" virtual ten un problema moi parecido á "Europa das rexións" e á real "Europa coas rexións": a grande heteroxeneidade dos seus socios, entre os cales os relativamente fortes non ven ningunha necesidade nin proveito en sacrificarse polos máis débiles, nin sequera para usar as súas posibilidades e recursos (xa reducidos de seu), a favor de nacións que non os terán probablemente nunca.

X. CONCLUSIÓNS

A ampliación das posibilidades de actuación para as rexións e, sobre todo, os seus gobernos na UE non foi acompañada por unha apertura ós movementos nacionais e ás súas reivindicacións. Mesmo hai autores influentes que atribúen á UE capacidade para desviar as reivindicacións étnicas. Así, Marks afirma: "The possibility of regional empowerment in Europe has influenced culturally distinctive regional movements away from the demaríd for full national indepence toward the demand for gre- ater autonomy in the context of the EU". "In reducing the statness of the European polity, the development of the EU has diverted ethnic groups away from a focus on forging a sepárate state as their ultímate goal"102.

100. El Temps, 7-X-1996 e 20-1-1997. 101. Para a mobilización con motivo dos XXOO, vid. Crexell, Joan. Nacionalisme i Jocs Olimpios del 1992. Barcelona, 1994. 102. "A posibilidade de que as rexións poidan adquirir certos poderes en Europa exerceu unha influencia nos movementos culturáis rexionais e diferenciadores pois se nun principio demandaban unha total independencia nacional, reclamaban logo soamente unha maior autonomía no contexto da UE". "Coa tendencia á maior profusión da existencia de nacións sen estado do novo sistema de gobernó europeo, o desenvolvemento da UE desviou as reivindicacións étnicas dos grupos que tiñan como fin último a consecución dun estado independente". Marks, Gary. Op. cit., 1996, p. 110. A unificación europea. ¿Unha nova escena... 235

Nalgúns casos, a UE fomentou a descentralización dos seus Estados, aínda que fose como medida estatalista para contrarrestar a radiación de rexións descentralizadas de Estados vecinos. As novas rexións, eos seus gobernos actuando en "Europa coas Rexións" actual, ata poden adquirir o que inicialmente lies faltou: unha consciencia rexional. Nalgún caso, como o occitano, esta nova consciencia actuaría en contra de proxectos nacionais de base cultural ou lingüística. Noutros casos, como no País de Gales, "Europa" pode contribuir a lembrar o factor nacional, sobre todo, se os grupos de presión sectoriais máis importantes se deciden a actuar a nivel gales e a nivel europeo. A consciencia galesa, amplamente compartida na poboación, pode ser un factor de cohesión na competencia interrexional europea. Non así, polo contrario, a lingua galesa, soamente dominada por unha minoría. A "nacionalización" á cal axuda Europa, non afecta a todos os símbolos nacionais con igual intensidade. Cando diferencias reais ou comunmente aceptadas se politizan, "Europa", que ata de agora é un proxecto non nacionalizador e pouco identitario, reséntese. Neste sentido, creo eu, hai que entender a frase de Keating segundo a cal a modernización queda favorecida polos soft ties, mentres os strong ties a inhiben10^. No caso de Cataluña, cun gobernó que, sen lugar a dúbidas é un claro expoñente da política das rexións, Europa serve para superar a contradicción que acusan os nacionalistas moderados, entre a non aceptación plena da marxe constitucional e o non querer a indepen- dencia104. Pero, de feito, engade máis ambivalencia, xa que, como vimos, a actual Europa coas rexións non se presenta como alternativa ó Estado, senón como complemento. Non obstante, no caso do catalán, hai un consenso sobre esta política que reúne boa parte da opinión pública e dos grupos de presión e que, do mesmo xeito que Pujol, non pon en dúbida a pertenza ó Estado. No caso catalán, que ten boas posibilidades de conservar os seus símbolos identitarios como a lingua, alómenos, a curto prazo, sen depender de ningunha axuda exterior para tal fin, a case permanente non-tematización das cuestións étnico- culturais a nivel das institucións máis importantes da UE non molesta demasiado. Boa parte da política europea catalana poderíase ter posto en escena sen consciencia nacional catalana, pero a existencia desta

103. Keating, Michael. Op. cit., 1997. Para o caso gales vid. entre outros moitos Jones, Ieuan Wyn. Europe - Ihe challenge for Wales. Ynys Món, 1996. Keating. Michael e Jones, Barry. "Scotland and Wales: peripheral assertion and European integration", Parliamentary Affairs 44, 1991, 3, pp. 311-24. Keating, Michael. "The nations and regions of the United Kingdom and European integration", en Bullmann, Udo (ed.). Op. cit., 1994, pp. 225-46. Rhodes, Rodney A. W. "The europeanisation of sub-central government - the case of the UK", Staatwissenschaften und Staatpraxis 3, 1992, 2, pp. 272-86. 104. Solé Tura, Jordi. "Los Estados y los pueblos en el proceso de unidad europea", Sistema 86/87, 1988, pp. 131-37. 236 Klaus-Jürgen Nagel i consciencia tampouco prexudicou. A mesma non-politización do proxecto de integración europea, un proxecto levado a cabo por élites económicas e políticas sen a penas mobilizar o demos e facer voar pombas (mesmo podería ser contraproducente para o proxecto se se apelase á aprobación popular, como demostran os resultados dos referenda post-Maastricht), contribúe se cadra a explicar a opinión de Sharpe, segundo a cal: "Further fragmentation in Europe is likely to be limited, despite the extent of multiculturalism among its members"105. Nacionalistas defensores do dereito á autodeterminación buscan as súas referencias xurídicas fóra da UE, por exemplo, ñas declaracións da ONU e do Consello de Europa, firmadas por moitos Estados da UE individualmente. Mesmo nestes ámbitos, sen embargo, moitas veces se ere que a UE, ó cabo, facilita a longa vía do recoñecemento do seu dereito de autodeterminación nacional, eventualmente, a través de formas intermedias como o modelo histórico do Estado Libre Irlandés ou unións monárquicas, ata evocar a coroa austro-húngara. Non se explica, ás veces, como a UE pode fomentar tales optimismos, caso de Grenlandia á parte. Non me refiro soamente á falta de simpatía evidente por parte de moitos Estados europeos. Ata o Consello de Minis- tros aceptaría separacións levadas a cabo coa aprobación da poboación afectada e o consentimento do respectivo Estado membro. O listón para isto, sen embargo, é moi alto, e non é tema deste artigo. Aínda máis altos parecen os impedimentos para establecer un nacionalismo non-estatal anticomunitario. Moitos nacionalistas non- separatistas aceptaron as regras do xogo da UE e colaboran coa Comisión no intento de reforzar os elementos supranacionais da UE. Ademáis, o sistema electoral europeo favorece a partidos grandes (que normalmente son os máis moderados) e os problemas de cooperación eficaz entre os nacionalistas espallados en todo o territorio da UE, ideoloxicamente tan diferentes, ata hoxe non se solucionaron. Como lembra Hooghe: "The possibilities for organised extra-parlamentarian opposi- tion are even more limited. The multi-level political structure does not provide action groups with a clearly identifiable target"106. Ó mesmo tempo, constitúese un rexionalismo de novo cuño107, que quere aproveitar o espacio autonómico aberto despois da fin do mono-

105. "É probable que se ponan cancelas a un proceso de maior fragmentación en Europa, e isto malia a grande extensión de multiculturalismo existente entre os seus membros". Sharpe, L. J. "Fragmentation and Territoriality in the Eurpean State System", International Political Science Review 10, 1989, 3, pp. 223-38, especialmente a p. 228. 106. "As posibilidades para a existencia dunha oposición extraparlamentaria organi- zada resultan aínda máis limitadas. A estructura política conformada en múltiples niveis non permite a acción de grupos con obxectivos claros e identificables". Hooghe, Liesbet (ed.). En West European Polilics, 1995, p. 192. 107. Pintarits, Sylvia. "Politischer Regionalismus unter dem Einflug der europaischen Integration", th.e.m.a. 3, 1996, pp. 39-51. A unificación europea. ¿Unha nova escena... 237 polio do Estado para facer política, pero que pasa de ser adversario do Estado a ser o seu complemento. Movementos nacionais que, enten- déndose parte da sociedade civil, procuran contrarrestar a desvaloriza- ción da política parlamentaria para a cal a multi-level governance, a Politikverflechtung europea é un exemplo, non parecen, ata de agora, postos ó día. Non quixen entrar na discusión sobre se a actuación europea dos nacionalismos non-estatais, desde posicións da defensa da democracia, é desexable ou non. Dahrendorf avisa que a proliferación do dereito á autodeterminación podería levar a balcanizar Europa e a xeneralizar os intentos de "limpeza" étnica. Para el, o Estado nacional é o bastón contra unha Europa na cal as unidades subestatais homoxéneas e into- lerantes se unen coas institucións supranacionais para destruir este Estado, a pesar de todo, máis tolerante na súa diversidade e ademáis históricamente sede das garantías institucionais e da sociedade civil108. Aínda que non comparto esta distinción artificial, categorial e apriorista entre entidades históricas como "rexións" e "Estado nación", certas manifestacións de "secessionismo del benessere"109 presentadas como etnofederalismo, e o mesmo uso das fórmulas da Europa das Rexións polos Freitheiliche de Jórg Haider en Austria110 reforzan o medo que estes termos sexan, a longo prazo, acollidos nos discursos políticos da máis ou menos extrema dereita. Ata de agora, os populistas da dereita, que aínda manteñen lazos coa dereita tradicional e os que xa se sepa- raron de todo consenso democrático, vacilan entre nacionalismo estatal e étnico e entre defender o Estado, a etnia, ou a Europa branca contra a "invasión" dos inmigrantes. Tense falado xa da Europa das Etnias, dis- putando os termos ós defensores das nacións non-estatais e enchén- doos con prexuízos anti-occidente, anti-ilustración, anti-multiculturalismo, anti-igualitarismo e xerarquizando "culturas" que ocupan o lugar do vello racismo biolóxico. "Europeizar" os nacionalismos non-estatais podería formar parte da contra-estratexia, que debe incluir a posibilidade de "dobres entidades". Pódese dubidar, sen embargo, sobre se a Europa da non transparencia democrática xa está en condicións de xogar un papel nesta tarefa.

K.-J. N.

108. Dahrendorf, Ralf. "Europa - Einheit und Vielfalt", Damals 25, 1993, pp. 74-79. 109. "Secesión do benestar". Luverá, Bruno. Op. cit., 1996, p. 37. Coas palabras de Umberto Bossi (2-VI-1996): "... se vogliamo essere competitivi dobbiamo dividerci dal Sud" ("... se queremos ser competitivos debemos separarnos do Sur"). 110. Con connotacións de rexións étnicas que defenden o seu "capital cultural" contra Estados multinacionais e multiculturais.

Identidade, etnicidade e Estado na España contemporánea

Xusto G. Beramendi

Neste traballo pretendo, por un lado, esbozar as liñas básicas da evolución da cuestión nacional na España contemporánea e, polo outro, ensaiar unha hipótese explicativa dun proceso bastante excepcional na Europa dos dous últimos séculos. A hipótese centrarase ñas orixes e, no seu caso, a consolidación de identidades rexionais/nacionais con referentes nacionais diferentes e mutuamente excluíntes. Dada a ausencia de consenso verbo do noso instrumental analíti- co axeitado, parece imprescindible unha reflexión teórica previa sobre os conceptos mesmos de identidade nacional e etnicidade, así como sobre outros moi relacionados con eles (nación, conciencia nacional, cultura política, etc.)- Desgraciadamente, as limitacións dun traballo deste tipo non me permiten reproducir aquí o diálogo tido noutros lugares1 con algúns dos autores2 que se ocupan destas

* Este artigo é a versión en galego da ponencia ¡clentity, Ethnicity and State in Spain. XIXth and XXth Centuries, que presentarei no Coloquio Identity and Territorial Auto- nomy in Plural Societies, organizado pola Internacional Political Science Association na Facultade de Ciencias Políticas de Santiago (17, 19-VII-1998). 1. Beramendi, J. G. "Ethnos versus Polis? On Method and Nationalism", en Beramen- di, J. G., Máiz, R. e Núñez, X. M. (eds.). Nationalism in Europe, Past and Present. USC, Santiago de Compostela, Vol. I, pp. 69-110. Beramendi, J. G. "La cultura política como objeto historiográfico. Algunas cuestiones de método", en Actas III Congreso de la Aso- ciación de Historia Contemporánea. Valladolid, no prelo. Beramendi, J. G. "Conciencia étnica e conciencias nacionais.en Galicia", en Pereira, G. (coord.). O Jeito diferencial galego. A historia. Museo do Pobo Galego, Santiago de Compostela, Vol. II, pp. 277-300. Be- ramendi, J. G. "Identidad nacional e identidad regional en España entr la guerra del fran- cés y la guerra civil", en Actas Congreso Internacional los 98 Ibéricos y el mar (Lisboa, 27-29 abril). Sociedad estatal Expo 98, Madrid, no prelo. 2. Brass, P. R. Ethnicity and Nationalism. Theory and Comparison. Sage Pub, Nova Deli, 1991. Breuilly, J. Nationalism and the State. Manchester U. P., Manchester, 1993, 2- edic. Connor, W. Ethnonationalism. The Questfor Understanding. Princeton U. P., Prince- ton, 1994. Máiz, R. "La construcción de las ideas políticas", en lnguruace 13, 1995, pp. 9- 240 ; Xusto G. Beramendi cuestións, e nomeadamente das identidades políticas y das et- nicidades3. ¡ Xa que logo, teño que entrar directamente na análise da cuestión nacional en España seguindo as etapas evolutivas que, na miña opinión, amosa no período considerado. En cada etapa considerarei a combina- ción dos seguintes factores: a acción do Estado e as reaccións que poida provocar; a existencia ou ausencia de institucións subestatais de autogoberno; a etnicidade, as súas funcións sociais e as súas potencialidades ideolóxicas; as identidades políticas actuantes en cada etapa; as caracte- rísticas dos procesos de cambio socioeconómico en cada territorio e no conxunto do Estado; e a concordancia ou discordancia dos intereses das diferentes élites e clases entre si e coas institucións políticas.

23. Melucci, A. L'invenzione del presente. II Mulino, Boloña, 1982. Melucci, A. "Getting In- volved: Identity and mobilization", en Klandersman, Kriest e Tarrow, 1988, traducido en Revilla, M. (ed.). Movimientos sociales, acción e identidad, ns 69 de Zona Abierta, Ma- drid, 1994, pp. 153-80. Shlesinger, Ph. "On national identity: some conceptions and mis- conceptions criticized", en Social Science Information XXVI, nQ 2, 1987, pp. 219-64. Smith, A. D. The Ethnic Origins by Nations. Basil Blackwell, Oxford, 1986. Smith, A. D. National Identity. Penguin, Londres, 1991. 3. Limitóme a indicar nesta nota o significado que dou ós termos principáis. Identidade política: conxunto de ideas, valores e pautas de conducta, asumido por unha parte da sociedade, e referido á natureza básica dun sistema político (existente ou non), á súa definición nacional, ós procedementos lexítimos para mantelo ou créalo e a todos os seus fins desexables. Identidade nacional: articulación dunha idea de nación coa convicción socialmente maioritaria de qué esa idea é real. Dito doutro modo: hai identidade de tipo nacional cando nun grupo humano existe o convencemento de que constitúe un ser colectivo es- pecífico, que se diferencia dos demais do su xénero por un conxunto de caracteres e que, en virtude disto, é suxeito colectivo de dereitos políticos. En suma, a identidade nacional é unha autodefinición da comunidade que establece a súa pretendida personalidade colectiva e lexitima á súa soberanía real ou potencial. Identidade rexional: diferenciase da identidade nacional en que non se imaxina a comunidade de referencia como unha nación, senón como un grupo subnacional. En consecuencia, está orientada á reforma dun Estado no sentido de descentralizar o poder mediante institucións subestatais de autogoberno, pero sen alterar a unicidade da súa soberanía. Pode basearse ou non en realidades etnoculturais diferenciadas e pode evoluír ou non cara a unha identidade nacional. Etnicidade: conxunto de caracteres específicos, de índole non política e obxectiva ou intersubxectiva: lingua, culturas material e espiritual específicas (incluida nesta última a relixión), etc. Pode constituir, xunto co Volksgeist, a materia prima fundamental tanto do concepto orgánico! de nación como da ¡dentidade nacional concomitante. En todo caso, a súa existencia vai acompañada dunha conciencia colectiva máis ou menos intensa e extensa que, cando non dá lugar á reivindicación de dereitos políticos baseados nesa etnicidade, denomino conciencia étnica. Identidade étnica: articulación dunha etnicidade coa conciencia social maioritaria da súa existencia. Carece en si mesma de pbxectivos políticos, se ben nalgúns casos pode relacionarse xeneticamente con identidades rexionais ou nacionais. Identidadeprenacional: imaxe que ten de si mesma unha sociedade de Antigo Réxime e que contribúe a xustificar o seu dereito a constituir un Estado. Sen embargo, o poder soberano apóiase en principios lexitimadores preliberais (carismático e tradicionalista). Protonacionalismo: Ideoloxía baseada na lealdade a un Estado absolutista, e non tan- to á persoa do seu'soberano. Xa que logo, aínda non ten como referente central á nación no seu sentido propio de instancia lexitimadora do poder político. Identidade, etnicidade e Estado na España contemporánea 241

AS CONDICIÓNS PREVIAS E O PUNTO DE PARTIDA

Se consideramos, como fago eu, que nacionalismos/nacións e todos os fenómenos afíns xorden das revolucións liberáis e das reaccións contra délas, o noso punto de partida sitúase no primeiro tercio do sé- culo XIX. Non obstante, sabemos ben que na historia nada nace ex nihilo, nin sequera nos momentos de transformación máis radical, e que a situación previa condiciona sempre o resultado desa transforma- ción. Compre, pois, que empecemos lembrando os caracteres relevantes da España de fináis do Antigo Réxime respecto da cuestión que nos ocupa. Estes caracteres son: 1. Existencia dunha identidade prenacional española, xerada durante tres sáculos pola acción interna e externa dun Estado imperial. A acción interna conseguirá espallar e consolidar un conxunto de factores unifica- dores, na súa meirande parte procedentes da etnicidade e das institu- cións de Castela: xeneralización dunha lingua franca nos usos públicos e intelectuais, uniformidade relixiosa que fai do catolicismo definido pola Contrarreforma de Trento un risco identitario básico, extensión das insti- tucións políticas e do dereito público casteláns á maior parte dos territorios da Monarquía. Verbo da acción externa, a confrontación continua con outros Estados, culturas e relixións en Europa e en América levou sen dúbida a que os directamente involucrados (militares, clérigos, funcionarios, intelectuais) se visen a si mesmos, e fosen vistos polos demais, como "españoles". É obvio que este fenómeno tería moita máis intensidade entre os habitantes da Coroa de Castela (con independencia da súa diversidade etnocultural) que nos da Coroa de Aragón, máis alíeos á ad- ministración pública e ó esforzó imperial por mor das condicións da uni- ficación feita mediante o matrimonio dos Reis Católicos. Como xa sinalou no seu día Julio Caro Baroja4, a aparición dos primeros Estados "modernos" e as súas continuas guerras provocou a propagación de estereotipos prenacionais na Europa dos sáculos XVI-XVIII. Naturalmente, cada estereotipo tina dúas caras: a positiva na súa versión autoatribuída, e a negativa na versión elaborada e difundida polos outros. Álvarez Junco5 resume ben a natureza nidiamente tradicionalista desta identidade prenacional española, que el chama etnopatriótica. 2. Por outra parte, o desenvolvemento do Estado durante o sáculo XVIII, unido ós beneficios da recuperación demográfica e económica que chega co cambio de dinastía, contribuíron ó reforzamento do pa-

4. Caro Baroja, J. El mito del carácter nacional. Meditaciones a contrapelo. Seminario y Ediciones, Madrid, 1970. 5. Álvarez Junco, J. "The Nation = Building Process in Nimeteenth-Century Spain", en Mar-Molinero, C. e Smith, A. (eds.) Nationalism and the nation in the Iberian Península. Competing and conflicting ídentities. Berg, Oxford, 1996, pp. 89-106. 242 Xusto G. Beramendi triotismo español. E alómenos ñas élites reformistas, influidas polas novas ideas que circulaban por Europa, este patriotismo muda algo os seus coñudos e os seus referentes respecto dos dous séculos anteriores, de modo que1 agora podemos falar dun protonacionalismo español. Este fenómeno manifestase claramente tanto ñas obras de numerosos autores da Ilustración (Feijóo, Cadalso, Forner, Masdeu) como no teor de moitos documentos oficiáis nos que as palabras patria e mesmo na- ción aparecen con crecente frecuencia referidas a España. Non obstante, a relación entre este protonacionalismo e a vella identidade prenacional española era ambivalente. Por un lado, o protonacionalismo das élites axudou a afortalar os contidos político-estatais da identidade en sectores da poboación dos que a extensión social non a podemos co- ñecer con precisión. Por outro, negaba os contidos máis tradicionais e arcaizantes desa mesma identidade prenacional, que empezou a escindirse internamente en dúas identidades ideolóxico-políticas, precursoras das que protagonizarían a dinámica política de España entre 1808 y 1840: a dos partidarios de manter intacta a herdanza do pasado e a dos innovadores que avogaban por unha modernización, de momento res- pectuosa co absolutismo político, pero crítica con todo o demais. 3. Malia todo o anterior, pervivían con forza outras identidades. Isto era inevitable por dúas causas: polo carácter acusadamente pluriétnico do territorio metropolitano da Monarquía e pola diversidade territorial das súas institucións. Nesa diversidade étnica non entraba a relixión, sempre católica, que constituía sen dúbida o factor homoxeneizador por excelencia en toda España. Pero no demais, e aínda considerando só os elementos étnicos de maior importancia futura (a lingua e os aspectos máis diferenciadores das culturas material e espiritual), o panorama era extraordinariamente complexo. Na Coroa de Castela había territorios que coincidían básicamente no étnico e.no institucional (Andalucía, Castela Vella, Castela Nova, León, Asturias, Murcia, Estre- madura, Canarias); outro que se diferenciaba no étnico, pero moi pouco no institucional (Galicia); e outro con especificidades étnicas e institucionais (País Vasco). Este último era tamén o caso do Reino de Navarra. En canto á Coroa de Aragón, as respectivas institucións de autogoberno corporativo dos seus catro territorios foran derogadas, como sabemos, en 1714-15 por Felipe V como castigo polo seu apoio ó pretendente Habsburgo. Deses territorios, un non presentaba diferen- ciación étnica básica (Aragón) e os outros tres si (Cataluña, Valencia e Baleares). 4. A todo o precedente compre engadirmos, á parte de diferencias étnicas de menor potencialidade identitaria, as diverxencias de estructuras socioeconómicas, moi acusadas sobre todo no relativo á propiedade da térra e ós modos de producción agrarios. Identidade, etnicidade e Estado na España contemporánea 243

En todo caso, o rango que puidesen ter as identidades rexionais derivadas desas diferencias é asunto que está por investigar adecuada- mente, e non será doado facelo. De aquí que teñamos que apoiarnos en certos indicios maiores (a presencia ou ausencia de consecuencias políticas de importancia). E estes parecen dicirnos que existían numerosas identidades étnicas en sentido estricto, cun maior ou menor grao de extensión social respecto da etnicidade castelá, que era a de referencia da identidade prenacional española. De todas esas posibles identidades étnicas, só unhas pocas parecen servir de base a outro tipo de identidades. Pero é moi significativo que nin a etnicidade, nin as peculiaridades institucionais previas, nin a suma de ambos os dous factores sexan no futuro condicións suficientes, mais si necesarias, para o desenvolvemento dun nacionalismo alternativo ó español e socialmente significativo. Como sabemos, isto só ocorrerá en Cataluña, País Vasco e Galicia antes da Guerra Civil. Nos tres casos hai unha etnicidade específica e nos dous primeiros institucións de autogoberno corporativo, das que a realidade ou a lembranza eran susceptibles de seren activadas cunha orientación nacionalista. Pero esas mesmas condicións de partida dá- banse tamén total ou parcialmente en Navarra, Valencia, Baleares e, en menor medida, Aragón, sen que despois houbese nestes territorios fortes nacionalismos propios. Isto indícanos que deberemos ter en conta outros factores ademáis dos sinalados. Pero volvamos ó punto de partida. Deixando a un lado a viaxe de ida e volta de Portugal —que en todo caso tina unha rexa identidade prenacional propia— como dominio da Coroa, hai dous casos que merecen comentario á parte: Cataluña e o País Vasco. No caso catalán, o intento independentista do século XVII mostra que a combinación de institucións de autogoberno corporativo e etnicidade, xunto cunha determinada estimación dos seus intereses por parte dos grupos dirixentes da sociedade catalana, levan a unha acción reveladora da existencia nese momento dunha identidade prenacional en Cataluña, do mesmo rango ca que se pode predicar de Portugal ou España. Non obstante, no decurso do século XVIII, e malia a perda das súas institucións propias —ou cecais en parte como consecuencia desa perda—, os indicadores desa identidade debilítanse extraordinariamente. Probablemente non é allea a este fenómeno a combinación da eliminación do autogoberno coa apertura do comercio colonial ós productos cataláns e unha certa protección estatal á súa protoindustria, que reorientaría os intereses e lealdades dos sectores dirixentes ou económicamente máis modernos da sociedade catalana. No País Vasco, ó contrario que en Cataluña, consérvanse intactas ata o final a administración e a fiscalidade autónomas. As súas institucións político-administrativas son, ademáis, o mellor instrumento de que dispo- 244 Xusto G. Bemmendi

ñen as élites (clero e jauntxos) para manter a súa preeminencia política e socioeconómica. É lóxico, xa que logo, que se formulase neses séculos un discurso lexitimador da peculiaridade6, baseado na mitificación histó- rica dunha raza antiga, da súa lingua e do seu carácter: os vascos, pobo xeneticamente puro e esencialmente relixioso e austero, souberon manter sempre a súa independencia, os seus costumes sinxelos e a súa orga- nización democrático-patriarcal contra todo intento de invasión e ane- xión. A súa integración na Coroa de Castela fora o resultado dun pacto entre iguais eos monarcas casteláns e o autogoberno dos vascos sería parte fundamental dése pacto. Este discurso lexitimador, propagado durante séculos pola Igrexa e as élites gobernantes, probablemente era asumido pola gran maioría da poboación. Polo tanto, é lícito supoñermos a existencia dunha forte identidade rexional que, sen embargo, nunca dera lugar, á parte dalgún escrito de autores illados7, a movementos de desleal- dade cara ó Estado. De feito, na España do Antigo Réxime, a imaxe do vasco (e especialmente do biscaíño) era paradigma de honrada fidelidade e excelentes servicios á Coroa. Conven indicar, por último, que a etnicidade específica (lingua incluida) tina en Cataluña e no País Vasco unha consideración social moi diferente que en Galicia. Nesta última era claramente un marcador social negativo a causa da forte castelanización que experimentaran tanto o alto clero como as clases superiores galegas desde o século XVI. Por isto, en Galicia, ó contrario que nos outros dous territorios, a etnicidade terá no futuro funcións contradictorias: por un lado, será a materia prima principal ná elaboración do discurso nacionalista galego; por outro, actuará de inhibidor da propagación social dése nacionalismo.

IDENTIDADES E REVOLUCIÓN LIBERAL EN ESPAÑA8

En todo caso, durante a Guerra "do francés" (1808-1814), logo re- bautizada como da Independencia, as accións colectivas desenvólvense nun sentido indicativo de que en España, aínda que pervivían numero-

6. Juaristi, J. El'linaje de Aitor. La invención de la tradición vasca. Ed. Taurus, Madrid, 1987. 7. Larramendi, M. de. Corografía o Descripción General de la Muy Noble y Muy Leal Provincia de Guipúzcoa. 1754. 8. A bibliografía específica sobre a xénese e evolución das identidades en España é moi escasa. En cambio, a relativa á cuestión nacional e ó desenvolvemento dos diferentes nacionalismos, de obrigada referencia para nos, experimentou nos últimos trinta anos un crecemento tan extraordinario en cantidade e calidade que resulta imposible citar aquí todos os títulos relevantes, polo que só mencionarei aqueles que coido imprescindibles ora para o argumento exposto, ora para indicar unha visión xeral deste ou daquel proceso. Para unha visión de abondo completa desta historiografía ata hai cinco anos, vid. Núñez Seixas, X. M. Historiographical Approaches to Nationalism in Spain. Verlag Breitenbach, Saarbrücken, 1993. • Identidade, etnicidade e Estado na España contemporánea 245

sas identidades étnicas de ámbito rexional, só tiñan relevancia política a identidade prenacional española e o protonacionalismo reformador. Este último, debido ó impacto que provoca a invasión napoleónica e a imposición dun rei estranxeiro escíndese en dúas tendencias maiores: unha continuísta, o protonacionalismo afrancesado e colaboracionista co invasor, que se limita a cambiar de lealdade dinástica; e outra que implica unha mutación dése protonacionalismo nun nacente nacionalismo liberal español, do que a manifestación máis clara son as Cortes de Cádiz e a Constitución de 1812 que emana délas. Pasada a guerra, o primeiro desaparecerá subsumido no segundo. Esta revolución liberal e as reaccións absolutistas que provoca ocupan por completo o escenario político durante case toda a primeira metade do século XIX. Isto tradúcese na pugna entre as identidades prenacional e nacional, as dúas españolas, e na permanencia das demais identidades no seu estadio previo. A identidade prenacional probablemente era a que tina máis extensión social, eos seus contidos antigos (catolicismo, tradicións, sentido do honor, fidelidade monárquica); a nacional irradia a modiño desde certas élites ó compás da revolución liberal e apoiándose na difusión imperfecta (vía prensa, organizacións políticas, escola, exérci- to) dunha mestura de contidos novos e vellos (amor ancestral á liberdade e á independencia, catolicismo, valores tradicionais non incompatibles co liberalismo, patriotismo e outros elementos menos políticos do Volksgeist resultante, como a bravura, a indisciplina, o individualismo, etc.). Na súa definición xoga un papel importante, como en todas partes, o labor de literatos e historiadores obrigadamente influidos polo romanticismo e polo historicismo nacionalista. . Logo de amosarse inviable a contrarrevolución absolutista a partir de 1840, a identidade prenacional desaparece como tal pero transmitin- do boa parte dos seus componentes á nova definición nacional do "es- pañol", de xeito que a síntese final é algo internamente escindido e conflictivo, e non só no plano ideolóxico-político (algo inevitable en todas partes), senón tamén no estrictamente identitario, o cal, como sinalou acertadamente Borja de Riquer9, manifestase —caso relativamente infrecuente— mesmo nos símbolos expresivos de calquera identidade nacional: bandeira, escudo, himno, efemérides maiores da nación. Polo tanto, cabe concluírmos que a revolución liberal española, nai do primeiro nacionalismo e da propia nación, leva desde o seu propio nacemento unha debilidade substantiva, un "defecto de fábrica", que lie impide inducir unha asunción social suficientemente extensa e xerado- ra dun monopolio identitario en todo o Estado. Como xa dixeron nu-

9. Riquer, Borja de. "Nacionalidades y regiones. Problemas y líneas de investigación en torno a la débil nacionalización española del siglo XIX", en Morales, A. e Esteban, M. (eds.). La historia contemporánea en España. Ed. Universidad, Salamanca, 1996, pp. 73-89. 246 Xusto G. Beramendi merosos autores, a causa maior desa debilidade radica no subdesenvolvemento socioeconómico, que dá lugar a unha peculiar correlación de forzas políticas, non moi favorable ás máis transformadoras, o que obrigaba a un compromiso entre tradición e modernidade, que explicaría tamén o carácter predominantemente moderado do liberalismo español e o seu notable respecto por determinados valores e institucións tradicionais (relixión, monarquía, protagonismo da Igrexa na educación das élites, etc.). ! E todo isto acontece antes de que xurdan outras identidades nacionais competidoras. Estas nacen e medran primeiro como identidades rexionais nun proceso lento e complexo do que os primeiros pasos coinciden coa consolidación do Estado liberal moderado na década de 1840-50. E fano con ritmos e características moi diferentes10. En realidade, ata a primeira década da Restauración a única que pervive como tal identidade rexional é a vasca, baseada, como vimos, máis na defensa das institucións forais e na mitificación da súa orixe e significado que nunha politización da etnicidade. Como xa dixen, os sectores sociais dominantes no Antigo Réxime —a baixa nobreza rural e o clero— exercían o seu dominio gracias ó control das Deputacións Forais e ás prerrogativas da Igrexa. A revolución liberal ameaza ás pri- meras e acaba coas segundas. Por iso se suman no século XIX á reac- ción absolutista do carlismo e, cando esta é vencida na primeira guerra de 1833-1840, ese carlismo oriéntase no país cara a un movemento rexionalista que ¿onecemos como fuerismo, no que non falta un componente secundario liberal. O fuerismo, coas súas diversas variantes ideo- lóxicas, é en realidade o único que consegue articular un complexo identitario asumido pola maioría da poboación11. En Cataluña12 durante unha longa primeira fase (c. 1840-c. 1890), pro- dúcense varios fenómenos interrelacionados: a) o uso da lingua e da historia do país (Jtenaixengá) por unha parte da intelligentsia crea un

10. Para o nacionalismo español do século XIX vid. Corcuera, J. Orígenes, ideología y organización del nacionalismo vasco. Ed. Siglo XXI, Madrid, 1979. Blas, A. de. Sobre el nacionalismo español. C.E.C., Madrid, 1989, pp. 13-36. Álvarez Junco, J. Op. cit. e More- no, L. La federalización de España. Poder político y territorio. Ed. Siglo XXI, Madrid, 1997, pp. 44-64, así como as referencias neles comidas. Unha aproximación ó conxunto en An- guera, P. (ed.). Orígens i formado deis nacionalismes a Espanya. Centre de Lectura, Reus, 1994, e para as ideoloxías vid. Elorza, A. "Los nacionalismos en el Estado español con- temporáneo: las ideologías", en Estudios de Historia Social 28-29, 1984, pp. 149-68. 11. Fernández Sebastián, J. La génesis del fuerismo; Ed. Siglo XXI, Madrid, 1991. Ru- bio, C. Fueros y Constitución: la lucha por el control del poder. País Vasco, 1808-1868. Universidade do País Vasco, Bilbao, 1997. 12. Hiña, J. Castilla y Cataluña en el debate cultural 1714-1939. Historia de las relaciones ideológicas catalano-castellanas. Ed. Península, Barcelona, 1986. Marfany, J. Ll. La cultura del catalanisme. El nacionalisme cátala en els seus inicis. Ed. Empúries, Barcelo- na, 1995. Anguera, P. El cátala al segle XIX. De llengua del poblé a ¡lengua nacional. Ed. Empúries, Barcelona, 1997. Identidade, etnicidade e Estado na España contemporánea 247 discurso e unha práctica rexionalistas que en todo ese período non aca- dan unha asunción social maioritaria, pero que preparan o terreo para que así sexa no seguinte; b) as transformacións agrarias e a industriali- zación xeran unha burguesía e un proletariado como clases sociais propiamente ditas, amén de propiciar un notable crecemento dos grupos sociais intermedios (autónomos, botigers, profesionais), o que dá lugar a unha sociedade catalana cualitativamente diferente e máis moderna cas do resto dos territorios peninsulares; c) un nivel conseguintemente máis alto dos medios de comunicación, información e socialización da política, tan importantes para a formación dun nacionalismo vigoroso (lembremos a Karl W. Deutsch), medios nos que ademáis o catalanismo emerxente tina unha presencia proporcionalmente maior á do seu peso sociopolítico real; e d) en correlación co anterior, unha vitalidade e unha dinámica sociopolíticas tamén cualitativamente superiores, pola súa intensidade e diversidade interna. Isto implicaba unha poderosa contradicción de fondo, de momento latente, por canto o foco maior de desenvolvemento dentro do Estado es- pañol —que no seu conxunto amosaba unha dinámica de cambio moito máis demorada e desequilibrada e ademáis rixidamente centralista e uniformista— non coincidía nin territorial nin identitariamente co centro do poder político (incluida a política económica). Non obstante, nientres se mantivo viva a esperanza de que era posible construir unha nación española moderna e progresiva, case todas as opcións políticas catalanas, e os seus correspondentes apoios sociais, conservaron o seu referente nacional español, tanto na dereita como na esquerda. Os tradicionalistas e as súas bases rurais foron mudando o seu absolutismo inicial por un nacionalismo español reaccionario ou mesmo se apuntaron ó liberalismo moderado; burgueses, comerciantes, artesáns e traballadores urbanos repartían as súas preferencias entre progresistas e de- mócrata-republicanos; e só unha pequeña minoría de intelectuais e profesionais apostaba de momento por unha vía política propiamente catalanista. Con todo, a forza da conciencia étnica, incrementada pola acción dése catalanismo inicial, manifestase nunha maior permeabilida- de de todos á identidade étnica e nun notable vigor das tendencias des- centralizadoras, especialmente na esquerda liberal democrática (aínda que por agora se manteñan dentro do referente nacional español). En Galicia temos un caso moi diferente en case todos os aspectos13. A pervivencia dos vellos réximes de propiedade da térra, malia as desa- mortizacións, e unha verdadeira desindustrialización crean unha situa- ción de bloqueo a calquera transformación profunda. En efecto, a revo-

13. Beramendi, J. G. "Breogán en Numancia. Sobre los orígenes y peculiaridades del galleguismo decimonónico", en Anguera R. (Ed.). Orígens i formado deis nacionalismes a Espanya. Centre de Lectura, Reus, 1994, pp. 81-120. 248 Xusto G. Beramendi lución liberal respecta o antigo dereito da baixa nobreza rural a percibir as súas rendasi da térra e ademáis o liberalismo moderado vaina inte- grando en boa posición no sistema de clientelas e na Administración; a Igrexa, a gran prexudicada pola revolución, coa súa xerarquía de orixe case exclusivamente foránea, optou, agás moi escasas excepcións, entre seguir fiel ó absolutismo ou pactar eos liberáis conservadores; e a bur- guesía, escasa, ciscada en pequeños núcleos territorial e económica- mente inconexos, na súa maior parte de orixes extragalegas e nun país case totalmente agrario, adoptou a estratexia defensiva de levarse ben co poder central. Quedaban os sectores intermedios, matriz social do galeguismo mais tamén das forzas políticas democratizadoras e progresistas de referente español. Se a isto engadimos a tradicional considera- ción da etnicidade como marcador social negativo, entenderemos me- llo: o aparente paradoxo de que o país coa etnicidade diferenciada máis extensa e homoxénea de todo o Estado fose o que xerase un nacionalismo máis serodio e feble. E se ben a valoración ideolóxica da etnicidade e da historia de Galicia por un sector relativamente importante da intelligentsia comezan en 1840-1846, case asemade que en Cataluña, e o Rexurdimento literario e historiográfico non desaparece en ningún momento, este,discurso, que ofrece unha identidade galega claramente definida, peca dunha orfandade social aguda e só consegue reforzar un pouco a conciencia étnica en pequeños sectores das clases medias e por ende en tendencias minoritarias da esquerda liberal. A Revolución Gloriosa de 1868, que liquida o réxime conservador da monarquía de Isabel II, abre un axitado periodo no que se intenta democratizar o Estado (Constitución de 1869), se cambia de dinastía (Amadeo I) e mesmo se ensaia unha efémera República Federal (1873) durante a que se produce a derradeira rebelión absolutista, neste caso limitada ó País Vasco e Navarra. Pero ó cabo se salda con senllos fracasos a dereita e esquerda, que dan paso á Restauración monárquica que consolida o modelo de Estado liberal moderado e centralista (Constitu- ción de 1876), xa establecido no período isabelino. Á dereita, porque a derrota dos carlistas implica o peche definitivo da vía armada para a defensa da tradición e dos intereses a ela asociados, o que obriga a todos os tradicionalistas a procuraren outros caminos. Isto abría a posibilidade de que algúns cambiasen de referente nacional, algo que efectivamente acontece con intensidade moi baixa en Galicia, con intensidade media en Cataluña e con intensidade máxima no País Vas- co, onde a reciclaxe de parte do tradicionalismo vasco será unha das claves maiores do nacemento do correspondente nacionalismo. E á esquerda, porque o dobre fracaso da monarquía democrática de Amadeo e da I República mata en moitos a esperanza nunha nación española que fose marco e amparo das súas aspiracións democráticas no político e modemizadoras no socioeconómico. Non obstante, a experiencia re- Identidade, elnicidade e Estado na España contemporánea 249 publicana, malia a súa fugacidade, xogará no futuro unha dobre e con- tradictoria función: para o nacionalismo español de dereitas será un es- pantallo a combatir e "proba" dos arrepiantes males a que pode conducir a descentralización do poder; para a esquerda española, así como para os rexionalismos e parte dos nacionalismos alternativos será, polo contrario, un modelo, non só de democratización máxima, senón de posible harmonización de contrarios nacionais. E isto tivo a curto e medio prazo consecuencias maiores para a cuestión que nos ocupa. De inmediato, provocou derivas de parte do federalismo español cara ós rexionalismos catalán e galego, así como un crecente respecto para coa identidade étnica na esquerda catalana (incluso na obreira). Isto, unido ó reforzó tradicionalista, incrementou apreciablemente a presencia e os apoios sociais do rexionalismo en Cataluña durante as dúas últimas décadas do século XIX, de modo que ó remate deste pe- ríodo o rexionalismo catalán estaba en situación, se recibía un pulo adicional de abondo poderoso, de crear unha verdadeira identidade rexional. En Galicia, en cambio, só houbo avances discursivos e organizativos menores que non alteraron substancialmente a situación previa. Ase- made, no País Vasco tivo lugar, como é ben sabido, unha rápida in- flexión no ritmo e na natureza das transformacións socioeconómicas, das que os efectos nos planos político e identitario comentaremos no seu momento. Resumindo, a revolución liberal creou en España —como en todas partes, se ben aquí con importantes limitacións— as condicións para o nacemento da identidade nacional española. Non coñecemos por pes- cudas directas a extensión social e a solidez desa identidade. En todo caso, os indicadores ideolóxicos e políticos dinnos que durante todo o primeiro tercio do século XIX só houbo unha pugna real neste ámbito: a que enfrontaba a identidade prenacional española en retroceso (de contidos tradicionalistas) coa identidade nacional tamén española en ascenso (de contidos predominantemente liberáis). Tamén sabemos que as identidades étnicas previas non sufriron, como consecuencia deste proceso, unha erosión significativa, nin moito menos a cuasi de- saparición que caracteriza o caso falsamente paradigmático de Francia. Polo contrario, a consolidación do Estado liberal-moderado en 1840- 1880 tivo efectos en parte contradictorios: por un lado, a identidade nacional española seguiu a ser monopólica en todo o territorio do Estado e é moi posible, aínda que non o sabemos con certeza nin precisión, que incrementase e profundizase a súa base social, vía os. mecanismos nacionalizadores de toda revolución liberal: escola (historia e valores), prensa, definición nacional dos partidos, exército. Por outro lado, as identidades étnicas non só non retrocederon significativamente senón que se afortalaron e empezaron a ser usadas intensivamente nalgúns 250 ' Xusto G. Beramendi reviváis ideolóxico-culturais. E se ben de momento a súa activación so- ciopolítica erasó incipiente, creaban a posibilidade de desenvolvemen- to de identidades rexionais. Con todo, o vigor social destes fenómenos alternativos era daquela moi pequeño. De ai a posibilidade de estancamente ou de reversión. A eclosión federalista de 1869-1874 e a súa efé- mera capacidade para facer retroceder e para reorientar parcialmente eses movementos particularistas (agás no caso vasco) cara a un proxec- to de identidade española plenamente democrática e descentralizada demostra esa posibilidade. O rotundo fracaso de tal proxecto e o conseguinte refluxo antidemo- crático e centralista coinciden significativamente, na primeira parte da Restauración (1875-1898), e antes do chamado "Desastre", co crecemento de rexionalismos que potencian politicamente as etnicidades previas. Sen embargo, a fortaleza do sistema político indica que o desenvolvemento de identidades alternativas aínda non chegara ó point ofnot return.

DO TOURNANTDO 98 A SEGUNDA RESTAURACIÓN14

Pero esta situación cambia cualitativamente a partir da última déca- da do século XIX e ese cambio acelérase no decurso da longa crise do sistema político da Primeira Restauración, crise que comeza en 1898 e se pecha en falso co golpe de Estado de Primo de Rivera en 1923- En efecto, o verdadeiro punto de inflexión na dinámica das identidades chega co Desastre e as súas consecuencias inmediatas. A perda das últi- mas colonias importantes do vello imperio nunha guerra humillante pon de manifestó a impotencia do Estado no ámbito internacional, que se relaciona cunha natureza pouco democrática e ineficaz no ámbito interno, denunciada arreo desde moito antes. Como sabemos, isto provoca unha violenta sacudida da conciencia nacional española que ten consecuencias ideolóxicas e políticas moi diversas. Unida a outros fac-

14. Para a incidencia do Desastre e o rexeneracionismo sobre o nacionalismo español e a evolución deste' e da cuestión nacional en España no período 1898-1936, vid. Blas, A. de. Op. cit., 1989, éj Tradición republicana y nacionalismo español. Tecnos, Madrid, 1991. Balfour, S. "The lion and the Pig: Nationalism and National Identity in the Fin-de-Siécle Spain", en Mar-Molinero, C. e Smith, A. (eds.) Op. cit., 1996, pp. 107-18. Romero, F. J. "The Failure of the Liberal Project of the Spanish Nation State, 1909-1938", en Mar-Molinero, C. e Smith, A. (eds.). Op. cit., 1996, pp. 119-31. Fox, I. La invención de España. Ed. Cátedra, Madrid, 1997. Moreno, L. Op. cit., 1997. Para o nacionalismo vasco, vid. Corcuera, J. Op. cit., 1979 e Granja, J. L. de la. El Nacionalismo vasco: un siglo de historia. Ed. Tecnos, Ma- drid, 1995. Para o catalán vid. Riquer, Borja de. Lliga Regionalisla: la burguesía catalana i el regionalisme. Ed. 62, Barcelona, 1977. Ucelay da Cal, E. La Catalunya populista. Duatge cultura i política en ¡'etapa republicana (1931-1939). La Magrana, 1982. Hiña, H. Op. cit., 1986 e Balcells, A. Historia del nacionalisme cátala. Deis orígens al nostre temps. Generali- tat de Catalunya, Barcelona, 1992. Para o galego vid. Beramendi, J. G. Op. cit., 1996. Sobre a cuestión nacional na II República vid. Beramendi, J. G. e Máiz, R. (eds J. Los nacionalismos en la España de la Segunda República. Ed. Siglo XXI, Madrid, 1991. i Identidade, etnicidade e Estado na España contemporánea 251 tores que iremos dicindo, contribúe á mutación dos rexionalismos prin- cipáis en nacionalismos de referente non español (vasco, catalán e, con algunha demora, galego) e induce mudanzas no único nacionalismo existente con anterioridade, o español. Principia así a coexistencia conflictiva, dentro do mesmo Estado, de catro nacionalismos referidos a ca- dansúa nación diferente e excluínte: a española, a catalana, a vasca e a galega. Estas catro nacións, perfectamente definidas e delimitadas nos correspondentes discursos nacionalistas, non se correspondían, na realidade da súa asunción social, coas fronteiras territoriais ou étnicas, se- nón con partes cambiantes das poboacións que crían na existencia desta ou daquela nación e actuaban politicamente en función desa crenza. E así, a nación española abranguía non só a maioría dos habitantes da área lingüístico-étnica castelá (excluidos os campesinos aínda non na- cionalizados e os militantes de movementos sociais que se considera- ban anacionais), senón tamén unha importante minoría de cataláns, aproximadamente a metade dos habitantes do País Vasco e unha parte importante dos galegos. Vexamos agora brevemente os factores princi- páis que inciden no desenvolvemento e no carácter de cada nacionalismo e, no seu caso, de cada identidade rexional/nacional. Á parte da crise e reformulación da identidade nacional española, na que é decisivo o rexeneracionismo, no período 1898-1936 asistimos á conversión de dúas identidades rexionais en identidades nacionais alternativas (Cataluña, País Vasco), á consolidación dun nacionalismo (Galicia) e á proliferación de conatos rexionalistas (Andalucía, Canarias, Aragón, Valencia, etc.). O escenario, pois, cambia totalmente e, polo que nos di a historia española do resto do século XX, dun modo irreversible. Empezan procesos de nation building alternativos en Catalu- ña, moi rápido, e no País Vasco, máis lento. En Galicia, ese proceso é só incipiente aínda en 1936. A aparición deste escenario identitariamente múltiple retroalimenta un conflicto nacional moi fondo e sen aparente solución. No País Vasco, como vimos, a segunda derrota militar do carlismo en 1876 demostrara a inviabiliade da loita armada para a defensa da tradi- ción e, polo tanto, abrirá a posibilidade de que unha parte dos seus partidarios procurasen un recambio político na afirmación dunha nación alternativa. Pero a este estímulo haberá de sumarse outro para que se produza realmente tal viraxe: a rápida industrialización que experimenta Biscaia ñas décadas fináis do século, baseada en sectores (siderurxia e industrias mecánicas e navais) que esixen unha gran concentración de capital e unha man de obra que en gran parte había de importarse, provoca en pouco tempo unha mutación radical desa sociedade. Á acción do Estado liberal súmase agora a máis ameazadora para a vella orde dunha economía e unhas novas clases sociais que suponen a destrucción 252 Xusto G. Beramendi por abaixo da sociedade tradicional e dos seus valores. Ademáis, a gran burguesía e o proletariado resultantes encádranse, por motivos diversos, na identidade española. O perigo que todo isto implica para os sectores dirixentes de sempre, a perda recente das institucións propias ñas que eses sectores baseaban o seu poder, a irrupción de ideoloxías, valores e modos de vida absolutamente contrarios ós vixentes na preexistente identidade rexional vasca, todo se suma para provocar o nacemento dun nacionalismo fortemente reactivo e oposto á modernización, que predica unha identidade nacional perfectamente acorde na primeira fase coa ideo- loxía reaccionaria e o primitivismo dos seus promotores e que se propaga a bo ritmo desprazando en parte e complementando asemade as fun- cións do vello tradicionalismo. A reacción contra esas transformacións é patente na ideoloxía católico-integrista, racista, anti-industrial e anti-liberal centrada na obra de Sabino Arana. A súa incompatibilidade radical coa evolución do conxunto do Estado exprésase tamén en ser o único nacionalismo "periférico" que nace monolíticamente separatista. Por todo isto, a gran maioría da nova burguesía industrial financeira vasca mantense españolista e hostil a este nacionalismo, igual que a nova clase obreira, en gran parte de procedencia extravasca. Este radicalismo, se ben non lie impide crecer con relativa rapidez no medio rural e entre sectores económicamente antigos das clases medias e do artesanado urbanos, frea a súa expansión en partes moi importantes da sociedade vasca que, en realidade, fica escindida en dúas comunidades nacionais enfrontadas. Con isto, o nacionalismo vasco convértese nunha forza importante, pero non acada a héxemonía política do catalán. Con todo, acabará xerando tamén unha identidade nacional vasca. En Cataluña, como vimos, a fase rexionalista do catalanismo prepara- ra o camino potenciando ;a lingua, a literatura, a etnicidade e a historia do país e elaborando un programa de autogoberno. Este movemento era ideoloxicamente heteroxéneo: no seu seo convivían liberáis moderados eos desengañados do carlismo e do republicanismo federalista espa- ñol. A súa for.za sociopolítica era minoritaria. O elemento decisivo para a conversión deste rexionalismo nun nacionalismo que en poucos anos pasa a ser o movemento político hexemónico en Cataluña é o cambio de referente nacional da burguesía. A perda das colonias prívaa dunha parte considerable dos seus mercados e isto faille perder tamén a fe no Estado e ño sistema político en que encarna a nación española. En consecuencia, decide orientar a defensa das súas aspiracións e intereses cara a un referente lexitimador diferente, a nación catalana, e potenciar a correspondente organización política, a Lliga. E faino con grande eficacia porque gracias ó seu apoio se configura nos primeros lustros do século XX un sistema catalán de partidos diferente ó do conxunto espa- ñol. As organizacións catalanistas dominan ese sistema durante todo o ¡dentidade, etnicidade e Estado na España contemporánea 253 primeiro tercio do século. A consecuencia é un rápido proceso de na- cionalización catalanista da sociedade, o que crea unha fonda e extendi- da conciencia nacional. A nación catalana deixa de ser a "comunidade imaxinada" por intelectuais e sectores minoritarios das clases medias para converterse en realidade históricamente operativa gracias a que a maioría do pobo acaba convencida de que existe. Pero en todo nacionalismo este éxito implica necesariamente perda de unidade ideolóxica. Na medida en que se nacionalizan as diferentes clases sociais, o catalanismo xa no pode reflectir só a mentalidade e as necesidades da bur- guesía e dos intelectuais catalanistas. O seu discurso e a súa organiza- ción, aínda conservando un único referente nacional, teñen que diversificarse. E así acontece co nacionalismo catalán que, por outra parte, xa era ideoloxicamente heteroxéneo desde o principio. A Lliga ve cómo perviven e medran outras organizacións políticas e sindicáis catalanistas que representan mellor a outros sectores sociais, co que ó cabo fica reducida a voceiro do catalanismo conservador e "burgués". As arelas de gran parte da pequeña burguesía, dos pageses, artesáns e white collars que asumen a nación catalana canalízanse primeiro a través de pequeños partidos de orientación democrática (aínda que non falta al- gún filofascista) e de asociacións culturáis e sindicáis que, xa no período republicano, convencen case todas para formar un ampio movemento, a Esquerra Republicana de Catalunya, que releva á Lliga no primeiro pos- to. En cambio, a maioría da clase obreira segué refractaria ó nacionalismo catalán, aínda que non tanto á identidade étnica catalana, e encádrase en partidos e sindicatos "intemacionalistas", sexan anarquistas ou marxistas. Claramente máis federalista que separatista na práctica, predominantemente democrático e orientado á modernización non só de Cataluña senón do conxunto do Estado, este vigoroso nacionalismo crea sen dúbida unha identidade nacional catalana, capaz de resistir no futuro todos os intentos de facela desaparecer, O caso galego é tamén diferente. Precedido como o catalán por longas fases preparatorias de recuperación da lingua, a cultura e a historia, o nacionalismo galego, maioritariamente modernizador e democrático como o catalán, tarda máis en nacer (faino en plena I Guerra Mundial) e ata 1931 segué a ser un movemento político e social moi minoritario, recluido na intelectualidade e ñas clases medias. E aínda que durante a República é capaz de saír dése ghetto social e comeza un ascenso electoral notable e certa implantación no campesinado e ñas capas superiores dos asalariados urbanos, esta nova dinámica crébase en 1936 antes de que adquirise unha solidez suficiente para consolidarse. Este mediocre balance débese a que, se ben nesas décadas empezan a ceder os bloqueos do século XIX (especialmente no campo), nin esta moderni- zación incipiente nin as graves crises do. sistema político inducen en 254 Xusto G. Beramendi ningún dos actores sociopolíticos principáis da Primeira Restauración un cambio delealdade nacional. Pola súa parte, o nacionalismo español tamén evolúe neste período. Como todo nacionalismo de Estado, o español é de carácter difuso, isto é, constitúe un componente ideolóxico de todas as opcións políticas es- pañolas, aínda que a súa importancia sexa diferente en cada opción. En consecuencia, a súa heteroxeneidade ideolóxica é maior cá dos nacionalismos sen Estado. Xa vimos que durante o século XIX convivirán no seu seo proxectos^de nación española dispares e mesmo incompatibles entre si. A crise do 98 e o desenvolvemento dos nacionalismos periféricos pro- vocan alteracións na súa dinámica interna, das que a manifestación principal é, como1 sabemos, un rexeneracionismo que, entre outras cousas, implica, en parte por reacción contra a emerxencia de nacionalismos alternativos, a -reafirmación dun españolismo organicista, co que pretende reforzar a desmoralizada identidade nacional española. Esta aportación rexeneracionista non é totalmente orixinal; diferenciase dos seus precedentes decimonónicos nun reduccionismo analítico que centra a causa de todos os males ñas eivas do sistema político e no reforzamento extremo da clave castelá do ser español. Isto último é unha reacción especu- lar á función que xoga a negación de Castela na construcción discursiva das identidades alternativas. Por outra parte, o núcleo central do ideario rexeneracionista, co seu populismo político basal, era ideoloxicamente polivalente. E de feito, inspirou liñas políticas diversas segundo a vía mo- dernizadora que se adoptase: desde a rexeneración democratizadora que permitía un españolismo dialogante —aínda que o diálogo fose tenso— eos outros nacionalismos e coa esquerda obreira ata o rexeneracionismo autoritario, inimigo sen fendas do movemento obreiro e totalmente in- transixente con quen cuestionaban a unicidade nacional do Estado. A forza relativa desas dúas tendencias básicas do nacionalismo español cambiou varias veces durante o primeiro tercio do século XX ó compás dos altibaixos da conxuntura sociopolítica. En 1917, as tensións acumu- ladas abren a segunda gran crise do Estado, na que por primeira vez convencen as súas tres dimensións —a social, a política e a nacional— cunha intensidade similar. E aínda que o primeiro gran triunfo do nacionalismo español autoritario, a Dictadura do xeneral Primo de Rivera (1923-29), neutraliza de momento esa crise, non resolve nada a medio prazo. En realidade, os problemas de fondo agrávanse aínda máis baixo a aparente calma imposta polos militares. Cando o dictador se ve obrigado a dimitir en 1929, os nacionalismos alternativos rexorden máis fortes e radicalizados que antes, a esquerda obreira ten máis apoio social e o vello modelo de Estado liberal conservador xa non serve a ninguén.

Perante o desconcertó momentáneo das dereitas e a retirada do nacionalismo autoritario, chega a II República gracias á alianza do move- Identidade, etnicidade e Estado na España contemporánea 255 mentó obreiro, ó nacionalismo español democrático e ós nacionalismos catalán e galego. Con ela procurábase un sistema democrático que ademáis resolvese a cuestión nacional —á parte dos contenciosos so- cioeconómicos— ensaiando unha terceira vía entre o vello centralismo e un precedente federal que a mayoría coidaba demasiado arriscado. Esta solución de compromiso, o "Estado integral" da Constitución de 1931, precedente directo do "Estado das Autonomías" da Constitución de 1978, malia non satisfacer a ningún nacionalismo, empezou a cambiar a dinámica de antagonismo frontal por outra de convivencia conflictiva pero posible entre o nacionalismo español (democrático) e os outros nacionalismos. Mesmo o nacionalismo vasco iniciou a revisión das súas posturas radicalmente antimodernas e separatistas para adaptarse á nova situación e, de feito, integrouse finalmente ñas institucións republicanas, se ben practicando unha dobre linguaxe, é dicir, mantendo o discurso separatista pero realizando unha política autonomista15. Porén, esa solución parafederal tivo efectos en parte contradictorios respecto das tensións nacionais. Por un lado, contribuía a desactivar a ra- dicalidade dos nacionalismos alternativos, pois ofrecía unha saída sisté- mica que atendía parte das súas reivindicacións; por outro, significaba un recoñecemento desde "lo español" da importancia e da respectabilidade das outras identidades nacionais e ademáis permitía poner en pé unhas institucións de autogobemo subestatal e unhas políticas que necesariamente habían de acelerar a socialización desas outras identidades, o que contribuía a facelas irreversibles, e ademáis creaban un efecto de emula- ción en territorios ata entón nacionalmente españois en exclusiva. Efecto que, antes ou despois, propiciaría a emerxencia de novas identidades rexionais que fragmentarían e debilitarían aínda máis a española, ou alo- menos a obrigarían a cambiar radicalmente de definición. Estes fenómenos, perceptibles xa no experimento da II República, a pesar do seu carácter extraordinariamente conflictivo e breve, poñeran- se plenamente de manifestó cando, logo do longo eclipse forzado do franquismo, cerradamente españolista, se restaure a democracia sobre un modelo de descentralización do poder moi semellante ó de 1931. Esta restauración pacífica foi posible por unha alianza de forzas tamén moi similar á que trouxo a II República, aínda que agora habería que engadir o sector reformista do franquismo. En todo caso, os nacionalismos catalán, vasco e galego rexorden con tanta ou máis forza que antes e comprobase cedo que as identidades nacionais creadas polos dous primeiros resistiron indemnes os ataques da dictadura. Pola súa parte, o nacionalismo galego, moi escorado á esquerda en comparación eos outros dous, estende considerablemente a súa influencia social en-

15. Granja, J. L. de la. Op. cit., 1995. 256 Xusto G. Beramendi tre funcionarios, white collars, labregos e, en menor medida, blue collars. Non acadou aínda o grao de ascendencia política e social dos seus homónimos en Cataluña e Éuscadi, pero vén crecendo acelerada- mente nos últimos anos, impulsado polos problemas socioeconómicos de Galicia e polo insuficiente interese que amosan os grandes partidos de referente español para resolveren eses problemas. A España de 1978-1998 abrangue conxuntos sociais moito máis desen- volvidos e pacíficos cá de 1931-1939, e por iso hai nela, por primeira vez, una verdadeira cultura política democrática. Pero o seu carácter plurinacional é tamén máis acusado que nunca. Neste sentido, a instauración do Estado das Autonomías tivo sobre a cuestión nacional dúas consecuencias maiores e en certo modo contradictorias. Por un lado, satisfacendo en parte as demandas dos nacionalismos non españois, desactivou a súa posible radicalización (coa excepción tráxica pero illada de ETA), neutralizou, alo- menos de momento, a proclividade independentista propia de todo movemento dése tipo. Pero, por outro lado, creou un marco institucional e competencial favorable á consolidación desas identidades nacionais alternativas, co que sitúa o preito nacional nunha cota máis baixa de conflicti- vidade pero asemade contribúe a estabilízalo como tal conflicto.

CONSIDERACIÓNS FINÁIS

As características do longo proceso que acabamos de esbozar mós- trannos algunhas cousas tanto no que atinxe á xénese e evolución de cada unha das identidades nacionais subestatais como ó proceso de conxunto. , Respecto das primeiras, vemos que a consolidación dunha identidade nacional subestatal, como consecuencia dun nation building con éxito, só tivo lugar —antes de 1936-39— cando unhas élites respal- dadas por grupos sociais con poder asumiron o nacionalismo como vía política máis conveniente. Son os medios e as influencias destes grupos os que permiten que os caracteres e valores prenacionais sexan asumidos como constitutivos dunha identidade nacional por sectores cada vez más ampios da poboación. Unha vez que tal asunción chega a ser maioritaria, traspásase o limiar crítico, a identidade nacional está conso- lidada e resulta moi difícil, por non dicir imposible, invertir o proceso. A identidade nacional adquire daquela unha estabilidade e unha diná- mica relativamente autónomas, e fica aínda que cambien considerablemente as condicións socioeconómicas e institucionais que contribuíron

16. Corcuera, J. "Nacionalismo y clases en la España de la Restauración", en Estudios de Historia Social 28-29, 1984, pp. 249-82. Elorza, A. Op. cit., 1984. Riquer, Borja de. Op. cit., 1992. Identidade, etnicidade e Estado na España contemporánea 257

ó seu nacemento. Por outra parte, este mesmo éxito conleva problemas para o movemento nacionalista que o enxendrou e dirixiu, porque a extensión social dos riscos identitarios implica necesariamente unha merma de homoxeneidade ideolóxico-política nun dobre sentido: en primeiro lugar, o movemento nacionalista escíndese en diferentes op- cións políticas que corresponden máis ou menos á súa nova heteroxeneidade social e ideolóxica de base; en segundo lugar, elementos desa identidade van sendo asumidos, aínda que non nos seus usos políticos nacionalistas, incluso pola poboación e os1 partidos que non asumen ese nacionalismo. Dito doutro modo, os progresos da identidade nacional dunha comunidade subestatal inducen dous fenómenos contrarios: a propagación dunha identidade rexional concordante entre certos sectores desa comunidade e unha reacción reafirmativa da identidade nacional-estatal, sobre todo nos primeiros momentos, entre outros sectores desa comunidade e por suposto ñas poboacións externas que seguen asumindo homoxeneamente esa identidade contraria. Desde o punto de vista das identidades, a comunidade en cuestión divídese, por dicilo así, en tres partes: dúas referidas á mesma etnicidade específica pero con rangos escalonados (nacional-subestatal e rexional), e a terceira referida á identidade nacional-estatal. Esas tres partes son variables na súa magnitude mutua, e as variacións dependen de moitos factores, entre os que ten singular importancia, á parte das conxunturas socioeconómicas, a natureza e evolución do sistema político estatal. En todo caso, isto ten consecuencias políticas xerais posto que abre o abano de solucións ó contencioso creado polo desenvolvemento desa identidade, solucións que xa non pasan necesariamente pola se- paración, senón que poden desembocar nunha saída autonómica ou federal que responda ó mínimo común denominador das diversas aspira- cións políticas correspondentes a esas tres identidades, ou alómenos ás dúas primeiras, se a suma destas é claramente maioritaria, como adoita acontecer ó cabo de certo tempo. A evolución do caso español desde 1931 respalda estas hipóteses, tanto no que se refire á irreversibilidade, alómenos no horizonte previsible, das identidades nacionais consoli- dadas como ás posibilidades de convivencia, non exenta de conflicto permanente máis ou menos larvado, entre elas. Verbo do conxunto da cuestión nacional no Estado español, résta- nos propor unha vía para explicar por qué as cousas foron como foron, e non doutra maneira. Porque poderían ter sido doutro modo e abonda a contemplación do acontecido no resto dos países europeos para comprobalo: desde antes do comezo das revolucións liberáis ata hoxe temos casos para todos os gustos e, sen embargo, ningún evolúe como o español, malia partiren algúns dunha situación moi similar de vello Estado pluriétnico (Francia, Reino Unido). 258 ' Xusto G. Beramendi

Ata hai pouco había dous modelos explicativos principáis. O primeiro, de inspiración nacionalista-esencialista, é ben sinxelo: houbo e hai nacionalismos e identidades nacionais contrapostas porque desde longo tempo atrás existían nacións obxectivas que necesariamente acaban xerando eses fenómenos antes ou despois. Como sempre, este achegamento esquece aqueles casos reais que contradín de plano tal explica- ción (Baleares; Valencia, etc.)- O segundo modelo sinalaba o atraso de España en relación eos países más avanzados de Europa como unha das causas maiores da especificidade española na cuestión nacional1^. Na miña opinión, esta é a vía maís concorde eos feitos, se ben creo que cabe mellorala. Para inténtalo usarei a análise comparada. Conside- remos, para o período en cuestión, os Estados europeos e o conxunto de variables relevantes: ritmo de desenvolvemento socioeconómico; unicidade ou pluralidade étnica; antigüidade do Estado; pervivencia de institucións previas de poder subestatal; existencia ou non dun imperio moderno eos seus correspondentes efectos integradores no plano interno; grao de correspondencia entre a etnicidade dunha poboación e os polos de desenvolvemento/subdesenvolvemento; e traxectorias de éxi- to ou fracaso do Estado no escenario internacional. Se relacionamos a continuación a natureza concreta do conxunto destes factores en cada caso coa evolución grosso modo da cuestión nacional nese país, com- probaremos que, como dixen antes, o caso español amosa unha combi- nación única de factores na que cabe procurarmos unha primeira expli- cación que, alómenos, pode tomarse como hipótese de traballo convincente. En efecto, se utilizamos como criterio de clasificación a cuestión nacional, podemos formar os seguintes grupos de casos:

A) No punto departida 1. Estados pluriétnicos: Reino Unido, Francia, España, Imperio Aus- tríaco, Imperio Ruso, Reino de Suecia, Reino de Dinamarca, Imperio Otomano, Países Baixos, Prusia. 2. Estados monoétnicos: Portugal, reinos e pequeños Estados ale- máns, agás Prusia e Austria, reinos e pequeños Estados italianos.

B) Evolución durante os séculos XIXy XX. Deixando á'marxe grupos de menor interese para nos17, considere- mos os seguintes:

17. Serían: a) Estados pluriétnicos nos que se xera outra identidade nacional que se separa ou que son desprovistos dunha zona étnicamente diferente por unha potencia exterior: Paí- ses Baixos (Holanda + Bélgica), Dinamarca (Schlewig-Holstein), Suecia (Noruega); Identidade, etnicidade e Estado na España contemporánea 259

1. Estados orixinariamente pluriétnicos que manteñen a súa integridade e consolidan unha soa identidade nacional: Francia. Caracterís- ticas: profunda revolución liberal asociada a industrialización e transfor- macións agrarias, a un Estado e unha administración relativamente eficaces e á construcción dun imperio moderno. 2. Estados orixinariamente pluriétnicos nos que se xeran varias identidades nacionais, pero que conservan a súa integridade territorial: Es- paña. Características: revolución liberal deficiente, Estado e administra- ción relativamente ineficaces, transformacións agrarias moi incompletas, baixa industrialización, non correspondencia entre polos de desenvolvemento e polos de poder político, perda do imperio tradicional e ausencia de imperio moderno. 3. Estados orixinariamente pluriétnicos nos que se xera unha identidade nacional de referencia estatal, perviven bloqueadas outras identidades étnicas e unha se desenvolve como identidade nacional que consegue a separación: Reino Unido (Irlanda). Características: alto desenvolvemento socioeconómico, protoliberalismo previo, gran imperio moderno, integración de Gales e Escocia como polos de desenvolvemento secundarios e beneficiarios do imperio. Só se exclúe destes beneficios a Irlanda. É moi significativo neste caso que unha identidade prenacional tan vigorosa como a escocesa non dése paso a un nacionalismo forte e á súa correspondente identidade nacional subestatal ata despois da disolución do Imperio británico. 4. Estados orixinariamente pluriétnicos nos que se xeran varias identidades nacionais que acaban fragmentando o Estado noutros varios: Imperio Austro-Húngaro, Imperio Ruso, Imperio Otomano. Caracterís- ticas: febleza ou ausencia tanto de revolución liberal como de industria- lización e transformacións agrarias; non correspondencia entre polos de desenvolvemento económico e centros de poder político; carencia de imperios modernos. 5. Estados orixinariamente monoétnicos que se manteñen intactos: Portugal. Características: revolución liberal e transformacións socioeco- nómicas deficientes, perda do imperio premoderno pero construcción dun pequeño imperio moderno.

Como vemos, a casuística é case infinita. Sen embargo, os termos de comparación máis relevantes para o caso español son aqueles Estados

b) creación de Estados pluriétnicos previamente inexistentes: Bélxica, Iugoslavia, Ro- manía; c) creación de Estados máis ou menos homoxéneos étnicamente, que se fan en nome dunha identidade nacional xestada por un movemento nacionalista en solitario ou en combinación coa acción expansiva de Estados previos: Alemana, Italia, Polonia. 260 Xusto G. Beramendi que no punto de partida amosan unha maior similitude no ámbito que estamos a comentar: Francia e Reino Unido. Da comparación completa das traxectorias históricas destes tres casos despréndense dous tipos de diferencias: o primeiro tipo refírese á cuestión que nos ocupa (xéne- se/destrucción de identidades, características do nation building, integridade territorial do Estado); o segundo tipo afecta ás restantes dimen- sións dos seus respectivos procesos históricos (industrialización, transformacións agrarias, urbanización, desenvolvemento das adminis- tracións públicas e dos servicios sociais, exército, sistema educativo, imperio e capacidade internacional en todos os ámbitos). Se relacionamos ambos os dous grupos de factores, vemos que as carencias —sempre relativas— do Estado liberal e das transformacións so- cioeconómicas son relevantes, pero a explicación do caso español non pode gravitar en exclusiva sobre estes factores, pois ai temos os casos de Portugal e Italia. Por outra parte, tampouco non podemos esquecer que, malia o agudo e persistente conflicto nacional e identitario que vén afec- tando a ese conglomerado chamado España nos últimos dous sáculos, o Estado español resulta un doente crónico con saúde de ferro, pois é, xunto con Portugal e Suiza, un dos poucos que se mantivo territorial- mente intacto en todo ese tempo. Xa que logo, coido que compre pro- cuararmos a explicación na incidencia combinada dun número maior de factores que, na miña opinión, son: a existencia previa dun Estado e unha identidade prenacional española moi consolidados; a febleza relativa e as peculiaridades da revolución liberal, a industrialización e as trans- formacións; a cónseguinte fortaleza e capacidade de reacción de sectores sociais antimodernos; a pervivencia de identidades étnicas susceptibles de activación política; a non correspondencia entre centros de poder po- lítico e focos de desenvolvemento económico emerxentes, a perda do imperio vello e a incapacidade para construir un novo.

X. G. B. O proceso de construcción nacional na España do século XIX

José Álvarez Junco

O LEGADO DA IDADE MODERNA

No abrente da chamada "Era dos Nacionalismos", España era unha das unidades políticas máis antigás, nunha zona de Europa na que as fronteiras eran moi fráxiles e cambiantes. A monarquía española abran- guía un territorio do que os límites se mantiveran (e aínda se mante- ñen) case inalterables desde principios do século XVI. A unión dinásti- ca amosara varios riscos específicos. Incluirá reinos ben definidos, dotados de lexislacións e institucións autónomas diferentes, que mesmo conservaron fronteiras aduaneiras entre eles, nunha sorte de confedera- ción moi diferente do que hoxe consideraríamos unha nación-Estado. Sen embargo, asemade os subditos desa monarquía compartían a mesma relixión, víanse asediados por inimigos comúns eos que estaban continuamente en guerra e non escaseaban os escritos de intelectuais que evocaban unha identidade colectiva española1, identidade que al- gúns autores cualifican de pre- ou proto-nacional,- pero que eu prefiro chamar etno-patriótica2. Estes termos corresponden a un fenómeno elitista, de relevancia moi limitada pola súa pequeña difusión no conxunto da poboación. O

* Este artigo publicouse por primeira vez en inglés en Clare Mar-Molinero e Ángel Smith, eds., Nationalism and the Nation in the Iberian Península. Competing and Conflic- ting Identitites, Berg, Oxford, 1996. Traducción ó galego de Xusto G. Beramendi. 1. Mariana, Juan de. Historia de rebus Hispaniae. 30 vols 1592-1605. Versión castelá publicada en Toledo en 1601. 2. Pois natío, verba usada na Idade Media para referirse ás persoas do mesmo lugar de nacemento e da mesma lingua, non desenvolve o seu moderno significado político ata a aparición da teoría da soberanía do pobo; en cambio, patria, tamén de orixe latina, re- lacionábase máis coa comunidade á que pertencía o individuo, e amorpatriae era usado desde os tempos de Roma para indicar unha virtude cívica. 262 José Álvarez Junco carácter rudimentario das comunicacións e a ausencia dun mercado cultural extenso suxire que a maioría da poboación se sentía moito máis vencellada ás súas comunidades locáis que a calquera "comunidade imaxinaria" que abranguese un territorio alen das áreas próximas. E o control da Igrexa sobre as institucións educativas e os medios de co- municación accesibles ó pobo analfabeto (nomeadamente o sermón se- manal) suxire tamén que a identidade relixiosa tina máis peso social que a identidade etnopatriótica. Con todo, relixión e patriotismo estaban intimamente entrelazados, como demostraría a reacción anti-napo- leónica. Podemos caracterizar esa identidade etnopatriótica española, legado do Antigo Réxime ó período da invasión napoleónica, coas catro características seguintes. A primeira era a fusión das identidades política e relixiosa. Os subditos do rei de España eran católicos por definición, e isto era algo aceptado tanto polos propios subditos como polos observadores estranxeiros. Todo o discurso lexitimador do Antigo Réxime e mais o olio sempre vixiante de institucións como a Inquisición deixaran un legado católico aparentemente indeleble. E en ningures aparece esa pegada máis rotundamente expresa que na Constitución de Cádiz, que procla- maba en 1812: "a relixión Católica, Apostólica e Romana, a única verdadeira, é e será eternamente a relixión de todos os españois". A segunda característica era unha xenofobia moi arraigada, e principalmente anti-inglesa e anti-francesa. España estivera illada do mundo europeo, e nomeadamente do mundo protestante, desde os tempos de Felipe II; continuas confrontacións relixiosas e bélicas contribuirán a fomentar unha actitude de xenreira contra todo o foráneo. Loxicamente, o obxectivo maior desta antipatía era Inglaterra (Ja pérfida Albiórí), ad- versaria en case todas as guerras dos séculos precedentes e principal competidora nos mercados americanos. Pero, curiosamente, esta xenofobia se dirixía tamén, e case con máis intensidade, contra os franceses, malia a maior proximidade e seren aliados dos españois durante o últi- mo século por mor dos vínculos familiares entre os monarcas reinantes. O feito de que o país vecino fomecera o modelo cultural e político-administrativo que esteaba as élites españolas desde a chegada dos Bor- bóns alimentaba esa francofobia. Non importaba que este modelo fose adoptado por motivos "patrióticos", isto é, como medio de reforzar o Estado español e de superar os problemas asociados coa decadencia do século XVII; a súa adopción implicara erradicar ou revisar moitas tradicións herdadas (tradicións "nacionais" serían chamadas despois) como a influencia clerical, o menosprezo polo traballo manual ou a diversidade institucional dos antigos reinos. De aquí ese resentimento tan espalládo que todo o considerado "francés" inspiraba nos círculos conservadores e na poboación en xeral. O proceso de construcción nacional na España do século XIX 263

O eurocentrismo era o terceiro aspecto desta identidad etnopatrióti- ca. Tan intenso que prácticamente todos os observadores fixaban o comezo da decadencia española a mediados do século XVII (pola fin da hexemonía dos Habsburgo en Europa), sen decatárense de que a Corte de Madrid continuara outro século e medio mandando sobre uns domi- nios americanos que constituían o imperio máis extenso do planeta. No que atinxe ó monopolio comercial, o control da métropole resultaba máis nominal que real, pero a influencia cultural e política de Castela sobre a maior parte do Novo Mundo era enorme. Porén, na retórica et- nopatriótica española da Idade Moderna, o imperio americano valorá- base como un componente menor. A última característica deste etnopatriotismo español anterior á "Era do Nacionalismo" era o seu ton defensivo, victimista e autocompasivo. Desde principios do século XVII, nun momento no que os seus exérci- tos eran freados en numerosas frontes europeas, España era presentada por Francisco de Quevedo {España defendida, 1609) como unha persoa humilde e sacrificada que padecía os ataques de inimigos insolen- tes e arrogantes. E sobre todo despois do reinado de Felipe IV rara vez se representaba a nai España en termos triunfantes comparables ós da opulenta e serenísima Venecia, a orgullosa Britannia ou a pura, audaz e desafiante Marianne. No canto destas imaxes, aparecía como a Mater dolorosa da iconografía católica.

O NACIONALISMO ESPAÑOL NO INICIO DA ERA DO NACIONALISMO: A "GUERRA DA INDEPENDENCIA"

Os tempos modernos, as revolucións liberáis e a "Era dos Naciona- lismos" entraron en España co exército de Napoleón. Esta invasión ía causar moi graves problemas ó país, pero certamente non parece que ameazase a existencia do Estado nin da identidade colectiva española. Polo contrario, pode afirmarse que foi un excelente principio desde o punto de vista do proceso de nation-building, pois a Idade Contempo- ránea se inauguraba cun conflicto que se denominou nada menos que "guerra da independencia nacional", da que a significación foi magnifi- cada polo feito de que o inimigo era non só unha potencia europea, senón xustamente aquela que servirá de modelo ás élites reformistas de España e que tan grande animosidade acordara entre ampios sectores da poboación española. A interpretación nacionalista desta guerra era unha gran simplifica- ción, por non dicir unha terxiversación total. A intención de Napoleón non era converter a monarquía española nun territorio dependente do imperio francés, senón cambiar a dinastía reinante. Esta estrataxema nin 264 José Álvarez Junco era allea á tradición española nin carecía de precedente, dado que o mesmo acontecerá cen anos antes, e con resultados positivos segundo opinión maioritaria, e non por iso acabou nunha situación de dependencia formal respecto de Francia. Tanto os tratados asinados polos ministros de Carlos IV e Napoleón como o decreto posterior polo que o seu irmán Xosé accedía ó trono español estipulaban que os territorios da Coroa española (incluidos os americanos) permanecerían unidos, coas mesmas fronteiras que antes, e sen vínculos con ningunha outra monarquía estranxeira. Xa que logo, a guerra que comezou en maio de 1808 non implicaba a liberación dun país asoballado por unha potencia imperial e, polo tanto, non foi unha "guerra da independencia". En realidade, o conflicto iniciado en 1808 foi un fenómeno moi complexo, que só pode entenderse se distinguimos nel varios subcon- flictos de diferente nivel que se potencian mutuamente. En primeiro lugar, a guerra de 1808-1814 foi sen dúbida unha guerra internacional entre as dúas grandes potencias da época: Francia e Gran Bretaña. Todas as grandes batallas da guerra, agás Bailen, foron choques entre un exército case exclusivamente francés e outro principalmente inglés e mandado por un xeneral inglés. En segundo lugar, o conflicto ten moitos elementos propios dunha guerra civil. As lealdades das élites espa- ñolas, e nomeadamente as dos intelectuais que sostiveran as reformas ilustradas das últimas décadas (como o conde de Cabarrús, Gaspar de Jovellanos, Juan Meléndez Valdés ou Manuel Quintana) estaban fonda- mente divididas, case partidas en dous, entre ambos bandos. Unha axeitada comprensión do conflicto esixe tamén considerarmos os seus elementos xenófobos, anti-franceses. Como xa dixen, no decurso de toda a centuria precedente, estes escuros sentimentos foron esti- mulados pola influencia gala sobre a Corte española, e neste sentido o alzamento de maio de 1808 non foi senón a culminación dun século de odio. Outro dos intensos sentimentos que movían a moitos comba- tentes era unha visión maniquea e personalizada dos problemas políti- cos do momento. Nesa visión culpábase ó primeiro ministro Manuel Godoy, encarnación do Mal, de todas as doenzas que aflixían á patria, mentres que o herdeiro da coroa, Fernando VII, o Bo Príncipe, personi- ficaba todas as esperanzas de rectificación e redención. Se ben era cer- to que o gobernó de Godoy amoreara moitos desastres nos últimos anos (guerras, andacios, fames, a perda da flota en Trafalgar), a verdade era que a súa impopularidade nacía de xuízos máis moráis ca políti- cos. Pensábase que Godoy era o amante da raíña e víase en Fernando ó filio doente, maltratado por un pai feble e unha nai denigrante3. Por

3. Herr, Richard. "Good, Evil and the Spain's Rising against Napoleón", en Herr, R. e Parker, H. T. eds. Ideas in History. Durham, 1965, pp. 157-81. O proceso de construcción nacional na España do século XIX 265

último, a guerra anti-napoleónica contiña tamén unha protesta anti-revolucionaria de inspiración político-relixiosa. Este aspecto vén sendo moi debatido durante os case dous sáculos transcorridos e en xeral é rexeitado polos historiadores liberáis que desde o principio asociaron o erguemento patriótico contra os franceses coa arela de reformar as ins- titucións do país, isto é, cunha protesta anti-absolutista. Pero é difícil negarmos a importancia das chamadas a defender a relixión herdada contra os invasores ateos, tan afervoadamente practicadas sobre todo polo clero rural. Malia toda esta complexidade, a nova retórica nacionalista difundía- se por Europa, e os partidarios de Fernando de Borbón en Cádiz usáro- na moi hábilmente para borrar todos os matices da opinión e presentar a loita como unha rebelión nacional do pobo español contra o intento francés de domínalo. Uns vinte anos despois, na década de 1830, logo das guerras de independencia das colonias españolas en América, os historiadores descubriron un nome moito máis acaído para esta visión nacionalista, e bautizaron a de 1808-1814 como "Guerra da Indepen- dencia"4, etiqueta que aínda non foi revisada. Desde entón a "Guerra da Independencia" sería un esteo do esforzó máis ambicioso do século por construir unha mitoloxía nacionalista es- pañola. Eis os monumentos erixidos ós "mártires" do conflicto e a con- versión do 2 de maio (pero non do 12 de outubro, a vinculación ameri- cana abáixase outravolta perante o eurocentrismo) en festa nacionalista. En xeral foron os liberáis os que máis se esforzaron neste labor de fa- bricación de mitos. Dous exemplos: o propagandista republicano Fer- nando Garrido afirmaba que a insurrección antifrancesa fora "o aconte- cemento político máis importante da historia da nosa patria"^; e o maior novelista do século, Benito Pérez Galdós, adicou a esta guerra toda a primeira serie dos seus Episodios nacionales. O carácter populista desta elaboración mitolóxica nacionalista (foi o "Pobo" quen salvou á patria cando as élites a abandonaron) daba especial lexitimidade ó evento no abrente do Romanticismo e a difusión do Volks-- geist. Tamén era importante o protagonismo de cataláns e aragoneses (asedios de Girona e Zaragoza) ñas heroicas proezas da nación española. Por outra parte, a loita demostraba a permanente existencia dunha identidade española: a rexa resistencia da maioría da poboación española fronte ás tropas francesas interpretábase como a reactualización do espirito heroico de Numancia e Sagunto. Este comportamento, repetido logo de dous mil anos, era unha proba dése amor sen parangón dos españois pola súa independencia, elemento do seu carácter que os capacitara

4. Álvarez Junco, José. "La invención de la Guerra de la Independencia", en Studia Histórica 12, 1994, pp. 75-99. 5. Garrido, Fernando. La España contemporánea. Madrid, 1865. 266 , José Álvarez Junco sempre para derrotar ós mellores exércitos do mundo {que no puede ser esclavo/pueblo que sabe morir, como rezaban os famosos versos patrióti- cos de Bernardo López García, escritos medio século antes).

UN CAMBIO NA IMAXE INTERNACIONAL: A EMERXENCIA DA ESPAÑA ROMÁNTICA

Vista desde fóra, España experimentou tamén unha re-evaluación, en parte por mor da guerra anti-napoleónica. A idealización de España que fixo Lord Byron en 1809 (similar á das Orientales de Victor Hugo uns vinte anos despois), e os centos de memorias escritas por veteráns ingleses e franceses da Guerra Peninsular (nome da "Guerra da Inde- pendencia" en Francia e Gran Bretaña), xunto coa chegada a París e Londres de pinturas de Velázquez ou Murillo, unhas como resultado do saqueo das igrexas españolas polas tropas de Napoleón, outras como agasallos a lord Wellington, todo contribuíu a que se descubrise de sú- peto o Século de Ouro español. Autores románticos, empezando por Washington Irving e Théophile Gautier, e voluntarios realistas que se desprazaron a España desde toda Europa durante as guerras carlistas, completarían o cadro a mediados do século XIX. Como resultado de todo isto a imaxe de España cambiou. Non morreu a vella Lenda Negra, pero si foi re-avaliada por unhas sensibilidades europeas diferentes. Para Montesquieu, España fora exclusivamente o país da nobreza ociosa, da ignorancia, da crueldade, da arrogancia, do fanatismo e, en consecuencia, da decadencia. Para os escritores ro- mánticos, influidos ante todo pola actitude española contra os exércitos napoleónicos, España era un país de fortes paixóns, xente valente, ban- didismo, sangue e sol. Case todos os personaxes eran iguais (o con- quistador, o inquisidor, o aristócrata ocioso —agora convertidos en guerrilleiros, bandidos, frades carlistas, mendigos orgullosos, toureiros), pero agora representaban cousas diferentes: bravura, orgullo, dignidade, intensos sentimentos relixiosos, desprezo á morte. O epítome de todo isto é a Carmen de Merimée, coa que Bizet componerla logo unha das óperas de maior éxito. Xa que logo, este cambio tina pouco que ver con España. De feito debíase ós novos valores moráis e ás novas demandas da sociedade europea. España empezaba a ser avahada positivamente porque ofrecía, por un lado, un exotismo que satisfacía a curiosidade e a necesidade das novas clases medias de consumir requintados productos culturáis, unhas clases que estaban a conseguir un considerable grao de benestar. Por outro lado, España era vista como unha sociedade premoderna, e aquí radicaba a segunda fonte do seu atractivo. As élites intelectuais da O proceso de construcción nacional na España do século XIX 267

Francia posrevolucionaria ou da Inglaterra industrializada non estaban tan seguras dos efectos totalmente positivos do "progreso" como o esti- veran os pensadores ilustrados do século precedente. O terror revolucionario, a inestabilidade política, o imperio dos valores mercantís, todo producía unha reacción crítica. Nos círculos de artistas e intelectuais estaba de moda distanciarse do cinismo moral e da mediocridade estética do "burgués filisteo"; a sociedade moderna aburríase; moitos padecían o spleen, le mal du siécle. España, convenientemente idealizada como paraíso aínda non contaminado pola industrialización, o crecemento urbano e o capitalismo, fornecía a imaxe dun país "leal á súa identidade": algo moi atractivo para os lexitimistas que vían nela un exemplo de fidelidade ó rei e á relixión, así como para os que tiñan saudade dunha sociedade menos politizada, baseada máis nos compromisos e ñas rela- cións persoais que no vínculo cun Estado anónimo e burocrático; ou para os que temían un estoupido social provocado pola creba das tradicionais xerarquías sociais que seguiu á revolución industrial e ollaban con aprobación a "dignidade" e o desdén polos valores materiais das clases inferiores de España; ou finalmente para os que lamentaban a repre- sión, os convencionalismos, o anonimato característicos das sociedades urbanas masificadas e crían atopar en España espontaneidade, ledicia de vivir, sentido estético6. Ningún destes viaxeiros ou observadores estaba realmente interesado en comprender a España. Guiábanos os prexuízos e preocupacións que traían dos seus países. A España que buscaban —e que naturalmente atopaban— non era máis que unha idealización, a contra-imaxe do que rexeitaban e deixaran atrás. Había unha ambivalencia verbo da modernidade, como o proba o feito de que ningún destes escritores adoptou a España en serio como modelo a imitar. Para eles era só un obxecto a aca- riciar. De aquí o malestar, mesmo a irritación, que sentían as élites locáis comprometidas coa modernización do país cando escoitaban este tipo de gabanzas por parte duns visitantes que gozaban de seguridade e nivel de vida maiores nos seus países. Por iso a imaxe supostamente positiva da España romántica sempre alporizou, ou alómenos provocu escepticismo, nos españois cultos, igual que antes a Lenda Negra. Pero había algo no que concordaban españois e non españois a mediados do século XIX: existía unha identidade española, un carácter espa- ñol, un "alma" ou "esencia" española, de riscos moi ben definidos; o modo de ser español era, de feito, un dos estereotipos máis aceptados entre as identidades colectivas da Europa do momento. Este recoñecemento internacional coincidía cunha aceptación interna similar. Durante todo o século XIX ninguén contestou seriamente a existencia dunha nación espa-

6. Álvarez Junco, José. "España: el peso del estereotipo", en Claves de razón práctica 48, 1994, pp. 2-10. 268 José Álvarez Junco

ñola, como ninguén discutía a unidade do Estado español, nin sequera os carlistas nos anos 1830 ou os federalistas e cantonalistas de 1873.

A VERSIÓN LIBERAL DO NACIONALISMO ESPAÑOL

Da mesma maneira que noutros países europeos, as élites intelectuais, que procedían tanto das clases medias como das dirixentes, intentaron vincular os seus esfuerzos de modernización do país cun revivalism nacionalista. Despois da súa colaboración na resistencia antinapoleónica de 1808-1814, os liberáis españois víronse obrigados a dous exilios sucesivos (1814-20 e 1823-34), nos que o seu nacionalismo inicial se reforzou eos novos modos románticos de entender as realidades sociais. Un dos indicadores desta evolución é a súa preocupación pola historia nacional, moi estimulada ademáis pola publicación de historias de España escritas por autores franceses e ingleses7. Como vemos, os esforzos das élites es- pañolas a prol da construcción nacional foron serodios en comparación eos doutros países. Con todo, a mediados do século XIX os intelectuais españois procuraban por todos os medios ganar o tempo perdido neste eido. A partir da obra de Modesto Lafuente en trinta volumes (1850-66), unha ducia máis de historias xerais de España apareceron antes de rematar o século. O contraste entre a demora da vaga de interese pola historia nacional no século XIX e a precocidade do etno-patriotismo español da Idade Moderna (median dous séculos e medio entre a Historia de Es- paña de Mariana e a de Lafuente, sen que nese tempo se publicase ningunha outra equiparable) é moi revelador da peculiar traxectoria do proceso de nation-building en España. A mediados do século XIX, este interese na construcción do pasado nacional non se manifestaba só nos libros de historia. O gusto pola pintura romántica creaba tamén as imaxes dos grandes fitos do pasado. E serían estas imaxes as que pasarían ó século XX. Aínda hoxe, todas as ilustracións dos manuais escolares de historia proceden do período 1850-1900. E no plano literario, Benito Pérez Galdós empeza a publicar en 1882, e con grande éxito, a súa serie de novela histórica, Episodios nacionales, na que repasa as conmocións políticas do século XIX a partir da "Guerra da Independencia". O seu protagonista é sempre o pueblo español, víctima inocente dos malos gobernantes e única esperanza para a redención do país. A premisa básica destes historiadores liberáis era que España encar- naba un substantivo carácter nacional que sobrevivirá a todas as vagas

7. Durham, Samuel Ashley. History of Spain and Portugal. 3 vols., Londres, 1832- 1833. Romey Charles. Histoire d'Espaghe depuis les premien jours jusqu'á nosjours. París, 1838-1851. O.proceso de construcción nacional na España do século XIX 269 de invasores desde tempos inmemoriais. Esta nación idealizada acadara o seu cénit na Idade Media, cando os "españois", porfiando nunha batalla máis por preservaren a súa identidade fronte a unha invasión estranxeira, instituirán unha sociedade caracterizada pola participación popular, a tolerancia, a diversidade rexional e local e as limitacións ó poder rexio expresadas nos fueros. Estes autores adoitaban presentar á Coroa en termos favorables, na medida na que unificara a nación futura e se opuxera ó poder fáctico e arbitrario da nobreza, se ben os Reis Ca- tólicos, arquitectos fináis da "unión nacional", non escapaban totalmente ás críticas dos liberáis máis radicáis debido á creación da Inquisición e á expulsión dos xudeus. Esas críticas subían de ton á hora de xulga- ren os dous sáculos de gobernó da dinastía "estranxeira" dos Habsbur- go. Carlos V abolirá as liberdades castelás esmagando a revolta das Co- munidades en 1521 e embarcara a España en guerras dinásticas que levaron o país á bancarrota. Os historiadores liberáis ennegrecían a figura de Felipe II eos mesmos trazos que os protestantes, os seus inimigos xurados; incluso os autores máis moderados subliñaban a súa seve- ridade, a súa intolerancia relixiosa, o seu desprezo polos fueros de Aragón e os graves danos comerciáis e intelectuais que deparou á na- ción a súa vontade de illala do resto de Europa para evitar o contaxio protestante. Culpábase a Felipe III dos negativos efectos económicos da expulsión dos mouriscos. Seu filio, Felipe IV, entregárase cegamente á ambición despótica do seu favorito, o conde-duque de Olivares, e ade- máis atacara as liberdades cátalas. O incapaz Carlos II simplemente re- colleu a triste colleita das políticas dos seus8. A finalidade principal desta producción historiográfica era sentar as bases do Estado liberal, que emprendía un programa de modernización social e política do país. A idea básica era que a historia permitía representar a nación emerxendo lentamente e afirmándose no territorio dun Estado soberano. Mediante a historia era posible tamén captar a "esencia" da nación, o "espirito nacional", a súa civilización distintiva, resultado dunha historia, unha cultura e un perfil xeográfico únicos, e da que derivaba un corpus de normas moráis para a vida individual e colectiva. Esta lección estaba destinada a ser ensinada ñas escolas, de modo que os españois se sentisen orgullosos e partícipes de todas as glorias da contribución do seu país á humanidade. Este proceso de so- cialización nacional tina ademáis propósitos máis prácticos: o primeiro, lexitimar a construcción dunha nación-Estado, pretendidamente fundada por vez primeira polos visigodos e restaurada despois polos Reis

8. Tapia, E. de. Historia de la civilización española. 4 vols., Madrid, 1840. Cortada, Juan. Historia'de España, dedicada a la juventud. Barcelona, 1845. Terradillos, Ángel Ma- ría. Prontuario de Historia de España. Madrid, 1848. Castro, Fernando de. Resumen de historia general y de España. Madrid, 1850-1863 (1852). 270 José ÁlvarezJunco

Católicos, pero que en realidade se estaba construíndo daquela, no sé- culo XIX, xusto mentres se fabricaban estes productos intelectuais; o segundo, a difusión e ampia aceptación dos novos valores sociais coin- cidentes co programa liberal.

ATRANCOS Á NACIONALIZACIÓN DO PAÍS

Varios son os factores que bloquearon o éxito do proceso de naciona- lización emprendido polas élites liberáis. O principal foi a aguda crise política que sufriu o Estado español durante a maior parte do século XIX. A súa lexitimidade foi continuamente cuestionada alómenos entre 1808 e 1875, con alternancias entre revolución liberal e autocracia, entre unha di- nastía e outra, entre monarquía e república. No plano internacional, España pasou a ser unha potencia de terceira fila logo da destrucción da súa armada en Trafalgar e a perda ulterior de case todo o imperio americano. Aínda que a idea da "decadencia" española cobrou vixencia xa a mediados do século XVII, o país conti- nou século e medio sendo unha primeira potencia que participou en todas as guerras importantes de Europa. Foi a perda do imperio no primeiro cuarto do século XIX o que marcou a saída de España do escenario europeo. Desde 1814 ata hoxe, España non participou en ningún gran conflicto europeo. O país non tivo que facer fronte a ningunha ameaza externa, non tivo inimigos internacionais e só librou unhas poucas e breves guerras coloniais que, por certo, moi poucas veces foron motivo dé orgullo. En consecuencia, España non experimentou nada semellante á guerra franco-prusiana ou ás dúas Guerras Mundiais do século XX. Non houbo masas chamadas ás armas e ñas que se in- culcase fervor patriótico; non se ofreceu a grandes sectores sociales unha ampliación dos seus dereitos electorais e benestar social a cambio do apoio ás súas respectivas patrias. Ningún destes procesos de "na- cionalización de masas" 9 tivo lugar en España, sinxelamente porque as décadas anteriores e posteriores a 1900, cando outras potencias europeas estaban no apoxeo do seu poder, se expandían e conquistaban o mundo, coincidiron coa impotencia e a crise política permanente de Es- paña. Claro que esa mesma neutralidade, que aquí consideramos unha "oportunidade" perdida para o nation-building, probablemente foi a que permitiu a sobrevivencia como Estado desa monarquía española tan débilmente integrada. Por outra parte, o Estado español padecía unha débeda crónica, que empezara a acumularse no século XVIII por mor das onerosas guerras

9. Mosse, George. The Nationalization of the Masses. Political Symbolism and Mass Movements in Germany from the Napoleonic Wars to the Third Reich. Nova York, 1975. O proceso de construcción nacional na España do sáculo XIX 271 de Carlos III e Carlos IV contra Gran Bretaña. A situación agravouse eos devastadores efectos da guerra napoleónica, a destrucción da Ar- mada en Trafalgar e a perda ulterior do Imperio americano. Os anos 1830 trouxeron a peaxe da catastrófica Primeira Guerra Carlista, parcialmente financiada co recurso, un tanto á desesperada, da desamortiza- ción eclesiástica. Contra 1840, un tercio do presuposto destinábase a pagar os intereses da débeda pública e o Estado foi incapaz de liberar- se desta carga durante o resto do século. Como consecuencia disto os gobernos víronse impotentes para influir na economía ou levar a cabo verdadeiras políticas económicas. Os recursos só chegaban para pagar a nómina do exército e duns poucos funcionarios civís e os gastos da Casa Real. Neste sentido, o Estado non podía escapar ó ciclo "extrac- ción-coerción", típico da Idade Moderna europea. Non sorprende que non inspirase sentimentos de identificación nin que España se conver- tese no país do anarquismo. Á parte dos magros recursos que o Estado podía reunir para o proceso de nacionalización, un segundo atranco crucial era o tépedo interese dos gobernantes por este labor. Ó contrario que outros Estados europeos de similar antigüidade —nomeadamente Francia durante a III República— as autoridades españolas amosábanse moi apáticas perante os esforzos das élites intelectuais por crearen unha identidade nacional. O patriotismo saíra a escena a principios de século vinculado á revolu- ción liberal, e durante décadas a idea de patria parecía en conflicto aberto coa de monarquía. A mediados de século os gobernantes se- guían ignorándoa ou como moito usábana coa boca pequeña. Agás moi breves períodos, os gobernos representaban a coalición oligárquica da nobreza terratenente cunha burguesía recen enriquecida, e ollaban con temor calquera nacionalismo que implicase unha mobilización e partici- pación masivas e unha nova educación cívica que puidese afastar os individuos da tradición, a familia, a provincia e a relixión. Por iso, no canto de abriren a caixa de Pandora do nacionalismo, os dirixentes es- pañois preferiron seguir confiando nunha lexitimación do poder de ín- dole tradicional, relixioso-dinástica. De aquí a pouquedade dos esforzos por penetrar na sociedade e no territorio mediante as institucións do Estado, por construir unha identidade nacional e actualizar a monarquía preexistente para facela repre- sentativa desa identidade10. As declaracións chauvinistas e as eclosións patrióticas esporádicas non podían acochar o feito da escasa asunción social do nacionalismo. O recrutamento obrigatorio para servir á patria topou cunha evasión ou deserción moi ampias ñas clases inferiores e

10. Núñez Seixas, Xosé M. "Questione nazionale e crisi statale: Spagna, 1898-1936", en Richerche Storiche. Vol. 24, n° 1, 1994, pp. 87-117. Riquer, Borja de. "La débil naciona- lización española del siglo XIX", en Historia social 20, 1994, pp. 97-114. 272 , José Álvarez Junco con exencións de privilexio ñas superiores. Estas últimas, promotoras iniciáis da retórica nacionalista, non acudían á chamada do seu país e preferían manter en casa os seus fulos e os seus caitos. Agás nos sectores directamente vinculados ás burocracias central e militar, o servicio ó Estado non ocupaba un lugar importante na escala de valores das familias españolas de clase alta ou medio-alta, a diferencia da forte tradición militar de Alemana ou do ideal do funcionariado civil en Francia. En España, o Estado era visto como patrimonio dos chamados a servilo. Os propios gobernantes, co seu sistema de recrutamento inzado de exencións, enviaban a nidia mensaxe de que o "servicio á patria" non era unha honra, senón unha carga que debían soportar as clases inferiores. E estas, naturalmente, non amosaban o menor entusiasmo por tan patriótica encomenda11. Ademáis da carencia dun servicio militar auténticamente universal, os gobernos españois ata a segunda metade do século non foron capaces de crear un sistema educativo estatal, por outra parte sempre ineficaz e moi mal financiado. Nin sequera as diferentes forzas políticas chegaron a un acordó verbo dos símbolos nacionais. España non tivo bandeira ata 1843, e carlistas e republicanos opuxeron a esta bandeira nacional outras ñas guerras civís posteriores ata 1939- O gobernó ergueu moi poucos monumentos patrióticos e as glorias nacionais a penas foron ensalzadas con nomes de rúas ou con placas conmemorativas. Ata a guerra hispano- -norteamericana de 1898 non houbo himno nacional, e daquela foi necesario improvisar a Marcha de Cádiz, un pasodobre badoco, como himno de batalla para o conflicto. O himno actual, a Marcha Real, foi adoptado xa no século XX e de modo informal. Derogado logo pola República, restableceuno Franco, se ben modificándoo para introducir notas do carlista Oriamendi e do falanxista Cara al sol.

A DERIVA DO NACIONALISMO ESPAÑOL CARA Ó CONSERVADURISMO

Durante a segunda metade do século XIX, os pensadores católico- -tradicionalistas percibiron a importancia da nova retórica nacionalista e empezaron a elaborar un canon patriótico oposto á versión liberal. No eido da historia, este labor adoitou ser obra de clérigos, polo que her- dou moitos riscos das vellas historias da Igrexa, agora mesturados con elementos nacionalistas. Os seus inicios poden datarse nos anos 1860, cando Víctor Gebhardt publicou a súa Historia general de España12, se-

11. Sales, Nuria. Sobre esclavos, reclutas y mercaderes de quintos. Barcelona, 1974. Se- rrano, Carlos. Le tour dupeuple. Madrid, 1987. 12. Gebhardt, .Víctor. Historia general de España y de sus Indias desde los tiempos más remotos hasta nuestros días. 7 vols. La Habana e Madrid, 1861-1864. O proceso de construcción nacional na España do século XIX 273 guida doutras de autores menos prominentes13, serie que culmina co famoso compendium de Marcelino Menéndez y Pelayo en 1882. O denominador común destas historias era o catolicismo —ou, para sermos máis exactos, a "unidade católica"— entendido como "fundamento" da nacionalidade española e da lexitimación da institución polí- tica nacional por excelencia: a monarquía. Como dicía un destes autores, se "a monarquía e o clero [son] as dúas luminarias postas polo Altísimo no firmamento", de ter que elixir entre eses dous corpos celes- tes, non había dúbida cal tina prioridade. Nada máis alporizante para estes autores que a intromisión das autoridades civís no mundo ecle- siástico. A invasión musulmana de España, por exemplo, era vista como un "castigo divino" polos pecados dos derradeiros reis visigodos nos seus odiosos intentos de mandar sobre os poderosos bispos: "e así desapareceu a nación española no momento no que foi atacada a divina liberdade da Igrexa" l4. Afirmábase que o cénit désta unión do Altar e o Trono producírase nos reinados de Recaredo (pola súa conversión ó catolicismo, abxurando da herexía arriana), de Fernando III (conquis- tador de Córdoba e Sevilla, e de ai que fose San Fernando), dos Reis Católicos, e sobre todo dos monarcas Habsburgo, "reis nos que cada acto estaba subordinado á relixión, á que sometían a vida social e á que defendían perante o mundo como xenuínos porta-estandartes do Catolicismo". Gracias a estes reis, España acadou o seu apoxeo político, "favorecida por invisibles gardiáns". En cambio, "a raza Borbón", como dicían dous autores en clara ofensa á dinastía reinante, puxo fin ás "po- líticas españolas xenuinamente cristiás, [porque] baséabanse na distin- ción sofista entre política e relixión [e] só procuraban intereses munda- nos". Por iso dicían de Carlos III, o rei regalista e ilustrado, que "abriu temerariamente as portas do reino á revolución15. Esta xenreira conservadora contra os Borbóns era simétrica á antipatía dos liberáis contra os Habsburgo. Eis sen dúbida unha das divisorias maiores entre a historio- grafía liberal e a católico-conservadora. Menéndez y Pelayo, nos seus coñecidos comentarios, expresou o mellor resumo da posición nacional-católica: "Probablemente non estamos destinados a formar unha Gran Nación pola térra na que vivimos, nin pola nosa raza, nin polo noso carácter [...]. Só a relixión común pode fornecer a un pobo a súa vida propia, a conciencia dunha forte

13. Belmar, Francisco Saturnino. Reflexiones sobre la España, desde la fundación de la monarquía hasta el fin del reinado de San Fernando. Madrid, 1861. Sánchez Casado, Fé- lix. Prontuario de historia de España y de la civilización Española. Madrid, 1867. Merry y Colón, Manuel. Elementos de historia crítica de España. Sevilla, 1873. Merry y Colón, Ma- nuel e Merry y Villalba, A. Compendio de historia de España. Sevilla, 1889- 14. Belmar, Francisco. Op. cit., pp. 22-31. 15. Merry y Colón, M. e Merry y Villalba, A. Op. cit., pp. 146, 181, 190. 274 José Álvarez Junco unanimidade; só a relixión pode lexitimar e fundamentar as leis [...]. Sen un Deus común, un altar común, sacrificios comúns, sen rezar ó mesmo Pai e sen renacer nun sacramento común, ¿como pode un Pobo ser grande e forte? [...]. A Cristiandade deu a España a súa unidade [...]. Gracias a ela, fomos unha Nación, mesmo unha gran nación, e non unha multitude de individuos"16. Na seguinte táboa resumo as diferencias entre as versións míticas de conservadores e liberal-progresistas sobre o pasado nacional:

HISTORIAS NACIONAIS APOXEO DECADENCIA IDEAL REDENTOR DE ESPAÑA

Liberal- Idade Media: Habsburgo: Liberdade, progresista Cortes, fueros, absolutismo democracia concellos estranxeiro (federalismo urbanos Represión das nalgunhas democráticos Comunidades de versións) Tolerancia Castela relixiosa Supresión de fueros locáis

Nacional-católica Recaredo Século XVII: Unidade "en Fernando III "febleza" dos todas as frontes" derradeiros (política, Reis Católicos Habsburgo relixiosa, Felipe II Século XVIII: lingüística, racial) Contrarreforma reformismo Concilio de borbónico Monarquía forte Trento "antiespañol" (sen intromisións Teatro místico e Século XIX: en asuntos teolóxico do revolucións, relixiosos) Século de Ouro deriva a-relixiosa Guerras anti- islámicas Hexemonía europea dos Habsburgo

16. Menéndez y Pelayo, Marcelino. Historia de los heterodoxos españoles. 2 vols., Ma- drid, 1967 [1882]. O proceso de construcción nacional na España do sáculo XIX 275

Estas visións encontradas da identidade nacional produciron ó cabo unha sorte de versión sincrética, dominante a fináis do século nos libros de texto sobre historia. Estes empezaban normalmente cunha au- tocompracida Laudes Hispaniae, segundo a cal a Península Ibérica era unha farturenta expresión da divina preferencia polos seus habitantes: clima temperado, campos fértiles, ríos caudalosos, grans de toda caste, froitos suculentos, vinos exquisitos. Este paraíso era fogar dunhas xentes que tanto os liberáis como os conservadores retrataban leáis á súa identidade tradicional e celosas defensoras da súa independencia fronte a calquera contaminación foránea. Os numantinos —ou mellor, os "españois en Numancia"— demostraron o heroísmo da raza. Séneca certificaba o estoicismo inherente ó carácter nacional. A loita de oito sáculos contra os musulmáns era a reacción natural dun pobo orgulloso e independente contra as invasións estranxeiras; co significado engadido de ser ademáis, como outras guerras contra turcos e protestantes, proba da lealdade intrínsecamente española á súa relixión. Esta afer- voada adhesión á súa auténtica personalidade fora confirmada recentemente, en Zaragoza e Girona, cando Napoleón ousara despertar o "fero león ibérico". Estes retratos da identidade nacional podían abondar para encher os manuais escolares e os editoriais do 2 de Maio, pero ó cabo conducían a unha axenda política conformista. Pois, logo de garantida a independencia, ¿que outras grandes metas ficaban? Esta teimosa glorificación dunha independencia xa conseguida e non ameazada revelaba a carencia dun programa nacional dinámico. No eido internacional, non era unha ideoloxía mobilizadora porque só se identificaba con proxectos moi limitados (como a guerra de Tetuán de 1859-60) que, ademáis, os gobernos a penas procuraban popularizar. Tampouco non había sentimentos nacionalistas asociados con disputas de fronteiras ou coa cons- trucción dun Estado ibérico unitario. No interior, o vencello entre nacionalismo e revolución liberal tendía a esvaerse a mediados de século, despois da derrota do carlismo e do compromiso acadado coa Igrexa e coa oligarquía (se ben reaparecería un novo vínculo entre nacionalismo e reforma interior nos movementos rexeneracionistas posteriores a 1898). A fináis do século XIX, o papel máis significativo que lie quedaba ó nacionalismo español era o puramente reaccionario de servir de ideoloxía unficadora de todos os adversarios da revolución (liberal ou social) e, no século XX, das autonomías catalana e vasca. 276 José Álvarez Junco

O REFUXIO DAS FRUSTRADAS ÉLITES MODERNIZADORAS NUN MITO POPULISTA, ANTICLERICAL E ESCATOLÓXICO

Fracasados os seus esforzos de "nacionalizar as masas" e de modernizar o país, as élites intelectuais españolas centráronse na batalla cultural, libra- da básicamente contra a Igrexa, á que presentan como enimiga por defini- ción dun pobo español idealizado. Seguindo os mitos creados durante a guerra napoleónica, e rompendo coa tradición elitista do século XVIII, o pobo vén representar agora a verdadeira forza moral e física da nación, o factor que determina o seu carácter e os seus costumes, moi en sintonía coas novas ideas románticas do Volk Malia o feito de que o pobo español, e sobre todo as masas rurais, non apoiou a revolución liberal (e mesmo as masas urbanas, cando a apoiaron, fixérono dun xeito violento e irracional, como nos motíns anticlericais de 1834-1835), as élites políticas e intelectuais esperaban outra intervención semellante á de 1808 contra os "usurpa- dores da liberade da Patria". Abondaría con "despertaren" ó pobo, o Hé- roe, aletargado baixo os efectos das drogas de frades e cregos. Nesta mitoloxía populista na que as élites modernizadoras baseaban o seu programa político, ó clero católico correspondíalle o papel de antagonista do "Pobo" (un personaxe sen o que sería imposible unha épica). Liberalismo e anticlericalismo ían case automáticamente unidos ñas actitudes desas élites. Culpábase á Igrexa Católica de todos os males pasados e presentes do país. Alegóricamente o clero era o Dragón, que gardaba na súa caverna o elixir (ciencia, coñecemento) que o Hé- roe precisaba para coller forzas e poner no trono a súa Dama, a Repú- blica. As descricións do clero salientaban a súa estraña conducta sexual (un tópico moi querido pola prensa de esquerda), ou ben o seu carácter de secta con inmensos e ocultos poderes (visión idéntica á dos xudeus polas dereitas europeas). A crítica da Igrexa encadrábase así nuns parámetros nacionalistas e apocalípticos. Víase no clero o gran impedimento para unha solución rápida, case máxica, do problema nacional. Non só se aponía a ese clero o fracaso colonial, senón todos os fracasos nacionais. A historia toda de España veríase libre de calquera re- cordó desgraciado se a Igrexa non tivese existido, pois todos eses episodios negativos se relacionaban coa súa dominación tiránica e porque as prédicas e o poder do clero difundiron a febleza e a feminidade, que mi- naron os valores patrióticos e guerreiros da sociedade. "O fanatismo relixioso nunca produce héroes"; por esta razón, España está "envilecida pola súa submisión ó sacerdote, acovardada no seu medo ó inferno". "Isto explica por qué no decurso dos sáculos a nosa riqueza foi dilapida- da, o noso chan despoboado e o noso carácter debilitado"17.

17. Álvarez Junco, J. "Alie origini dell'anticlericalismo nella Spagna degli anni trema", en Di Febbo, Guiuliana e Natoli, Claudio. Spagna anni trenta. Societá, cultura, istituzioni. Milán, 1993, pp. 193-212. O proceso de construcción nacional na España do sáculo XIX 277

O único antídoto coñecido contra este veleno estupefaciente, espa- llado polo clero entre o pobo, era a ciencia e a educación; o mestre de escola erguíase como o antagonista natural do crego. Os intelectuais presentábanse así como unha sorte de Merlín que tina a medicina (cultura) que acordaría a este durminte Héroe (o pobo) e o rescataría das poutas do Dragón (a Igrexa, coas súas ensinanzas velenosas). Por suposto, isto reflectía dalgunha maneira a batalla pola educación e na- cionalización das masas que tina lugar no país, pero facíao con falta de realismo e cun forte regusto populista, irreal e moralizante, non moi diferente do modelo narodniki ruso. A importancia desta construcción mítica púxose de manifestó en 1898. A desastrosa actuación internacional do Estado español nese ano pechou o século XIX e provocou unha dramática reacción interna. Un dos laios típicos daquela era a relativa indiferencia con que as clases populares viviron a crise nacional. Pero isto era de esperar, dadas as eivas na socialización das clases inferiores nunha identidade nacional. Só as élites políticas e intelectuais que se esforzaran en impulsar o proceso de nation-building acolleron a independencia das últimas colonias como unha perda persoal: periodistas, escritores, políticos, avogados, profesionais. Pero era xusto nese momento cando as élites intelectuais se exercitaban no seu recen adquirido poder de facedores de opinión (como se estaba comprobando de modo tan memorable en Francia co affaire Dreyfus), e de feito conseguiron convencer a todo o mundo de que "o país" estaba nunha crise mortal. Os aspectos míticos do nacionalismo progresista explican tamén a inesperada viraxe anticlerical da crise de 1898. Os anos 1898-99 presenciaron a vaga anticlerical máis importante da historia contemporánea de España.

CONCLUSIÓN

A conclusión xeral a tirar do que antecede é que os procesos de "nacionalización de masas", que adoitan estudiarse en relación coas novas nacións-Estado formadas no século XIX, como Alemana e Italia en Europa, ou eos países de inmigración masiva como Arxentina ou os EE UU fóra de Europa, eran igualmente necesarios ñas vellas monarquías tradicionais europeas se querían sobrevivir como modernas nacións-Es- tado. Un exemplo de éxito destes procesos de etnicización é, por suposto, a Francia republicana18. Fracasos ben coñecidos temólos nos imperios Austro-Húngaro e Otomano. España é un caso intermedio: unha antiga monarquía tradicional que sobrevive, pero nunhas circunstancias

18. Weber, Eugenio. Peasants into Frenchmen. The Modernisation of Rural France, 1870-1914. Stanford, 1976. 278 José Álvarez Junco políticas e económicas que inducen un esforzó feble e insuficiente na nacionalización de masas. No século XX, as forzas conservadoras em- prenderían por fin unha política decidida de nacionalización... pero demasiado tarde. As élites foran atraídas xa, ben pola revolución social, ben por outros nacionalismos. E a relación entre "españolidade" e ca- rácter serodio, así como o seu vencello ulterior con dictaduras militares, déronlle un sabor amargo ós símbolos e á idea de España. Aquí está, na miña opinión, a raíz dos problemas do presente.

J.A.J. O nacionalismo catalán

Pere Anguera

I. AS ORIXES DO CATALANISMO a) As formulacións remotas A pesar de que tanto publicistas como divulgadores historiográficos se refiran á presencia atávica dun espirito nacional (ben sexa catalán, es- pañol ou do nacionalismo do que traten), remontándose como mínimo á Idade Media, é evidente que en puridade só poden tomarse en consi- deración, como precedentes do nacionalismo, aqueles movementos ou reflexións xurdidas despois da Revolución Francesa e ó compás das guerras napoleónicas, as mesmas que impulsaron as Cartas á nación alemana de J. G. Fichte. Só se pode pescudar no nacionalismo, sexa cal sexa, a partir das primeiras décadas do século XIX1. Falar de nacionalismo catalán ou procurar as súas raíces ñas revoltas contra Juan II ou Feli- pe IV, na oposición a Fernando I ou na Guerra de Sucesión é puro ana- cronismo. Como tamén o é o feito de falar de nacionalismo español eos Reis Católicos ou baixo os Austria. Coa oposición a José I xorde un bal- bucinte nacionalismo español ó reunir baixo a mesma proposta a todos os españois, que por primeira vez se senten tamén unidos na defensa dun ideal: a restauración borbónica, vendóse todos eles no mesmo bando. A progresiva nacionalización española (que sempre se confunde coa castelanización2, tanto no ámbito lingüístico como no político administrativo, relegando ó resto das tradicións histórico-xurídicas a unha situa- ción secundaria tendente á desaparición) foi o que en boa medida deu pulo á cohesión dos sentimentos diferenciáis. Coa españolización caste-

1. Unha valoración xenérica do fenómeno pódese consultar en Schulze, H. Estado y nación en Europa. Ed. Crítica, Barcelona, 1997. 2. Á confusión de España con Castela, desde as primeiras formulacións nacionalistas españolas, é recoñecida por Fox, I. La invención de España. Cátedra, Madrid, 1997. 280 i PereAnguera lanizadora, qué conlevaba centralismo e uniformidade, o "espirito provincial" de Cataluña, que ata daquela marcara básicamente un profundo sentimento de catalanidade en todo compatible coa integración á mo- narquía, empezou a adoptar un componente diferenciador. Ó ver perse- guida e aldraxada a lingua, os costumes e a lexislación civil, os cataláns sentíronse relegados a unha situación secundaria no conxunto do Esta- do. Este sentimento foi tomando corpo ó percibirse progresivamente un trato diferenciado, con matices coloniais: Cataluña estivo ó longo do sé- culo en permanente estado de guerra (a diferencia da maior parte da península) e baixo a xurisdicción militar, co que se limitaba o exercicio dos dereitos constitucionais3. A sensación de trato colonial agudízase ñas clases populares coas dificultades derivadas do descoñecemento da lingua da administración, fose esta civil, militar ou xudicial. A partir do segundo tercio de século, os rexímenes máis ou menos constitucionais e as guerras civís favoreceron a aparición de propostas nacionalistas. A liberdade política permitía a súa formulación pública e o clima revolucionario auspiciado pola guerra civil e os alborotos, a ra- dicalización. Durante a primeira Guerra Carlista (1833-1840), a publicís- tica liberal impulsou o recordó"apoloxético das institucións clásicas catalanas (como xa sucederá durante o Trienio Liberal); os eloxios servían para convencer ós lectores de que o novo sistema non era senón a posta ó día da tradición catalana interrompida polos borbóns. Ó mesmo tempo apareceron invectivas contra os sectores máis radicalizados do liberalismo, acusados de intentar manobras secesionistas, de querer aproveitarse das turbulencias do momento para proclamar a independencia, quer de Cataluña, quer da antigá coroa de Aragón no seu conxunto para resucitar un estado federal. Estas propostas secesionistas parece que obtiveron un notable calado ñas clases populares, de maheira destacada entre' os traballadores textiles urbanos, aínda que non foron insensibles a elas núcleos burgueses vinculados ó comercio e á industria. Doutro xeito non se explican nin os seus constantes desmentidos na prensa, nin que o argumento en contra non fose político (a defensa da unidade do Estado), senón económico: Cataluña independente ve- ríase abocada á ruina ó deixar de mercar os españois os seus productos manufacturados, e unha vez arruinada sería presa fácil da ambición anexionista francesa, cunha vontade uniformadora superior á española4. Estes testemuños incipientes, que poden cualificarse de pre- políticos, evidencian a precocidade da aparición dun forte sentimento diferencial entre Cataluña e o conxunto do Estado.

3. Para o permanente estado de güera en Cataluña, vid. Risques, M. Elgovern civil de Barcelona al segle XIX. Publicacions de l'Abadia de Montserrat, Barcelona, 1996. 4. Tratei en detalle, con abundantes citas, a complexa situación da sensibilidade catalana e española en Cataluña e a manipulación de ambas en Anguera, P. Elsprecedents del catalanisme. Entre els carlins i els liberáis. Agupació Fotográfica de Reus, Reus, 1995; O nacionalismo catalán 281

Ó longo do período isabelino o sentimento catalán arraigou e di- fundiuse entre sectores sociais máis ampios, ó tempo que se debilitaba a súa contundencia. Axudou á difusión do sentimento de catalanidade a recuperación progresiva dunha literatura expresada en catalán, a Renai- xenca, e a difusión cada vez máis ampia de episodios e personaxes his- tóricos que popularizaban un pasado glorioso. O medo das clases dirixentes á revolución, no senso polivalente das palabra5, reduciu as reivindicacións a un maior respecto para a lingua e á defensa do códi- go civil privativo. A pesar disto, non desapareceu a reivindicación polí- tico-administrativa asumida de maneira primordial polos progresistas, que mantiñan os postulados dun anticentralismo apoiado na denuncia da castelanización monopoiizadora do Estado6. O que resulta innegable na primeira metade do mil oitocentos é que a defensa reivindicativa da catalanidade proven dos sectores progresistas. Fronte ás súas propostas, as máis das veces etéreas e evanescentes, os carlistas non presentaron a menor reivindicación. A ausencia de catalanidade no carlismo é obvia: se de maneira esquemática toda a súa lexitimidade xurídica deriva de Felipe V, era evidente que nin podían vituperar o Decreto de Nueva Planta, nin denunciar o centralismo borbónico. Así, en nome da fidelidade á tradición víanse obrigados en Cataluña a defender un ordena- mento legal que a penas contaba un século de historia e que ía contra a tradición organizativa propia. b) A articulación do catalanismo A Revolución de Setembro permitiu que abrollasen aquelas ideoloxías que se mantiñan subxacentes durante os gobernos moderados. A rei- vindicación catalana atopou unha fórmula de articulación no partido federal. Mesmo antigos moderados como Francisco Romaní Puigdengolas defenderon a nova estructuración do Estado. En realidade El federalismo en España (1869) de Romaní pode considerarse a primeira proposta razoada do rexionalismo catalán. O Sexenio permitiu evidenciar a forza da catalanidade en proceso de conversión en catalanismo de sectores ampios da sociedade. A liberdade de prensa permitiu a publicación dos semanarios satíricos republicanos La campana de Gracia (1870) e L'es- quella de la Torratxa (1872), polo editor I. López: en ambos casos a

"Des de quan [els] catalans no volen ser espanyols?", L'avenc 200, 1996, pp. 80-83 e, especialmente, en "La percepció de la catalanitat en els liberáis i.els carlins durant la guerra deis set anys", en Le discours sur la nations en Catalogne auxXIXe et XXe siécles. Éditions Hispaniques, París, 1996, pp. 189-209. 5. Para as posturas burguesas, os seus conflictos e as súas dúbidas ideolóxicas, e a súa progresiva aceptación da "dobre nacionalidade" é imprescindible a lectura de Frade- ra, J. M. Cultura nacional en una societat dividida. Curial, Barcelona, 1992. 6. Analicei este período en Anguera, P. "Catalanitat i ánticentralisme a mitjan segle XIX", Quadems del Cercle 13, Girona, 1997, pp. 7-29. 282 PereAnguera opción polo catalán debíase máis á necesidade de facilitar a compren- sión do texto ó lector que a un afán normalizador, aínda que o simple feito da súa publicación afixera a un público básicamente popular a ler en catalán. Outro elemento resulta máis significativo do cambio de per- cepción social do feito catalán: o xiro dos carlistas iniciado ñas bases. En 1872 un anónimo militante publicou o panfleto Los catalans yís seus furs, de virulentos comidos anticentralistas e anticasteláns. Algúns dirixentes políticos como Jacinto de Maciá ou militares como Francisco Sa- valls, asumírono ó constataren a ampia simpatía popular polo feito diferencial, pero Carlos VII e o seu entorno, a pesar de ter asinado o pretendente unha retórica e ambigua restitución dos foros en 1872, foron en extremo reacios á súa aplicación. A Restauración, que comportou unha diminución importante das liberdades, a pesar do gregario entusiasmo xerado recentemente polo centenario do asasinato de Cánovas, impuxo un novo silencio ás reivindica- cións catalanas ó dificultar a creación de calquera grupo ideolóxico situado á marxe do espectro creado polo sistema. Foron os federáis agru- pados no partido Republicá-Democrátich-Federal de Catalunya os que re- articularon publicamente as reivindicacións no seu congreso de 1883- O congreso, co catalán como lingua oficial, aprobou e publicou en versión bilingüe (a concesión ó castelán foi para facilitar a súa difusión fóra de Cataluña) unha "Constitució de Cataluña", claro e marxinado precedente das Bases de Manresa de 1892'- Para comprender a inmediata eclosión do catalanismo político conven sinalar que ó longo da década dos oitenta xurdiron múltiples núcleos de actuación catalanista, non sempre organi- zados de maneira oficial. Estes núcleos interrelacionados impulsaron campañas de propaganda cun dinámico activismo interclasista. A euforia xerada traduciuse na publicación de tres libros, desiguais no seu contido, pero representativos da pluralidade de opcións e do afán de cada unha délas para se facer co monopolio do sentimento compartido por un nú- mero crecente de cidadáns. En 1886 Valentí Almirall publicou Lo catalanisme desde unha óptica progresista derivada do republicanismo federal, libro clave na xénese política do movemento, e que se converteu na súa primeira biblia. En 1887 Juan Mané e Flaquer, director do conservador Diario de Barcelona, publicou El regionalismo, cunhas teses máis supli- cantes que reivindicativas, vencelladas ó monarquismo conservador. E en 1892, Josep Torras i Bages, La tradició catalana, representativo dos esforzos católicos para'conducir o rexionalismo. A fundación da Unió Catalanista en 1891, aglutinando os núcleos dis- persos, constitúe o fito clave para o desenvolvemento articulado do catalanismo político. Pero non se pode esquecer que, anteriormente, o Cen- tre Cátala impulsado por Almirall en 1882 e a Lliga de Cataluña, nacida dunha escisión do Centre en 1887, en medio das polémicas sobre o inte- O nacionalismo catalán 283 resé ou non para Cataluña da Exposición Universal de 1888, contribuirán a impulsar a divulgación do ideario e á creación de núcleos locáis. Unha lectura atenta da cronoloxía das entidades catalanistas mostra tres momentos de especial euforia fundadora7: en 1889 como consecuencia do éxito da campaña en defensa do dereito civil catalán, en 1898 como resposta ó desastre colonial e en 1901, despois da victoria electoral catalanista en Barcelona. É importante lembrar que as primeiras entidades lo- cáis activas foron a Joventut Vigatana Catalanista (1878), o Centre Literari Catalanista de Sabadell (1879), o Centre Catalanista Provencalenc (1879, de Sant Martí de Provengáis, vila incorporada a Barcelona), a Unió Gra- cienca (1883, de Gracia, agora integrada a Barcelona), a Associació Cata- lanista de Reus (1883) e o Centre Cátala de Terrasa (1886). Importa lem- bralo porque son anteriores ás aparicións masivas derivadas das campañas antes citadas e porque todas, coa excepción relativa de Vic, están situadas en poboacións de tradición industrial e progresista e parte, como mínimo, dos seus dirixentes procedían da tradición republicano-federal, mentres que ñas localidades de tradición conservadora ou carlista a aparición de núcleos catalanistas foi moito máis serodia. Como sinalaba Josep Pella y Forgas a principios de século, non foron os partidos consti- tuidos os que mobilizaron o sentimento catalanista, senón ó revés: os partidos víronse obrigados a asumir, en todo ou en parte, as teses rexionalistas para manterse vivos: "así, os vellos partidos políticos españois ó estaren dentro do ambiente patriótico catalán, os republicanos deron en chamarse autonomistas, os carlistas fueristas, e os conservadores e libe- ráis partidarios dunha descentralización ben entendida"8. Os primeiros núcleos catalanistas (hai algunha excepción como a de Reus que prácticamente desde a súa fundación participou con éxito ñas eleccións locáis e provinciais) foron reacios a entrar no xogo electoral da Restauración. O retraemento non se debía nin á súa falta de confianza ñas posibilidades electorais, nin, como se ten repetido con extraordinaria lixeireza,' ó rexeitamento do sistema democrático, senón a outros dous factores: a nula confianza na honestidade dos comicios, sabedores de que os esforzbs e os logros caerían en saco roto, e a pretensión de reunir todas as vontades por riba das friccións partidistas. A Unió Cata- lanista empezou a rebaixar estes supostos ó aprobar na súa Asemblea de Reus (1893) a participación nos comicios locáis. A fractura da Unió produciuse en 1898 cando o sector máis proclive á participación na po-

7. Vid. as datas de constitución e unha breve ficha histórica en Llorens, J. La Unió Catala- nista i els orígens del catalanisme polític. Publicacions de l'Abadia de Montserrat, Barcelona, 1992, pp. 445-505. O libro de Llorens constitúe a máis completa historia da Unió. Para o protagonismo republicano reivindicativo da catalanidade durante a Restauración, Gabriel, P. "Ca- talanisme: republicanisme federeal del vuitcents", en Quaderns del Cercle 13,1997, pp. 31-82. 8. Pella Forgas, J. La crisis del calalanisme. Barcelona S. A., p. 6; a cursiva sic no original. 284 PereAnguera lítica activa entrou en contacto con Polavieja e pactou unha alianza co xeneral a cambio da incorporación de personalidades máis ou menos catalanistas ñas engrenaxes do sistema político. A escisión callou na Lli- ga Regionalista en 1901. c) A propaganda: prensa, selos epostais Desde o primeiro momento, os núcleos locáis tiveron unha marcada vontade propagandista que se traduciu na publicación de boletíns redactados integramente en catalán e as máis das veces bautizados con nomes simbólicos. A análise detallada dos seus contidos, das listas de colaboradores e do intercambio de artigos e suxerencias de actuación entre as distintas agrupacións é unha tarefa aínda pendente de realización. A pesar do li- mitado dos coñecementos, constátase o cruce de informacións e a circulación relativamente ampia das publicacións. En 1843 apareceu Lo Verdader Cátala que Josep María de Casacuberta, nunha excelente mono- grafía, cualificou como o "primeiro órgano periodístico da Renaixenca"9. Esencialmente literario, vencellou a lingua e a historia catalanas. O primeiro diario en catalán, o Diari Cátala (1879-1881), impulsado por Almirall, sustentaba máis as teses republicano-federáis que as realmente catalanistas. Con La Gramalla (1870), voceiro da Jove Catalunya, iniciouse a auténtica prensa catalanista, que tivo a súa continuación con La Veu del Montserrat (1878-1900), editada en Vic polo cóengo Collell, L'Arch de San Martí (Sant Martí de Proveníais, 1884-1890 ou La Veu del Camp (Reus, 1885-1890), entre outros moitos títulos. La Renaixensa (1871-1903), primeira revista cultural e logo diario catalanista (1881) e o diario La Veu de Catalunya (1899-1937) foron os xornais máis influentes, o primeiro como voceiro dos sectores autoconsiderados puros e o segundo dos máis pactistas. Nos anos de cambio de século eran tres os diarios en catalán, os dous últimos citados que se publicaban en Barcelona, e Lo Somatent (1886-1903) en Reus. As entidades catalanistas, como facían as doutras opcións ideolóxicas, or- ganizaban veladas e conferencias destinadas á difusión do pensamento rexionalista e á exaltación da historia e a lingua catalanas. O maior éxito da campaña catalanista foi a edición de selos e postais. Ambas as dúas manifestacións compartíronas como mínimo eos carlistas e eos federáis, pero ningún destes dous partidos acadou nin a difusión, nin a aceptación popular obtida pola Unió Catalanista. Entre o 22 de setembro e o 19 de decembro de 1899 a Unió publicou dez edi- cións sucesivas do selo deseñado por Alexandre de Riquer, cunha tira-

9- Casacuberta, J. M. de. "Lo Verdader Cátala"primer órgan periodístic de la Renai- xenga. Barcino, Barcelona, 1956. 10. Para máis detalles vid. Anguera, P. "Modernitat i contundencia de la primera propaganda catalanista", en L'Aveng 179, 1994, pp. 10-15. Os selos da Unió e os dos imitadores re- prodúceos Nathan, S. Spanish sepamtist stamps. Brighton, 1976. Un elemento complementa- O nacionalismo catalán 285 xe total de 2.018.045 exemplares10. Pode que a cifra total sexa esaxerada, pero as informacións da prensa adicta e da crítica, a reacción do gobernó que prohibiu a súa circulación e, sobre todo, a aparicicón de series similares espúreas publicadas por industriáis, que confiaban obter boas ganancias coa edición de selos catalanistas, confirman a insóli- ta e entusiasta acollida popular. Un éxito parecido obtiveron as tarxetas postais. As primeiras de explícito contido político foron as de motivos do Nadal da Unió Catalanista en 1899, aínda que o seu apoxeo se pro- duciu coa eclosión de catalanidade provocada por Solidaritat Catalana en 1906. As series "Catalans ilustres", impresas en Madrid co texto en catalán, constitúen unha mostra da súa aceptación popular.

II. O PAPEL DA LINGUA a) Unha lingua de relación11 A pesar dos decretos de Felipe V e dos seus sucesores para implantar de maneira progresiva o castelán ata suplantar o catalán, diversos elementos dificultaron o proxecto. A deficiente escolarización e o feito de que esta se mantivese en catalán, parcial ou totalmente en todas as po- boacións, e a fidelidade, mesmo en sectores afíns ó novo réxime, á que se vía como lingua dos maiores, coa constante transgresión da normativa castelanizadora12 (que obrigaba á súa persistente reiteración), traduciuse nunha feble penetración do castelán en todos os sectores sociais. Pero as limitacións establecidas e o decaemento do espirito público, traducido nunha literatura escasa e de mediocre calidade, empuxaban ó catalán a un progresivo deterioro facilitado pola ausencia dunhas regras gramati- cais únicas, difíciles de implantar ó non contar con ningún organismo de recoñecida autoridade filolóxica. Ñas primeiras décadas do século XLX, cando o catalán era aínda hexemónico como lingua de relación, xurdiron as primeiras voces reclamando a dignificación dunha lingua que se vía irremisiblemente empuxada a se converter nun patois. De maneira con- tradictoria foron os liberáis os que paralelamente empuxaron o abrollar dunha literatura, esencialmente popular, en catalán, para facilitar a trans- misión das súas consignas ideolóxicas e a castelanización da sociedade en aras á homoxeneización do Estado. Mané y Flaquer trazou en 1878 a tipoloxía do proceso de substitución lingüística. Primeiro foi "a clase alta e en primeiro lugar a nobreza e parte rio, aínda que de circulación restrinxida foron os ex Hbris, vid. Anguera, P. "Els primers ex-li- bris catalanistes", en La consolidado del món burgués (1860-1900). Historia, Política, Societat i Cultura deis Pa'ísos Catalans, VII, Enciclopedia Catalana, Barcelona, 1996, pp. 302-3. 11. Para os detalles e referencias bibliográficas remito ó meu libro El cátala al segle XIX. De ¡lengua del poblé a ¡lengua nacional. Empúries, Barcelona, 1997, pp. 21-128. 12. Ferrer, F. Lapersecuciópolítica déla ¡lengua catalana. Edicions 62, Barcelona, 1985. 286 PereAnguera do clero", para darse prestancia e coquetear con maior soltura eos representantes do poder do Estado, quen optou pola castelanización (aínda que segundo as testemuñas coetáneas, o seu castelán, suma de múltiples aberracións, era máis nominal que real). As clases medias imitáronos, nun afán de resituación social que se caricaturizaba coa contratación de amas de cría non catalanas para que ensinasen a lingua oficial ós seus fillos. A actitude das clases medias empuxou a seguir o seu exemplo ós sectores populares urbanos. Este comportamento non foi xeneralizado, aínda que a tendencia a mediados de século fose a súa progresiva ex- pansión. Os anos sesenta constituíron o momento de maior perigo para a subsistencia do catalán. A tímida reacción dalgúns escritores amparados na restauración dos Jocs Floráis en 1859, a innegable, pero difícil de do- cumentar, sensación de ridículo por parte daqueles que eran conscientes da corrupta mestura de linguas que falaban dificultando a fluidez de rela- cións e o crecente apego ós signos de catalanidade dos grupos progresistas, eos republicanos federáis á fronte, provocaron unha reacción a favor do catalán reivindicando o seu uso como lingua de cultura e de relación. Como lingua de relación resultou fácil resituala, máis difícil e complexa foi a súa recuperación cultural. b) A recuperación dunha lingua de cultura^ A tradición académica catalana distingue na historia literaria os perío- dos da Decadencia, etapa de prostración iniciada de maneira paralela coa política na Idade Moderna e a Renaixenca coa recuperación do ca- talán no eido literario. Modernamente tense levado a cabo unha revi- sión ó considerar que se ben desapareceu o cultivo literario do catalán pola maioría dos sectores dirixentes, mantívose vivo na literatura popular e parte da culta, así como en múltiples usos profesionais (protocolos notaríais) e burocráticos (concellos ou gremios). La Renaixenca come- zaría, segundo aquela cronoloxía, coa publicación no diario El Vapor da "Oda" de Buenaventura Carlos Aribau, un dos impulsores da Biblio- teca de Autores Españoles da editorial Rivadeneyra. A restauración dos Jocs Floráis en 1859 marca simbólicamente o inicio dun cambio de actitudes públicas. Públicas porque parte dos seus promotores mantivo o castelán como lingua de relación, mesmo a nivel afectivo e familiar. A actitude burguesa maioritaria comportaba unha importante limitación: se os podentes se mostraban distantes da súa lingua, calquera aventura editorial resultaba imposible. Un certo remorso pola súa actitude cara á lingua do seu berce, segundo o tópico por eles repetido, facilitou o primeiro cambio de actitude. Unha vez ó ano e en

13. Resumo básicamente as páxinas 129-228 do meu libro El cátala al segle XIX. Op. cit., 1997. O nacionalismo catalán 287 poesía podia tributárselle unha homenaxe. De ai a aceptación e impulso dos Jocs Floráis. A poesía foi o poxigo a través do cal reapareceu o catalán na sociedade relevante e culta, e que permitiu manifestar sen reservas nin vergonzas os sentimentos da xente e de núcleos repartidos por toda Cataluña. A partir da convocatoria de 1860, a participación nos Jocs foi crecente e desde todas as comarcas. O éxito dos Jocs impulsou a convocatoria de certames parecidos en diversas localidades, aínda que non sempre mantivesen a exclusividade do catalán, facilitou a aparición de revistas literarias ou satíricas redac- tadas integramente en catalán e potenciou o teatro. Frederic Soler, o dramaturgo máis popular, esgotou en 1866, en menos de vinte días, dúas edicións da súa obra Lesjoies de la Roser, cun total de 4.000 exemplares. O éxito de público do teatro catalán na década dos sesenta foi crecente e continuado, ata o punto de que en 1864 as compañías forá- neas anunciaban o seu desexo de representar neste idioma. Polos mesmos anos iniciouse a publicación de narracións longas, a maioría de cariz costumista en volumes soltos, e de almanaques. A boa acollida destas publicacións xustificaba, a partir de 1868, a aparición de colec- cións literarias ñas décadas seguintes xa con vontade de ser populares, ou a apertura de seccións especializadas ñas librerías barcelonesas. Con todo isto, o catalán dera un paso importante cara á súa normalización literaria. Faltaba aínda dar o paso definitivo: convertelo en lingua vehi- cular de toda manifestación cultural desde a alta cultura ou a erudición ata a prensa informativa, sen militancia implícita. Na catalanización da alta cultura xogou un papel clave o activismo da Associació Catalanista d'Excursions Científiques a partir de 1876, que nos seus estatutos pro- clamaba "a lingua oficial da Corporación é o catalán", e en catalán cele- brou as súas sesións académicas e publicou as memorias eruditas. c) Cara a unha lingua nacional Durante as dúas últimas décadas do século XIX multiplicáronse os textos teóricos a favor do catalán, do seu uso en todo tipo de relacións e, de maneira máis significativa, do seu recoñecemento como lingua propia de Cataluña e, consecuentemente, da súa promulgación como lingua oficial. En 1879 Gonzalo Serraclara, un federal próximo a Almi- rall, foi o primeiro en denunciar no seu discurso como presidente dos Jocs Floráis a falta deste recoñecemento, manifestando asemade a esperanza de obtelo en data próxima. En 1881 Almirall anunciaba no Diari Cátala "maná, será o catalán a lingua oficial da nosa térra" e en Lo Ca- talanisme, o seu libro clave publicado en 1886, argumentaba "o que

14. Para máis detalles con respecto ós anos fináis do século XIX, vid. El cátala al se- gleXIX. Op. cit., 1997, pp. 229-69. 288 Pere Anguera identificaba ó escravo era ter que falar a lingua do seu amo, e nos levamos enriba este estigma". A reivindicación da oficialidade foi asumida polo Segundo Congreso Catalanista de 1882 e a partir desta data cunha rotundidade progresiva aparece en todos os documentos reivindicativos e en múltiples manifestacións teóricas. Se nun primeiro momento houbo vacilación entre oficialidade e cooficialidade, a reclamación final foi sen reservas a do catalán como lingua única no seu territorio, mesmo para as relacións co poder central. A unanimidade acadada na campaña de defensa do recoñecemento da lingua baseábase en dous casos concretos: o ensino e mais o ámbito xurí- dico. No ensino denunciábanse as dificultades que nenos e xente moza catalana tiñan para adquirir unha formación correcta nunha lingua que descoñecían ó ingresaren na escola, o que permitía soster a Allmirall que era causa da perda de importantes talentos. No ámbito xurídico as denunicas eran múltiples. Nos xuízos argumentábase, con razón, que as testemuñas e as partes ou non coñecían o exposto ñas sesións ou ex- presábanse de forma encorsetada ou tatexante, facilitando as sentencias inxustas ou erróneas. A inxustiza era maior se se tina en conta que os estranxeiros podían disponer de intérpretes e os cataláns non. Lembrábase tamén que os testamentos e capítulos matrimoniáis debían ser redactados nunha lingua insuficientemente coñecida polos interesados, o que facilita- ba engaños ou manipulacións. Ensino, xustiza e documentos notaríais eran elementos básicos e presentes na vida de moitos cidadáns e de ai a énfase posta polos rectores do catalanismo, que sabían que estas reivindi- cacións contaban coa simpatía non só dos que compartían a súa ideolo- xía, senón tamén dos indiferentes e mesmo dos distantes do rexionalismo ó compartiren todos a falta de fluidez falada e escrita na lingua do estado. Por estes motivos a reivindicación lingüística situábase por riba das desa- vinzas entre os distintos sectores do catalanismo e chegaba a case toda a sociedade catalana, resultando útil para atraer novos militantes ó tratar un punto sensible á maioría da poboación. Desde os anos setenta múltiples voces reclamaron a necesidade de coordinar os esforzos para establecer unha normativa gramatical. Rivali- dades de grupo e discrepancias filolóxicas abortaton todas as iniciativas iniciadas. Só coa creación do Institut d'Estudis Cataláns, auspiciado por Prat de la Riba e dotado dunha plataforma política coa Mancomunida- de, acadouse a promulgación dunha normativa en 1913, sen poder evitar a oposición dun núcleo de literatos. A normativa, que contou con Pompeu Fabra como principal impulsor, foi o eixe da gramática oficial aínda en vigor, duramente combatida polo franquismo inicial. O nacionalismo catalán 289

III. A CONSTRUCCIÓN DA SIMBOLOXÍA NACIONAL I a) A mitoloxía referencial A modernización da dinámica política, paralela á loita do liberalismo pola revolución burguesa, coa aparición da prensa ideolóxica, dos diá- logos e sainetes de alto contido político e dos mítines, conduciu á necesidade de construir e divulgar un repertorio de episodios e personaxes históricos que desen realce ó pasado e servisen para mostrar a tradición de liberdades políticas en España, interrompida polos monarcas absolutistas. Durante o Trienio Liberal, Numancia (e en lugar moi secundario Sagunto) converteuse no mito da defensa heroica da independencia nacional, mentres os comuneros casteláns se convertían en sinónimo dos mártires das liberdades esmagadas polo absolutismo. A aparición destes referentes chocou en Cataluña eos intentos de construir un universo alegórico propio. O recordó, nunca perdido, da situa- ción política anterior ó decreto felipista de Nueva Planta e das fazañas medievais favorecía a aparición de elementos exclusivos. Ñas primeiras décadas do século os referentes comúns, todos casteláns ou como moi- to castelán-leoneses, foron os imperantes, en parte porque case en nin- gún momento dubidaron os liberáis cataláns da urxencia irrenunciable de construir unha auténtica nación española. A publicación dos libros de •P. Pifarrer (1839) e V. Balaguer (1860) e a edición da crónica de J. Puja- des (1829) subministraron información ampia sobre os personaxes medievais cataláns, mentres a forza da conciencia diferencial empuxaba ós rectores políticos a utilizar unha linguaxe que irmandase os héroes ca- taláns eos españois. Así, os comuneros atoparon o seu equivalente en Fivaller, Guzmán o Bo en Joan Blanques (protagonista dun episodio idéntico ante un rei francés) ou o Cid en Jaime I. Os novos referentes foron axiña asumidos polo teatro histórico e adquiriron unha relevante popularidade, que permitiu mesmo a aparición de referencias xocosas en revistas satíricas ou ñas "gatades" de Frederic Soler, que demostran cómo os personaxes e algunhas circunstancias da súa vida eran coñeci- dos por ampios sectores populares. A divulgación de feitos e personaxes facilitou a aparición de poesía patriótica catalana, especialmente a partir da década dos oitenta. A literatura historicista, non necesariamente patriótica, impulsou á súa vez o uso do catalán ante o contrasentido de facer falar en castelán a personaxes que non o utilizaran. O progresivo coñecemento das efemérides históricas, sen embargo, non se re- flectiu na denominación das rúas onde héroes e episodios "españois" continuaron gozando dunha ampia hexemonía. 290 Pere Anguera b) Os signos de identidade: o 11 de setembro, a senyera, Els Segadors e a sardana1^ A identificación do 11 de setembro como Diada Nacional xestouse antes da creación das principáis entidades catalanistas. En 1886 os impulsores da revista L'Arch de Sant Martí propuxeron a celebración dun funeral na basílica de Santa María del Mar de Barcelona en honor "ós patricios que morreron na defensa da Patria Catalana o 11 de setembro de 1714". O bispo de Barcelona prohibiu ó cóengo Jaume Collell pro- nunciar o sermón que tina preparado facilitando con isto a polémica e a divulgación do acto. O catalanista esquerdista Josep Narcís Roca Fa- rreras identificou inmediatamente a data como "o noso dous de maio [de 1808]". Aínda que a celebración de funerais ou veladas similares se foi estendendo ó longo do sáculo XIX, a conmemoración non callou plenamente ata 1901 cando, ó intentar depositar a súa ofrenda floral ante o monumento ó defensor de Barcelona en 1714, Rafael Casanova, un grupo de mozos foi encarcerado. A partir deste momento a identifi- cación coa festa foi case indiscutida no movemento catalanista, aínda que non faltaron propostas alternativas como a do día de Corpus, en lembranza do de 1640, por tratarse dunha victoria e non dunha derrota como o día conmemorado. Que as catro barras vermellas sobre fondo marelo eran a bandeira de Cataluña nunca se puxo en dúbida, nin sequera nos momentos de maior prostración. Pero durante anos a súa exhibición foi a maioría das veces unha mostra ornamental ou sentimental sen ningún componente ideolóxico. De ai que en 1860 "pendóns ostentando as armas de Cata- luña" figuran a carón dos españois no recibimento dos voluntarios da Guerra de África. Co tempo a súa simboloxía política foise acentuando, ata se converter case nun oponente incompatible coa simboloxía do Es- tado, habitualmente restrinxida a leóns e castelos. Segundo o xomalista de El Imparcial Femado Soldevilla, o primeiro en exhibir a senyera con plena vontade reivindicativa foi o alcalde de Reus, Pau Font de Rubi- nat, no trancurso dunhas festas en 1899- Els Segadors foi publicado, recollido da tradición oral e sen música, por Manuel Milá Fontanals en 1882. En 1892 Francesc Alió compuxo unha harmonización que obtivo rápida difusión e moi axiña, senón de dereito si de feito, converteuse no himno alternativo. O problema do novo himno, que desataba a ira dos anticatalanistas ó considerar a súa letra agresi- va, era a súa extensión, que dificultaba a aprendizaxe e o seu canto masi- 15. Para as referencias documentáis deste epígrafe remito ó meu artigo "Els orígens del catalanisme. Notes per a una reflexió", en Orígens i formado deis nacionalismes a Es- panya, Edicions del Centre de Lectura, Reus, 1994, pp. 72-4. Para máis detalles vid. Alber- tí, S. L'Onze de Setembre. Albertí, Barcelona, 1964. Massot.J. M; Pueyo, S. e Martorell, O. Els Segadors. Himne nacional de Catalunya. Generalitat de Catalunya, Barcelona, 1983. Campmany, A. La sardana. Barcino, Barcelona, 1930. O nacionalismo catalán 291

vo. En 1899 a revista La Nació Catalana convocou un concurso para con- densar a letra; a versión premiada foi a de Emili Guanyavents, máis es- quemática e contundente. Nela obviábase a parte narrativa e potenciábase a reivindicativa. O éxito e mais a popularidade da nova versión foron rá- pidos e totais. Posteriormente a Mancomunidad deulle o rango de himno oficial, revalidado pola Generalitat republicana e a actual. Parecida é a historia da sardana, que de danza comarcal, popular en ambas as dúas vertentes dos Pirineos e descoñecida no resto de Catalu- ña, foise divulgando con certa lentitude cara ó sur. En 1859 bailábase xa nos xardíns do Tívoli, en Barcelona, pero ñas comarcas meridionais da provinica de Tarragona non chegou ata os anos vinte deste século. Como se ve, a cristalización e difusión dos distintos signos emble- máticos do catalanismo (o mesmo sucede con outros de cariz paralelo como o padroado de Sant Jordi ou da Mare de Déu de Montserrat) é realtivamente recente. Esta circunstancia valeulles á acusación de tradi- ción inventada, que non deixa de ser certo. Por outra parte, é unha realidade común a todos os elementos identificadores colectivos españois ou europeos, e os das antigás colonias que os imitaron. O sorprendente e o que compre salientar é a súa rápida difusión e, de maneira especial, a súa profunda impregnación popular tendo en conta que se trata dunha comunidade que non só non ten o poder coercitivo e propa- gandístico dun Estado que facilite estas tarefas, senón que ademáis as máis das veces o Estado obstaculizou e perseguiu en graos diversos a súa popularización. A conversión dos símbolos citados en elementos identificadores obedece ó esforzó de grupos illados e carentes de poder político efectivo, co que o seu éxito revela unha importante sinto- nía con eles da maioría da poboación.

IV. O CATALANISMO POLÍTICO NO SECULO XX

Ó longo do último cuarto do século XIX o catalanismo foi un sentimento amplamente compartido, pero cunha deficiente estructuración po- lítica. Co novo século, se cadra debido a un certo espellismo derivado das esperanzas espertadas en toda España polo rexeneracionismo, incre- mentouse a vontade de actuación política directa. O catalizador da nova dinámica foi a Lliga Regionalista16 creada en 1901. Baixo a dirección de Enric Prat de la Riba (que en 1894 publicara conxuntamente con Pere Muntanyola o Compendi de doctrina nacionalista), autor do novo libro básico La nacionalitat catalana (1906), a Lliga encabezou a liña progre-

16. Molas, I. Lliga Catalana. 2 Vols., Edicions 62, Barcelona, 1972. Riquer, B. de. Lli- ga Regionalista: la burguesía catalana i el nacionalisme (1898-1904). Edicions 62, Barce- r- lona, 1977. 292 Pere Anguera sivamente conservadora e burguesa do catalanismo (ata daquela minoritaria) e obtivo as primeiras victorias electorais significativas e o primeiro esbozo de autonomía coa Mancomunitat (1914). O progresivo conservadurismo da Lliga xerou a escisión que deu orixe en 1904 ó Centre Na- cionalista República que aglutinou os sectores progresistas e republicanos, para dar orixe en 1910 á Unió Federal Nacionalista Republicana. Malia a maior militancia do sector progresista, a Lliga obtivo maiores éxi- tos electorais ó contar co apoio de ampios sectores burgueses non implicados directamente ñas reivindicacións catalanistas. A primeira constatación da ampia difusión do ideal catalanista produciuse en 1905 como consecuencia do asalto por un grupo de militares ás redaccións dos periódicos vinculados á Lliga Cu-Cut! e La Veu de Cata- lunya. A reacción gobernamental foi, primeiro, xustificar os asaltantes e logo promulgar a Lei de Xurisdiccións (1906), que equivalía ó traspaso ós tribunais militares de múltiples delictos de opinión. A resposta catalana foi a Solidaritat Catalana17, unha ampia plataforma electoral (obtivo en 1907 o 67 por cento dos votos e 41 dos 44 escaños do congreso) que acollía desde os federáis ós carlistas. A amplitude do sentimento de repu- dio contra a nova lei viuse reflectida non só no éxito electoral (sempre discutible naquelas datas) senón tamén na~-raagnitude da capacidade de convocatoria e a eclosión propagandística. A manifestación de homenaxe ós parlamentarios contrarios á Lei de Xurisdiccións reuniu a~3QÜ.000 persoas en Barcelona e o poeta Joan Maragall puido escribir replicando a Maura que non era "un montón" senón a contundente resposta de todo un pobo. O éxito de Solidaritat Catalana veu abaixo de maneira case inmediata polos intereses partidistas e pola Semana Tráxica de 1909 que asustou á burguesía, que atordada ante o temor á revolución correu na procura de protección do gobernó. O segundo período álxido de confluencia entre os distintos sectores do catalanismo produciuse en 1917, de novo aglutinado pola Lliga. Producto da campaña de sensibilización previa, o mes de novembro os concellos presentaron á Mancomunidade unha petición colectiva de autonomía para Cataluña. A petición trasla- douse ó gobernó orixinando tempestuosas sesións parlamentarias durante dous anos, 1918-1919, mentres en Cataluña se multiplicaban as actua- cións reivindicativas. Nos anos vinte, a catalana era unha cultura normalizada; revistas de todo tipo (desde as satíricas ou as informativas ata as deportivas e as eruditas) se publicaban en toda Cataluña. Diversas coleccións literarias acollían obras de autores cataláns e traduccións dos máis destacados autores clásicos e modernos. O catalán era omnipresente nos actos públi-

17. Camps Arboix, J. de. Historia de la Solidaritat Catalana. 1905-1910. Destino, Bar- celona, 1970. O nacionalismo catalán 293 eos e privados. A normalización cultural foi paralela á política. A presencia de representantes catalanistas de diverso cariz nos entes locáis ía en aumento. Por iso non sorprende que unha das xustificacións do Golpe de Estado de Primo de Rivera, significativamente dous días despois da Diada de 1923, fora a de atallar o catalanismo. Anos antes, An- toni Rovira i Virgili sinalaba a necisidade de ter un espectro político normal, que o nacionalismo non fose unha única opción abstracta e sentimental onde se puidese acubillar todo catalán sensibilizado, á marxe doutras propostas ideolóxicas. Nos anos vinte a proposta de Rovira era unha realidade. Non había xa un único partido catalanista senón que, como en calquera outro estado, había un ampio abano de op- cións, desde a socialista á conservadora, pasando por unha complexa oferta republicana e liberal. A pluralidade de propostas suponía importantes diferencias reivindicativas. A Luga Regionalista conformábase cunha autonomía administrativa e era fundamentalmente accidentalista na forma de gobernó (cunha preferencia monárquica non disimulada, consecuencia lóxica da súa composición burguesa que acentuaba o conservadurismo social). Con Francesc Maciá foi tomando corpo a opción radical independentista. Maciá, deputado perenne desde 1907 polo distrito de Borges Blanques, fundou primeiro a Federació Democrática Na- cionalista (1919) con notables contactos co obreirismo de esquerdas, e en 1922 Estat Cátala, xa declaradamente independentista. As profundas discrepancias entre ambos sectores extremos reflectíanse ñas propostas políticas fináis, pero tamén na súa reacción ante o golpe de Estado de Primo de Rivera. Mentres a Lliga participou na preparación do pronun- ciamento e non se desmarcou da dictadura ata poner esta en evidencia o seu anticatalanismo visceral, Estat Cátala e Maciá conspiraron contra o dictador desde o primeiro momento impulsando tentativas insurrec- cionáis, para as cales buscaron en van o patrocinio de Moscú. O apoio prestado polos dirixentes da Lliga en 1930-1931 á insegura monarquía explica a súa estrepitosa derrota ñas eleccións municipais de abril de 1931, así como a para moitos inesperada victoria da Esquerra Republi- cana de Cataluña, soa ou en coalición, baixo a presidencia de Maciá. O predominio da Esquerra, que con oscilacións se mantivo durante todo o período republicano, exemplifica o arraigamento do catalanismo popular e democrático. Un resumo da traxectoria do catalanismo, primeiro provincialismo, logo rexionalismo e finalmente nacionalismo, pon en evidencia distintos elementos. En primeiro lugar que os seus antecedentes só cabe búscalos nos sectores radicáis do liberalismo, os cales apoiaron ou formularon so- lucións radicáis para superar a desestructuración do Estado dándolle unha configuración federal e anulando o monopolio do espirito castelán. Hai unha tortuosa e evanescente, aínda que asemade constante e sólida, 294 Pere A nguera liña de continuidade que une estes grupos aparecidos durante a minoría de idade de Isabel II eos federáis e os catalanistas de esquerda. En segundo lugar, malia a ausencia dun ensino catalán e da constante mani- pulación dos programas educativos, os referentes históricos privativos, unidos á saudade dunha suposta idade de ouro da liberdade coincidente coa Cataluña soberana, mantivéronse vivos no recordó e o imaxinario colectivo. E en terceiro lugar, o catalanismo conseguiu unha rápida e só- lida divulgación dos seus signos de identidade que, á marxe da militancia, impregnaron toda a sociedade catalana, antes de que os seus dirixentes dispuxesen de ningún poder político.

P. A. O nacionalismo vasco heterodoxo no século XX

José Luis de la Granja Sainz

AS DÚAS CARAS DO NACIONALISMO VASCO

É un lugar común na historiografía referirse ás dúas caras dos nacionalismos e aludir ó deus Xano da mitoloxía clásica como imaxe alegórica, e isto serviu de título a algún libro1. No caso do nacionalismo vasco, non cabe dúbida de que tivo dúas caras desde a súa fundación por Sabino Arana (1865-1903) no último decenio do século XIX ou, máis exactamente, desde 1898, o ano da incorporación do grupo forista de Ramón de la Sota (1857-1936) ó PNV e do inicio da "viraxe rexionalista" de Arana ó ser elixido deputado provincial de Biscaia2, que culminou na súa controvertida evolución españolista de 1902-1903, é dicir, a súa renuncia ó independentismo e a súa substitución polo autonomismo. Ó non se levar a cabo a evolución españolista, porque ó morrer Arana en 1903, soterrouna o seu sucesor Ángel Zabala ("Kondaño"), o nacionalismo vasco mantivo sempre a súa dobre face en función de dous eixos: moderación/radicalismo e autonomía/independencia. Ambos os dous teñen bastante relación entre si, pero non son por completo equivalentes, na medida en que, se radicalismo foi sinónimo de independentismo, moderación non foi igual a autonomismo, pola constante ambigüidade do PNV sobre a súa meta final, que desde 1906 foi a restauración dos Foros, susceptible de interpretacións moi diversas. Ó longo dun século de historia, o PNV —a columna vertebral do movemento nacionalista vasco desde a súa fundación en 1895—

1. Forné, José. Les nationahsmes identitaires en Europe. Les deus faces de Janus. Traducción española Las dos caras del nacionalismo. Los nacionalismos étnicos. Haranburu, San Sebastián, 1995. 2. Vid. a súa moción á Deputación para crear un "Consejo Regional Vasco" en 1898. 296 José Luis de la Granja Sainz encarnou esa dobre alma ó compaxinar a ideoloxía independentista (a ortodoxia aranista, nunca cuestionada) e a praxe política autonomista (o Estatuto Vasco). Esta última, unida ó habitual pragmatismo da direc- ción do PNV, acábase impoñendo e leva ó sector radical e máis independentista a escindirse en 1921, co partido Aberri, e en 1934, co grupo Jagi-Jagi, liderados por Elias Gallastegui ("Gudari"), antecedentes ideolóxicos de ETA e Herri Batasuna (HB). Na actualidade, é imposible a pertenza de ambas as dúas correntes á mesma organización política debido ó fenómeno terrorista. Fronte ó nacionalismo radical e violento de ETA e HB, o PNV representa o nacionalismo moderado, pero non asume a autonomía de Éuscadi como un fin e non descarta un futuro Estado vasco independente no seo da Unión Europea, conforme adoitan lembrar os seus dirixentes políticos. Unha das diferencias principáis entre moderados e radicáis estriba na súa relación con España, á cal negan como nación e identifican co Estado, termo co que evitan mencionar o nome de "España", que uns e outros prefiren eludir. Ó contrario do catalanismo, o nacionalismo vasco careceu dun proxecto de Estado español; máis ben, formulou ás veces un proxecto contra o Estado español para conseguir a independencia de Éuscadi (caso da súa Triple Alianza de 1923 eos galeguistas e eos catalanistas radicáis). "Ó longo da súa traxectoria histórica —escribiu o profesor Ludger Mees—, a posición do nacionalismo vasco cara a España oscilou entre os polos opostos dunha negación e un rexeitamento total e absoluto por un lado e unha cooperación crítica desde un prudente distanciamento por outro". O nacionalismo radical concibiu sempre a España como o inimigo a abater por ser. "o Estado opresor" de Éuscadi. Nisto seguiu estrictamente as ideas do primeiro Arana (anterior a 1898), que se baseaban no odio feroz a España por considérala "unha nación estranxeira" que conquistara e escravizara o País Vasco ó abolir os seus Foros no século XIX: "Nos odiamos a España con toda a nosa alma, mentres teña opri- mida a nosa Patria coas cadeas desta vicanda escravitude", escribiu en Bizkaitarra o 31 de outubro de 1894. O nacionalismo vasco naceu enfrontado visceralmente a España, pois un dos trazos máis acusados da doutrina aranista foi o antiespañolismo3. Aínda que Arana mitigou este aspecto a partir de 1898, o nacionalismo radical conservou o antiespañolismo como sinal de identidade ata a actualidade, facendo o conflicto Éuscadi/España o núcleo central da súa actuación política, se ben suavizou a terminoloxía do seu discurso. Así, os aberrianos e os jagi-jagis da preguerra falaban dunha "loita de

3. Vid. as Obras completas de Sabino Arana, sobre todo o seu primeiro xornal, Bizkaitarra, publicado en Bilbao nos anos 1893-1895- O nacionalismo vasco heterodoxo no século XX 297 razas" entre os pobos antagónicos, o vasco e mais o español, mentres que agora os de HB aluden ó "contencioso" que enfronta ó "pobo tra- ballador vasco" co Estado español. As palabras varían, pero as ideas permanecen inalterables. No seu folleto histórico-lendario Bizkayapor su independencia (1892) e o seu drama teatral Libe (1903), Sabino Arana inventou unha serie de guerras de independencia de Biscaia contra España no Medievo e impregnou o primeiro nacionalismo vasco dun carácter bélico e agónico (a súa heroína Libe perece na batalla de Munguía). Algúns dos seus primeiros discípulos soñaron con recorrer ás armas para liberar a Éuscadi, aínda que nunca o levaron á práctica. Desde a súa fundación en 1959 e, sobre todo, desde o seu primeiro asasinato en 1968, ETA procurou ata hoxe, mediante as súas numerosas accións terroristas, "converter a guerra imaxinaria en guerra real" contra España4. Como ten sinalado o antropólogo Mikel Azurmendi no seu libro La herida patriótica (1998), "o dualismo. Éuscadi/España implica oposición bélica" e hai "vascos que, para selo, precisan dun inimigo". E do inimigo non se admite nada: nin unha Constitución, por democrática que esta sexa, nin unha autonomía, por ampia que esta resulte. É a política do "todo ou nada", de "independencia ou morte", do abertzalismo radical, propia dun discurso ideolóxico maniqueo eos seus alicerces no antagonismo nós/outros, no cal non caben solucións intermedias. Pola súa banda, o nacionalismo moderado non chegou a tales extremos de animadversión a España, pero tivo unha visión negativa desta e foi reticente a intervir activamente na política española, porque se mostra concorde coa crenza sabiniana de que Vasconia foi un país independente ata que foi sometido pola forza por parte de España. Se en 1939 o peneuvista Pantaleón Ramírez de Olano, director do diario Euzkadi, publicou un folleto titulado Los vascos no son españoles, isto mesmo acábao de o reafirmar o seu líder Xabier Arzalluz: "Nos somos nacionalistas vascos e, daquela, non somos españois. Non eremos na nación española nin a aceptamos"5. De ai que o PNV non aprobase nunca unha Constitución española, nin a canovista da Restauración, nin a republicana de 1931, nin a actual de 1978, optando por absterse de votar estas dúas últimas ñas Cortes. Sen embargo, o PNV foi sempre un partido legalista e posibilista que, en lugar da confrontación directa co Estado, preferiu pactar con el para acadar cotas de poder, aceptando os Concertos económicos desde a Restauración e os Estatutos de autonomía de 1936 e 1979, malia seren estes consecuencia de dúas Constitucións españolas que non aprobou.

4. Elorza, Antonio. La religión política. Haraburu, San Sebastián, 1995, pp. 49-56. 5. Entrevista en El País, 17-V-1998. 298 José Luis de la Granja Sainz

De feito, a posta en vigor de ambos os dous Estatutos na Guerra Civil e na Transición permitiu ó PNV acadar a hexemonía en Éuscadi ó ser o partido que máis capitalizou a autonomía e ó construir á súa imaxe e semellanza a actual Comunidade Autónoma Vasca. A fórmula á que recorreu o PNV, tanto na II República como na Monarquía vixente, para compatibilizar independentismo teórico e autonomismo práctico foi a súa concepción instrumental e gradualista da autonomía, segundo a cal o Estatuto é un mero chanzo dunha esca- leira que ascende cara á independencia de Éuscadi. Como resaltaron os seus líderes Manuel Irujo e José Antonio Aguirre, "o Estatuto é o noso programa mínimo [...], o primeiro paso cara á soberanía plena da nosa patria" (1931); "o Estatuto non é máis que un medio, despois do cal vén o resto que é a liberdade plena" (1933). A ambivalencia do PNV posibilita que algúns dos seus dirixentes afirmen que o Estatuto de Guernica é a autonomía máis ampia existente en Europa, mentres outros se suman á escenificación da morte do devandito Estatuto, realizada en Guernica en outubro de 1997, por parte do sindicato ELA-STV (afín ó PNV) e de sectores radicáis (como o tamén sindicato LAB). Aínda que o lehendakari José Antonio Ardanza recoñeceu que "o núcleo do problema (vasco) non está nunha confrontación Estado- Éuscadi"6, o PNV optou tradicionalmente por ignorar ou minusvalorar a España e por proxectar o País Vasco no marco europeo, substituíndo a dualidade Éuscadi-España pola aproximación Éuscadi-Europa (eslogan dos seus AberriEguna de 1933 e 1989), como se non existise o elo intermedio do Estado español, gracias ó cal Éuscadi pertence á Unión Europea.

A TERCEIRA VÍA: OS NACIONALISTAS VASCOS HETERODOXOS

A marxe desas :dúas grandes correntes do nacionalismo vasco, a radical e a moderada, houbo unha terceira tendencia, moito máis feble e intermitente, a menos aranista e independentista, a máis autonomista e de esquerdas, representada polos denominados "heterodoxos". Os seus principáis exemplos históricos foron os seguintes: na Restauración, unhas poucas personalidades liberáis (Ulacia, Sarria, Landeta, Belaus- teguigoitia...); na II República, Acción Nacionalista Vasca (ANV); na Transición, un pequeño partido, ESEI, e no réxime autonómico actual, Euskadiko Ezkerra (EE), xa desaparecida. Vexamos de forma breve cal foi a súa traxectoria histórica. i Durante a Monarquía da Restauración (1875-1931), o nacionalismo vasco foi sinónimo de aranismo, é dicir, a doutrina e o movemento

6. Plan de Paz de marzo de 1998, en El País, 12-111-1998. O nacionalismo vasco heterodoxo no sáculo XX 299 fundado por Sabino Arana cunha forte impronta clerical e dereitista, tradicionalista e antiliberal, enfrontada á esquerda republicana e socialista. Algúns dos seus seguidores romperon con el e pasáronse ó campo inimigo: o caso máis relevante foi Tomás Meabe, director do semanario socialista bilbaíno La lucha de clases e fundador das Juventudes Socialistas de España. Outros foron disidentes do PNV e elaboraron un nacionalismo distinto política e ideoloxicamente, que non chegou a callar, pero que ten interese histórico. O precursor do nacionalismo vasco de esquerdas foi o médico escritor Francisco de Ulacia (1868-1936). Nado en Cuba, foi concelleiro do PNV no Concello de Bilbao (1901-1903), autor das primeiras novelas nacionalistas {Don Fausto, 1905; ¡Nere Biotza!, 1907) e dirixente do sector sotista, que contaba como órgano xornalístico con Euskalduna (Bilbao, 1896-1909). Neste semanario foi o primeiro en criticar o "lastre integrista" do "nacionalismo relixioso" en 1906, abandonando pouco despois o PNV ó facerse anticlerical e republicano federal. Con estas ideas e a imitación do modelo catalanista da Unió Federal Nacionalista Republicana, Ulacia creou a esquerda nacionalista en Bilbao e foi o presidente de dous efémeros grupos: O Partido Nacionalista Vasco Liberal (1910) e o Partido Republicano Nacionalista Vasco (1911), que tina por lema "Patria e liberdade", e como voceiro o semanario Azkatasuna (1911). Malia o apoio do diario bilbaíno El Libérale a súa aproximación á Conjunción Republicano-socialista de Horacio Echevarrieta e Indalecio Prieto, a esquerda nacionalista fracasou pola inimizade do PNV e a escaseza de seguidores, uns poucos profesionais liberáis, entre eles o xornalista Pedro Sarasqueta e o historiador Segundo de Ispizua. O doutor Ulacia participou ñas campañas de "República y Fueros" en 1912 e de "República y Autonomía" nos anos trinta. Durante a II República foi simpatizante de ANV, republicano federal e ferviente autonomista, pro- pugnando a integración do nacionalismo vasco nunha España federal. Morreu pouco antes da Guerra Civil, a escasos meses da aprobación do Estatuto Vasco, que tivo por principal artífice ó seu amigo Prieto, como vaticinou Ulacia no seu último artigo titulado "Al fin habrá Estatuto"7. Nos anos da crise da Restauración (1917-1923), coincidindo coa primeira campaña en pro da autonomía vasca (1917-1919) e coa división do PNV en dous partidos, a moderada Comunión Nacionalista Vasca de Sota e Engracio Aranzadi ("Kizkitza") e o radical Aberri de Gallastegui (1921), publicouse en Bilbao unha excepcional revista de cultura, a máis importante que existiu no País Vasco, Mermes (1917-1922), financiada pola familia capitalista Sota (ben estudiada polos profesores Mainer e Fusi)- Aínda sendo moi plural cultural e politicamente, Hermes foi o

7. El Liberal, 11-111-1936. 300 José Luis de la Granja Sainz vínculo de expresión da heterodoxia nacionalista do seu director, Jesús de Sarria, e dos seus colaboradores, Ramón de Belausteguigoitia e Eduardo de Landeta, que compartiron a defensa da "autonomía integral" de Éuscadi dentro de España e a concepción dun nacionalismo liberal e democrático. O avogado e escritor Jesús de Sarria (1887-1922), tamén nado en Cuba e amigo dos Sota, foi o alma materde Hermes, revista que desapareceu a raíz do suicidio de Sarria. O seu pensamento figura no seu libro Ideología del nacionalismo vasco (1918) e en varios folletos: Gobierno propio y unidad de Gobierno, Autonomía nacional y democracia, Oligarcas y ciudadanos (1918-1919). •• Para Juan Pablo Fusi, "o nacionalismo de Sarria era un caso insólito que combinaba sincera e apaixonada- mente vasquismo e españolismo". Ó igual que o líder catalanista Francesc Cambó, Sarria aspiraba a unha España grande, a unha federa- ción dos pobos soberanos que formasen un "grande Estado ibérico" (con Portugal), no cal Éuscadi dispuxese dunha autonomía plena e dun Gobernó propio. Na conxuntura da primeira posguerra mundial, o nacionalismo vasco debía modernizarse, asumir as ideas de autonomía, democracia e reforma social e dotarse dun programa de política social que integrase as clases traballadoras, incluidos os obreiros inmigrantes. Na mesma liña de Sarria atópase a concepción de "democracia social" do tamén avogado e escritor Ramón de Belausteguigoitia (1891- 1981), autor dos folletos Las bases de un Gobierno nacional vasco (1918) e La cuestión de la tierra en el País Vasco (1919). Neles proponía unha ampia autonomía e unha reforma agraria mediante o acceso dos campesinos á propiedade dos casaríos e das térras que cultivaban. Estas ideas avanzadas contrastaban coa carencia dun programa socieco- nómico do PNV, partido que se caracterizaba pola súa tradicional "neutralidade" ante a cuestión social8. O nacionalista máis heterodoxo na Restauración foi Eduardo de Landeta Aburto (1862-1957), secretario e párente dos Sota Aburto. A comezos do século foi o principal ideólogo do semanario Euskalduna, sendo expulsado do PNV polo delegado xeral Ángel Zabala en 1906 debido ós seus artigos favorables a un partido legal, non separatista e cunha organización democrática. Ñas súas colaboracións en Hermes considerou "El problema bizkaitarra" (a integración de Éuscadi en España) e a necesidade de que o nacionalismo se axustase "ás realidades do momento actual" (1917-1920). A súa crítica máis dura a este atópase na conferencia sobre Los errores del nacionalismo vasco y sus remedios (1923), na cal avogou por unha triple renuncia: ó aranismo por obsoleto,

8. Mees, Ludger. Nacionalismo vasco, movimiento obrero y cuestión social (1903- 1923). Fundación Sabino Arana, Bilbao, 1992. O nacionalismo vasco heterodoxo no século XX 301

á restauración foral por ser unha falsidade histórica que as provincias vascas fosen independentes ata 1839, e ó independentismo. Ó seu xuízo, a meta do nacionalismo debía ser a máis ampia autonomía dentro de España, esbozando un proxecto de Estatuto ría súa conferencia, pois a existencia da nación vasca non precisaba dun Estado vasco. Estas concepcións democráticas e autonomistas de Sarria, Belausteguigoitia e Landeta non deron lugar á formación dun grupo político por falta de base social e non foron aceptadas polo PNV, sempre fiel á ortodoxia aranista. O seu principal ideólogo, "Kizkitza", criticounas desde as páxinas do diario Euzkadi (Bilbao, 1913-1937), o órgano oficial do PNV (o de Comunión). Aqueles estaban ñas antí- podas do independentismo e antiespañolismo de Aberri, que se consti- tuíu en partido de 1921 a 1930. Logo do fracaso da resistencia nacionalista á Dictadura do Xeneral Primo de Rivera (1923-1930), durante a "Dictablahda" do Gobernó de Berenguer, en novembro de 1930 produciuse a reunificación de Co- munión e Aberri no de novo denominado Partido Nacionalista Vasco, ratificando a doutrina de Sabino Arana, como proba do seu estancamente ideolóxico. Pero ese mesmo mes rexurdiu a esquerda nacionalista, coa fundación de ANV polos disconformes co mantemento do lema sabiniano "Deus e Lei Vella" (ou Foros). Retomando as ideas dos heterodoxos mencionados e en particular de Ulacia, ANV encárnou un nacionalismo liberal e aconfesional e aliouse co Bloque republicano- -socialista ñas eleccións municipais de abril de 1931 que provocaron a caída da Monarquía e a proclamación da II República. Ó longo desta, ANV foi un pequeño partido extraparlamentario, que contou con profesionais liberáis, pero sen líderes carismáticos, e cunha certa implantación social ñas zonas urbanas de Biscaia e Guipúscoa. Nunca puxo en cuestión a clara hexemonía do PNV no seo do movemento nacionalista, pero influíu na súa renovación política, froito da xeración de Aguirre e Irujo, ó marcar o camino que seguiu o PNV en 1936: a colaboración coa República de esquerdas para lograr o Estatuto vasco. ANV fixo deste o eixo da súa actuación política, que, en función do proceso autonómico, oscilou entre coaligarse co Bloque republicano- -socialista (1931 e 1936) ou aproximarse ó PNV (1933). En 1934 fracasou o seu intento de conveniencia con republicanos federáis vascos e en 1936 radicalizouse ñas cuestións nacional e social ó aprobar un programa anticapitalista e socialista, pero non marxista. Na Guerra Civil, ANV com- bateu, con catro batallóns, pola Éuscadi autónoma e pola República española, e tivo cadanseu representante nos Gobernos de Aguirre e de Negrín (o ministro Tomás Bilbao). O seu conselleiro Gonzalo Nárdiz per- tenceu sempre ó Gobernó Vasco no exilio, tanto con Aguirre como con Jesús Ma Leizaola. O seu principal voceiro chamouse Tierra Vasca-, como 302 José Luis de la Granja Sainz publicación diaria; editouse en San Sebastián durante a República (1933- 1934) e en Bilbao na guerra (1936-1937); como publicación mensual, publicouse en Bos Aires de 1956 a 1975, sendo os seus directores o escritor José Olivares Larrondo ("Tellagorri") e Pedro Ma Irujo, o irmán pequeño do ministro Manuel Irujo. Nos anos da Transición existiu en Éuscadi un partido minoritario e de cadros, que tivo semellanzas con ANV, Euskadiko Sozialistak Elkartze Indarra (ESEI). Fundado en 1976, xuntou o nacionalismo vasco co socialismo democrático e formou parte de Frente Autonómico, co PNV e o PSOE, ñas candidaturas ó Senado ñas eleccións xerais de 1977, conseguindo un senador, o profesor Gregorio Monreal, o seu presidente. O seu secretario xeral foi o tamén profesor José Manuel Castells. Ó igual que ANV, o Estatuto foi o obxectivo político primordial de ESEI, pero sen renunciar por isto ó exercicio gradual do dereito de autodeter- minación do pobo vasco, que non consideraba sinónimo de independencia. Logo de fracasar ñas primeiras eleccións ó Parlamento Vasco (1980), ESEI desapareceu en 1981. Tamén na liña política de unir nacionalismo e socialismo situouse Euzkadiko Ezkerra, que foi o exemplo máis importante do nacionalismo heterodoxo, a pesar da súa orixe en ETA político-militar (1974) a través do partido radical EIA {Euskal lraultzarako Alderdia, 1976). Inicialmente, EE foi unha coalición electoral, creada pouco antes dos comicios de 1977, que evolucionou desde posturas revolucionarias e independentistas cara a posicións reformistas e autonomistas. Estas aca- baron predominando coa constitución de EE como partido político, liderado por Mario Onaindía, e a súa fusión co sector do PC de Éuscadi, encabezado por Roberto Lertxundi, en 1981. En diante con- denou sen paliativos o terrorismo, propiciando a disolución de ETA político-militar, e adoptou o socialismo democrático como ideoloxía; apoiou sen reservas o Estatuto de Guernica e chegou mesmo a aprobar a Constitución española de 1978 ó cumprir o seu décimo aniversario, feito insólito na historia do nacionalismo vasco. Euzkadiko Ezkerra tivo máis base social e máis forza electoral que ANV, pois contou cun senador e varios deputados ñas Cortes (sobre todo, o seu presidente, o avogado Juan Ma Bandrés), ademáis dun grupo propio no Parlamento Vasco, que chegou a contar con nove parlamentarios sobre un total de setenta e cinco. Foi o partido que máis procurou superar a tradicional división en Éuscadi entre nacionalistas e non nacionalistas ó integrar ñas súas filas a uns e outros. Malia o seu atractivo intelectual, EE non arraigou demasiado na sociedade vasca e a partir de 1987 foi perdendo peso electoral. Ó final, EE sufriu unha crise interna e dividiuse en dous sectores, que se escindiron en 1992: o máis nacionalista de Kepa Aulestia formou Euskal Ezkerra, que se aliou con Eusko Alkartasuna (EA) sen éxito O nacionalismo vasco heterodoxo no século XX 303 e extinguiuse en 1995, e o máis socialista de Jon Larrínaga e Mario Onain- día, que converxeu co Partido Socialista de Éuscadi en 1993, pasando a denominarse PSE-EE (PSOE). Aínda conservando as siglas, con esta fusión Euskadiko Ezkerra deixou de existir como organización. De feito, só unha parte do seu antigo electorado (que en 1986 sobrepasou os cen mil votantes e o 10 por cento na Comunidade Autónoma Vasca) sumouse ó socialismo vasco-español, mentres que outra parte nutriu a forzas políticas distintas, en especial a Izquierda Unida. En canto ó modelo de organización, ANV, ESEI e Euskadiko Ezkerra tiveron en común ter sido partidos especializados, na terminoloxía do poli- tólogo Maurice Duverger na súa obra clásica sobre Los partidos políticos. En cambio, o PNV e Herri Batasuna son partidos-comunidade con voca- ción totalizante ó disponer de numerosos grupos sociais de todo tipo que xiran na súa órbita, ata o punto de configurar "unha 'micro-sociedade' dentro da sociedade vasca"9. Este factor contribuíu moito ó grande arraigamento social acadado polo PNV desde principios de século e, en menor medida, polo abertzalismo radical desde a Transición, en flagrante contraste coa reducida implantación conseguida por aqueles partidos heterodoxos, que non formaron unha comunidade no seu derredor.

CARACTERÍSTICAS XERAIS DO NACIONALISMO VASCO HETERODOXO

Logo deste percorrido histórico, cabe mencionar as características comúns que identifican a terceira tendencia do movemento nacionalista vasco ó longo do século XX. Na nosa opinión, as principáis son estas tres: a nivel doutrinal, a súa concepción de nación moi distinta do aranismo; a nivel político, a súa situación nunha esquerda democrática, disposta a aliar- se ou aproximarse a outras forzas de esquerdas non nacionalistas; e con respecto a España, a súa unión da loita pola autonomía vasca coa consoli- dación da democracia española, considerando compatible a construcción nacional de Éuscadi coa pertenza ó Estado español. En primeiro lugar, os heterodoxos son os nacionalistas máis afastados do ideario de Sabino Arana, se ben o respectan e mesmo o admiran algúns deles, como Ulacia e Sarria10. En xeral, pódese dicir que non son aranistas, pero tampouco antiaranistas. Para eles, Sabino Arana foi o fundador do nacionalismo vasco e o descubridor da nación vasca ó afirmar que "Éuscadi é a patria dos vascos". Pero discrepan da súa concepción esencialista e obxectivista de nación, sustentada nos pilares da raza vasca e a relixión católica: "unidade de raza no posible; unidade

9. Elorza, Antonio. Ideologías del nacionalismo vasco 1876-193/'• Haranburu, San Sebastián, 1978, p. 6. 10. Vid. o número monográfico que este lie dedicou na súa revista Mermes en novembro de 1919. 304 José Luis de la Granja Sainz católica"11. Os heterodoxos teñen unha concepción de carácter voluntarista e subxectivo, conforme amosa a seguinte definición de Sarria:

E como a nacionalidade non é só a raza, institucións, lingua e territorio, senón que é tamén vontade, desexo de vivir unidos, conciencia e espirito de comunidade para unha acción común, o nacionalismo é máis ampio que a medida dun cranio, a expresión dunha palabra, a harmonía dun apelido ou a continuidade dunha historia.

Pola súa parte, Landeta sostén que o nacionalismo é "a afirmación da nacionalidade', é dicir, "a adhesión afectiva e eficaz á súa nacionalidade", idea reproducida polo manifestó fundacional de ANV (Manifestó de Santo Andrés, 30 de novembro de 1930). Esta concepción apertu- rista e non excluínte permite a incorporación ó movemento nacionalista dos non vascos de orixe e dos non católicos polas súas ideas liberáis ou socialistas, que se atopaban excluidos do proxecto sabiniano de "Euzkadi", ó cal só podían pertencer os vascos de raza (é dicir, con apelidos euscaldúns) que fosen católicos, apostólicos e romanos, conforme salientou o manifestó tradicional do PNV (1906) e ratificou a Acta de Reunificación do PNV (Asemblea de Bergara, 16 de novembro de 1930). A visión romántica e próvidencialista de Arana e o seu discípulo "Kizkitza" (no seu libro La nación vasca, 1931) sostén que as nacións non son creación do home senón de Deus e existen desde a eternidade; son, daquela, entes sagrados e ahistóricos, que non dependen da cambiante vontade popular. Polo contrario, a ponencia nacional de ESEI no seu I Congreso (1980) salienta a historicidade das nacións con estas verbas:

O feito nacional non é unha categoría esencial situada fóra ou por riba do devir histórico. Entendemos que a nación é unha realidade histórica, suxeita por tanto ó cambio e á transformación no tempo pola integración dialéctica das súas estructuras económicas, institucionais e ideolóxicas.

Partindo dunha concepción de nación tan diferente, resulta lóxico que os heterodoxos disintan de case todos os dogmas de Sabino Arana, a saber: o racismo (a raza, substancia da nación vasca), o antima- ketismo (o rexeitamento xenófobo dos inmigrantes, cualificados des- pectivamente maketos), o integrismo relixioso ("Nos para Éuscadi e Éuscadi para Deus"), o foralismo (os Foros como sinónimo da independencia milenaria do País Vasco a recuperar no futuro) e o proxecto político confederal de Éuscadi (os territorios históricos vascos formarían unha Confederación de Estados).

11. Baserritarra, 8-V1II-1897, O nacionalismo vasco heterodoxo no sáculo XX 305

Os nacionalistas heterodoxos non fixeron fincapé na idea de raza vasca e estiveron abertos á integración dos inmigrantes, ós que non puxeron trabas estatutarias para a súa afiliación, a diferencia do PNV e do sindicato Solidaridad de Trabajadores Vascos (STV), que esixían alómenos un apelido vasco para poder ingresar ñas súas filas antes da Guerra Civil. A cuestión relixiosa foi clave ñas escisións do grupo de Ulacia e de ANV, porque non aceptaban o clericalismo do PNV e defendían o liberalismo en materia relixiosa: a separación da Igrexa e o Estado. Os heterodoxos, agás Ulacia e Sarasqueta, non foron anticlericais senón tan só católicos aconfesionais: tales eran os fundadores de ANV, malia seren tachados de "ateos" pola prensa do PNV en 1930-1931. Aínda que algúns deles (Ulacia e Landeta) procedían da Sociedade Fuerista Euskalerria de Bilbao, os heterodoxos non fixeron da restaura- ción dos Foros mediante a derogación da Lei de 1839 a súa meta polí- tica. Precisamente, foi Landeta o nacionalista que con maior rotundidade refutou a interpretación sabiniana dos Foros vascos en clave de independencia: "non debemos proclamar nin enseñar tampouco ós nosos fillos que pola Lei de 25 de outubro de 1839 perderá exclusivamente Éuscadi a súa orixinaria liberdade, porque iso é falsear a Historia da Patria". ANV e menos aínda ESEI e Euskadiko Ezkerra nunca esgri- miron unha argumentación foralista como base das súas reivindicacións políticas, que se concretaron na autonomía a curto prazo e na autode- terminación nun futuro indeterminado: Outro tema común a estes tres partidos foi o seu rexeitamento do confederalismo do PNV e a súa defensa dunha Éuscadi unitaria, ata o punto de que ANV intentou substituir as provincias polas comarcas na súa organización interna. EE opúxose á polémica Lei de Territorios Históricos, aprobada polo Parlamento Vasco, en 1983, que consolidaba o "foralismo provincialista", porque atribuía moitas competencias ás Deputacións Forais de Álava, Guipúscoa e Biscáia en detrimento do Gobernó Autónomo Vasco. En segundo lugar, todos os nacionalistas heterodoxos, coa única excepción do conservador Landeta, sitúanse no campo da esquerda democrática, primeiro no liberalismo e despois no socialismo, dúas ideo- loxías e movementos políticos que aborrecía Sabino Arana por consi- déralos incompatibles co seu nacionalismo integrista e tradicionalista. Deste separáronse por enarborar a bandeira liberal o grupo de Ulacia e ANV, que mantiveron uns postulados moi próximos ós republicanos vasquistas, aínda que non chegaron a convencer politicamente con eles. No seu programa de 1936 ANV deu o paso ó socialismo, que foi asumido tamén por ESEI ("unha alternativa socialista para Éuscadi") e por Euskadiko Ezkerra; esta definiuse "Esquerda para o Socialismo" no seu Congreso Constituínte de 1979. 306 José Luis de la Granja Sainz

Outra contribución política desta tendencia foi a súa predisposición a pactar coas esquerdas vascas e españolas. Antes de 1936, o PNV só se aliara con forzas de dereitas (monárquicos e carlistas) en candidaturas de unión católica (por exemplo, en 1911 e 1931)- En cambio, o Partido Nacionalista Vasco Liberal apoiou a Conjunción republicano-socialista ñas eleccións de 1910. E ANV, nada máis nacer, ingresou no Bloque antimonárquico, co que concorreu ós comicios de 1931, así como nos de 1936 co Frente Popular, do cal formou parte durante a Guerra Civil. Xa se ten indicado que Euskadiko Ezkerra se fusionou primeiro co PC de Éuscadi e logo co PSE-PSOE. En terceiro lugar, a súa visión de España difire bastante da receosa e distanciada do PNV e está no polo oposto do intenso antiespañolismo do nacionalismo radical. Para os heterodoxos, España nunca foi "o inimigo" nin "o Estado opresor". Así, Sarria e Landeta aunaron vasquismo e españolismo no seu proxecto dunha "autonomía integral" de Éuscadi dentro dunha "España forte e libre" (en sintonía coa campaña de Cambó "Por Cataluña e por unha España grande"), crendo que o engrandecemento de España redundaría en beneficio do País Vasco, sempre que a Monarquía da Restauración se democratizase e se des- centralizase rexionalmente. Pola súa banda, os seguidores de Ulacia e de Acción Nacionalista uniron estreitamente as ideas de autonomía vasca e democracia española, pero encarnando esta última no réxime republicano e facendo do binomio "República e Autonomía" o seu obxectivo político inmediato. Por isto, Francisco de Ulacia e varios dirixentes de ANV (o doutor Justo Gárate, o arquitecto Tomás Bilbao...) se adscribiron á Agrupación ó Servicio da República de Ortega y Gasset, Marañen e Pérez de Ayala, pouco tempo antes do advenimento da II República en 1931. Os heterodoxos, ou renunciaron ex profeso a crear un Estado vasco independente, ou foron leáis ó réxime constitucional español, sendo os únicos nacionalistas vascos que aprobaron unha Constitución española. A súa dobre lealdade á patria vasca e á Constitución española concorda co forismo liberal de mediados do século XIX, que tina por divisa "Fueros y Constitución"12. Neste aspecto, dase o paradoxo de que foron os nacionalistas heterodoxos, é dicir, os máis críticos do aranismo, os que asumiron as consecuencias do legado político do último Arana na súa evolución españolista: a renuncia á independencia e a adopción dunha "autonomía o máis radical posible dentro da unidade do Estado español"13.

12. Este dobre patriotismo caracterizóla tamén a Renaixenca literaria catalana, conforme puxo de manifestó o profesor Joan-Lluis Marfany en "Mitología de la Renaixenca i mitología nacionalista", en L'Aveng 164, Barcelona, novembro de 1992, pp. 26-29. 13. La Patria, 29-VM902. O nacionalismo vasco heterodoxo no sécula XX 307

CONCLUSIÓNS

Como colofón a este artigo, irnos responder brevemente a dúas cuestións: ¿cales foron as principáis aportacións desta terceira vía á historia do nacionalismo vasco?, e ¿por que fracasaron os seus sucesivos intentos ó longo do século XX? Ó noso xuízo, malia a súa debilidade orgánica e ó seu escaso arraigamento, as aportacións dos heterodoxos foron importantes. Compre sinte- tízalas nestes puntos: contribuíron á modernización política e ideolóxica do nacionalismo desde os anos trinta, á súa secularización na cuestión relixiosa e á súa democratización coa apertura á inmigración, temas nos cales o PNV fixo seus os postulados de ANV na República: en 1977, o PNV declarouse "partido aconfesional" e "aberto a todos os vascos" sen ter en conta "o sangue nin o nacemento" (Asemblea de Iruña, marzo de 1977). Os heterodoxos procuraron superar a dialéctica das dúas comunidades en Éuscadi, en especial EE. E serviron de "ponte" entre o PNV e o PSOE, os dous grandes movementos de masas xurdidos a fináis do século XIX e inimigos acérrimos ata 1934: así, ANV compartiu con ambos os dous o Primeiro Gobernó Vasco na Guerra Civil e o longo exilio durante a Dictadura franquista; ESEI constituíu con eses dous partidos o Frente Autonómico en 1977; Euzkadiko Ezkerra formou parte con eles do Gobernó de coalición de Ardanza en 1991-1993- A historia contemporánea de Vasconia amosa a dificultade de compaxinar as ideas de nacionalismo, democracia e esquerda. A isto contri- buíu o feito de que a formulación inicial e case única durante catro décadas do nacionalismo vasco foi o aranismo, ideoloxía posuidora de postulados que resultaban incompatibles eos principios da democracia liberal e da esquerda republicana ou socialista. O nacionalismo vasco de esquerdas foi case inexistente na Restau- ración e moi feble na II República. Cobrou forza na Transición, pero daquela a maioría da esquerda abertzale decantouse pola vía violenta e antidemocrática de ETA e Herri Batasuna. Nin nos anos trinta con ANV nin nos oitenta con EE, os heterodoxos acadaron consolidar un espacio político suficientemente ampio entre o PNV e o PSOE, e foron pequeños "partidos bisagras" entre estas dúas grandes forzas que remataron por "engulilos": ANV converteuse nun mero satélite do PNV durante o exilio, mentres que Euskadiko Ezkerra desapareceu en 1993 por absorción do PSE-PSOE, sen aportarlle demasiado, alómenos ñas urnas. A mesma experiencia política de Eusko Alkartasuna, o partido do exlehendakari Carlos Garaikoetxea escindido do PNV en 1986, co seu paulatino descenso electoral, reflicte a dificultade de que arraigue unha forza relevante entre o PNV e o PSE-PSOE, que controlan o centro- dereita e o centro-esquerda, respectivamente, do sistema vasco de par- 308 José Luis de la Granja Sainz tidos, un sistema xa consolidado despois dos dous decenios de elec- cións democráticas e de réxime autonómico. Unha reflexión final desde o presente visto en perspectiva histórica: o denominado problema vasco é, certamente, máis ampio que o grave e tráxico problema do terrorismo incesante de ETA. Comeza a cuestión vascongada do século XIX en torno ás guerras carlistas e ás abolicións forais, e desde o inicios do século XX convértese no problema do nacionalismo vasco pola difícil integración deste importante movemento político e social no Estado español, mesmo en períodos democráticos como a II República e a Monarquía actual, que aprobaron os Estatutos de 1936 e 1979 cunha ampia autonomía para o País Vasco, moi superior ó autogobemo de que dispuxo durante os séculos do réxime foral dentro da España do Antigo Réxime e da revolución liberal. A recente desaparición da terceira vía, aquí analizada, non favorece a solución da candente cuestión vasca, porque o nacionalismo heterodoxo foi plenamente democrático e aceptou constitucionalizarse dentro da España das autonomías. De novo, o nacionalismo vasco só ten dúas caras na actualidade: a radical e violenta de Herri Batasuna, que respalda o terrorismo de ETA e con isto provoca a súa propia criminalización (o encarceramento da súa Mesa Nacional); e a moderada e pacífica do PNV e EA, que non queren a súa constitucionalización por seren partidarios da independencia de Éuscadi abertamente (EA) ou solapadamente (PNV). Non en van o presidente do EBB, Xabier Arzalluz, declarou recentemente: "Os nacionalistas vascos nin estivemos, nin estamos, nin estaremos coa Constitución". E "o único que nos queda por facer é comezar a non cumprir a lei e ponemos a Constitución por monteira"; "cabe a autodetermina- ción, e mesmo á independencia, polos caminos que nos proponemos"14. O PNV esixe ó Gobernó español lealdade ó Estatuto de Guernica (cousa lexítima); pero negase a acatar a Constitución de 1978, que é fonte do devandito Estatuto, a pesar de que "ampara e respecta os dereitos históricos dos territorios forais" e derogou as leis de 1839 e 1876 abolitorias dos Foros vascos (tal foi a súa meta política tradicional desde 1906). En suma, o PNV, que goberna as institucións forais e autonómicas do País Vasco desde hai case vinte anos, non admite a lealdade constitucional ó Estado español e nunca asumiu a evolución españolista do seu fundador, porque nunca renunciou expresamente á independencia de Éuscadi.

J. L. de la G. S.

14. El País, edición do País Vasco, 27-IV-1998 e 17-V-1998. O nacionalismo vasco heterodoxo no secuto XX 309

BIBLIOGRAFÍA SOBRE O NACIONALISMO VASCO

Aguirre, J. A. de. Obras completas. Sendoa, San Sebastián, 2 tomos, 1981. Arana-Goirí, S. de. Obras completas. Sabindiar-Batza, Bayona-Bos Aires, 1965. Aranzadi, E. de ("Kizkitza"). La nación vasca.Verdés Achirica, Bilbao, 1931. ——— Ereintza: siembra de nacionalismo vasco 1894-1912. Auñamén- di, San Sebastián, 1980. Arzalluz, X. Entre el Estado y la libertad. Iparraguirre, Bilbao, 1986. Belausteguigoitia, R. Las bases de un Gobierno nacional vasco. Grijel- mo, Bilbao, 1918. ESEI. Euskadi Konstituzioari begira. Euskadi ante la Constitución. Itxaropena, Zarauz, 1978. — Una alternativa socialista para Euskadi. Itxaropena, Zarauz, 1980. Euskadiko Ezkerra. Resoluciones. Congreso Constituyente de Euskadiko Eskerra. Izquierda para el socialismo. Anaitasuna, Usurbil, 1979- Programa. Berekintza, Bilbao, 1988. "Gudari" (E. de Gallastegui). Por la libertad vasca. En plena lucha. Verdes, Bilbao, 1933. Irujo, M. de. Desde el Partido Nacionalista Vasco. Idatz Ekintza, Bilbao, 4 tomos, 1982-1983. "Kondaño" (A. Zabala). Primeros años del nacionalismo. Alderdi, Bilbao, 1985. Landeta, E. de. Los errores del nacionalismo vasco y sus remedios. Bilbao, 1923. Leizaola, J. M. de. Obras completas. Sendoa, San Sebastián, 4 tomos, 1981-1985. Onaindía, M. Carta abierta sobre los perjuicios que acarrean, los prejui- cios nacionalistas. Península, Barcelona, 1995. Partido Nacionalista Vasco. Iruña 77: la Asamblea. Geu, Bilbao, 1977. Sarria, J. de. Ideología del nacionalismo vasco. Verdes, Bilbao, 1918. "Tellagorri" (J. Olivares Larrondo). Comentarios a la doctrina de A.N.V. Tierra Vasca, Bos Aires, 1957. Ulacia, F. de. Don Fausto. Novela. Astuy, Bilbao, 1005.

BIBLIOGRAFÍA SOBRE A HISTORIA DO NACIONALISMO VASCO

Aranzadi, J., Juaristi, J, e Unzueta, P. Auto de terminación (Raza, 310 José Luis de la Granja Sainz

nación y violencia en el País Vasco). El País/Aguilar, Madrid, 1994. Azurmendi, M. La herida patriótica. La cultura del nacionalismo vasco. Taurus, Madrid, 1998. Camino, I. Nacionalistas (1903-1930). Alderdi, Bilbao, 1985. Corcuera, J. Orígenes, ideología y organización del nacionalismo vasco (1876-1904). Siglo XXI, Madrid, 1979. Política y Derecho. La construcción de la autonomía vasca. Centro de Estudios Constitucionales, Madrid, 1991- Elorza, A. Ideologías del nacionalismo vasco 1876-1937. Haranburu, San Sebastián, 1978. La religión política. "El nacionalismo sabiniano" y otros ensayos sobre nacionalismo e integrismo. Haranburu, San Sebastián, 1995. Escudero, M. Euskadi: dos comunidades. Haranburu, San Sebastián, 1978. Forné, J. Las dos caras del nacionalismo. Los nacionalismos étnicos. Haranburu, San Sebastián, 1995. Fusi, J. P. El País Vasco. Pluralismo y nacionalidad. Alianza, Madrid, 1984. García de Cortázar, F. e Azcona, J. M. El nacionalismo vasco. Historia 16, Madrid, 1991. Granja, J. L. de la. Nacionalismo y II República en el País Vasco. CIS/Siglo XXI, Madrid, 1986. El nacionalismo vasco: un siglo de Historia. Tecnos, Madrid, 1995. "El legado de Aguirre y la generación nacionalista de 1936", en Cuadernos de Álzate 17, Madrid, decembro de 1997, pp. 69-83. '• "Francisco de Ulacia. Biografía política", introducción á novela de F. de Ulacia ¡NereBiotzat'El Tilo, Bilbao, 1998. Gurruchaga, A. El código nacionalista vasco durante el franquismo. Anthropos, Barcelona, 1985. . i Del PNV a ETA. La transformación del nacionalismo vasco. Haranburu, San Sebastián, 1996. Jáuregui. G. Ideología y estrategia política de ETA. Análisis de su evolu- ción entre 1959y 1968. Siglo XXI, Madrid, 1981. Entre la tragedia y la esperanza. Vasconia ante el nuevo milenio. Ariel, Barcelona, 1996. Juaristi, J. El bucle melancólico. Historias de nacionalistas vascos. Espasa Calpe, Madrid, 1997. Mainer, J. C. Regionalismo, burguesía y cultura. Los casos de Revista de Ara- gón (1900-1905)y Hermes (1917-1922). A. Redondo, Barcelona, 1974. Mata, J. M. El nacionalismo vasco radical. Discurso, organización y expresiones. Universidad del País Vasco, Bilbao, 1993- Meer, F. de. El Partido Nacionalista Vasco ante la Guerra de España O nacionalismo vasco heterodoxo no século XX 311

(1936-193 7). EUNSA, Pamplona, 1992. Mees, L. Nacionalismo vasco, movimiento obrero y cuestión social (1903-1923). Fundación Sabino Arana, Bilbao, 1992. "La izquierda imposible. El fracaso del nacionalismo republicano vasco entre 1910 y 1913", en Historia contemporánea 2, . Bilbao, 1989, pp. 249-66. "El nacionalismo vasco y España: reflexiones en torno a un largo desencuentro", en Espacio, Tiempo y Forma. Historia contem- poránea 9, Madrid, 1996, pp. 67-83- Pablo, S. de (ed.). Los nacionalistas. Historia del nacionalismo vasco, 1876-1960. Fundación Sancho el Sabio, Vitoria, 1995. Pablo, S. de, Granja, J. L. de la e Mees, L. (eds.). Documentos para la historia del nacionalismo vasco. De los Fueros a nuestros días. Ariel, Barcelona, 1998. Rodríguez Urriz, M. B. Una empresa cultural bilbaína. Hermes, Revista del País Vasco. Diputación Foral de Bizkaia, Bilbao, 1993. San Sebastián, K. Jesús de Sarria: nacionalismo y heterodoxia. Alderdi, Bilbao, 1985. Solozábal, J. J. "Fuerismo e independentismo: las dos almas del nacionalismo vasco", en Cuadernos de Álzate 16, Madrid, maio de 1997, pp. 113-24. Sullivan, J. El nacionalismo vasco radical, 1959-1968. Alianza, Madrid, 1988. Ugalde, A. La acción exterior del nacionalismo vasco (1890-1936): historia, pensamiento y relaciones internacionales. IVAP, Bilbao, 1996. Ugalde, M. Mujeres y nacionalismo vasco. Génesis y desarrollo de Emakume Abertzale Batza, 1906-1936. Universidad del País Vasco/Emakunde, Bilbao, 1993- : Unzueta, P. Sociedad vasca y política nacionalista. El País, Madrid, 1987. Los nietos de la ira. Nacionalismo y violencia en el País Vasco. El País/Aguilar, Madrid, 1988. W. AA. Euskadiy el Estatuto de Autonomía. Erein, San Sebastián, 1979- Nacionalismo y socialismo en Euskadi. IPES, Bilbao, 1984. Nacionalismoaren ehun urte. 100 años de nacionalismo vasco. Diario El Correo, Bilbao, 1995.

Radicáis e pragmáticos: do nacionalismo galego a fináis do século XX

Xosé M. Núñez Seixas

O éxito electoral do Bloque Nacionalista Galego (BNG) ñas eleccións autonómicas de outubro de 1997, obtendo o 24,8 por cento dos sufraxios válidos (395-556) e relegando á terceira posición á coalición entre o PSOE, Esquerda Unida-Esquerda Galega e Os Verdes, semella ter collido a con- trapé, cando non ter abraiado completamente, ós comentaristas políticos e ata académicos españois e estranxeiros. Para algúns deles, tratábase dun "novo nacionalismo" creado por efecto imitación dos máis asentados do País Vasco ou Cataluña. Xa que logo, na óptica daqueles sería preciso poner un definitivo freo á evolución do sistema autonómico e mesmo, segundo expresaron diversos dirixentes do PSOE e do PP, reformar a Lei Electoral para empecer o crecemento dos nacionalismos periféricos. A maiores de desenfocadas, e de dubidosamente democráticas nal- gúns casos, tales reaccións traducen a endémica ignorancia coa que a Historia e mais a dinámica política de Galicia son xulgadas no exterior. Xa que nin o nacionalismo galego é un fenómeno novo, pois conta con 150 anos de historia, tendo coñecido un intre de apoxeo relativo durante os anos 30 deste século e mantendo unha presencia constante na vida política e social do país (aínda que máis feble que os seus homólogos vasco e catalán); nin o seu crecemento espectacular o é tanto de enxer- garmos a progresión continuada nos últimos dez anos e mais o pesa- relativo dos nacionalistas noutros eidos, por exemplo no sindical, e non digamos no cultural. Doutra banda, a tradición ideolóxica do galeguismo é claramente nacionalista desde 1916-1918 coa fundación das Irmandades da Faja, e o seu perfil político-ideolóxico actual non é en absoluto com- parable ós confusos autonomismos rexionalistas de Coalición Canaria, Unió Valenciana, Partido Aragonés Regionalista ou outras forzas de centro-dereita que xurdiron en diversas comunidades autónomas ó abeiro da xeneralización do sistema autonómico e da conversión oportu- 314 Xosé M. NúñezSeixas

nista ó rexionalismo de élites locáis antigamente vencelladas a UCD —ou ó franquismo en moitos casos— durante os anos 801. Con todo, certo é que o nacionalismo galego é atípico dentro do contexto hispánico, e aínda dentro do contexto xeral europeo. Na actualidade é un movemento sociopolítico maioritariamente de esquerda, e foi o único deica hoxe que foi quen de rebordar ó PSOE desde a esquerda por unha diferencia superior a cinco puntos porcen- tuais. Así mesmo, foi quen de acadar unha presencia política significativa sen un apoio importante da burguesía do país, seguindo unha evo- lución sumamente peculiar no ideolóxico e no organizativo. Aturou unha dura travesía do deserto durante os anos da Transición e Consolidación democráticas; pero só na década dos 90 Breogán semella ter comezado a espertar do seu letargo de séculos. Neste artigo preténdese só ofrecer unha panorámica da evolución e situación presente do nacionalismo galego no derradeiro cuarto do século XX, atendendo ás correntes que se sucederon e conviviron dentro del desde 1975 nun breve percorrido histórico, e ensaiando unha reflexión sobre o seu estado presente e expectativas futuras. Se ben a escaseza dos estudios sobre a evolución do nacionalismo galego desde a Guerra Civil obrigará tamén a unha certa prudencia ñas inter- pretacións que seguen.

UNHA LENTA ADAPTACIÓN (1975-1989)

No período que parte da transición democrática (1975-1990) e a posterior estabilización do réxime monárquico-constitucional español, a instauración tanto dun sistema democrático como dunha estructuración territorial descentralizada (o Estado das Autonomías) tivo tamén unha traducción en Galicia, aínda que contou co refugo inicial das forzas políticas nacionalistas. En 1976, os principáis partidos nacionalistas e representantes das dúas correntes anovadoras xurdidas nos anos 60, a ' marxista-leninista (Unión do Pobo Galego, UPG) e mais a socialista democrática (Partido Socialista Galego, PSG), xuntamente cun minús- culo Partido Galego Social-Demócrata (PGSD) e o autoxestionario Partido Carlista, crean un órgano de coordinación propio, o Consello de Forzas Políticas. Este elabora unha alternativa rupturista {Bases Constitucionais) para a consecución dun Estado confederal previo recoñecemento do dereito de autodeterminación das nacións que o integrarían, así como un programa de medidas económicas para

1. Para unha visión xeral da historia do nacionalismo galego desde as súas orixes á actualidade, remitimos a Beramendi J. G. e Núñez Seixas, X. M. O nacionalismo galego. Ed. A Nosa Terra, Vigo, 1996, 2a ed. Radicáis epragmáticos: do nacionalismo galego afináis do sáculo XX 315 adoptar por un Gobernó provisional galego, que desenvolvían os principios expostos pola AN-PG en 19752. O Consello, porén, durou só poucos meses, xa que en novembro de 1976 a UPG, que se opuxo á entrada nel do Movemento Comunista, provocou a súa ruptura. Con iso fracasaba o tentó de influir unificadamente no proceso político da tran- sición desde unha perspectiva nacionalista unificada, deixando o protagonismo na negociación co gobernó Suárez ñas mans dos partidos da oposición democrática de ámbito español, representados na versión galega da Platajunta, a Táboa Democrática de Galicia (integrada por PSOE, PCG, PSP, PTE e ORT), que incluía ñas súas reivindicacións a recuperación do Estatuto de Autonomía de 1936. As eleccións xerais de 1977 puxeron dramáticamente ó descuberto a falla de aceptación popular das teses dos nacionalistas de esquerda: entre PSG e a nova organización política creada pola UPG e mais a ANPG, o Bloque Nacio- nal-Popular Galego (BNPG) obtiveron a penas un 4,4 por cento dos sufraxios. Pola contra, a federación galega do PSOE, que contaba ata entón cun moi escaso implantamento en Galicia, acadaba tres depu- rados e unha presencia importante entre o electorado urbano. O resto dos deputados correspondentes a Galicia foron parar a UCD e a AP. A remolque da presión exercida polos nacionalistas cataláns e vascos, Galicia foi considerada polos constituíntes nacionalidade histórica en igualdade de dereitos, malia que os galeguistas non xogaron niso case ningún papel. O Estatuto de Autonomía de Galicia plebiscítase e aprobase en decembro de 1980 cunha moi baixa participación (28 por cento), despois de varias vicisitudes —que pasaron por un tentó por parte da UCD de "recortar" o acado competencial da autonomía galega, outor- gando preeminencia lexislativa ó Estado central, o que provocou a reac- ción de toda a esquerda e ata de boa parte da UCD galega3—. Nos anos sucesivos consolídase e desenvólvese o marco institucional autonómico, o que confire á actividade política galega unha nova dimensión e ó mesmo tempp serve de estímulo, directa ou indirectamente, para o afortalamento da consciencia de identidade disterada do país4. E a consolida- ción da reforma pactada (a Transición) obrigou tamén a todos os actores a afacerse ó novo contexto. Adaptación que tivo lugar con ritmos diferentes na maioría do espectro partidario do nacionalismo galego.

2. Vid. Consello de Forzas Políticas Galegas. Medidas económicas pra un programa de Gobernó Provisorio Galego. Bases constitucionáis pra a participación da Nación Galega nun Pacto Federal e de Gobernó Provisorio Galego, s.l.: s. ed., abril 1976. 3. Gaciño, X. e Rivas, M. Informe dunha frustración. As claves do proceso estatutario galego. Ed. do Rueiro, A Coruña, 1980, e Reimóndez Pórtela, M. O Estatuto dos 16. Galaxia, Vigo, 1979. 4. Portero, X. A. e Máiz, R. As institucións políticas no Estatuto de Autonomía de Galicia. Parlamento de Galicia, Santiago de Compostela, 1988; Sequeiros, J. L. O muro fendido. Cambio social e comportamentopolítico en Galicia. Edicións Xerais, Vigo, 1993- 316 • Xosé M. Núñez Seixas

O nacionalismo galego no seu conxunto mantívose entre 1979 e 1989 nun teito de voto dun 12-15 por cento —coa excepción do ano 1985—, dividido ademáis entre varios partidos, o que debilitaba a súa representatividade política en detrimento da súa proxección social real. Á disper- sión e diversificación da oferta ideolóxica nacionalista uníase a hexemo- nización desproporcionada da esquerda neste espacio, a política de superoferta e maximalismo estratéxico practicada por una parte do nacionalismo, que o alonxaba das demandas reais e inmediatas da maioría dos cidadáns ós que dirixía a súa mensaxe, e a captación de boa parte dos cadros políticos galeguistas polos grandes partidos estatais5. En xeral, a poboación galega amosa unha maior inclinación a votar por partidos galeguistas ñas eleccións autonómicas, mentres nas'elec- cións estatais opta preferentemente polos partidos de ámbito español (ó igual que ocorre noutras nacionalidades históricas do Estado), como se pode apreciar no cadro 1.

CADRO 1 RESULTADOS ELECTORAIS AGREGADOS DOS PARTIDOS NACIONALISTAS (EN %).

Eleccións xerais 1977 1979 1982 1986 1989 1993 1996 6,72 11,22 4,61 11,9 9,52 13,976 13,1

Eleccións autonómicas 1981 1985 1989 1993 1997 12,73 24,77 16,97 22,346 25,1

Logo de 1975, son observables certas continuidades en canto ás expre- sións organizativas, a base social e a evolución ideolóxico-política do nacionalismo galego, aínda que tamén son de salientar algunhas mudanzas. Entre 1977 e 1994, o movemento nacionalista permaneceu moi dividido politicamente, existindo durante ese período cando menos cinco 5. Para un achegamento á historia política do nacionalismo galego desde os anos 60, vid. (sen sermos exhaustivos) Domínguez Castro, L. e Quintana Garrido, X. R. "Nacionalismo radical, transición y proceso autonómico en Galicia (1975-1990)", en J. Tusell et al., Historia de la transición y consolidación democrática en España. UNED, Madrid, 1995, vol. I, pp. 457-73; Quintana, X. R. "El nacionalisme gallee, de la posguerra enea", en L'Aveng 197, 1995, pp. 6-11, e 198, 1995, pp. 6-11; Beramendi/Núñez, O nacionalismo galego, pp. 209-314; Máiz, R. "Nación de Breogán. oportunidades políticas y . estrategias enmarcadoras en el movimiento nacionalista gallego (1886-1996)", en Revista de Estudios Políticos, 92, 1996, pp. 33-75, e Núñez Seixas, X. M. "National Reawakening within a Changing Society: The Galician Movement in Spain (1960-97)", en Nationalism & Ethnic Politics, 3:2 (1997), pp. 29-56. 6. Inclúe os resultados da coalición entre Esquerda Unida e Unidade Galega (UG-EU), na que só UG pode ser considerada nacionalista. O BNG obtivo ñas eleccións xerais de 1993 unha porcentaxe do 8 por cento, e ñas autonómicas do mesmo ano un 18,8 por cento. Igualmente; tamén se inclúen desde 1985 os resultados de CG, por máis que o nacionalismo desta forza, como se verá, fose máis que dubidoso desde o punto de vista ideolóxico. Radicáis epragmáticos: do nacionalismo galego afináis do sáculo XX 317

- Eleccións xerais — U —Eleccións autonómicas

25- 'x r "" sx

* s. s X ' s s •1 i r -. J le 10 / /

i / \ / 5 _

0- 1977 1979 1981 1982 1985 1986 1989- 1989- 1993- 1993- 1996 1997 X A X A tendencias, segundo resumía J. G. Beramendi en 1990: 1) o nacionalismo marxista-leninista, independentista e antisistema, de praxe revolucionaria; 2) o nacionalismo marxista-leninista e teóricamente antisistema, pero crecentemente pragmático e que abala entre o independentismo e o confederalismo; 3) o nacionalismo socialista democrático, de orientación federalista ou confederalista; 4) o nacionalismo socialdemócrata, de tendencia federalista; e 5) un nacionalismo liberal feble e de fustrada xestación. As cinco tendencias coexistiron caóticamente ás veces ñas mesmas organizacións, con maiores ou menores predominios dunhas e doutras7. En función da combinación dése criterio e da súa plasmación organizativa, podemos á súa vez establecer tres grandes divisións: o nacionalismo marxista-leninista de orientación populista, que chamaremos nacionalismo "popular"; o nacionalismo socialista democrático, e o nacionalismo de centro. Á parte, situaríase a evolución autónoma do sindicalismo nacionalista, o único eido onde tendeu a imperar o pragmatismo e mais a unidade de acción, polo menos desde comezos dos 90, e onde a tendencia de implantamento social seguiu unha liña continua e lenta, pero vigorosamente ascendente.

a) O nacionalismo "popular" O nacionalismo de raígame ideolóxica marxista-leninista e de praxe populista está representado nun comezo pola UPG, a ANPG e o BNPG (disoltos en 1982) como plataforma pluralista de actuación política. Esta tendencia caracterizouse durante os primeiros anos da Transición pola súa intransixencia fronte a calquera concesión que supuxese unha renuncia ó dereito de autodeterminación e mais a súa oposición á reforma política, mantendo unha posición rupturista. O que conduciu ó

7. Beramendi, J. G. "Aquén e alen dun debate parlamentario", en A Trabe de Ouro 2, 1990, pp. 179-93. 318 Xosé M. Núñez Seixas

BNPG e ás organizacións integradas na súa órbita a rexeitar tanto a Constitución de 1978 coma o Estatuto de Autonomía de 1980. Como alternativa defendíase un programa confederal para o Estado español, baseado no recoñecemento do dereito de autodeterminación de Cataluña, Galicia e Éuscadi, e que se espremía ñas chamadas Bases constitucionais elaboradas polo Consello de Forzas Políticas8. A intransixencia do BNPG levouno ó illamento político, só compensado co achegamento temporal do PSG —despois do fracaso de Unidade Galega— ás súas teses entre 1980 e 1982, logo da constitución en xullo de 1980 da Mesa de Forzas Políticas Galegas. De ai xurdiu a coalición electoral BNPG-PSG, que se presentou ás primeiras eleccións autonómicas de 1981 para seguir unha estratexia de mínima adaptación ó novo contexto: o participar no marco autonómico "cunha táctica e unha alternativa que o supera cualitativamente, de tal maneira que sirva para reforzar a consecu- ción dos nosos obxectivos de soberanía nacional sen quedar anulados ou aillados na nosa actuación política", mais aproveitando os seus resortes para fortecer a consciencia nacional do pobo galego e aspirando á mudanza do contexto constitucional e autonómico9. Neses primeiros comicios autonómicos, a coalición obtivo tres deputados (co 6,17 por cento dos votos), expulsos ó pouco tempo por negárense a xurar a Constitución española, requisito que semellaba naquela altura inacep- table simbólicamente. Porén, a consolidación do marco autonómico ó longo dos anos 80 e as consecuencias do tentó de golpe de Estado de febreiro de 1981, xunto coa constatación de a estratexia maximalista conducir ó fracaso e mais ó illamento, foron determinantes en aprofundar a lenta reorientación táctica do nacionalismo "popular" despois de varias crises internas que tiveron lugar dentro da UPG en 1981-1982. O labor de mobilización permanente e de expansión social do nacionalismo "popular", capitalizada a través da ANPG no período 1975- 1979 gracias ó traballo duro dunha militancia estendida e á implicación en diversos movementos sociais (mobilizacións campesinas e obreiras, conflictos locáis contra da instalación de celulosas ou centráis nuclea- res, etc.), a fundación de asociacións culturáis, a expansión da organi- zación de estudiantes ERGA e mais a promoción de plataformas veci- ñais, fornecera a esta córreme política dunhas bases sociais e unha infraestructura organizativa bastante sólida10. Iso garantiu a súa pervi-

8. Vid. Alternativa do Bloque Nacional Popular Galego. Medidas políticas, econó- micas, socio-culturais pra un programa de Gobernó Provisorio Galego, s.l.: s.f., 1978. 9. Galicia Socialista, xullo 1981, p. 4. O programa da coalición BNPG-PSG recuncaba nos mesmos termos: vid. Galicia Socialista, outono 1981, p. 1. 10. Vid. o monográfico Na Defensa da Terra: Xove, As Encrobas, Baldaio, Autopistas... Crónica do nacionalismo na Transición, en Cademos A Nosa Terra de Pensamento e Cultura, n. 23, 1997. Para o sindicato ERGA e as organizacións nacionalistas estudantís en xeral, vid. os varios artigos recollidos en W. AA., ERGA. Un lume que prendeu. CAF-CAE, Santiago de Compostela, 1997. Radicáis epragmáticos: do nacionalismo galego afináis do século XX 319 vencía futura, en detrimento doutras forzas que competían nun espacio semellante e que ficaron moi rezagadas desde comezos da Transición, como foi o PCG, forza sobranceira da oposición antifranquista deica 1975. Os froitos do traballo organizativo do nacionalismo "popular" e mais o seu bo implantamento territorial xa se demostraran ñas primeiras eleccións municipais celebradas en 1979: o BNPG presentou 164 candidaturas (2.610 candidatos) cubrindo o 52,5 por cento dos concellos galegos (fronte ás 172 que presentou o PSOE, as 43 de Unidade Galega e as 37 do PCG), e obtivo un 7,18 por cento dos sufraxios, 258 mandatos e 9 alcaldías, sendo os resultados relativamente mellores en zonas rurais e na provincia de Lugo. Engadíase a iso a influencia directa do nacionalismo "popular" sobre o sindicalismo obreiro e labrego de filiación nacionalista: o primeiro obtiña en 1980 un 17,48 por cento dos delegados sindicáis. Todo isto amosaba que o nacionalismo "popular", malia ser minoritario, non era insignificante no panorama político de Galicia. A fináis de 1982, o conxunto de sectores que integraban o BNPG formou, xunta outros grupos de esquerda nacionalista (coma o Colectivo Socialista, esgazado do PSG e que se sumou en 1983) e nacionalistas independentes, unha coalición política de carácter frontista e interclasista, o BNG, nado dunha reformulación estratéxica do proxecto inicial da ANPG —que se autodisolve—. A nova fronte nacionalista pasou a ser liderada polo antigo líder do PSG Xosé Manuel Beiras, retirado da política entre 1977 e 1981 e que volvía á área política con propostas máis radicali- zadas. Beiras contribuíu moito, co seu liderado carismático e capacidade mediática (que se fortaleceu desde entón), a moderar a imaxe inicial de radicalismo do nacionalismo "popular" e a que este adoptase, sobre todo ó longo da segunda metade dos anos 80, unha estratexia crecentemente posibilista. Esta pasaba polo abandono paulatino do programa das Bases constitucionais e empezou a considerar a autonomía como un primeiro paso cara á consolidación do autogoberno galego. Iso implicaba tamén que a participación ñas institucións autonómicas debía efectuarse de xeito pragmático e sen prexuízo de que o BNG seguise a considerar o marco constitucional como claramente insuficiente e aspirase como horizonte estratéxico á soberanía política de Galicia11. Ñas eleccións autonómicas de 1985, o BNG obtivo un 4,2 por cento dos votos e un acta de deputado para Beiras, que desta vez si participou ñas regras do xogo institucional. A moderación en imaxe foi for- talecida ademáis polo refugo explícito e continuado da violencia, tenta- ción que engadou a varios sectores da UPG a mediados dos anos 80 que non secundaron a opción posibilista do partido e, liderados polo secretario xeral Mariano Abalo, esgazaron no seu V Congreso (marzo

11. Vid. por exemplo Beiras, X. M. Constitución española e nacionalismo galego: unha visión socialista. Agrupación Cultural Alexandre Bóveda, A Coruña, 1985. 320 . Xosé M. Núñez Seixas

de 1986), fundando ó pouco tempo o Partido Comunista de Liberación Nacional (PCLN), que poucos meses despois abandona o BNG. A ruptura de relacións políticas con Herri Batasuna (HB) desde 1987 e mais o aprofundamento na liña de posibilismo estratéxico afirmado na Asemblea do Carballiño do mesmo ano foi acompañado dunha meirande apertura do BNG a sectores ideolóxicos e sociais máis plurais, aproveitando os diversos tentos de artellar unha candidatura nacionalista unificada para as eleccións europeas e forxando o lema do proxecto común. Esa estratexia de adaptación ás circunstancias e modera- ción estratéxica e de imaxe rendeu os seus froitos especialmente desde as eleccións autonómicas de 1989 (5 deputados, 8 por cento dos votos), cun avance espectacular ñas de 1993 (13 deputados e 18,9 por cento dos sufraxios), consolidado con altos e baixos nos anos seguintes ata o 24,8 por cento no 1997, superando ó PSOE. No camino, o BNG eliminou a todos os seus competidores dentro do eido nacionalista, relegándoos á marxinalidade ou absorbéndoos noutros casos. En realidade, o BNG aspira desde o seu nacemento, continuando coa liña estratéxica da ANPG e o BNPG, a ser unha sorte de comunidade que encarne a nación galega en marcha, formulada en clave de fronte interclasista de liberación. Para iso manten un esquema ideolóxico básico que se retrotrae a unha contradicción fundamental entre Galicia e España, fundamentada na dicotomía centro-periferia, sendo Galicia unha colonia interior dentro do Estado español e da Europa occidental; o que permite afirmar a existencia de intereses comúns a todos os cidadáns galegos, por riba das diferencias de clase, e orientar unha estratexia polí- tica que se centra, especialmente despois de 1986, na defensa dos sectores productivos fundamentáis da. economía galega (pesca, agricultura e gandería, construcción naval, etc.) ameazados primeiro polas reconver- sións industriáis dos 80 e despois polas esixencias impostas pola adhe- sión de España á Unión Europea (UE). De ai que o BNG se opona fron- taimente ó actual modelo socioeconómico imperante na UE, ó igual que o BNPG e mais a UPG desde 1977, e denuncie o Tratado de Maastricht por considerar que este só conducirá á hexemonía do capital transna- cional e mais á conversión de Galicia nun país dependente12. Xunto diso, porén, seguiron e seguen a coexistir dentro do BNG sectores politicamente moi dispares, unidos só polo proxecto común nacionalista: desde a ortodoxia marxista-leninista (UPG) e comunista (Inzar, grupo formado polo antigo MCG e mais a LCR, desde 1993) ata

12. Bloque Nacionalista Galego, "O Tratado da Unión Europea (TUE) asinado en Maastricht", en A Trabe de Ouro 12, 1992, pp. 157-66. Para as posicións da UPG e mais da ANPG a respecto da CEE, vid. Domínguez Castro, L. e Quintana Garrido, X. R. "El discurso internacional del nacionalismo gallego durante la Transición a la democracia", en J. Tusell (ed.), La política exterior en España en el siglo XX. UNED, Madrid, 1997, pp. 633-44. Radicáis epragmáticos: do nacionalismo galego ajináis do século XX 321 o centrismo liberal (PNG), pasando por diversos matices dentro da esquerda socialista e socialdemócrata (Esquerda Nacionalista [1991], Colectivo Socialista, Unidade Galega [1994]), a organización de mocidade Galiza Nova (constituida no ano 1988), o colectivo independentista de esquerda radical Primeira Liña (formado en 1996) e centos de militantes independentes, probablemente a figura máis numerosa. Mais o control real da organización frontista segué a corresponder na prác- tica á UPG, gracias á súa sólida estructuración como partido e á súa maior cobertura territorial. Este partido "vertebra" realmente o BNG desde o punto de vista organizativo, ten un 32 por cento dos membros do Consello Nacional, e copa ata o de agora a maior parte dos postos de parlamentario en Santiago e en Madrid13. Non embargantes, a UPG aínda non acometeu unha revisión ideoló- xica explícita das súas teses tradicionais, máis ala das adaptacións estra- téxicas. Aquela segué a considerar ó BNG como a fronte precisa para acadar a plena consecución da soberanía de Galicia, e dentro da cal o partido marxista-leninista seguiría a asumir o papel de guieiro. Mais, ó mesmo tempo, a estratexia política da UPG vólvese crecentemente prag- mática e moderada —malia manter certo radicalismo en pronunciamentos e actitudes, contentando así a parte da súa militancia—. O que ten provocado diversas escisións independentistas radicáis e partidarias da bita armada (segundo o modelo de HB) desde fináis dos anos 70. Malia a súa presencia ser importante entre os cadros sindicáis, a incidencia organizativa e político-electoral destas últimas ten sido mínima ata o de agora. A caída dos réximes prosoviéticos logo de 1989 non provocou mudanzas substanciáis ñas teses ideolóxicas fundamentáis sostidas pola UPG. No seu VII Congreso (199D, o partido mantívose nos seus obxectivos a longo prazo, concretados nun confuso independentismo: "A instau- ración dun Estado galego democrático e popular que articule as medidas que deán fin á colonización que padece o país, materialice o poder da alianza das clases traballadoras galegas e senté as bases para a construc- ción do socialismo camino da sociedade comunista", contra do inimigo sobranceiro do pobo galego, "a burguesía monopolista española, que domina o aparato do Estado, através do cal, contando coa colaboración da burguesía intermediaria interna, manten unha opresión capitalista colonial

13. O Consello Nacional de 25 membros elixido na VII Asemblea Nacional (decembro 1995) tina a seguinte composición: UPG, 8 (32%); Esquerda Nacionalista, 4 (16%); Colectivo Socialista, 2 (8%); Unidade Galega, 2 (8%); Inzar, 1 (4%), Galiza Nova, 1 (4%), e independentes, 5 (20%). Dos 13 parlamentarios autonómicos elixidos en 1993, 7 pertencían á UPG (53,8%), 2 a Esquerda Nacionalista (15,4%), e o PNG, Colectivo Socialista, Inzar e independentes contaban con un cada un (7,7%). O aumento a 18 deputados autonómicos no 1997 ten feito descer as porcentaxes de predominio da UPG. Vid. Márquez Cruz, G. Las élites parlamentarias de Galicia (1977-1996). IDEGA, Documentos de Traballo Historia-5, 1997, p. 47. 522 Xosé M. Núñez Sebeas en Galiza"; a estratexia a seguir continuaba invariable, "potenciar o Movemento Nacionalista Galego contra o imperialismo español e os seus aliados na Galiza, considerando que esta é unha loita anticolonial e anti- monopolista". No seu VIII Congreso, celebrado en 1994, a UPG abriuse cara á aceptación da autonomía como primeiro paso para a consolidación do autogoberno galego, reclamando a necesidade de asumir responsabi- lidades de gobernó e valorando a Xunta de Galicia como o primeiro banzo desde o que, malia as súas limitacións, se poden aproveitar os seus recursos de estar en mans nacionalistas para "cambiar radicalmente a dia- léctica política dentro e a imaxe e función do país cara afora", continuando inmutable en todo o demais (esquema centro-periferia, interpreta- ción de Galicia como unha colonia, etc.)14. E esa liña veu confirmada polo aínda maior pragmatismo que dominou o seu EX Congreso, celebrado en febreiro de 1997. Nel, a organización amosouse disposta a renuncias pro- gramáticas en prol dun necesario pacto de coalición co PSOE, na perspectiva de que o actual marco institucional permite transformacións graduáis, aínda sen renunciar ós sinais básicos de identidade ideolóxica da UPG15. Nembargante, ó tempo que se ten imposto un acusado pragmatismo que a leva a considerar a autodeterminación un obxectivo estratéxico —e que, segundo expresou recentemente o seu presidente, Bautista Álvarez, non consistiría tanto nunha votación concreta como no exercicio paulatino do autogoberno e a consecución progresiva de maiores cotas de sobe- ranía16—, o discurso ideolóxico da UPG semella apontar nos últimos anos, como contrapeso á perda de significación do enfoque marxista-

14. Ponencia política e estatutos do VII Congreso da UPG, reproducidos en A Trabe de Ouro 9, 1992, pp. 141-46; VIH Congreso da UPG. Textos a debate, Santiago de Compostela, UPG, 1994. Neste derradeiro texto apreciase claramente que se manten a interpretación de Galicia como unha colonia, víctima do esquema centro-epriferia (6-7); deféndese o nacionalismo como alternativa necesaria, xa que o colonialismo "converte en proletarias ás nacións oprimidas", polo que "calquera proxecto revolucionario pasa nelas por unha alianza de clases que se concreta no modelo nacionalista" (p. 8), sendo os movementos nacionalistas os máis eficaces para combater o capitalismo, "pois este ten no imperialismo a vía para reproducirse e para obter as plusvalías". O nacionalismo ha ser de esquerda para conseguir a absoluta liberación de Galicia (8-9), o que non exclúe a necesidade estratéxica da opción frontista dentro do BNG. 15. Vid. UPG, Resoluciónspolíticas do IX Congreso 22 e 23 de Febreiro 1997, Santiago de Compostela: Ed. Terra e Tempo, 1997. Os principios ideolóxicos seguen inalterables, se ben o pragmatismo estratéxico e a identificación co proxecto do BNG gañan peso. No seu discurso inaugural, Bautista Álvarez fixo fincapé en que o partido se mantiña fiel ó marxismo, "que, ademáis de servirnos para modificar estruturas dun modelo que actúa na raíz que sustenta a explotación de clases, permítenos baixar ás orixes onde nace a opre- sión dos povos", e afirmaba a súa preferencia polo "modelo socialista", se ben deixando un oco á pequeña burguesía, continuando coa liña tradicional do nacionalismo "popular": "En lugar de burgueses preferimos proletarios. Fronte á tiranía do capital, defendemos ao labrego, ao mariñeiro, ao pequeño comerciante. Os nosos amores son de Cuba e non do Tio Sam" (p. 14). 16. Vid. entrevista con B. Álvarez en La Voz de Galicia, 18-X-1997, p. 63. Nela, Álvarez afirma que a UPG mira que os obxectivos fundacionais "se están a acadar" e que "a liberación nacional irá cristalizando na autodeterminación", pero esta non é "entendida como un referendo" senón como un "proceso lento, no que xa estamos metidos. Cada Radicáis epragmáticos: do nacionalismo galego afináis do século XX 323

-leninista, unha acentuación da componente nacionalista-esencialista. Así semella amosalo a teima en recuperar unha serie de mitos da historia de Galicia, desde o mariscal Pardo de Cela como símbolo da resistencia nacional de Galicia fronte ó colonizador, que daría cabo á "Idade de Ouro" medieval, á recuperación —e reinterpretación— da guerrilla dos anos 40 ou dos comunistas galegos da anteguerra con veleidades gale- guistas17. A dicotomía entre radicalismo —ou inmobilidade— ideolóxico e ductibilidade pragmática na estratexia acada cada vez maiores propor- cións, sendo a evolución futura da UPG, e con ela do conxunto da organi- zación frontista, unha auténtica incógnita. Se ben os indicios presentes semellan apuntar cara ó aprofundamento da liña de moderación. O nacionalismo "popular" foi quen de resistir organizativamente unha travesía do deserto que durou máis de dez anos, e gracias a un duro e constante traballo organizativo, a promoción de mobilizacións e a presencia activa nos movementos sociais, puido consolidar un implantamento sólido e unha militancia non extraordinariamente numerosa, pero moi dinámica tanto no medio rural (mapas 1 e 2) coma —en pro- porción menor— no urbano. O que lie permite ademáis contar cunha base social bastante diversificada, dispondo dunha apreciable porcentaxe de labregos e sobre todo obreiros asalariados, xunto dun núcleo forte de clases medias e media-baixas, obreiros cualificados e intelligentsia ñas zonas urbanas e semiurbanas. Xa nos comezos da Transición, os "actores políticos" sobranceiros da UPG-ANPG —é dicir, os 88 militantes e cadros con máis presencia pública— mostraban un claro predominio de mestres e profesores (37,4 por cento), de obreiros asalariados (21,5 por cento) e empregados e funcionarios (15,9 por cento). E os 161 cabezas de lista das candidaturas municipais presentadas polo BNPG no 1979 amosaban un perfil bastante interclasista: 25,46 por cento de labregos, gandeiros e mariñeiros; 26,08 por cento de obreiros asalariados, traballadores cualificados e artesáns; 14,9 por cento de mestres e profesores, 11,79 por cento de funcionarios de rango medio/inferior e empregados, un 6,82 por cento de avogados, economistas e enxeñeiros, un 6,82 por cento de pequeños comerciantes e industriáis, e un 3,10 por cento de cregos18. Unha tónica semellante semella manterse nos anos 80 e 90 dentro do BNG. Aínda que non dispomos de datos globais sobre a composición parcela de soberanía que conquistamos é un paso adiante", xa que se a dominación de Galicia foi un proceso lento, "anterior ós Reis Católicos", a súa liberación tamén o vai ser. 17. Vid. por exemplo Rodríguez, F. "Un personaxe simbólico: Pardo de Cela", en Terra e Tempo, 2a época, n. 1, 1995, pp. 16-23, e en xeral todos os artigos contidos nese número, adicado á historia de Galicia. Na mesma onda, os chamamentos á "nacionali- zación" da Historia de Galicia e ó reavivecemento dos mitos son frecuentes en A Nosa Terra, xunto coas críticas á "historiografía academicista" encarnada na Universidade e que actuaría como vehículo de transmisión da ideoloxía dominante, etc. etc. 18. Domínguez Castro, L. e Quintana Garrido, X. R. "Contribución a una sociología de los actores políticos en la Galicia de los inicios de la Transición democrática", en Santacreu 324 Xosé M. Núñez Seixas socioprofesional da militancia daquela organización, algunhas catas parciais e locáis da súa militancia nos anos 90 suxiren unha componente típicamente de carnadas medias e medias-babeas, funcionarios, profesores e traballadores cualificados, ademáis de estudiantes, no medio urbano; e unha composición social máis interclasista, cun maior peso dos traballadores asalariados, autónomos, funcionarios e algúns labregos e gandeiros, no medio rural e semiurbano, cunha media de idade bastante nova que bambea entre os 28 e os 33 anos19. As bases electorais do nacionalismo frontista si que mudaron substancialmente de natureza desde os anos 70. Durante unha primeira etapa, e deica 1989, a xeografía electoral do BNPG/BNG caracterizábase polo seu alto grao de dispersión e a súa maior presencia relativa en zonas rurais e semiurbanas, malia que gardando un equilibrio acusado entre voto urbano e rural. Durante a primeira metade dos anos 90 o BNG consolida e estende os seus apoios electorais cara ás zonas urbanas e semiurbanas, así como á franxa costeira occidental onde se concentra a maior parte da poboación do dinamismo económico da Galicia actual (mapas 3 e 4) —se ben a proporción entre voto urbano e rural segué a ser altamente homo- xénea: os votos ó BNG descenden notablemente só en concellos inferiores a 2.000 habitantes en zonas interiores. b) O nacionalismo socialista democrático A corrente socialista democrática, combinada cunha tendencia socialdemócrata (o PSG, Esquerda Galega desde 1981 ata 1993) non foi capaz de sobrevivir ata o día de hoxe como organización política autó- noma, integrándose na súa case totalidade no BNG en 1994. Non embargante, xogou un papel fundamental en dous sensos: aportación de ideas e contidos á construcción do poder autonómico galego, actuando de auténtico "laboratorio de ideas" na vida parlamentaria galega durante unha década; e moderación da imaxe de radicalismo que atinxía ó conxunto do galeguismo por mor da estratexia inicial do nacionalismo "popular", amosando o camino político posibilista que era preciso seguir para findar co bloqueo social da esquerda nacionalista. Amáis do histórico PSG, que logo da derrota electoral de 1977 sufriu unha fonda crise e fugas de militantes tanto cara ó PSOE como cara a outras opcións e o BNG, inclúense dentro desta corrente algúns sectores

Soler, J. M. (coord.), II Jomadas Internacionales sobre Historia Contemporánea y Nuevas Fuentes. Edit. Club Universitario, Alacante, 1997, pp. 357-78; os datos de 1979 son elabora- ción propia a partir da lista publicada en Terra e Tempo 65, marzo 1979, p- 2. 19. Así o apuntan os datos coñecidos das agrupacións do BNG en Compostela (1993), A Estrada (1993) e Ordes (1995), en Beramendi/Núñez, O nacionalismo galego, pp. 283-84, así como das de Rianxo e Tui (1996) e O Valadouro (1997), que nos foron amablemente fornecidos polos respectivos activistas locáis X. Piñeiro, C. Martínez e P. Vivero. Radicáis e pragmáticos: do nacionalismo galego afináis do século XX 325 esgazados da UPG e da AN-PG en 1976-77, que confluíron con núcleos procedentes da extrema esquerda estatal nun novo partido en outubro de 1977: o Partido Obreiro Galego (POG), liderado por Camilo Nogueira. Nun principio, a nova organización mantivo con lixeiras adaptacións a tese do colonialismo interno e a dependencia económica, política e cultural de Galicia dentro da periferia europea, defendía o socialismo democrático e a democracia interna no partido ó tempo que rexeitaba a socialdemocracia. Pero a súa evolución posterior levou ó POG a moderar varios dos seus postulados, adoptando reivindicacións características da "nova esquerda" europea dos 80 (ecoloxismo, feminismo, etc.). Porén, o máis salientable do POG desde o seu comezo foi o seu maior pragmatismo táctico na loita polo autogobemo: a política de alianzas podía atender tanto a criterios nacionalistas como a criterios de clase, e a autonomía considerábase un primeiro paso positivo de seu: dadas as circunstancias do intre, cumpría "conquerir un control progresivo das institucións políticas e administrativas que operan en Galicia, desde os concellos, gobernos e diputacións provin- ciáis, deica calquera forma de gobernó galego que se poida arrincarlle ó actual Estado español", aínda que o obxectivo político futuro do partido sería a transformación do Estado español nunha federación socialista de nacións ibéricas20. O POG colleitou uns resultados bastante apreciables ñas eleccións municipais de 1979, en coalición co PSG e un resucitado PG (Unidade Galega), con aceptación notable entre as clases medias urbana e semiurbanas: malia presentar só 43 candidaturas, obtivo un 6,35 por cento dos votos globais e 141 mandatos. Pero as diferencias eos restantes partidos nacionalistas á hora de apoiar ou non o proceso autonómico deron ó traste con este primeiro ensaio de unidade galeguista. Perante o referendo autonómico de decembro de 1980, o PSG e o BN-PG pediron o voto negativo, o POG o voto en branco e só o PG o voto afirmativo. Pouco tempo despois, o POG, con algúns novos aportes, convértese en Esquerda Galega (EG), partido que fai bandeira do posibilismo autonomista e se presenta ás eleccións autonómicas de Í981 como unha "terceira vía" que sintetizaría elementos de progreso dun socialismo non dogmático e un nacionalismo integrador e constructivista. A forte presencia de EG en Vigo e a popularidade do seu líder, Camilo Nogueira, permitíronlle obter un escaño no primeiro Parlamento autonómico, cun 3,32 por cento dos votos. Con iso, as forzas nacionalistas sumaban 4 escaños dun total de 71, cunha porcentaxe de voto global (incluíndo o PG, que non obtivo escaño) do 12,73 por cento. A división político-organizativa revelábase como un factor decisivo na debilidade institucional do nacionalismo galego.

20. De Toro, S. Camilo Nogueira e outras voces. Unha memoria da esquerda nacionalista. Ed. Xerais, Vigo, 1991- Para os principios iniciáis do POG, vid. Resolucións políticas da asamblea constituinte, s.l. La Voz de Galicia, 1977, e Bases político-ideolóxicas do Partido Obreiro Galego. Velograf, Santiago de Compostela, 1979. 326 Xosé M. Núñez Sebeas

Porén, EG, transformada en PSG-EG en 1984 ó fusionarse con boa parte do PSG, adquiriu un notable protagonismo durante os anos 80 no proceso de construcción político-lexislativa da autonomía, gracias en boa parte ó intelixente traballo despregado polo seu único deputado, Camilo Nogueira, no Parlamento galego. Nunha cámara dominada por forzas políticas de moi escasa vontade autonomista (AP, UCD e PSOE), o papel dinamizador correspondeu ó único deputado nacionalista (os 3 do BNPG foran expulsados). Entre 1981 e 1985, Nogueira presentou 14 das 20 proposicións de lei, 24 das 43 proposicións non de lei e 9 das 13 mocións aprobadas pola Cámara galega. E tal papel continuou na lexislatura seguinte21. O que revelaba, amáis do entusiasmo autonomista do PSG-EG, o feito de que pouco importaba ós demais partidos unha posibilidade de autogoberno só pasivamente asumida. A rendibili- zación do traballo parlamentario e mais a popularidade crecente do seu líder permitiu ó PSG-EG obter 3 deputados autonómicos ñas eleccións de 1985, mentres o BNG ficaba reducido a un. Aínda que o PSG-EG gozou por uns anos da hexemonía dentro do nacionalismo galego, a súa forza era sensiblemente inferior á do BNG ñas eleccións municipais, ñas que acusaba o seu escaso implantamento ñas zonas rurais e semiurbanas, nomeadamente ñas provincias de Lugo e Ourense. Ñas eleccións locáis de 1987, con todo, fixo patente un notable esforzó de presentación de candidaturas, presentando 84 (32 na Coruña, 26 en Pontevedra, 17 en Ourense e 9 en Lugo) e igualando ó BNG en número de candidaturas na provincia de Pontevedra. No ano 1991, non embargante, o PSG-EG xa non foi quen de manter o ritmo ascendente no implantamento territorial, baixando o número de candidaturas presentadas a 71 (36 na Coruña, 6 en Lugo, 10 en Ourense e 19 en Pontevedra) e sendo xa claramente superado polo BNG (mapa I)22. O partido de Nogueira limitábase a bos resultados en enclaves especí- ficos, sobre todo en Vigo. Doutra banda, o progresivo pragmatismo e moderación táctica do BNG desde 1985 frearon as posibilidades de ere- cemento do PSG-EG, que ademáis viuse incapaz de erosionar seriamente a base electoral do PSOE en Galicia durante os 80 e non conseguiu chegar a unha fusión co PCG, do mesmo xeito que o conseguirá Euskadiko Ezkerra no País Vasco. O comezo da fin desta forza política empezou a anunciarse ñas eleccións autonómicas de 1989, ñas que o PP, presentando a Manuel Fraga como candidato, obtivo un éxito esmagador con máioría absoluta (44,2 por cento dos votos, 38 escaños),

21. Así, entre xaneiro e xullo de 1987 os tres deputados do PSG-EG presentaron 2.764 iniciativas parlamentarias, fronte a 692 do PSOE, 31 de CG, 78 do PNG ou 30 do BNG. Vid. "Balance do traballo parlamentario do PSG-EG", Galiza Socialista 1, outubro 1987, p. 2. 22. Os datos de 1987 en A Nosa Terra, 19-VI-1987, p. 4. Os de 1991 fóronnos fornecidos amablemente polo profesor Guillermo Márquez. Radicáis epragmáticos: do nacionalismogalego afináis do século XX 327 mentres o BNG ascendeu ata o 8,1 por cento e 5 escaños, e o PSG-EG desceu 20.000 sufraxios, ficando nun 3,6 por cento e 2 escaños. Desde ese ano, á crise xeral de readaptación ideolóxica que afectou ás organizacións de esquerda europeas logo da caída do muro de Berlín, sumouse o estreitamento do espacio político do PSG-EG pola progresiva moderación estratéxica do BNG. A falla de acollida do nacionalismo "popular" ás repetidas chamadas do PSG-EG para acadar a unidade da esquerda nacionalista levou a este derradeiro partido a protagonizar un tentó de transformación nunha organización aberta a sectores independentes de centro galeguista. Para iso, creou Unidade Galega en marzo de 1993, mais ó pouco tempo (xuño de 1993) acudiu ás urnas en coalición con Esquerda Unida (EU) —case marxinal en termos político-electorais desde 1985, malia a forza das CC. OO. en Galicia—. Iso supuxo pasar en pouco tempo de primar o eixo galeguismo/españolismo a dar preferencia á dimensión dereita/esquerda, o que non achou comprensión e encostó no electorado. A derrota absoluta do experimento ñas eleccións xerais e autonómicas de 1993 rematou prácticamente coa existencia autó- noma do nacionalismo socialista, que desde 1994 se integrou, fóra dal- gúns sectores minoritarios que optaron por EU, no BNG. A procedencia social da militancia do PSG, POG e PSG-EG restrinxíase case exclusivamente a sectores sociais encadrables da intelligentsia, profe- sións liberáis e clases medias urbanas, con escasa proxección entre os sectores obreiros e no medio rural (agás nalgúns núcleos moi localizados e sobre todo en Vigo). En 1993, os 1.130 militantes do PSG-EG distribuíanse do seguinte xeito: 55 por cento de funcionarios, empregados e profesores; 19 por cento de asalariados da industria e dos servicios; 6 por cento de pequeños comerciantes e empresarios; 10 por cento de cadros empresa- riáis e altos funcionarios, 5 por cento de estudiantes e 2 por cento de parados, labregos e amas de casa. En Vigo, non embargante, o 58,12 por cento dos afiliados ó PSG-EG correspondía a asalariados da industria e dos servicios, pero non era así no caso de Santiago ou Ourense, onde predo- minaban claramente as clases medias, funcionarios e profesores. A distri- bución territorial das bases do PSG-EG mostraba un peso desproporcio- nado das provincias atlánticas, e nomeadamente da cidade de Vigo, fronte ás interiores, ñas que o partido tina un feble implantamento23. Esas discontinuidades territoriais tiñan traducción ñas súas bases electorais: o nacionalismo socialista-democrático concentrou desmesuradamente os seus votos ñas cidades, especialmente ñas máis industriáis (sobre todo, Vigo, onde o PSG-EG obtiña máis do 30 por cento dos seus sufraxios totais)24.

23. Datos en Beramendi/Núñez, O nacionalismo galego. Op. cit. pp. 285-87. 24. Blanco Valdés, R.; Máiz, R. e Portero, J. A. Las elecciones en Galicia.1. El Parlamento gallego. Nos, A Coruña, 1982; Vilas Nogueira, X. "Las elecciones autonómicas de Galicia (1981-1990)", en Revista de Estudios Políticos75, 1992, pp. 59-85. 328 Xosé M. Núñez Seixas c) O fracaso do nacionalismo de centro-dereita Os repetidos tentos de artellar un partido nacionalista de centro- dereita reveláronse ata o de agora inútiles. O que se debeu, en boa parte, á insuficiencia dunha potencial base social interesada niso (perfectamente acomodada dentro do centro-dereita de ámbito español), é dicir, do que poderiamos denominar unha "burguesía galega". Pero tamén influíu o viramento rexionalista protagonizado polos partidos da dereita estatal desde 1980, incorporando ás súas ringleiras a algúns intelectuais galeguistas. Ambos os dous factores bloquearon a posible expansión do nacionalismo galego cara á dereita do espectro social. Certamente existía unha burguesía galeguista, que sostiña a promo- ción da cultura galega desde 1950 (por exemplo, a editorial Galaxia, a SEPT, etc.), e se concentraba sobre todo na cidade de Vigo, ademáis dal- gúns núcleos da colectividade galega en Sudamérica. Mais a súa contía e significación era demasiado escasa: nos anos 60, a penas existían proxectos políticos de dereita galeguista. Amáis diso, dous factores actuaban de impedimento para o xurdimento con forza dun nacionalismo burgués: a renuncia da doutrina "piñeirista" á formación de partidos nacionalistas propios, preferindo optar por "galeguizar" os partidos estatais mediante unha táctica de entrismo de cadros selectos que incorporasen as demandas culturáis do galeguismo ó seu programa; e a tradicional reti- cencia da Igrexa Católica a sumarse ó galeguismo aínda que so fose ó nivel cultural, fóra dalgunhas personalidades individuáis. O que coad- xuvou a que durante o franquismo non froitificase unha reconversión ideolóxica en clave demócrata-cristiá ou social-cristiá do legado do nacionalismo político, como aconteceu en Cataluña25. En marzo de 1976 naceu o Partido Popular Galego (PPG), liderado polo galeguista histórico Xaime Illa Couto, declarándose galeguista, federalista e de ideoloxía "humanista e comunitaria" e vencellándose a outras forzas democristiás do Estado español (o PNV, a Izquierda Democrática de Ruiz Jiménez, etc.). Malia a súa notable actividade exterior, o PPG fue incapaz de atraer para si a burguesía e as carnadas medias galegas, e non pasou de contar cuns 120 militantes ñas sete cidades do país. Logo do seu fracaso electoral ñas eleccións de 1977, ñas que a coalición PPG-PGSD obtivo un 2,4 por cento dos votos, o partido acabou por disolverse, pasando algúns dos seus promotores á

25. Sobre o papel refractario que xoga a maioría da Igrexa católica a respecto do galeguismo e á cultura e idioma galegos en xeral informa amplamente López Muñoz, D. O idioma da Igrexa en Galicia. Consello da Cultura Galega, Santiago de Compostela, 1989- Porén, o nacionalismo de esquerda achou unha acollida máis favorable entre os movementos cristiáns de base (Cristiáns polo Socialismo, por exemplo) e en zonas concretas, xa desde os anos 70: vid. un achegamento en Martínez García, X. A. A Igrexa antifranquista en Galicia (1965-1975). Ed. do Castro, Sada, 1995, especialmente pp. 51-56 e pp. 80-83. Radicáis e pragmáticos: do nacionalismo galego afináis do sécalo XX 329

UCD. En novembro de 1978 tivo lugar a refundación dun partido nacionalista de centro a partir dos restos do PPG e PGSD, o Partido Galeguista (PG), co obxectivo de recoller a herdanza histórica do PG da II República e contando en parte eos mesmos protagonistas, ós que se engadían varios galeguistas históricos disconformes coa estratexia de "galeguizar" os partidos estatais que predicaban Ramón Piñeiro e outros intelectuais. O novo PG pretendía xogar dentro do marco autonómico e atraer a burguesía galega ó seu proxecto; pero mantivo unha posición bambeante no ideolóxico entre a socialdemocracia e a democracia cristiá —o que motivou o alonxamento de moitos procedentes do PPG—, e na política galega viuse obrigado a entenderse con forzas nacionalistas situadas moi á súa esquerda. Namentres, AP, e en menor medida a UCD, adoptaban un verniz rexionalista e favorable á cultura galega nunha dimensión folclorista e populista, sobre todo AP desde a campaña ás eleccións autonómicas de 1981 (co lema "Galego coma ti") en que presentaba como candidato a presidente da Xunta de Galicia a un médico compostelán antigo militante do PPG, Xerardo Fernández Albor. Esa combinación de circunstancias bloqueou en boa medida a posible expansión do PG, que contou cunha militancia reducida e recrutada sobre todo entre as clases medias e profesións liberáis urbanas e dalgunhas vilas. Logo da ruptura da súa coalición con POG e PSG (Unidade Galega) en 1980, o PG presentouse en solitario ás eleccións autonómicas de 1981, colleitando un fracaso absoluto (3,23 por cento dos votos e ningún escaño)26. A constatación da pouca acollida do proxecto galeguista de centro levou a varios dos seus promotores a procurar outras vías de actuación posibilista. O que só froitificou a partir de 1983, cando un sector das élites políticas locáis vencelladas á UCD precisou buscar novas saídas perante o derrubamento do partido centrista ñas eleccións xerais de 1982. Unha parte dos baróns provinciais da UCD, co antigo Partido Gallego Independiente á cabeza, e sobre todo na provincia de Lugo (A. Díaz Fuentes, V. Quiroga na Convergencia de Independientes de Galicia) e na de Ourense (o aparello clientelar vencellado á empresa agropecuaria COREN, dirixida por E. Gómez Franqueira, e mais o grupo Centristas de Ourénse liderado por Victorino Núñez) optaron por fundar unha opción política que enarborase como bandeira o galeguismo centrista27. Para iso, chegaron a una fusión en 1984 cun ampio sector do PG nun novo partido, Coalición Galega (CG). O naciona-

26. Unha crónica da andaina do nacionalismo de centro nos primeiros anos da Transición en Linares Giraut, X. A. Conversas con 'Avelino Pousa Antelo. Memorias dun Galego Inconformista. Ed. do Castro, Sada, 1991, pp. 141-56. 27. Juana, J. de, Prada Rodríguez, J. e Soutelo Vázquez, R. "Transición y élites polí- ticas: el nacimiento de Coalición Galega en Ourense", en Tusell et al, op.cit., vol. I, pp. 475-95. 330 Xosé M. Núñez Seixas lismo de CG era porén doutrinalmente tépedo e obsesivamente moderado, froito dun requintado encaixe de bolillos que contentase ós nacionalistas do PG e ós amigos centristas: partido "auténticamente galego, autonomista, democrático, progresista e reformista", afirmaba ser "unha resposta política nacionalista moderada [...] desde unha posi- ción centrista e de progreso". Os seus obxectivos políticos resumíanse na "consolidación da democracia, a liberdade e a xustiza, a solidariedade, a defensa dos dereitos humanos e mailo galeguismo". Un galeguismo que se enunciaba á súa vez como una inconcreta "afirmación da nosa identidade como pobo", desde unha óptica de afirmación e non de defensa, que habería ollar cara a adentro e tomar consciencia das posibilidades de Galicia como pobo; Galicia sería "un todo ñas ordes lingüísticas [sic], cultural, social, educativa e económica", e CG definíase como un partido autonomista do que o fin era potenciar o autogoberno galego como panca para o desenvolvemento. de Galicia dentro do estricto respecto á Constitución, como nacionalidade histó- rica "dentro da unidade da Nación española e en solidariedade de todolos seus pobos"28. I Ñas eleccións autonómicas de 1985 CG obtivo un 13 por cento dos votos e 11 escabos (7 deles.obtidos en Lugo e Ourense, sobre todo ñas zonas rurais gracias á maquinaria caciquil herdada da UCD), ficando en situación de arbitro da conformación de maiorías parlamentarias. Mais, malia as esperanzas que suscitou entre parte das carnadas medias urbanas, CG fói incapaz de manter a súa coherencia interna e estabilidade organizativa en canto tivo que decidirse por formar gobernó coa Coalición Popular ou optar por un Gobernó de progreso con PSOE e nacionalistas de esquerda. O apoio final á dereita agravou as tensións internas dun partido pouco consolidado e que recolleitaba a maioría dos seus sufraxios gracias a ter herdado redes caciquís rurais da UCD: ñas eleccións xerais de 1986 CG só obtivo un deputado ó Congreso pola circunscrición de Ourense. Ó pouco tempo, o partido sufriu a escisión do sector máis socialde- mócrata e —teóricamente— nacionalista liderado por Pablo González Marinas. Aquel constituíu en xaneiro de 1987 un Partido Nacionalista Galego (PNG) que non pasou de contar con algúns centos de militantes, fundíndose eos restos do PG en decembro de 1988 —na procura do pedigrí histórico para o seu nacionalismo, tampouco exento de

28. Así Jaremos que Galicia.sexa respetada. Programa de Coalición Galega, S.l. [Pontevedra]: s. ed., 1985, pp. 6-7. Igual tepidez mostraba CG no plano lingüístico: malia aspirar a completar a normalización lingüística, recoñecía explicitamente que o castelán tamén era "patrimonio de Galicia", lingua irmá do galego, co que habería coexistir har- moniosamente. O modelo de Estado sería puramente unha aplicación da Constitución {vid. o programa electoral para as eleccións xerais de 1986, Así Jaremos que Galicia sexa escoitada. Aportación a unha política de Estado, s.l.: s. ed., 1986). Radicáis e pragmáticos: do nacionalismo galega afináis do sáculo XX 331

vacilacións doutrinais á hora de afirmar os seus obxectivos políticos29. A falla de cohesión interna e de obxectivos políticos definidos de CG puxeron en evidencia a pouca consistencia do seu nacionalismo —para moitos ex-centristas máis unha etiqueta de supervivencia política que outra cosa—, co que perdeu incidencia electoral de xeito acusado nos anos posteriores (2 escaños en 1989, cun 3,6 por cento dos sufraxios), consonte os seus cadros locáis se pasaban ó CDS, ó PSOE ou ó PP. Igualmente, a integración do PNG no BNG en 1991 despois da derrota electoral sufrida por aquel partido ñas eleccións autonómicas de 1989 (un escaso 1,5 por cento) deixou prácticamente prfo o eido do nacionalismo de centro. Este só subsistía nunha cada vez máis debili- tada CG —pola crecente fuga dos seus militantes e alcaldes cara ó PP e ó PSOE— e en candidaturas con outros grupos centristas para as elec- cións municipais: por exemplo, a Coalición Progresista Galega (CG, PDP e PL) no 1987, máis tarde a Conveniencia Nacionalista Galega, promo- vida por CG e Centristas de Galicia (CdG antigo Centristas de Ourense, que se se arredara de CG en xullo de 1985) a fins de 1990, pero que logo dos seus decepcionantes resultados ñas municipais de 1991 se disolveu pola incorporación definitiva de CdG no Partido Popular en agosto de 1991- Todas estas operacións de enxeñería política e bailes de siglas só traducían o devezo dalgunhas élites locáis por atoparen un rea- comodo na escena política. Desamparada e sen apoios externos, CG cer- tificou a súa práctica desaparición en 1993, ó obter ñas eleccións autonó- micas dése ano un ridículo 0,42 por cento dos sufraxios.

d) O sindicalismo nacionalista O nacionalismo galego configurouse como un movemento social, con presencia sectorial entre o estudiantado, ñas reivindicacións ecoloxistas, o feminismo, o movemento en prol da normalización lingüística e outros, nos que non irnos entrar aquí. Mais entre os seus ámbitos de actuación máis favorables é de mentar sen dúbida o sindical, o único onde a tendencia foi dun continuo e sostido crecemento desde 1977. Aínda que sabido é que as dinámicas sindicáis se moven nun plano diferente das políticas, e que polo tanto non se pode establecer unha equiparación ou

29. O PNG-PG si apostou pola definición nacionalista, se ben seguía a amosarse igualmente equívoco a respecto do dereito de autodeterminación, e prefería falar do dereito de Galicia ó autogoberno no contexto do proceso de unión europea e do cuestio- namiento do propio concepto de soberanía: de ai que optase polo elíptico concepto de "autointegración" no Estado español e na CEE, sen cuestionar a Constitución ou o Estatuto pero aproveitando todas as súas potencialidades e aspirando ó federalismo. Vid. González Marinas, P. O nacionalismo hoxe. A construcción dun proxecto político. Ed. Sotelo Blanco, Santiago de Compostela, 1989, pp. 25-27; PNG, Estatutos, s.l.: PNG, 1988, pp. 26-29. Principios semellantes enunciáronse co gallo da fusión co PG: vid. Recuperamos o futuro, s.l.: PNG-PG, 1989, pp. 24-25. 332 Xosé M. Núñez Seixas superposición automática entre influencia sindical e influencia electoral do seu correspondente ideolóxico. A notable expansión dun sindicalismo obreiro de orientación nacionalista e esquerdista desde 1975 permitiu ó nacionalismo galego ganar circio implantamento entre diversos sectores asalariados, asegurando a pervivencia e cohesión do movemento a pesar das divisións na esfera político-organizativa. Desde 1980 o sindicalismo nacionalista experimentou un crecemento lento pero sostido, malia sufrir escisións (básicamente, a dicotomía CXTG / INTG) e mudanzas de siglas ó longo dos anos 80. Aquelas traducían dunha banda as rivalidades político- -ideolóxicas entre diversas fraccións do nacionalismo "popular" e entre este e o socialista-democrático; e mais as tensións entre autonomía sindical e dirixismo político a respecto dos partidos nacionalistas (especialmente da UPG) doutra banda. En boa parte, os cadros dos sindicatos nacionalistas nutríronse de persoas procedentes da sección sindical da UPG, de militantes do nacionalismo de esquerda e das seccións galegas de sindicatos de ámbito estatal situados á esquerda de CC.OO., atraídos polo carácter de mobilización, resistencia e oposición ó chamado "buro- cratismo" sindical que distinguía ós sindicatos nacionalistas30. O auxe consolidouse coa definitiva unificación de todos os sindicatos nacionalistas en 1993 na Confederación Intersindical Galega (CIG), que obtivo ñas últimas eleccións sindicáis (1994-95) un 26,67 por cento dos delegados (3-924), sendo a terceira forza sindical a unha distancia moi escasa de CC.OO. (28,98 por cento) e UGT (31,5 por cento), ocupando o primeiro lugar na provincia de Pontevedra e o segundo na de Lugo. A evolución dos resultados do sindicalismo nacionalista desde 1980 é como segué:

RESULTADOS ELECTORAIS DO SINDICALISMO NACIONALISTA

% DELEGADOS SINDICÁIS ANO 17,49 1980 18,94 1982 21,30 1986/87 23,48 •. 1990 26,67 1994/95

Non dispomos aínda de estudios empíricos suficientes sobre a evo- lución do sindicalismo nacionalista galego, polo que non podemos aquí

30. Vid. as referencias de Führer-Ries, I. M. Gewerkschaften in Spanien. Vom Klassenkampf zu kooperativen Strategien. Peter Lang, Frankfurt am Main, 1991, pp. 265- 70, así como Gabeíras Vérez, X. Nación, clase e sindicato. O pensamento sindical da Unión do Pobo Galego (1964-1994), traballo inédito, Universidade de Santiago de Compostela, 1995, e Díaz Martínez, C. (ed.). A sementé do 72, a forza da nosa clase. Vintecinco aniversario do dez de marzo (1972-1997). Espiral Maior, A.Coruña, 1997. Radicáis epragmáticos: do nacionalismo galego afináis do século XX 333 aprofundar nos sectores laboráis nos que está mellor implantado. Desde as súas orixes, as centráis nacionalistas, malia non estaren ausentes dos grandes centros fabrís, amosaban unha tendencia clara a ter máis forza entre funcionarios e "pescozos brancos", empregados e traballadores cualificados; en troques, a súa penetración nos sectores obreiros non cualificados, grandes empresas e sectores mariñeiros foi máis irregular, en parte pola tradición sindical anterior á Guerra Civil que daba vantaxe ós grandes sindicatos estatais, nomeadamente a CC.OO. —que xa se implantara nos anos 60—. Porén, este panorama mudou grandemente desde fináis dos anos 80. Unha primeira lectura suxire que os resultados nacionalistas son mellores no sector servicios, funcionariado e medianas e grandes empresas. Desde 1990, os resultados da CIG aumentaban porcentualmente ñas empresas con máis de 50 traballadores, e ñas eleccións sindicáis de 1994-95, o sindicato nacionalista obtivo un 28,5 por cento dos delegados en empresas de máis de 500 traballadores, por diante de CC.OO. e UGT, mentres no conxunto de empresas de máis de 100 traballadores a CIG tamén ocupaba o primeiro lugar cun 26,97 por cento dos delegados. O sindicato nacionalista é maioritario na actualidade en sectores como actividades diversas, administración pública, banca e sanidade31. A clave do seu ascenso continuado segué a residir no seu carácter de sindicalismo de mobiliza- ción, menos proclive ó pacto, como se demostrou sen máis no seu rexeitamento do acordó laboral asinado en abril de 1997 pola patronal e os dous grandes sindicatos estatais. Non embargante, non faltan voces dentro do nacionalismo de esquerda que denuncian a crecente tendencia cara á burocratización, institucionalización, pobreza de debates teóricos e perda de iniciativa que tamén atinxirían á CIG, ó igual que ós demais sindicatos32. Pola súa banda, o sindicalismo campesino desenvolvido desde 1970-71 ñas zonas rurais baixo estímulo dos nacionalistas (os Comités de Axuda á Loita Labrega, Comisións Labregas, despois o Sindicato Labrego Galego [SLG]) conseguiu un notable implantamento —aínda que con discontinuidades temporais— e así mesmo unha considerable capacidade de mobilización en prol dos intereses dos pequeños campesinos propietarios. Nun comezo, os nacionalistas dirixiron as mobili- zacións contra do pagamento da Seguranza Social Agraria durante os anos 70, que acadaron grandes proporcións especialmente na provincia de Lugo: xa ñas eleccións a Cámaras Agrarias de 1978, os nacionalistas obtiveron un 9,9 por cento dos vocais na Coruña, un 25 por cento en Lugo, 24,2 por cento en Ourense e 16,5 por cento en Pontevedra. Nos

31. Vid. Galicia Sindical 35 (1996); Tempo Sindical 10, xaneiro, 1996. 32. Cendán, X. "Sindicalismo no país: claras diferencias, perigosás semellanzas", en inzarRazónsM, 1995, pp. 20-24. 334 Xosé M. Núñez Seixas anos 80 e 90, o núcleo central das súas reivindicacións xira arredor da reconversión da agricultura e gandería galegas forzada pola incorpora- ción de España á CEE e ás eivas de adecuación á Política Agrícola Común dictada desde Bruxelas. Os obxectivos do SLG na actualidade resumiríanse na defensa do "dereito a producir", de acordó cun modelo de desenvolvemento agrario que manteña postos de traballo, xere productos de calidade, estea en harmonía coa conservación do medio ambiente e non se submeta ós dictados das grandes compañías agroin- dustriais33.

A UNIFICACIÓN NACIONALISTA E O CRECEMENTO DOS ANOS 90

Na década dos 90 o maior éxito en termos de apoio social correspondeu ó BNG, que soubo moderar a súa imaxe marxista-leninista e radical mediante a adopción dunha estratexia máis posibilista, un programa de medidas concretas e interclasista, e o intelixente aproveita- mento das tensións sociais e económicas provocadas en Galicia pola incorporación de España á CEE/UE. Todo isto no paño de fondo dunha Galicia que sofre fortes transformacións estructuráis no eido económico e social. Unha organización partidaria eficaz e disciplinada, un liderado carismático e estable personificado en X. M. Beiras e unha mensaxe que prima o nacionalismo posibilista por riba de metas maximalistas, así como a idea de "proxecto común" capaz de representar e abandeirar os intereses vitáis do país, presentándose a si mesmo como o defensor dos intereses do tecido productivo galego ameazado pola recesión econó- mica e mais a "claudicación" perante a .UE, pasou do 18,8 por cento das autonómicas de 1993 ó 24,8 por cento de 1997. Un aumento de votos distribuido con grande uniformidade entre áreas urbanas, semiurbanas e rurais, se ben cun maior peso ñas primeiras, e que capitalizou tanto boa parte do voto xove como de esquerda e da clase media34.

33. Vid. Fouce. Voceiro das Comisións Labregas de Galicia. Etapa da clandestinidade (1973-1977), estudio e edición de Díaz Martínez, C. e Muñiz de las Cuevas, R. Espiral Maior, A Coruña, 1995, pp. 15-22, así como Muñiz de las Cuevas, R. "Comisións Labregas en todas as aldeas", en En defensa da Terra..., pp. 43-48. Sobre as posicións actuáis do SLG, vid. un resumo na entrevista coa súa secretaria xeral, Lidia Senra, en Tempo Sindical 4, febreiro, 1995, p. 5. 34. Desde comezos dos anos 90, entre a poboación menor de 30 anos, e especialmente na franxa de idade de 18-25 anos, a constante tendencia á alza das preferencias de voto polo BNG corre parella ó importante mantemento do PP e ó progresivo debilitamento do voto ó PSOE. Vid. A Mocidade Galega. Informe 1993. Xunta de Galicia, Santiago de Compostela: 1993, pp. 243-45 e ss. e Leira López, X. A Xuventude ferróla. Composición, estructura e expectativas. Ateneo Ferrolán, Ferrol, 1995 (Cadernos do Ateneo Ferrolán, n. 11), pp. 121-24. E segundo os datos do CIS, ñas últimas eleccións autonómicas preto dun 60 por cento dos votantes que o fixeron por primeira vez outor- garon o seu voto ó BNG, sobre un 20 por. cento á coalición progresista e unha porcentaxe semellante ó PP (La Voz de Galicia, 24-X-1997, p. 4). Radicáis epragmáticos: do nacionalismo galego afináis do século XX 335

Nese senso, o nacionalismo galego sintetizou as tendencias de voto de BNG e PSG-EG durante os anos 80: o BNG pasou de ser un partido con só relativa presencia ñas circunscricións urbanas, e que obtiña os seus mellores resultados nunha serie de enclaves illados e ñas áreas semiurbanas a ser unha forza que rebordou ó PSOE e aliados ñas cidades e na case totalidade das vilas galegas. O fracaso da opción do nacionalismo de centro-dereita desde 1989 determinou ademáis que unha parte do voto posible desa opción non procedente das redes caci- quís —que se integraron no PP ou nalgúns casos no PSOE— se con- centre no centro-dereita español, e outra parte se desvíe cara á esquerda nacionalista, xa que o BNG hexemoniza claramente hoxe en día todo o espacio electoral e político do nacionalismo galego. Os tentos por reconstruir unha opción política de centro-dereita galeguista non proseraron: na maioría dos casos trátase de xogadas políticas a curto prazo por parte de expulsados do PP, candidaturas independentes ó nivel municipal ou políticos desafiuzados que tentan volver ó primeiro plano, sen ningunha base social nin organizativa real, e que seguen a presentar, acentuadas, as ambivalencias de definición ideoló- xica que xa caracterizaran a CG35. En parte, o PP galego, dotado dunha importante autonomía respecto do partido a nivel español, mantense con grande forza e integrou relativamente ben ás diversas baronías e élites conservadoras locáis, o que fai difícil o xurdimento dun partido galeguista conservador con apoios dabondo. A heteroxeneidade político-ideolóxica interna do BNG convive coa súa dinámica de crecemento electoral, o que suscita algunhas dúbidas sobre a viabilidade e pervivencia futura do proxecto frontista, que no fondo segué a beber dos mesmos esquemas básicos que o puxeron en marcha a comezos dos 80, con sucesivas adaptacións tácticas e estraté- xicas. Con todo, ata o de agora a expectativa de crecemento ten inhi- bido as posibles tensións internas, tanto por parte dos sectores poten- cialmente descontentos co predominio interno da UPG como daqueles máis radicáis que puidesen disentir da moderación estratéxica. Polo momento, o BNG reafirma uns postulados ideolóxicos básicamente de esquerda e que corresponden plenamente á súa traxectoria, e en moitos aspectos prácticamente traducen os principios fundacionais da ANPG (asunción do esquema centro-periferia, definición de Galicia como unha colonia, aposta polo reformismo social e un Estado inter- ventor e corrector de desigualdades, que forneza ampios servicios sociais, etc.), combinándoos cun programa político tendencialmente

35. Velaí o caso da constitución en marzo de 1997 dun fantasmagórico partido auspiciado polo ex-presidente da Deputación coruñesa Enrique Marfany e o ex-conselleiro de Industria do Gobernó Fraga, Juan Fernández: Democracia Galega, coa confesa ambición de se converter nun partido bisagra para o PP. Os seus resultados foron dun 0,6 por cento ñas autonómicas de 1997. 336 Xosé M. Núñez Seixas populista centrado na consolidación do autogoberno e a súa utilización para defender os sectores productivos galegos ameazados pola desvan- taxosa integración do Estado español na CEE/UE. O obxectivo político derradeiro segué a ficar un tanto indefinido: a organización non renuncia a conseguir a autodeterminación de Galicia, pero afirma tamén que a autonomía é un primeiro paso para aprofundar positivamente na construcción da nación galega, e debórcase de momento por unha reestructuración en clave federal asimétrica ou confederal do Estado español, na que Galicia sería unha das pezas clave. Dentro do BNG, non embargante, conviven na actualidade posturas independentistas con posicións federalistas ou confederalistas36. Mais a estratexia e mais a mensaxe política transmitida teima na idea inclusiva de proxecto común, capaz de atraer a maioría dos galegos. O movemento nacionalista galego asentou nos tres últimos anos (1995- 97) a súa consolidación organizativa e electoral, enfortecida pola unidade política. Como xa amosaran parcialmente as experiencias de Unidade Ga- lega, a coalición BNPG-PSG e o exemplo do sindicalismo, a unificación de forzas producía resultados electorais inmediatos e apreciables. Ñas elec- cións municipais de maio de 1995, o BNG demostrou os seus progresos en implantamento por todo o país, nomeadamente no rural (mapa 2), presentando 246 candidaturas fronte ás 162 de 1991 e as 117 de 1987 —incorporando tamén boa parte do implantamento do PSG-EG alí onde este pre- sentara candidatura e os frontistas non—, cuns resultados do 13,3 por cento dos votos emitidos (7,7 por cento en 1991), 426 concelleiros e 11 deputados provinciais. Os nacionalistas consolidaron a súa presencia ñas cidades e ñas zonas semiurbanas e melloraron tamén a súa penetración ñas zonas rurais. Igualmente, conseguiron uns resultados bastante homo xéneos en todas as provincias, aínda que mellores en Ourense e Pontevedra, situándose xa como segunda forza tralo PP en 78 concellos —amáis de acadar catro alcaldías con maioría absoluta: os "enclaves" xa tradicionais de Vilar de Santos, Allariz, Corcubión e Fene. As eleccións municipais de 1995 marcaron a consolidación do nacionalismo como forza indispensable para calquera alternativa de gobernó fronte á dereita, e os pactos locáis co PSOE degoiraban un viramento substancial na actitude deste derradeiro cara á colaboura eos nacionalistas para derrubar a maioría do PP. Non obstante, as posicións

36. Vid. BNG, VIIAsemblea Nacional. Ponencia Política, s.l., s.d., 1995, pp. 5-7. Polo de agora, dous colectivos dentro do BNG optan claramente pola independencia: Esquerda Nacionalista, constituida en 1992, e Primeira Liña, colectivo que aspira a aglutinar o independentismo xuvenil e socialista-revolucionario, adoptando un modelo de loita e mobilización que dea prioridade ós movementos sociais de todo tipo sobre a con- frontación electoral. Vid. "Declaración de principios ideolóxico-politicos de Esquerda Nacionalista", en A Trabe de Ouro 10, 1992, pp. 307-17, e Primeira Liña, "Bases ideoló- xicas", en A Trabe de Ouro 28, 1996, pp. 151-55. Radicáis e pragmáticos: do nacionalismo galego ajináis do século XX 33 7 dentro dos socialistas galegos a este respecto evoluíron na dirección contraria, en boa parte pola pecha oposición do sector liderado polo alcalde coruñés e secretario xeral do PSdG, Francisco Vázquez, a un pacto eos nacionalistas. O que se une ás eivas dos socialistas galaicos para acharen unha mensaxe política nidiamente galeguista e afeita ó marco autonómico no que han xogar: algúns dos seus líderes, comezando por Vázquez, son afoutos adversarios da normalización do idioma galego e non mostran entusiasmo ningún pola autonomía polí- tica, preferindo primar o municipalismo37. Pero o BNG continuou na súa progresión ascendente. Ñas eleccións xerais celebradas en marzo de 1996, o nacionalismo galego conseguiu obter de novo representación no Parlamento de Madrid logo de 60 anos de ausencia, conseguindo un deputado pola circunscrición da Coruña e outro por Pontevedra, cun 13,10 por cento dos votos emitidos en Galicia e unha distribución interprovincial bastante homoxénea. E ñas eleccións autonómicas de outubro de 1997 o BNG, cun 24,8 por cento dos votos emitidos, obtivo 18 actas de deputado e case 400.000 votos, desprazando ó PSOE á terceira posición e 13 deputados (máis 2 que corresponden a EU-EG), cun 19,6 por cento dos votos no conxunto da coalición progresista. O éxito dos nacionalistas radicou, sobre todo, ñas notables porcentaxes obtidas ñas zonas semiurbanas e urbanas, onde capta un voto xove, de esquerda e de clase media; e a súa mode- ración de imaxe e intelixente campaña electoral contrastou coa inadap- tación case estructural do PSOE galego ás circunstancias do xogo electoral autonómico e da territorialización de intereses que acompaña á consolidación do Estado das Autonomías38.

CARA O SÉCULO XXI. ¿ALTERNATIVA DE PODER?

Os novos retos que o nacionalismo galego afronta neste final de século son múltiplos, pero poden resumirse en dous interrelacionados. Dunha banda, aprofundar na vía xa encetada de formular un proxecto para Galicia que, por analizar e abalroar axeitadamente os principáis problemas do país, poida ser asumido pola maioría da sociedadé e dar

37. Vid. as opinións ó respecto de Francisco Vázquez en J. A. Silva, V de Vázquez. Ronsel, Barcelona, 1994, pp. 89-92: as autonomías só lie satisfacen "en cuanto a aparato administrativo, descentralización administrativa, etc.", pero non tanto no seu aspecto pdú-. tico. En Galicia, ademáis, "jamás hubo tensión con el idioma"; e a auténtica nación é España, lexitimada por unha historia de convivencia mutua: "lo que sí es antiguo y real [...] es España, una cultura común, una historia común". 38. Remitimos á análise das eleccións autonómicas de 1997 realizada polo Equipo de Análises Electorais, "As eleccións do 19-O: cambios no sistema de partidos", en Tempos Novos 6, 1997, pp. 35-43. 338 Xosé M. Núñez Seixas lugar a unha verdadeira alternativa de gobernó. Seguen a ficar pendentes definicións concretas perante cuestións clave que son obxecto de debate político actual no Estado das CC. AA., por exemplo, cal ha ser o modelo de financiamento autonómico a adoptar por Galicia e que máis conveña ós seus intereses39. Doutra banda, evoluír en concordancia con ese proxecto cara a unha necesaria integración entre o ideo- lóxico, o político e mais o organizativo que reduza algunhas das incer- tezas que segué a xerar o BNG entre ampios sectores de poboación. Xa que é obvio que se o nacionalismo galego quere desputar algún día o poder a un PP que conta con máis de cen mil militantes en Galicia, ha comezar por estender a súa militancia e artellar unha sociedade civil que lie sirva de fundamento e remate eos aparellos caciquís que aínda hoxe están ó servicio do poder. Como recoñece mesmo a propia ponencia de organización da súa VII Asemblea Nacional (1995), o BNG, malia duplicar en cinco anos os seus militantes, "ten un número de afiliados e afiliadas aínda baixo se o comparamos co respaldo elei- toral e a incidencia social da nosa organización'"40. A recente incorpora- ción de boa parte do antigo PSG-EG e de líderes de peso, como Camilo Nogueira, ó BNG (1994-95) dá por case rematada a dispersión organizativa anterior a 1993 e fornece tamén efectos beneficiosos para a diná- mica de implantamento social, como xa se apreciou nos dous últimos procesos electorais. Mais segué a percibirse unha relativa indefinición ideolóxica, propiciada pola falta certa de debate ideolóxico dentro do nacionalismo actual: desde a formación frontista xorden voces que a definen como unha socialdemocracia galega (Beiras), como unha sorte de reedición do Partido Galeguista da anteguerra, ou como unha orga- nización inequívocamente de esquerda mais afeita ás peculiaridades do tecido social autóctono (P. García Negro). Quizabes a concepción dal- gúns, segundo se desprende de varias declaracións de líderes do BNG, é evoluír na dirección do modelo organizativo e de artellamento dunha comunidade nacionalista que ofrece o PNV: un partido de esencias, unido por unha definición nacionalista plural e polivalente, mais dentro do cal caben diferentes opcións de modelo de sociedade e diversos

39- Neste senso, malia o BNG e o mesmo Beiras tárense pronunciado algunha vez por un sistema de cupo —que o PSOE coida inviable para Galicia por esta recibir transferencias netas en concepto de solidariedade interterritorial do Estado central— en función da irre- nunciabilidade da soberanía financeira de Galicia, outros expertos achegados ó nacionalismo postulan un sistema que aprofunde na autonomía financeira mais sen eliminar a potencia recadatoria da Administración Central, que así posibilite unha solidariedade financeira entre os territorios do Estado. Vid. Fernández Leiceaga, X. "Galicia na encrucillada autonómica: unha proposta de modelo de financiamento", en Grial 132, 1996, pp. 513-26. 40. BNG, VII Asemblea Nacional. Ponencia de organización, p. 9; vid. tamén a entrevista de M. A. Fernán Vello e F. Pillado Mayor con X. M. Beiras en Enclave. Revista Galega de política epensamento 1, 1996, pp. 9-21. No mesmo senso incide o IX congreso da UPG, que establece como prioridade conseguir "máis base social activamente organi- zada" {Resoluciónspolíticas do IX Congreso, p. 44). Radicáis e pragmáticos: do nacionalismo galego afináis do século XX 339 intereses e grupos sociais. Aínda que poida semellar unha obviedade, non está escrito en ningures que esa fórmula garanta o éxito. Pero tampouco que o deixe de garantir, como mostra precisamente o caso do PNV, se ben no caso galego está ausente a densa rede social artellada que serve históricamente de apoio a aquel. Mais o proceso de construcción nacional galeguista aínda non é dominante ou irreversible nos sectores básicos da sociedade galega. Neste senso, é preciso recuncar nunha cuestión coñecida de todos os estudiosos do nacionalismo: a consciencia nacional e as identidades dun colectivo determinados tenden a ser fluctuantes, e como indicador non han tomarse únicamente os resultados electorais a diversos niveis. De considerarmos a nación galega a efectos analíticos como o conxunto de cidadáns de Galicia que eren que Galicia é unha nación (é dicir, un suxeito de dereitos políticos colectivos, que polo tanto ten dereito á autodeterminación), soamente podemos afirmar que ese colectivo é aínda minoritario, aínda que non insignificante, e representa hipotéticamente unha porcentaxe entre o 15 e o 20 por cento da pobo- ación. E que esa parte da cidadanía se atopa aínda nun estado de certo desartellamento interno, polo que aínda non configura un tecido dentro da sociedade civil dabondo sólido e diversificado como para converterse no alicerce máis seguro do nacionalismo, independentemente das variacións conxunturais na esfera político-partidaria. Aínda que a presencia social do sindicalismo obreiro e campesino nacionalista é moi notable, por exemplo, non o é tanto polo de agora a forza dos movementos cívicos apartidarios con base noutros ámbitos da sociedade civil que se identifican eos postulados —ou parte deles— defendidos polo nacionalismo. O que en parte é consecuencia da falla de artellamento da sociedade civil en Galicia desde 1936, mais tamén é atribuíble á cultura política imperante en boa parte do nacionalismo galego desde á Transición, impregnada dun certo sectarismo e anceio dirixista41. Un exemplo claro atoparíase sen máis no eido da defensa da normaliza- ción do idioma galego, que conta cun encostó social activo que non se corresponde eos resultados electorais do nacionalismo, malia ter pro- gresado nos últimos anos42. A iso contribúe non só a ausencia de polí-

41. Unha critica clara a esta cultura política pódese mirar no libro de Fernández Leiceaga, X.; Baamonde, A. Martínez Castro R. e Iglesias, B. Cairo ensaios sobre a esquerda nacionalista. Sotelo Blanco, Santiago de Compostela, 1990, un dos poucos ensaios de reflexión política do nacionalismo actual (vid. tamén García Pérez, B. e López Mira, A. X. O nacionalismo galego e o futuro do nacionalismo. Ed. O Gato da Moureira, Pontevedra, 1996). Porén, é de mentar que as actitudes semellan estar a mudar moito: vedraños dirixentes da UPG, coma o hoxe deputado en Madrid Francisco Rodríguez, defenden abertamente a necesidade de acadar unha maior "vertebración social" e artellamento da sociedade civil: vid. Rodríguez, F. "O nacionalismo e a existencia da Galiza", en Tempos Novos 4, 1997, pp. 8-9. 42. Sarille, X. M. "O idioma como anécdota", en A Nosa Terra, 722, 17-IV-1996, p. 7. Entrevista con Concha Costas en A Nosa Tetra 803, 6-XI-1997, p. 9. En novembro de 340 Xosé M. Núñez Sebeas tica lingüística digna de tal nome por parte do Gobernó autónomo, senón tamén a falla de acordó definitivo dentro da comunidade nacionalista nun tema tan básico como a normativización do idioma galego, cuestión na que as diferencias ideolóxicas e o peso da cultura política aludida mestúranse eos argumentos filolóxicos e eiva unha posibilidade de consenso que aparque polémicas prexudiciais para o obxectivo da normalización lingüística43. Isto debrúzanos directamente cunha debatida cuestión. Para algúns observadores, o voto ó BNG simplemente obedece ó feito de que este usurparía en Galicia o lugar que noutras zonas do Estado ocupa Iz- quierda Unida; que aquel só recolle votos desencantados de antigos seguidores do PSOE e algúns do PP, ou que o liderado de Beiras e mais a moderación de imaxe da formación frentista levarían ó BNG a ampios sectores de poboación que non se senten específicamente nacionalistas, mais que compartillan un sentimento esluído e difuso de identidade galega. Pola contra, varios políticos e xornalistas vencellados ó BNG sos- teñen a opinión oposta: o Bloque está onde máis ou menos estivo sempre desde mediados dos anos 80, e é a sociedade a que cambiou e agora, inzada de maior consciencia nacional ou, simplemente, sentimento de defensa da identidade colectiva, achégase ás súas propostas. Na nosa opinión, e a falla dun estudio sociolóxico que amóse con detalle as motivacións dos votantes de cada opción (xa que non hai razón para crer que o voto do BNG é a priorí menos ideolóxico có do PSOE ou o do PP, ponamos por caso)44, a clave sitúase entre os dous polos. Certo é que o BNG ten na actualidade un electorado hetero- xéneo, e que hai sectores sociais que o votan polas súas propostas prácticas e por mirar nel un defensor dos intereses galegos^, o que supera ós ideoloxicamente nacionalistas: algo recoñecido polo propio Beiras, e que se corresponde coa estratexia inclusiva desenvolvida pola organización desde fináis dos 80. De feito, os votantes do BNG, segundo o único estudio disponible, defínense maioritariamente de esquerda e centro-esquerda, e máis da metade deles se declaran "gale-

1996, a Mesa pola Normalización Lingüística reconecta contar con 2.907 socios (ReMesa. A Mesa informa, novembro 1996, p. 2). O número de afiliados do BNG pódese situar hipotéticamente entre seis e sete mil, se ben esta organización política —como a maioría— non fai públicos os seus datos de afiliación. 43. Para un achegamento á cuestión, vid. o noso artigo "Idioma y nacionalismo en Galicia en el siglo XX. Un desencuentro histórico y diversos dilemas para el futuro", en Revista de Antropología Social 6, 1997, pp. 165-91. 44. É máis, inquéritos electorais previos deixaban ver que o electorado do PSOE era o que tina menos nivel de fidelidade. E o inquérito a pé de urna realizado pola TVG o 19 de outubro amosaba, por exemplo, que preto dun 40 por cento dos votantes do PP adu- cían como primeiro factor decisorio do seu voto a figura do candidato, Manuel Fraga. 45. Os inquéritos postelectorais nos 90 amosan, por exemplo, que un 35 por cento dos votantes do BNG lie outorgan o seu voto en primeiro lugar por aquel defender "os intereses de Galicia" (Máiz, "Nación de Breogán", p. 71). Radicáis epragmáticos: do nacionalismo galego afináis do século XX 341

guistas", se ben tanto o PP coma o PSOE teñen unha franxa superior a 1/3 do seu electorado que tarfién sé define como tal46. Pero os nacionalistas teñen o voto do futuro: xente nova (case un 60 por cento dos que votaron por primeira vez en 1997 devorcáronse polo BNG, segundo datos do CIS) e novas clases medias urbanas e semiurbanas, ñas zonas económicamente máis dinámicas do país e que gañan poboación (mapas 3 e 4). Pola contra, o electorado do PP —malia ter tamén unha media en núcleos urbanos do 45 por cento— ten unha media de idade de case 50 anos, e o PSOE conserva como enclaves electorais concellos rurais en proceso de despoboación. Con todo, tamén é certo que o avance electoral do BNG ten un correlato na evolución da consciencia nacional galega entre os cida- Máns, malia predominar hoxe en día a "identidade dual", de xeito semellante pero máis pronunciado que en Cataluña ou Éuscadi. E que, malia que o sentimento esluído de identidade galega é moi uniforme na po- boación, a organización nacionalista soubo atraer e conferir unha tra- ducción política a ese sentimento dunha parte dos votantes, ó igual que Fraga e o galeguismo folclorista do PP o conseguiu polo outro extremo, atraendo cara a el votos galeguistas de centro. Polo que o BNG tamén poderá contribuir a artellar os contidos concretos desa identidade no futuro, e deberá facelo se quere manterse fiel ós seus sinais de identidade ideolóxica, nos que está en derradeiro termo facer da sociedade civil de Galicia o alicerce dun proceso de construcción nacional, no que a defensa dos seus intereses, do benestar colectivo e da soberanía corra parella á recuperación do seu idioma e cultura propios; e non converterse nun mero "xestor autonómico" de votos útiles. Neste senso, os escasos estudios sociolóxicos ó respecto só ofrecen mostras indicativas. Así, segundo unha enquisa'do CIS publicada en 1994, un 18 por cento dos galegos se refería a Galicia como unha "nación"; un 59 por cento sentíase tan galego coma español, un 23 por cento máis galego que español e un 1 por cento "sólo galego". En 1996, a porcentaxe de galegos que se referían a Galicia como una nación sería de un 16,4 por cento (fronte a un 34,1% en Cataluña ou un 39,5% en Éuscadi). En 1990 un 21,2 por cento dos galegos desexaba unha maior autonomía cá actual, un 11,2 por cento un Estado federal e mais o 2,2 por cento o poder exercer o dereito de autodeterminación. En 1996, z- porcentaxe destes

46. Vid. a entrevista a X. M. Beiras, en El País, 21-X-1997, p. 18. Segundo un estudio elaborado pola empresa Sondaxe, os votantes do BNG sitúanse maioritariamente no centro-esquerda e esquerda (70%), se beñ amosan un lixeiro perfil máis centrista có dos votantes do PSOE-EU/EG-OV (77%); en canto a identidade nacional, un 51% dos electores do BNG declarábase galeguista, fronte a un 36% do PP e un 34% do PSOE-EU/EG- OV: e un 46% declarábase neutro, fronte a un 53% do PP e de PSOE-EU/EG-OV. Vid. La Voz de Galicia, 21-X-1997, p. 60. Naturalmente, isto só é indicativo, xa que o que cada- quén entende por galeguista pode ser moi variado. 342 Xosé M. Núñez Sebeas

últimos aumentara ó 5,8%. Con todas as precaucións coas que é preciso interpretar os datos destas enquisas, que adoito mostran notables incon- gruencias, resulta indiscutible que os 15 anos de autonomía foron determinantes en enfortecer os referentes de identidade galega do conxunto da poboación47. Igualmente, obsérvase un claro aumento da consciencia nacionalista, aínda sen acadar os niveis do País Vasco ou Cataluña, entre a franxa de poboación nova —e particularmente entre a que se autoposi- ciona na esquerda do espectro político—, como indican algúns estudios: en 1990, un 13,6 por cento dos mozos galegos sentíase máis español que galego, un 38% tan galego coma español e un 44,9 por cento máis galego que español; igualmente, un 35,7 por cento desexaban máis autonomía cá actual, e un 6,6 por cento eran partidarios da independencia48. Estes datos distan aínda de ofrecer un panorama completo de qué se senten os galegos, mais polo menos fomecen unha indicación. A maiores, compre lembrar que os sentimentos de identidade nacional non son abso- lutos e predeterminados, senón que son cambiantes segundo as circunstancias políticas, económicas e sociais polas que atravesa unha colectividade determinada. Os comportamentos electorais observados en Cataluña e Éuscadi amosan que o electorado vota con meirande preferencia polos partidos nacionalistas (e rexionalistas noutras CC. AA.) nos comicios auto- nómicos, mentres ñas eleccións xerais mostra unha maior tendencia a votar por partidos de ámbito español; e así mesmo que aínda hoxe existe un predominio claro dunha dupla identidade fluctuante de fidelidade á nacionalidade "periférica" e a España no seu conxunto. Un fenómeno semellante, en diferentes medidas e proporcións, acontece en Galicia. A propia disparidade das porcentaxes de voto nacionalista entre eleccións xerais e autonómicas demostra que a base electoral do nacionalismo galego é aínda bastante fluida e se atopa en proceso de consolidación interna, se ben o seu fondo é duns 200.000 electores, arredor dun 13-15 por cento do electorado. Mais as súas fluctuacións poden ser relativamente grandes en función e factores conxunturais. Facermos unha predicción da evolución futura do movemento nacionalista galego resulta sumamente aventurado. Non obstante, compre non esquecer que nunha sociedade como a galega, os niveis de asentamento e fixación das culturas políticas son aínda moi pri-

47. García Ferrando, M.; López-Aranguren E. e Beltrán, M. ¡M conciencia nacional y regional en la España de las autonomías. CIS, Madrid, 1994, especialmente pp. 169-90; os resultados da última enquisa do CIS, realizada entre novembro e decembro de 1996, aparecen comentados en Bouza, F. "Galicia, a mirada interior", en Tempos Novos 1, 1997, 19-30. 48. Sabucedo, X. M.; Arce C. e Rodríguez, M. Xuventude e política en Galicia. USC, Santiago de Compostela, 1992, pp. 25-31. En 1993, outra enquisa daba resultados bastante semellantes: un 10% dos xoves sentíase só español ou máis español que galego; un 45% tan español coma galego, e un 40% máis galego que español, ou só galego: vid. A Mocidade Galega, pp. 236-37. Os mozos ferroláns no 1995 daban as seguintes porcentaxes: 14,1%; 50,7% e 32% (Leira, op.cit., p. 123). Radicáis epragmáticos: do nacionalismo galego afináis do século XX 343 rharios, entre outras cousas por estar sometida a un proceso de rápidos cambios sociais nos últimos 15 anos: un maior grao de urbanización, un avellentamento progresivo da poboación ocupada no sector primario e un retroceso dos hábitos rurais, factores que paradoxalmente poden incidir nun maior artellamento social e político da consciencia subxectiva e supralocal de identidade galega gracias ó aumento da comunicación social e mais á consolidación dun marco de intereses galego. E iso malia a proporción de galego-falantes ter diminuido entre as novas xeracións, particularmente no medio urbano e semiurbano, como amosan os inquéritos sociolingüísticos. Mais estes tamén mostran que esas mesmas novas xeracións gardan unha actitude máis favorable e libre de prexuízos cara ó idioma galego e ós sinais de identidade do país do que podían ter os seus pais e avós. En definitiva, trátase das xeracións educadas na autonomía...49 Ora ben, isto nos leva ó derradeiro dos paradoxos, polo menos en aparencia. A diferencia dos habitantes do Lea-Artibai (Biscaia), do norte de Gales ou da Cerdanya catalana, onde a presencia do idioma autóctono en zonas rurais se corresponde cunha clara sobrerrepresentación do voto nacionalista sobre a media, o labrego monolingüe en idioma autóc- tono das zonas interiores de Lugo ou Ourense non é o típico votante actual do nacionalismo galego (mapa 2). En troques, moitos dos mozos de extracción urbana que nos estadios de fútbol do Celta, do Compostela ou do Deportivo berrán consignas independentistas non teñen na maioría dos casos o galego como lingua materna. Nacionalidade subxectiva e etnicidade obxectiva non van sempre unidas, nin tampouco no caso galego. O semanario nacionalista A Nosa Terra facíase eco de maneira realista, aínda que irónica, deste paradoxo en outubro de 1993:

Din que con cada vello que morre, pérdese unha novela. En Galiza morre tamén un falante de galego, un probábel votante do PP ou do PSOE, un pensionista, un que espera que o cacique lie dea traballo ao neto antes de que se lie meta na droga, un que nunca fala da guerra pero que leva na memoria o arrepío de ver ao curmán fusilado, deitado na cuneta. Con cada mozo, en cambio, nace un falante do castellano, alguén que pasará tres horas diarias diante da televisión, un rapaz que xa non fala dos Reis Magos, pero que viu a Papá Noel no Corte Inglés, un afeizoado de Magic Johnson e Bebeto, un futuro parado, un probábel votante do BNG50.

49. Cabrera Várela, X. "Las precondiciones sociales de la identidad colectiva en Galicia", en Historia y Crítica 4, 1994, pp. 209-38. Para a situación sociolingüística na Galicia actual, vid. os 3 volumes editados ata o de agora do Mapa sociolingüístico de Galicia, elaborado pola Real Academia Galega (vol. I, Lingua inicial e competencia lingüística en Galicia, 1994; vol. II, Usos lingüísticos en Galicia, 1995; vol. III, Actitudes lingüísticas en Galicia, 1996). 50. ''Volver ao regó", en A Nosa Terra 592, 21-X-1993, p. 28. 344 Xosé M. Núñez Seixas

Certo é que,o galego é un idioma latino, a diferencia do éuscaro ou o gaélico, que pode ser adquirido por un castelán-falante sen grandes problemas e esforzos, o que tamén o converte nun posible vehículo de inte- gración. E, dependendo da motivación dos cidadáns, nunha lingua recu- perable en calquera ámbito social. Mais... ¿que ocorre se non se recupera? ¿Terá o nacionalismo galego que se proponer, ó igual que está a facer o nacionalismo catalán de esquerda na actualidade ou fixo o Playd Cymru gales, que a nación galega a construir terá que aceptar tamén o castelán e, así mesmo, dar prioridade á definición cívica e voluntarista da nación sobre a componente cultural? ¿Ten vixencia, e cal, o concepto de soberanía tal e como se entendía ata o de agora, ou haberá que recoñecer que no mundo actual a soberanía é imperfecta?51 ¿Ten aínda funcionalidade hoxe en día o modelo de organización frontista? ¿Que actitude adoptar perante o proceso de unión europea: compre continuar na liña de refugo actual, ou acéptala pragmática- mente?52 Estes son só algúns dos varios dilemas que se lie presentarán ó nacionalismo galego, de xeito semellante que a todos os nacionalismos sen Estado da Europa occidental, no dealbar do século XXI.

X. M. N. S.

51. Vid. as reñexións a este respecto de Jordi Sánchez, e mesmo do derradeiro congreso de ERC, en Debat nacionalista 29-30, 1997. O nivel de reflexión interna do nacionalismo catalán, neste aspecto coma noutros, amosa un grao de pluralismo e vivacidade, e sobre todo unha falla de medo ó debate interno e de ideas que, polo de agora, brilla pola súa ausencia en Galicia. 52. No intre de corrixir as probas deste artigo (maio de 1998), podemos apreciar na ponencia política a debater pola VIII Asemblea Nacional do BNG (xuño de 1998) que o pragmatismo perante a consolidación da UE apunta como nova liña emerxente na estratexia política de organización. Radicáis epragmáticos, do nacionalismo galego afináis do sécula XX 345

PRESENCIA DE CANDIDATURAS NACIONALISTAS. ELECCIÓNS MUNICIPAIS DE 1991

PSG-EG E BNG

Fon»: Elaboracrún propii

MAPA1 346 Xosé M. Núñez Seixas

PRESENCIA DE CANDIDATURAS NACIONALISTAS. ELECCIONS MUNICIPA1S DE 1995

Fonte: Elaboración propia a partir ds daloa mlnlitwiali, csdldos unHImanta polo prolesor Guillermo Marquxz.

MAPA 2 Radicáis e pragmáticos; do nacionalismo galego afináis do secuto XX 347

RESULTADOS DO BNG ÑAS ELECCIÓNS AUTONÓMICAS DE 1993 (%)

«HOK

Fonte: Elaboración propia.

MAPA 3 348 Xosé M. Nüñez Seixas

RESULTADOS DO BNG ÑAS ELECCIÓNS AUTONÓMICAS DE 1997 (%)

O 20Km

>2í>25% +30%

Fonte: ElaÉ»radún propia.

MAPA' Entrevista a Borja de Riquer

Xusto G. Beramendi Xavier Castro

Borja de Riquer é catedrático de Historia Contemporánea da Universitat Autónoma de Barcelona. É un recoñecido especialista na historia do nacionalismo catalán sobre o que realizou notables contribu- cións entre as que salientan: Lliga Regionalista, la burgesia catalana i el nacionalisme (1898-1904), Barcelona, 1997, e a obra máis recente: L'últim Cambó (1936-1947). La dreta catalana devant la guerra civil i el franr quisme, Barcelona, 1996. A súa preocupación polo nacionalismo español e o seu conflictivo entrecruzamento eos nacionalismos periféricos plas- mouse no desenvolvemento dunha liña de investigación sobre a cuestión nacional en España, que deu comofroito a publicación Nacionalidades y regiones. Problemas y líneas de investigación en torno a la débil naciona- lización española del siglo XIX, Salamanca, 1992. A súas reflexións sobre a problemática do nacionalismo, nomeadamente o catalán, compleméntanse coa dedicación á Historia Contemporánea de Cataluña. Neste marco de investigación dirixiu a Historia de la Diputado de Barcelona, Barcelona, 1987, magna obra en tres volumes. Borja de Riquer manten unha vinculación estreita con varios profesores de Historia Contemporánea da Universidade de Santiago, coa que ten colaborado nos estudios de doutoramento e impartindo unha conferencia. Aproveitando un desprazamento deste profesor catalán a Santiago levamos a cabo esta entrevista na Facultade de Xeografía e Historia, atándonos a un guión que lie remitimos previamente, non sen facer algunha salvidade xurdida no transcurso da conversa.

—Desde a súa obra sobre a Lliga, publicada en 1977, é ben coñe- cida a importancia da crise do 98 no nacemento e rápido desenvolve- 350 • Entrevista

mentó do nacionalismo catalán propiamente dito. Na súa opinión ¿que incidencia tivo o chamado "desastre" sobre o conxunto da cuestión nacional en España? ¿Cre que foi tamén un factor decisivo ou pensa que existen outros igualmente importantes a ter en conta? —Considero que os sucesos acaecidos no 98 evidencian unha profunda crise de identidade española e onde máis se percibe esta cuestión, na miña opinión, é en Cataluña, única zona do Estado español onde existe unha reacción política ó 98 con resultados tanxi- bles, é dicir, que non se tratou simplemente da existencia dunha pura retórica rexeracionista ou de divagacións sobre o ser de España e sobre a súa esencia senón que aquela reacción acaba provocando unha auténtica vía política catalana. Esa crise foi o estoupido dunha situación que se viña arrastrando ó longo de todo o século XIX. É a partir do 98 cando xorde un dos grandes retos políticos que marcarán a política contemporánea do século XX español, xorde o que se dá en chamar a "cuestión catalana", en primeiro lugar, como tema incisivo a partir de 1901 e despois xorden tamén as cuestións vasca a galega e paralelamente outro tipo de cuestións que non son soamente de cariz político- administrativo, no sentido centralización/descentralización, aínda que en parte si vai ser así, senón que xorde algo máis profundo: o cuestio- namento dun concepto de España fabricado a partir da matriz castelá, pois daquela España estaba identificada con Castela e con todo o cas- telán e excluía, dalgún xeito, desta visión a periferia, en boa parte, e sobre todo esta periferia máis dinámica. Creo que o resultado político da crise do 98 con respecto á cuestión catalana, e máis tarde as cues- tións vasca e galega, e a relevancia política que estes temas adquiriron, é semellante ou mesmo superior á relevancia política que adquiriu a cuestión irlandesa na política británica. E isto creo que constitúe un feito excepcional na historia da Europa Occidental. Temos escoitado afirmar a cotío que España é un país "normal" pero, en realidade, non son moitos os países de Europa Occidental que no actual século XX pasasen por unha crise de identidade tan grande e que como resultado da mesma xurdisen movementos nacionalistas en diversas zonas do seu territorio, ata o punto de chegar a ser forzas políticas maioritarias. Non existe caso semellante en Europa Occidental. —É igualmente coñecida, no mundo académico, a súa tese de que a causa principal da existencia de varios nacionalismos competidores no seo do Estado español é a debilidade da revolución liberal e burguesa en España e as conseguintes carencias dos instrumentos de nacionali- zación propios de Europa no século XIX. ¿Cre que existen outros factores de semellante relevancia a ter en conta ou ben non? —Creo que son dúas caras da mesma moeda, dous apectos diferentes do mesmo tema. O Estado liberal español constitúese política e Entreviste 351

BORJA DE RIQUER 352 Entrevista administrativamente cunha concepción centralista e cun discurso xusti- ficador da mesma que non alcanza a crear un consenso, unha adhesión ó mesmo, e isto porque esa concepción política carece de auténticos proxectos de futuro e de capacidade de atracción de ampios sectores das clases medias e altas de boa parte do Estado. Existe unha debilidade do discurso nacionalista que, evidentemente, hai que unir á existencia duns elementos propios de memoria histórica pero tamén de nova sociedade. No caso catalán resulta evidente esta cuestión, a nova sociedade burguesa dinámica vese cada vez menos recoñecida nese proxecto de Estado dos liberáis, de ai a politización de programas que comezan sendo provincialistas para axiña pasar a ser rexionalistas e, finalmente, claramente nacionalistas. Podíamos pensar que son estes dous elementos que se complementan e así, a medida que os nacionalismos se constrúen e se consolidan, fracasa o proceso de nacionali- zación española. Sen embargo, o primeiro proceso non é causa do segundo, son dous procesos que se producen paralelamente. Ténseme acusado de que eu puxen demasiada énfase no primeiro proceso, no das nacionalidades, se cadra levan algo de razón os que tal afirman e a razón non é outra que a vontade de salientar este proceso, pois tampouco creo no discurso que ve exclusivamente un proceso propio dunha especie de evolución, case poderiamos dicir predestinada, de sentimento patriótico que proven non só do Antigo Réxime senón da Idade Media, que xa forzosamente conducía ó nacionalismo. Non se trata disto. Podería non ter xurdido o nacionalismo catalán, e esta é unha afirmación moi rotunda pola miña parte, se o proxecto nacionalista español de mediados do século XIX fose outro moito máis atractivo, menos centralista, máis democrático, con máis capacidade de consenso. Seguramente as clases medias e altas catalanas non optarían pola vía catalanista. Xa que logo, non estaba predestinada Cataluña ó nacionalismo, senón que se deu unha situación que a propiciou ou mesmo poderiamos dicir que a obrigou ou forzou a seguir esta vía. —Ai está o século VIII catalán... —Últimamente algúns autores afirman que España fot durante toda a era contemporánea un "país normal", o que supon unha refutación implícita da tese que vostede acaba de manter. ¿Que opinión lie merece esta postura? —Estou bastante en desacordó con esa formulación porque me parece abondo simplificadora. Creo que se trata dunha reacción a teses qué, se cadra, insistían de forma excesiva en aspectos de frustracións, fracasos, etc. Pero creo que non se trata de poner connotacións moráis ou éticas a teóricos destinos dun país senón que do que se trata é de analizar en concreto os fenómenos históricos que se suceden. É certo que resulta moi difícil adivinar cales son as pautas europeas homologa- Entrevista 353 bles neste sentido, pois cada país ten un itinerario moi diferente, pero se nos cinguimos ós países da Europa Occidental, que é onde se sitúa o Estado español, creo que existen unha serie de aspectos que diferen- cian en moito a traxectoria política contemporánea española, e isto pon en corentena a tese de "país normal" atribuida a España. Analicemos diversos feitos históricos. Comecemos falando do militarismo, militarismo que se contrapon ó civilismo e que impregna gran parte dos séculos XIX e XX. ¿Que países de Europa Occidental posúen uns militares como os españois? Os militares de Francia, Italia, Portugal, Gran Bretaña ou mesmo Prusia son totalmente diferentes, exercen poder pero non teñen unha presencia tan forte no Estado. ¿En que país europeo houbo os pronunciamentos e as dictaduras militares que aquí houbo? Outra cuestión: o carlismo. Un movemento antiliberal e reaccionario que dura todo un século, que se estende desde a I Guerra Carlista ata a Guerra Civil de 1936, e que aínda hoxe existen. ¿En que país de Europa existe un movemento antiliberal que dure un século? Nin o miguelismo portugués, nin os lexitimistas franceses, por ningures atopamos algo semellante. Outro elemento que me parece salientable: o absoluto divorcio de España coas políticas europeas. Desde que saen as tropas de Napoleón de España no ano 1814, este país non figurou na política europea para nada, nin estivo en alianza ningunha, nin participou en guerra ningunha, nin en pacto ningún. Estivo absolutamente divorciado, mantí- vose na periferia de Europa, é dicir, viviu máis marxinado do que o estiveron, por exemplo, Portugal, Bélxica ou Grecia, pois estes países foron partícipes de alianzas, pactos ou guerras europeas. Prácticamente ata os últimos dez anos España, neste senso non se converte nun país europeo. Estas circunstancias dan bastante que pensar e podemos concluir que o noso é un país carente na súa recente historia dunha polí- tica europea. E isto por non falarmos de temas como o da Guerra Civil. ¿Que país de Europa Occidental ten unha guerra civil como a que tivo España? ¡Trinta e dous meses de guerra civil! ¿Que país tivo un réxime fascista que durase máis de trinta anos, tres veces máis longo que o réxime de Hitler, o dobre de longo que o réxime de Mussolini, cun dictador que morre de morte natural, que non é colgado en Milán nin que se suicida? Franco vive máis que o propio Salazar. ¿É isto "normal"? E, por último, e volvendo a unha cuestión que comentábamos ó comezo, ¿que país europeo ten unha crise de identidade como a espa- ñola ata o punto de que hoxe en día as forzas políticas maioritarias ñas tres áreas históricas máis importante de España, ou como mínimo en dúas, País Vasco e Cataluña, sexan forzas nacionalistas? ¿Onde ocorre tal? 354 Entrevista

Estou analizando soamente aspectos políticos, se entramos a analizar os aspectos económicos tamén poderiamos ver procesos anó- malos. Hai unha frase do vello Ramón Carande como resposta a unha petición para que sintetizase a historia contemporánea de España nunha soa frase que resume, en efecto, estes procesos anómalos: "Demasiados retrocesos". E é que, en realidade, a historia da España contemporánea conten demasiados retrocesos con respecto ó resto dos países: retroceso do liberalismo, da democracia, das reformas sociais, das reformas agrarias, do desenvolvemento económico... demasiados retrocesos. Que hoxe esteamos onde estamos é outra cuestión, pero o itinerario foi bastante longo e sobre todo moi sacrificado. —¿A que ere que se debeu o cambio interno que experimentou o nacionalismo catalán durante o primeiro tercio do século XX e que leva (~ ó predominio da Lliga antes de 1923 e ó de Esquerra Republicana na II República? —O catalanismo foi de sempre, xa desde fináis do século XIX, un movemento bastante plural, non tivo un núcleo formador, como ocorreu no caso vasco, cun ideólogo, cun partido —o Partido Nacionalista Vasco—... Non existen, no caso catalán, fundadores, hai diferentes tendencias e fraccións que nun momento determinado se alternan no predominio dunhas sobre outras. É certo, xa que logo, que hai unha hexe- monía do catalanismo conservador posibilista, a Lliga, pero sempre coexistindo con outros sectores, uns de esquerdas, outros máis de dereitas, máis apolíticos, que sempre existen. ¿Por que a Lliga perde a súa hexemonía? A Lliga conseguirá esa hexemonía a partir da Solidaritat catalana pois conseguiu ter baixo o seu control numerosos concellos, as deputacións de Barcelona e de Girona, logo a mancomunidade... Acaba por converterse na forza rhaioritaria electoral de Cataluña, nunca ten a maioría absoluta pero conta con doce ou mesmo vinte deputados, que son bastantes... Pero ¿cando entra en crise o proceso hexemónico da Lliga? Cando se realiza o salto á política española preténdese, dalgún xeito, vencellar a consecución da autonomía catalana á reforma do Estado español, o proxecto Cambó. E isto fracasa, e fracasa porque están no poder, chegan ó gobernó a partir de 1917 e entre este ano e 1922 xente da Lliga forma parte de cinco gobemos diferentes, entre eles o propio Cambó, en dúas ocasións, e non conseguen nin ampliar as competencias da mancomunidade nin, evidentemente, o Estatuto de Cataluña, nin reformar o Estado español. Este é un camino fracasado e isto ten un custo pois a partir precisamente do ano 1922, coa primeira escisión de Acció Catalana, váiselle unha parte das mociedades e dos intelectuais e logo viñeron as ambigüidades de comportame'nto ante a dictadura de Primo de Rivera... Todo isto explica a grande hecatombe do ano 1931, debido entre outras razóns a que a Lliga e Cambó, no ano 1931, aparecen Entrevista 355 como unha forza continuísta monárquica. Ñas eleccións do 12 de abril preséntanse como candidaturas oficiáis. Hai que lembrar que hai ministros da Lliga no último gobernó da Monarquía, nun momento en que boa parte da intelectualidade e das clases medias ou urbanas catalanas se republicanizaron. Isto explica a gran derrota histórica da Lliga no ano 1931 e a aparición dunha alternativa de esquerdas que se improvisou e que é a mestura de moitas tendencias, dando lugar, por exemplo, a ese partido tan heteroxéneo como é Esquerra Republicana. —Antes de formular a próxima pregunta, quixera puntualizar esta última cuestión. Á parte do que vostede acaba de afirmar, ¿non ere que pode existir un proceso máis de fondo, no senso de que o proceso de nacionalización, o "nation building", propiciado desde a Lliga a principios de século, vai irradiando con maior ou menor lentitude, outras capas sociais e que eses sectores mesocraticos que apoian a Esquerra Republicana, o CADCI e outros, adquiren tamén maior presencia nun determinado momento, é dicir, tardan máis en chegar a ser politicamente activos, coincidindo así os dous procesos? —Evidentemente, a partir de principios de século, na política de nacionalización de Cataluña de Prat de la Riba desde institucións preca- rias pero que posúen certas atribucións, como concellos, deputacións e mesmo a mancomunidade, participa moita xente, desde xente da extrema dereita a xente da extrema esquerda, mesmo socialistas con cargos monárquicos; e esta é unha tarefa que poderiamos denominar como patriotioca na que moita xente pode coincidir, como a divulgación e normalización da lingua, a existencia de institucións popias de tipo cultural... Pero existe sempre un teito político e entón xorden as dúbidas da xente que participou neste proceso e xorden preguntas tales como ¿ata que punto non estamos hipotecando o auténtico salto cara á auto- nomía con esta política de pactos que se está levando a cabo de forma tan negativa?, ¿ata que punto a política de Cambó en Madrid non é clau- dicante, non está antepoñendo intereses sociais e conservadores á propia causa nacional catalanista? E isto é precisamente o que se lie critica a Cambó, que proponía aquel sonado eslogan: "Cataluña libre dentro dunha España grande", pero Cambó deu prioridade a aquela "España grande" en prexuízo da "Cataluña libre". O resultado foron cinco anos de "España grande" pero Cataluña no chegou a ser libre. Isto constituirá o caldo de cultivo do nacionalismo por parte de certos sectores, algúns deles situados na esquerda e outros que se irán situando xa fóra do que era a zona de influencia da Lliga. —¿Que similitudes e que diferencias principáis se atopan entre o nacionalismo catalán doprimeiro tercio de século e o actual? —Existe, en efecto, unha similitude, malia as grandes diferencias de situación. O nacionalismo conservador daquela, igual que o de agora, 356 Entrevista caracterizouse por un factor que hoxe vén sendo o mesmo, un discurso nacionalista pero unha práctica política prudentemente rexionalista, é dicir, unha afirmación nacionalista, mesmo de esixencia de monopolio ou de exclusividade do nacionalismo, pero acompañada dunha táctica prudente, non radical, posibilista e que non vai alen dun autonomismo político, con bastantes atribucións, pero sempre mantendo a anbigüi- dade de cales son os obxectivos fináis. Eu creo que este elemento estaba presente na Lliga, e está presente no momento actual. Por iso creo que realmente non existen diferencias. Jordi Pujol aprendeu moito da experiencia de Cambó, dos fracasos deste, para non volvelos repetir. A estratexia de Cambó pódese definir con dúas frases tiradas das súas memorias: "A autonomía catalana só se pode conseguir desde o gobernó español", e "España sen Cataluña non se pode gobernar". É dicir, somos imprescindibles, precísannos para gobernar España pero nos necesitamos estar no gobernó para conseguir a autonomía catalana. A interpretación que Pujol fai desta cuestión é a través, como diciamos, da experiencia do fracaso de Cambó. Evidentemente, precisan de nos, e canto máis precisen mellor, pero a cambio pídesenos a participación directa en tarefas de gobernó, formar parte de gabinetes, o que implica facerse solidario dunhas políticas que desmontan o discurso radical nacionalista que se manten e, en consecuencia, a decisión é a non par- ticipación no gobernó; si apoiar desde fóra a quen sexa, antes ó PSOE agora ó PP e despois ó que lie toque pero sen asumir responsabili- dades, sen as hipotecas de ser copartícipe dunhas decisións de gobernó que se poden volver en contra das propias ideoloxías máis radicáis. Eu creo que mentres Jordi Pujol se manteña no poder non haberá un ministro de Convergencia i Unió no gobernó, o cal tamén significa que, evidentemente, renunciaron ó que Cambó formulaba, aquela famosa hexemonía catalana dentro do Estado español. Non sei se renunciaron totalmente ou non. —Na actualidade, o catalanismo independentista afirma que existe unha notable contribución económica neta de Cataluña a España. Convergencia i Unió, pola súa banda, salienta continuamente a súa aportación á estabilidade democrática mediante os pactos de gobernabilidade, eos socialistas antes, co PP agora. Sen embargo, ampios sectores da opinión pública española consideran que Cataluña está obtendo moitos beneficios gracias á debilidade parlamentaria dos partidos estafáis e tense a impresión de que os políticos catalanistas apro- veitan esta situación pro domo sua. ¿Que opina vostede ó respecto? —Considero que a política de pactos levada a cabo por Conver- gencia i Unió foi unha política excesivamente mercantil e nunca expli- caron de forma seria e auténtica o que se pretende. Aínda que verdadeiramente a aparencia, con todo hai xente interesada en refórmala, é Entrevista 357 de "trapicheo": "Ti dásme, eu douche a ti... Eu douche tantos votos para tal cousa..." E neste proceso entran todos os temas, desde os insubmisos ata Álvarez Cascos... Reparten os votos simplemente para manter a gobernabilidade, cando eu creo que o coherente sería intentar acadar o teito das competencias contempladas no Estatuto, un Estatuto que, por certo, data do ano 1980, é dicir que conta xa con dezaoito anos de vixencia. Cataluña non acadou aínda todas as atribucións competenciais que o propio Estatuto conten e isto é ó que habería que chegar. Se a cuestión se formulase deste xeito sería outra a situación. Pero é evidente que hai outro proxecto máis de fondo, proxecto que non ousan confesar e que eu creo ver con claridade. A Constitución de 1978 e o Estatuto de Cataluña, vixente a partir de 1980, deben ser analizados como un punto de partida irreversible, non como un punto de chegada. Aquí radica a diferente concepción do que é a Transición. Para certos sectores conservadores, e outros non tan conservadores, a Constitución é o cumio supremo a onde se pode chegar, é o punto de chegada e ai se acaba todo o proceso. Eu, por contra, creo que non é así, creo que a Constitución e mais o Estatuto de Cataluña son un punto de partida irreversible nun período de vinte ou vintecinco anos a partir do cal hai que pensar que todo isto foi o resultado dun pacto, dunha correlación de forzas determinada feita aínda cunha presencia importante de todo o que eran os poderes fácticos franquistas e, xa que logo, perdeu sentido histórico e así, hai que volver a redefinir a Constitución e os Estatutos de Autonomía e, daquela, tómalos como punto de partida irreversible. Este proceso implica o establecemento dunha discusión seria de entrada sobre diversos temas que semellan tabús: ¿que se entende por España? Para volver formular tanto a Constitución como os Estatutos hai que manexar formulacións de federalismo asimétrieo^simétrico, etc. e, sobre todo, hai que reformar seriamente o punto primeiro da Constitución Española actual pois resulta dunha ambigüidade absoluta, resultado do intento de contentar a todo o mundo sobre a baste-de introducir realidades moi diferentes. ¿Como se entende unha Constitución que primeiro fala de "nación española única" logo de "nacionalidades", de "rexións", que non define os conceptos de "nacionalidade" nin o de "rexións", nin cales son estas...? Isto non é senón o resultado do pragmatismo daqueles anos, é compren- sible tendo en conta os anos en que foi redactada, nos anos 1977 e 1978, pero resulta anacrónica para os anos nos que andamos. —Unha precisión. En termos económicos, ¿cal sería o saldo da inter- vención catalana? —No tocante a termos económicos hai que salientar dous aspectos importantes. Por unha banda, os centros de decisións económicas xa non están nin en Barcelona nin en Madrid, e nin sequera, atreveríame a 358 Entrevista dicir, en Fráncfurt; en realidade xa non sei onde están, é dicir, as econo- mías conveliéronse en transnacionais. Ñas cuestións fiscais si que poderiamos falar de pactos pragmáticos e de seguro que nos próximos dez anos a Comunidade Europea, á que pertence o Estado español, aplicará uns criterios fiscais bastante homologables a todos os Estados porque se non non ten viabilidade unha Europa unida de non existir unha homo- xeneización tamén fiscal, o que conleva unha das tantas cesións da propia soberanía pero que non supon que non se poidan recadar os impostos básicos en Galicia, no País Vasco, en Cataluña, etc., proce- dendo á entrega das cantidades que se estipulen tanto para o Estado como para a Comunidade Europea. Considero que o problema básico consiste en que canto máis próxima estea a recadación do propio con- tribuínte —poden existir excepcións dependendo dos impostos dos que se trate—, seguramente resulte máis doado exercer un control e, por outra banda, a mecánica resulta así máis sinxela, non hai que ir pedir ás instancias superiores a devolución do diñeiro; na recadación feita por cada institución haberá partidas que deberán ir dirixidas directamente ás outras instancias, acabando en Bruxelas, e isto será o que ocorra nos próximos anos. Levar a cabo, por exemplo, ese pretendido "concertó vasco" dentro dos próximos quince anos quizáis non sexa viable dentro dunha Europa fiscalmente homoxénea, o cal non quere dicir que as deputacións forais vascas non continúen recadando os impostos que recadan, pero seguramente cambiará a filosofía deste proceso. —Eu creo que o que preguntaba Xavier Castro era outra cousa. Creo que se refería a esa idea que se propaga de que os cataláns son uns aproveitados, que están chuchando do resto dos pobos de España. A cuestión era se o saldo neto do que se recada en impostos en Cataluña e mais o que logo reverte na propia Cataluña resulta favorable para esta. —Os estudios existentes ó respecto en Cataluña constatan en primeiro lugar que a fiscalidade, dado que se trata dunha zona industrial e de servicios fundamentalmente, é moito máis alta que no resto de Es- paña, págase máis per capita que noutras zonas onde a fiscalidade non é tan forte, máis no caso das zonas rurais, como é lóxico; pero isto ocorre no Estado español e en todos os lados, sempre paga máis impostos a xente que habita ñas cidades, a xente que traballa no sector servicios e industrial que a que está noutros sectores e isto pódese ver moi claramente comparando o I.R.P.F per capita. Hai sectores onde se paga moito máis que noutros, no que se refire á fiscalidade. Calcúlase que, aproximadamente, de cada cen pesetas recadadas en Cataluña, quedan unhas vinte ou vintecinco, e de cada setenta e cinco pesetas que se entregan ó Estado tan só reverten en Cataluña, dependendo dos anos, entre dez e quince. A inmensa maioría do que se recada en Cataluña, xa que logo, non queda en Cataluña e participa, daquela, dun fondo solidario para as Entrevista 359 rexións españolas máis atrasadas, do mesmo xeito que a Comunidade Europea fai o mesmo con respecto ó que pagan os alemáns, por poñermos un exemplo, e o que pagamos os españois, os gregos ou os portugueses; pero estes son números máis doados de facer, o que ocorre é que hai xente moi interesada en consideracións demagóxicas. —A actual Leí do Catalán aprobouse no medio dunha polémica as veces asañada. ¿A súa aplicación tenderá a soldar mellor o heteroxéneo tecido sociocultural de Cataluña respectando os dereitos dos que non son cataláns parlantes ou suporá, por contra, unha especie de acultura- ción forzada dunha parte dapoboación? —Neste asunto vertéronse bastantes argumentos esaxerados. Por unha banda, é evidente que é discutible se é prudente ou non a elabo- ración deste tipo de lei. Considero que sería idóneo ter feito un estudio exhaustivo e un balance do que ata de agora significou no avance da normalización do catalán a lei anterior, e unha vez analizados os resultados e obtido un diagnóstico da cuestión, estudiar qué medidas habería que tomar en diante para seguir avanzando no proceso. Se cadra Convergencia i Unió decidiu dar este paso adiante como unha táctica con visos electoralistas cara a certos sectores. A nova lei parte de algo que resulta evidente: aínda non se dá unha auténtica normaliza- ción lingüística en Cataluña e isto pódeo constatar calquera persoa que pasee polas rúas de calquera vila catalana, só compre irmos ós quioscos e ver cantos diarios e cantas revistas se publican en castelán e cantos en catalán, só hai que ver a publicidade das rúas, as emisoras de radio, as distintas canles de televisión... É dicir, que se constata o mesmo nivel de utilización do catalán que existía antes da promulga- ción da primeira Lei de Normalización en certos servicios públicos, nos cales a súa penetración foi prácticamente nula; por exemplo no mundo da Xustiza e non soamente no eido estrictamente xudicial ou dos tribunais senón tamén en notarios, Rexistros da Propiedade... todos estes eidos están absolutamente castelanizados. Non se trata, como resulta evidente, dunha situación normal. Estou de acordó en que hai que analizar moi detidamente os pasos a dar cara á esa pretendida normaliza- ción, estou tamén de acordó en que non se deben exercer presións excesivas, pero hai situacións que resultan cando menos paradoxais como, por exemplo, que a un lie neguen a posibilidade de declarar na súa propia lingua ante un tribunal de xustiza porque o xuíz non entende o catalán. Os xuíces existentes en Cataluña son todos por concurso oposición e se un non entende o catalán non ten sentido que exerza esa profesión nesta comunidade pois non pode obrigar a que todo un proceso se leve a cabo en castelán, por exemplo; ou, tomando o caso dun notario, resulta paradoxal tamén que se precise dun traductor para tomar as últimas vontades dun individuo que quere realizar 360 Entrevista este acto na súa propia lingua, en catalán, cando o notario resulta que non sabe catalán. Tampouco se debe esaxerar neste sentido e non se debe esixir a ninguén que deixe o castelán polo catalán, sen embargo, un catalán ten todo o dereito a ir a unha tenda, a un xulgado, ó Rexistro da Propiedade, a unha oficina municipal ou á Policía, por exemplo, a interponer unha denuncia en catalán, a isto ten que asis- tidle todo o dereito porque o Estatuto de Autonomía ampara o catalán como lingua propia de Cataluña. E a esta situación aínda non se deu chegado. —Desde o seu punto de vista, ¿por que sempre foron moito máis fortes as políticas reais non separatistas que as separatistas no conxunto dos nacionalismos periféricos? —En primeiro lugar, puntualizar verbo da terminoloxía empregada. É certo que nos anos vinte ou trinta deste século se falaba de "separa- tismos", máis tarde parece que esta palabra tomou visos negativos e hoxe falamos de nacionalismos. Foi unha reacción moi conxuntural ante certos momentos extremadamente opresivos. Hai unha frase de Joaquim Maurín, dirixente do Bloc Obrer i Camperol, que durante a dictadura de Primo de Rivera dicía: "¿Quen non é separatista ante unha dictadura?" E non é por casualidade que o separatismo catalán sexa forte e teña capacidade de influencia durante toda a dictadura de Primo de Rivera e despois durante o franquismo. É dicir, ante un réxime opresor de liberdades nacionais aparecen sectores radicalizados. Sen embargo, cando a situa- ción se normaliza, máis ou menos, democráticamente, todos os sectores sociais calibran os pros e os contras dunha opción absolutamente independentista e, malia as ideas concretas que un poida ter ó respecto, os lazos de tipo económico, social ou mesmo cultural existentes dificultan a existencia dun independentismo forte. Isto ocorre, por exemplo, en Cataluña, a onde chegaron dous millóns de persoas doutras rexións de España, algo que é todo o lícito que se queira, pero a viabilidade daquel proceso resulta, en consecuencia, bastante complicada. Por outra banda, considero que ás veces se fai unha formulación demasiado simplista, e aquí hai que recoñecer que os historiadores deberiamos ser máis rigo- rosos, na consideración de que España é simplemente o Estado, a Administración, o Gobernó, a Garda Civil e os militares, e isto non é así. É dicir, que un pode sentirse catalán pero non se senté en absoluto estranxeiro respecto dos andaluces; para mi un andaluz non é como un danés; baixo este prisma, non é certamente un catalán pero tampouco é un danés. Aquí, como se ve, hai un problema de difícil solución, complexo, e debemos pensar máis en proxectos de futuro desde a especificidade que non en pasados gloriosos nos que uns oprimían ós outros. Eu creo que o que lie falta ó pensamento intelectual español é ambición de futuro. Hai que pensar menos no pasado e máis no futuro, e que isto o Entrevista • 361 teña que dicir un historiador é un pouco grave. Eu creo que existen unhas situacións irreversibles, é dicir, que hai xente que se senté nacionalista catalana, xente que se senté nacionalista vasca, xente que se senté nacionalista galega... e isto é irreversible. Neste punto non se pode exercer a coacción que reza: "Non, España é unha nación única". Non, isto sería unha coacción e isto é querer imponer a outros cidadáns a miña identidade cando en realidade non a aceptan e, se non a aceptan, hai que ser sincero, honesto e demócrata e dicir: "Eles séntense de tal nacionalidade, eu doutra, ¿que pacto poderiamos acadar para que cada un, síntase o que se sinta, non se sinta menosprezado, excluido nin marxinado pero que poidamos facer un proxecto de futuro?" Hai que ter as miras postas no futuro, hai que pensar ñas identidades de futuro e non pensar que "España foi sempre única..." Se comezamos por discursos esencialistas deste tipo non iremos a ningures, e isto implica cambiar a Constitución, esa Constitución que agora resulta anacrónica, non responde xa á realidade. Se existen nacionalistas, cataláns, vascos e galegos, pois hai que telos en conta, e isto quere dicir que hai que acadar un concepto de España diferente. —¿Cre que a substitución do actual Estado das Autonomías por un Estado auténticamente federal é posible e desexable? No caso de chegar a el, ¿desaparecerían ou se reducirían drásticamente as tensións de índole nacional? —Esta cuestión garda bastante relación co que acabo de dicir. Eu non coñezo a fórmula exacta, pois non deixa de ser un tema complexo. Hai partidarios dun federalismo total, hai quen fala de federalismo simétrico, que é unha matización, é dicir, competencias básicas iguais, capacidade de autogobemo semellante, pero tamén hai que ter en conta as peculiaridades e, daquela, unha certa asimetría dentro de todo o que significa o federalismo. Todo isto hai que analizalo baixo a perspectiva europea e, daquela, haberá que ter en conta as cesións de soberanía en moitos temas, sobre todo no tocante a temas económicos, pero tamén de índole social, nun ámbito europeo. Considero que o reto para os próximos vinte anos, que non deixa de ser un reto moi complexo, pero non sei se os políticos o teñen asumido, é un reto que pasa, evidentemente, pola reforma das leis fundamentáis españolas: Constitución e Estatutos. Tendo en conta estas realidades auténticas e tendo en conta o proxecto europeo, tendo en conta o que hai por abaixo e o que vén por enriba, o cal non resulta nada fácil, recoñézoo, o que non se pode desenvolver é unha formulación inmobilista ou non decatarse de onde estamos metidos, porque non decatármonos da nosa situación faría que nos obrigasen sobre a marcha tarde ou cedo, de certas cuestións e iso é o peor, o peor é a improvisación, ir sobre a marcha. Temos que ser conscientes de que hai que afrontar unha nova 362 Entrevista transición na que haberá que cuestionarse un novo concepto de Es- paña e, daquela, un novo tipo de Constitución, un novo tipo de Estatu- tos e en todo este proceso haberá que ter moi presente a nosa vincula- ción a Europa. Eu non enxergo a fórmula axeitada para levar a cabo estes cambios pero é inminente e necesaria esta nova formulación e moito me temo que os partidos políticos, os seus dirixentes, senón todos prácticamente a inmensa maioría, ou ben non son conscientes deste feito ou ben parece que non o sexan, pois en realidade móvense nun plano conxuntural de programas que teñen como máxima dura- ción o período de dous ou catro anos só coas miras postas en ganar as próximas eleccións, pero ningún deles posúe un programa a longo prazo. ¿Que partido político español posúe un programa a longo prazo, a quince anos vista, por exemplo? Ningún. Estou seguro de que todos os dirixentes, de que a inmensa maioría dos partidos, sabe que hai que reformar a Constitución, pero ¿por que non o din...? Pero saber sábeno. —Non soamente non o din senón que converten a Constitución nun tabú. E xa para rematar, ¿como pode alterar a proceso de unificación europea a dinámica dos conflictos nacionais en España? —Esa é a pregunta que todos quereriamos poder contestar neste momento. Todos sabemos que o proceso de unificación europea se fixo desde enfoques estatistas, só se contemplaron os gobernos, os Estados e, como unha consideración moi marxinal, algo que podíamos chamar a "Europa dos pobos, das nacións ou das rexións", a termino- loxía é o de menos, é dicir, a Europa que está por debaixo deses Estados. ¿Pódese reconducir ou matizar este proceso? Habería que facelo porque se non, verdadeiramente, os conflictos poden ser notables. Constatamos, por exemplo, un sentimento en España en contra do centralismo de Madrid, aínda que isto sexa un tópico, pois dentro de vinte anos constataremos un sentimento semellante contra o centralismo de Bruxelas, e isto ¿por que?, pois porque se ve Bruxelas, en boa medida, como un pacto por arriba, polos cumios dos gobernos dos quince países da Comunidade Europea...

X. G. B. X. C. OPINIÓNS

Cambio de tercio: o nacionalismo na Unión Europea

Xosé Luís Barreiro Rivas

O nacionalismo é, sobre todo, unha actitude política; unha chamada á responsabilidade e ó esforzó colectivo, soportada —e tamén condi- cionada— por complexos feitos diferenciáis e por unha nidia conciencia social da propia identidade. Certo que, en tanto que doutrina, o nacionalismo político articúlase entorno á idea de nación, que, seguindo o modelo de Risco, tingue as diferencias culturáis, económicas e históricas con notables asomos de esencialismo. É certo, tamén, que esa visión esencialista da historia adoita presentar a maduración da conciencia nacional como un proceso inexorable que aboca á formación do seu correspondente Estado. E de ai se deriva a profunda desorientación de moitos nacionalistas atrapados na fonda contradicción que representa aspirar a un novo Estado en plena crise do Estado nacional e en pleno proceso de articulación da Unidade Europea. Para min, sen embargo, resulta posible distinguir os dous componentes tradicionais do nacionalismo, considerando que, mentres a men- tada chamada a unha actitude responsable e a un esforzó colectivo conforma un modelo subsidario de acción política, moi presente en case todas as etapas da historia, a concreta forma de expresión decimo- nónica do nacionalismo responde a unha determinada cultura política e a unhas concretas diferencias históricas que poden considerarse xa superadas ou en francas vías de superación. Xa que logo, metidos no contexto político da Unión Europea, e a penas condicionados pola estructura política existente en Galicia, mesmo 364 Opinións se me amollan coma trócolas extemporáneas todas as chamadas a culminar un proceso político que avance sobre as pegadas de Catalunya e de Éuscadi, ou doutras nacionalidades europeas que culminaron o proceso de formación dos seus Estados. Porque, sendo precisos grandes esforzos para mobilizar aquí unha política baseada na responsabilidade e na libre determinación do pobo, e carecendo, como carecemos, das iner- cias sociais que aínda empurran ás políticas vasca e catalana ñas di- reccións trazadas varias décadas atrás, considero politicamente máis acaído insistir na responsabilidade colectiva, base para o diálogo político europeo, que manterse ñas vellas definicións que, sequera desde o punto de vista teórico, obrigan a reinterpretar todo o entramado legal e institucional de referencia, resolver as profundas contradiccións xeradas pola propia idea de Europa, e a vivir na permanente tensión existente entre a teoría e a praxe dos nacionalistas de hoxe. Como idea mobilizadora, base para unha concepción federal da sociedade e da política, o nacionalismo segué a ter plena vixencia, xa que nel se atopa a base para o diálogo que inspira a vida e a goberna- ción do macroespacio europeo. Fóra diso, concibido coma un proceso de eclosión de novas nacións susceptibles de sustentar novos Estados ou novas formas estatalizantes, o nacionalismo xa pasou de época, a piques de converterse nunha añoranza extemporánea. Máis aínda: vistas as cousas desde a estricta perspectiva galega, mentres coido que unha actitude política nacionalista é a clave para dina- mizar a sociedade e romper o impeitizo das dependencias externas, moito me temo que unha aposta polo nacionalismo de vello cuño non pasaría de ser outra oportunidade para un fracaso anunciado. Porque se falamos sen prexuízos, sen mitos e sen dogmatismos, xa non se pode defender a ortodoxia nacionalista se non se fai un parello esforzó de fle- xibilidade semántica. Unha idea moi dura para dicila, sen dúbida, pero que case todos teñen asumido xa na práctica política cotia.

X. L. B. R. A "natureza" e o "principio" das nacións Unha reflexión sobre a esquerda, o nacionalismo e a identidade nacional

Roberto L. Blanco Valdés

"II y a cette différence entre la nature du gouvernement et son principe, que sa nature est ce qui le fait étre tel; et son principe, ce qui le fait agir. L'une est sa structure particuliére, el l'autre les passions humaines qui le font mouvoir". Este contraste entre natureza e principio do gobernó —que lie servía a Montesquieu hai máis de dos séculos e medio para diferenciar a anatomía da fisioloxía das institu- cións políticas— encerra tamén, lido desde hoxe, unha fermosísima metáfora sobre a textura da dinámica social: mentres que as sociedades tradicionais son máis que nada "natureza", as modernas esencialmente son "principio". Ou, por formúlalo aínda de xeito máis preciso, o "principio" das sociedades tradicionais vén determinado básicamente pola súa "natureza". A dinámica social é nelas consecuencia dunha homoxeneidade económica, social e cultural típica das tribos: unha única lingua, unhas poucas tradi- cións comúns a todos, unha economía a penas penetrada desde fóra. Pola contra, a "natureza" das modernas sociedades non vén ser outra cousa que "principio". A súa fisioloxía, típica dunha sociedade aberta, determina a súa anatomía: pluralidade cultural, económica e social. ¿É lexítimo pretendermos reinventar desde a esquerda unha identidade nacional —a suposta "natureza" da nación— e convertela en com- bustible esencial da dinámica social, en "principio" da nación? Sen dúbida. Tanto, alómenos, como rexeitarmos tal pretensión. E iso porque a afirmación de que Galicia é unha nación —cerne, cando menos aparente, do discurso do nacionalismo— non só é conceptualmente irrelevante —en tanto que froito de conviccións tan respectables como indemostrables— senón que é, tamén, politicamente perigosa para calquera estratexia que se queira transformadora do país: unha cousa é compartir os valores comúns do galeguismo, hoxe punto de partida de todo compromiso coa defensa da autonomía de Galicia, e outra ben distinta asumir acriticamente un discurso, o do nacionalismo 366 Opinións identitario, ó meu xuízo incompatible coa defensa das liberdades indi- viduáis que debe vertebrar a achega da esquerda ó futuro do país. Por iso eu, que son socialdemócrata e reclamo o legado galeguista como pertencente a todas as forzas progresistas, non son nacionalista: porque, lonxe de crer que a pluralidade da nosa sociedade debe ser eliminada coa finalidade de reconstruírmos unha identidade nacional que, por selo, non pode senón ser homóxenea, teño a firme convicción de que a pluralidade é unha victoria do individuo sobre a tribo. Identidade ou pluralidade, ese é, coido, o debate fundamental que temos trazado. Para quen poida pensar que só o maniqueísmo dos non- nacionalistas converte en motivo de polémica o que no fondo non o é, exemplificarei coa nai de todas as reivindicacións nacionalistas: a da nor- malización lingüística. ¿Pode haber cousa máis normal que cada quen fale a súa lingua? Pois parece ser que si: que todos falen a lingua dunha parte. Porque, de feito, esa, e non outra, é a cuestión. Que Galicia é unha sociedade lingüisticamente pluralista na que os galegos falan dúas linguas: galego e/ou castelán. O cal, lonxe dun problema ó que compre darlle solución, é pura e simplemente, un máis dos caracteres dun país no que a mestizaxe aparece como o elemento conformador fundamental da súa constitución social: da constitución verdadeira da nación. É dicir, daquela que a fai ser como é e que, xa que logo, determina as paixóns humanas que rematan por darlle movemento. Paixóns coas que sempre é mester sermos extremadamente coidadosos.

R. L. B. V.

Galicia nación, nacionalismo

Francisco Carballo

¿Cal é a situación de Galicia nos foros políticos de Europa? En gran parte de descoñecemento. Parece contar, non obstante, cada día máis coa apreciación de nación emerxente. Hans-Jurgen Puhle elaborou unha das tipoloxías máis capaces de abranguer a todas as comunidades ou pobos da Europa occidental. Opinións 361

Combina variables como as derivadas da Revolución Francesa, da Revolución Industrial, da organización dos traballadores, da identidade cultural, da vontade política e da posesión da soberanía total ou parcial. Galicia presentaría as características das cinco primeiras variables, pero non a derradeira; en Galicia non gobernan as forzas políticas propias. Efectivamente, mentres en Éuscadi e en Cataluña os votos nacionalistas superan o 40 por cento, en Galicia só conseguiron un 24,7 por cento.. O nacionalismo como movemento social e como organización polí- tica crea as nacións; conven chamar a atención destas reflexións de analistas políticos europeos para ser tidas en conta na estratexia nacionalista galega. O nacionalismo galego foise configurando desde o século XIX; os seus intelectuais teorizaron nunha liña historicista e á vista de formas de- mocráticas de gobernó. Murguía, Brañas, Risco combinaron aspectos sociais, económicos, culturáis, etc. con evocacións míticas ó intentar definir Galicia como nación. Castelao subliñou a toma de conciencia de pobo diferenciado como elemento fundamental. Na obra Sempre en Galiza advírtese a vontade de Castelao de superar o "esencialismo" dos nacionalistas devanditos tanto sinalando a importancia da conciencia nacional como reflexionando sobre a vontade política de autodetermina- ción. Mais Castelao seguiu a afirmar que Galicia era unha nación de seu, calquera que foran as circunstancias ñas que se atopase. O nacionalismo posterior a Castelao aferrouse ó Sempre en Galiza como biblia dos galegos. Só anecdóticamente este nacionalismo ten superado doutrinalmente as súas afirmacións. Beiras na obra A nación incesante analiza a descrición estaliniana que aceptara Castelao, ponde- rando a estructuración dos elementos constitutivos; igualmente subliña a conciencia nacional como factor decisivo. A UPG de 1976 (en Terra e Tempó) explícita o seu concepto da autodeterminación que figuraba xa desde 1964 no seu ideario. Di:

Trátase do direito político, económico, social e cultural dun pobo a: 1) Autogobernarse. 2) Ser dono das súas riquezas e dos seus medios de producción. 3) Facer política en función das clases populares, únicas capaces de defender a autodeterminación. 4) Ter unha lingua e unha cultura normalmente desenvolta e de tipo científico, popular e democrático (Beramendi-Núñez, 1995, p. 228).

Dous dos mitos típicos do nacionalismo galego anterior a 1950, o cel- tismo e a necesidade dó Estado, non figuran analíticamente no nacionalismo actual, pero subxacen na mentalidade de moitos militantes e nos programas. Non teñen sido conscientemente superados. É algo que compre lograr. O mito céltico debe ser interpretado como símbolo da 368 Opinións lenta aparición da comunidade galega desde o castrexo; o estado-nación, por exemplo, unha confederación de nacións que consensúan a súa sobe- ranía e mesmo poden redistribuirse en Estados plurinacionais. É a vontade política de ser un pobo libre e soberano o que decide o ser de nación de calquera comunidade ou pobo diferenciado. Tal vontade política non nace da nada, nace da realidade diferencial, pero pode un pobo durmir na inconsciencia ou na falta de autoaprecio, pode non optar por ser nación. Galicia é observada nos foros políticos como nación emerxente. A estratexia de provocación de vontade política e de superación de prexuízos históricos debería figurar no centro das organizacións sociais, laboráis, culturáis e políticas deste país. Para iso, o nacionalismo galego conta co pouso intelectual do poscolonialismo, de estratexias de liberación nacional, etc. Cómprelle, logo, afortalar os signos vivos da Terra, a lingua, a estructura cultural, económica e social e avanzar co coñecemento dos mecanismos de liberación social e de maduración colectiva de sermos nación. Está Galicia con boa saúde en organizacións dos traballadores, en cultura literaria; precisa a vontade política maioritaria se quere ser vista como nación emerxida. Só cando os galegos se autogobernen á través de forzas propias, será desde fóra saudada como tal nación.

F. C.

Nacionalismo, complexos e "tics"

Benedicto García Villar

Para min resulta algo problemático pronunciarme sobre Galicia e o nacionalismo. Problemático, pois desde que teño conciencia política milito na causa do galeguismo, pero nunca na do nacionalismo, como tantos e tantas que están ó meu lado, na esquerda do País. Por tanto, e sempre desde fóra, tentarei poner en limpo, se son quen de facelo, algunhas ideas ou reflexións básicas sobre o asunto. De entrada diría que hai, entre outros moitos, algúns "tics" ou complexos que dificultan enormemente a solución dos nosos problemas: en primeiro lugar, desde as cuestións da lingua, hai un complexo de inferiori- dade respecto do portugués nalgúns ámbitos da nosa sociedade que nos Opinións 369 coloca nun plano de difícil defensa da nosa identidade, tratando, terca e subsidiariamente, de ir detrás dos vecinos do sur do Miño como se puidese borrar dun plumazo centos de anos de historia non común. ¡Claro que o portugués é un idioma máis desenvolvido que o noso! ¡Claro que teñen unha producción literaria superior! Tamén a súa "normalidade" lin- güística foi a que foi perante séculos. Pero iso de ningún xeito pode ser pretexto para tentar pechar os olios á nosa realidade, á que se lie fai un fraco servicio ó forzar unha evolución determinada. Felizmente os idiomas son construidos polos pobos, non polos ideólogos, os políticos ou os lingüistas. Os nosos amigos máis sensatos de alí abaixo non acaban de entender este autoaniquilamento idiomático. En segundo lugar, hai un complexo de ruralismo que cada día ten acenos máis preocupantes. ¿Ata cando teremos que seguir flaxelán- donos os que tivemos a sorte/desgracia de nacer e medrar como "urba- nitas"? ¿Acaso non é tan Galicia o barrio de Coia en Vigo ou a Praza do Toural en Santiago como Gundibós, Niñodaguia ou Prevediños? ¿Será necesario facer relación dos homes e mulleres que, desde a cultura urbana galega, fixeron e fan aportacións imprescindibles para o noso desenvolvemento como país? Se non se entende dunha vez por todas que as diferentes dualidades (campo-cidade, costa-interior, home- -muller e tantas outras) teñen que ser parellas harmónicas e comple- mentarias, estaremos tirando pedras contra o noso tellado. En terceiro lugar, hai entre nos os que andan na teima de buscar permanentemente os causantes de cada un dos nosos males no "exterior", o que leva á proclama implícita de que "todo o galego é bo". Pois así nos vai. Como non sexamos capaces de sinalar correctamente onde está a orixe dos problemas, por moito que ás veces doa, a súa solución será unha mera utopía inalcanzable. O chauvinismo xa anotou resultados desastrosos na historia de moitos países e o españolismo franquista foi unha boa versión do mesmo. Outro "tic" ben abundante en sectores nacionalistas é o do exclusi- vismo. É evidente que aquí a patente de galeguidade non a ten nin- guén, e todos e todas son necesarios para poner en marcha este País. Así de simple e así de complicado. Mentres proliferen esas actitudes patrimonializadoras "do galego" non haberá xeito de entenderse, se é que de verdade hai interese por entenderse. Transformando, como fai o nacionalismo, as emocións en "savia redentora"; nutríndose de actuacións viscerais, vaise en camino contrario do que a esquerda fixo sempre: tratar de racionalizar as actua- cións escapando das prácticas cuasi-relixiosas en que moitos converten o facer e o compromiso político. Claro que o anterior leva inevitablemente á pregunta que moitos e moitas se formulan cada día con máis intensidade: ¿acaso o feito de definirse nacionalista aporta algún "plus" 370 Opinións na posición relativa esquerda-dereita? Parece meridiano que non. Os feitos, as alianzas e os comportamentos van definindo con bastante claridade onde está cadaquén.

B. G. V.

Galeguista accidental

Bieito Iglesias

Volvamos sobre a identidade de Galicia, un tema solemne ou chu- rrusqueiro, segundo se mire.Mirádeo desta maneira, eos olios de Osear Wilde: "O home pode acreditar no imposible, pero nunca crerá no improbable". A improbabilidade de ser cosmopolita nun mundo de nacións escusa demostración. Como moito cabe exercer o exilio interior, de corazón, que non de pasaporte, pois terminada a guerra fría é complicado obter o estatuto de apatrida que se lie estendía xenerosa- mente ós disidentes soviéticos. Resignémonos a aceptar a celada do azar que nos fixo caer dun piñeiro precisamente aquí. ¿Parece esaxerado soficar unha idea nos caprichos do albur? ¿Acaso non encontramos amores e desamores por coincidencias extraordinarias? ¿Non morre todo quisque por accidente, ora automobilísitico ora cardiovascular? Os feitos básicos da vida son casuais, e o componente nacionalitario non escapa á regra. Sexa Galicia o que for, non é ocioso crer na existencia dun imposible tan meigo como poida ser o hipogrifo ou a ave fénix. Os nacionalistas galaicos (en verdade contranacionalistas, discre- pantes do único nacionalismo realmente vixente, aquel que conta con B.O.E., estado maior e conferencia episcopal) xustifícanse cando reclaman un futuro de galegófonos políglotas —dominadores como mínimo do portugués e do castelán—, reivindicativos dentro da política territorializada de Europa (toda política é territorial, sobre todo se se dicta desde un torrón madrileño, xirando sen saír do sitio, como no chotis), dispostos a reclamar un ferrocarril, que desde sempre se chama desexo, e cosmopistas para os motonautas. A angueira culminará cando, ó sobardarmos o Padornelo, non topemos coa exclamación:. "¡Ah, galeguiño, carallo!", senón coa carantoña desconfiada, tal vez hostil (pero nunca paternalista), que merecen por caso os cataláns. Opinións 371

A Galicia galeguista orbitará canda o planeta Arte (co reino de Cervantes, pero tamén co imperio Tolstoi, o principado de Haydn e a república de Giorgione), canda os astros do variopinto pluriverso: a ne- bulosa filosófica, a constelación das liberdades individuáis e os dereitos humanos. Lonxe de nos os marcos que chanta Boadella cando rifa con Pujol por negarlle a paisanaxe con Velázquez. Podemos sentirnos pai- sanos de Cézanne, se estamos empadroados no término municipal do goce estético, e descrer das alfándegas retrospectivas. Madia leva, se fomos braquiápodos na plataforma continental de Gondwana, coterrá- neos de Octavio Augusto, connacionais de toda a lista dos reis suevos de Braga, subditos de Hermenexildo, asturleoneses... e maná ¿quen sabe?, porque o partido aínda non rematou. Negarse a posibilidade de constituir unha célula de universalidade, conforme ós desexos do Partido Galeguista, equivale a acatar a condición de "besugos en cautividad", como os que van lapexar nesa marabilla de acuario que anuncia estes días (novembro do 97) Paco Vázquez.

B. I.

A miña fidelidade á Terra

Ayelino Pousa Antelo

Eu pensó que non somos galegos por casualidade nin por capricho; sómolo como herdeiros dunha historia, dunha tradición, dunha cultura, dunha etnia e dunha lingua. Galicia é froito do medio xeográfico, do clima, da paisaxe, da xente, da fala, da sensibilidade, e da emoción; da solidariedade e do sentido comunitario; do romanticismo e do lirismo; das crenzas, dos costumes e do folclore... E tamén da sementeira que fixeron os nosos devan- ceiros que, coa súa vida exemplar e as súas obras, nos deixaron aberto un camino, un ideal que marca o noso destino como pobo. Somos galegos, pois, como compendio, como síntese de todo iso. Eu persoalmente lembro unha data crucial da miña vida: un 10 de maio de 1931 en que asistín a un "mitin de promoción galega" no Teatro Pincipal de Santiago de Compostela no que falaron, entre 372 Opinións outros, Alvaro de las Casas, Carballo Calero, Paz Andrade e Castelao, que foi quen pechou o acto. Para min a voz sonora, grave e pausada de Castelao, a súa sinxeleza, a súa humanidade, o seu carisma persoal marcáronme de por vida. Cando saín comentei emocionado co meu amigo Francisco Ogando Vázquez que tamén estivo alí, que eu atopara o camino da miña vida e realmente foi así, porque, a partir daquela data entrei ñas Mocedades Galeguistas, visitei con asiduidade a imprenta Nos, situada daquela no número 15 da Rúa do Vilar compostelana, tratei xa que logo a aquel benemérito Ánxel Casal que foi quen corrixiu os meus primeiros traballos publicados en La Voz de Barcala, órgano da Federación Agropecuaria do Distrito de Negreira que se editaba na súa imprenta; saín a vender libros de "Nos, pubricacións galegas e imprenta" á algunhas feiras do entorno santiagués e colaborei ñas tarefas que o Partido Galeguista nos encargaba ós mozos naquel período dinámico e transcendente. Funme decatando das datas máis importantes do noso rexurdimento tanto literario —eos grandes poetas: Rosalía, Curros, Pondal— como eos provincialistas da Revolución Galega de 1848, eos mártires de Carral, o Banquete de Conxo, o rexionalismo de Brañas ata o nacionalismo de Murguía, as Irmandades da Fala en 1916, o grupo Nos, en 1920, o Seminario de Estudos Galegos en 1923, e o Partido Galeguista en 1931.

A CONCIENCIA DE SER GALEGO

Eu lembro: daquel Catecismo do Padre Astete, que tivemos que memorizar na escola, cando falaba do momento en que acadabamos o chamado "uso de razón", que coido situaba na idade de sete a oito anos; segundo iso era daquela cando os rapaces tiñan conciencia e se facían responsables dos seus actos, cando distinguían o ben e o mal. Eu desconfío aínda hoxe da idade concreta do uso de razón, do momento en que o ser humano ten verdadeiro coñecemento dos seus actos e asume a responsabilidade dos mesmos; pensó que esta conciencia non é cronoloxicamente igual para todos. Pero sei tamén que hai unha etapa da nosa vida —adolescencia ou mocidade— en que temos conciencia de nos mesmos, dos que nos rodean, do noso entorno físico e social; é o momento en que asumimos un ideal que pode orientar o noso futuro. Eu decateime da responsabilidade de ser galego ós meus dezasete anos e asumín o compromiso coa miña Terra despois daquel mitin galeguista do dez de maio de 1931 no Teatro Principal de Santiago. Por ser Castelao quen me marcou decisivamente tiven a curiosidade de saber cómo entrara el na militancia galeguista e puiden deca- Opinións 373 tarme que foi tamén, despois de rematar os seus estudios, cando comprende que Galicia é a súa misión, que Galicia é o seu ser, que Galicia é o seu destino e, con fidelidade e con entrega total á súa Terra e á súa xente, comprométese a servila cunha ética e unha exemplaridade que o sitúan como modelo, como arquetipo, como guieiro do noso futuro.

A. P. A.

Nacionalismo polo de agora e por aquí

Francisco Puy

Cando as distintas persoas físicas (e por tanto tamén as xurídicas ou moráis, por elas configuradas) tentan referirse ás mesmas cousas adoitan desígnalas non cunha soa verba, senón con varias. Iso préstalle á linguaxe vulgar algúns problemas de equivocidade, que moito molestan ós cientí- ficos, pero tamén lie dá o seu encanto, tan ben aproveitado polos escritores, e non poucas posibilidades, non menos aproveitadas polos rectores, especialmente polos rectores políticos (sobre todo na especie xornalista, e aínda máis na subespecie tertuliano). Iso é un axioma empiricamente constatable na multiplicidade de acepcións que amosan as entradas de calquera diccionario de calquera lingua. Vexamos agora a aplicación dése axioma na nosa térra e no noso tempo ós dous obxectos de referencia emparentados que son o grupo protagonista da actividade política xeral, e a ideoloxtá a el favorable proposta polos seus dirixentes. Polo de agora —é dicir na década dos noventa do século XX— e por aquí —é dicir, en Galicia, e por iso en España, e por iso en Europa— eses dous obxectos empíricos —grupo protagonista da actividade política xeral e ideoloxía a el favorable proposta polos seus dirixentes— reciben diversos apelativos, que foron xurdindo, esmore- cendo, e rexurdindo, ó longo dos dous últimos sáculos, é dicir, no decurso das culturas romántica e modernista, xa finadas, e nos inicios da cultura pluralista, agora emerxente. 374 Opinións

Os máis conspicuos deles coido eu que son estes catorce máis ene (enumerados con neutralidade alfabética): 1) autonomía e autonomismo, 2) comunidade e comunitansmo, 3) estado e estatismo, 4) fede- ración e federalismo, 5) imperio e imperialismo, 6) nación e nacionalismo, 7) país ou patria e patriotismo, 8) pobo e populismo, 9) provincia e provincialismo, 10) raza e racismo, 11) rexión e rexionalismo, 12) sociedade e sociedalismo, 13) ír/fco e tribalismo, 14) unión e unionismo, e n) as múltiples denominacións territoriais, coma as tres que a nos interesan: Galicia e galeguismo, España e españolismo, e en fin, Europa e europeísmo. Todas as nocións son rigorosamente equívocas. En efecto, com- portan á vez unha dobre carga axiolóxica, positiva e negativa; e, dependendo de cómo se empregen no discurso, poden acentuar a súa carga atractiva de asentemento ou repulsiva de rexeitamento. E ade- máis teñen máis de un significado. Vexámolo no caso de nación e nacionalismo. Nación significa (desde fináis do sáculo XIX) o suxeito político colectivo formado polo conxunto de familias, clans, tribos, xentilidades e nacionalidades, os membros dos cales ocupan un territorio determinado por unha posesión inmemorial, cunha delimitación recoñecida polos seus vecinos, e teñen consciencia e conciencia actuáis de posuír unha historia, un futuro, unha lingua, uns costumes e uns intereses comúns. Pero tamén significa nación (desde as orixes latinas ata o sáculo XIX) o suxeito político colectivo formado polo conxunto de seres humanos que naceron en datas e lugares contiguos, troqueláronse, criaron e educaron xuntos, e compiten ás mesmas idades polos mesmos dereitos entre eles... O vocábulo nación ten máis significados, pero deixémolo estar neses dous e miremos as consecuencias, que son moitas. Por exemplo, no primeiro sentido a nación une interiormente o grupo, pero o separa dos grupos que o arrodean; no segundo sentido, a nación desune o grupo por dentro, pero o amiga eos vecinos... Coma esa, mil máis. E no cumio délas, a principal, que é o nacionalismo; isto é, a ideoloxía que trata de axuntalas, teorízalas e sistematízalas. Eu vexo aquí e agora o nacionalismo como unha doutrina e movemento político que entende o grupo político como unha nación, que se caracteriza a si mesmo como herdeiro da tradición creada polo provincialismo no sáculo XIX e polo rexionalismo no sáculo XX, e que aspira a ser populista e popular no sáculo XXI, e para iso promove o mode- rantismo, o centrismo e o conservadurismo, e promete á xente simplemente partidaria do práctico que se adicará animosamente a resolver os problemas inmediatos déla. Opinións 375

Ó meu ver, con ese programa o nacionalismo está logrando os mei- randes éxitos da súa non curta historia, se como compre fixamos a súa nacencia no xuntismo de onde naceu o provincialismo. ¿E no futuro inmediato, que? Sen pretender ser profeta, senón facendo unha sinxela extrapolación, atrévome a prognosticar que o futuro do nacionalismo galego depende de que aminore ou acrecenté os tres defectos graves que o poden trabar, e que son inextinguibles pola propia natureza da cousa, pero que poden ser controlados en niveis non perigosos para a supervivencia ou o bo funcionamento do organismo. a) A prúclividade ó radicalismo, e mesmo ó belicismo, que proven da loita armada que o veu nacer, dirixida pola Xunta de Galicia contra a nación francesa armada comandada por Napoleón. Erro a corrixir eos principios de tolerancia e de pacifismo. b) A proclividade á confrontación eos grupos políticos vecinos (Asturias, Castela-León, España, Portugal). Defecto a corrixir eos principios de solidariedade e de subsidiariedade. c) E a proclividade ó cisma interior de líderes dabondo cobizosos no intre de repartir competencias ou funcións de poder, e dabondo tuzaros e fachendosos no intre de imponer ós demais as propias ideas prescin- dindo do imprescindible consenso baseado no diálogo e a transacción. Vicio a corrixir coas virtudes da humildade e da magnanimidade.

F. P.

Galeguismo hoxe

Andrés Torres Queiruga

Nación é palabra boa e fermosa. Remite a raíz e nacemento, a familia e cultura, a comunidade, comuñón e solidariedade. Nación galega ten sabor quente: gústame, como lie gustaba a Cunqueiro. E gústame tamén, porque, enraizando no pasado e suxerindo natureza, remite ó persoal, fala de crecemento, liberdade e compromiso. É un dato —nácese ou atópase un vivindo na propia nación—, pero non unha fatalidade: o persoal é aquilo que libremente se fai desde a 376 Opinións propia natureza, inventando, optando, traballando. Hai a calor da pertenza, pois pártese do vello e entrañable vencello do recibido na fala, na tradición, na paisaxe, na historia; pero só se exerce cando se asume lucidamente na creación do futuro, no traballo man a man, na construc- ción lúcida dunha casa común capaz de desafiar os retos e necesidades do futuro. Son consciente de que esta non é a linguaxe normal —sempre máis obxectiva, austera e rispida— do discurso político. Con todo, úsoa a propósito, non por desprezar este nin, menos, por descoñecer a súa necesidade, senón para sinalar a miña primeira preocupación cando o problema de Galicia me asombra coa súa sombra. Porque, entendido como organización de partido e sindicato, como conquista de poder, como loita de intereses, como organización das estructuras que constitúen o esqueleto do funcionamento social, o "polí- tico" é necesario, representa algo absolutamente indispensable. Pero estará oco e baleiro, acabará en simple superestructura para proveito dos aproveitádos ou para maior privilexio dos privilexiados, se non vai acompañado do traballo de base, da lenta, paciente e demorada cons- trucción do tecido social. Quero dicir que o que máis me preocupa en Galicia —e preocúpame moito a situación do funcionamento "político", igual que me alegra o claro e recente avance dun novo espertar— é a frouxedade no entusiasmo colectivo por crear unha nación: a falta dun compromiso aberto e sen ambigüidades das grandes institucións coma a Igrexa, a Universidade ou o Dereito, o excesivo des-ánimo na mobiliza- ción colectiva, a falta de ilusión por un proxecto global, o non acabar de sentir o gozo e o orgullo de estarmos cultivando o noso (aínda que non sexa nin pretenda ser mellor có dos demais: simplemente porque é noso, porque é a nosa tarefa e o noso futuro). O -ismo do "nacionalismo" nin o rexeito nin me entusiasma, porque sei que é susceptible de usos contradictorios: cando é rico e poderoso, tende a asoballar ós demais; cando é pobre e non forte —coma no noso caso—, é de ordinario fogueira de entrega e entusiasmo, instrumento magnífico de mobilización e entrega. E isto é o que me interesa: desde a común pertenza, como "galegos de nación" (outra vez Cunqueiro), unir forzas, coidar e cultivar a lingua, renovar pedra a pedra as escolas, vivir en galego a cultura e a reli- xión, promover asociacións, apoiar o campo desde o mar e o mar desde a fábrica e a fábrica desde a universidade. É dicir, crear redes ou, mellor, implicarse —de verdade e cada un desde o seu posto— nesa rede común que é Galicia, aproveitando os seus recursos, facendo valer os seus dereitos, organizando o seu vivir e asegurando o seu futuro. Soñó unha Galicia construida como nación verdadeira. Por un lado, consciente de si mesma, capaz de vivir sen complexos nin agresivi- Opinións 377 dades, sen independentismos nin submisións, nun estilo federal, exer- cendo a propia cultura e relacionándose en paridade de dereitos e obrigas eos pobos da súa convivencia histórica e xeográfica (Portugal incluido, claro está). Por outro, obxectivada ñas súas estructuras, é dicir, funcionando non a base de voluntarismos heroicos nin entregada á provisionalidade de individualidades carismáticas, senón pola forza das súas institucións, pola dinámica mesma das súas organizacións.

A. T. Q.

na3TOl 1 LIBROS

SECCIÓN A CARGO DE: LITERATURA: DOLORES VILAVEDRA. HISTORIA: XAVIER CASTRO. CIENCIA: MANUEL RODRÍGUEZ. GUSTAVO A. GARRIDO. FILOSOFÍA: CARLOS FERNÁNDEZ. LINGÜÍSTICA: HEN- RIQUE MONTEAGUDO. CIENCIAS SOCIAIS: XAN BOUZADA. POLÍTICA E DEREITO: ALVARO X. LÓPEZ MIRA. ECONOMÍA: XOAQUÍN FERNÁNDEZ LEICEAGA.

Mércores de cinza

MIGUEL ANXO MURADO. Mércores de cinza. Editorial Galaxia, Vigo, 1998.

Cal ave fénix, así rexorde a natureza humana en todos e cada un dos estremecedores relatos de Mércores de cinza, a máis recente entrega narrativa de Miguel Anxo Murado. A traxectoria literaria deste autor achegounos ós máis variados xéneros literarios, pero semella que Ruido (1995), libro nado da súa experiencia como enviado especial á ex-Iugoslavia, marcou o inicio dunha nova xeira na que o autor vai servirse da anécdota narrativa como trampolín no que afondar nos misterios e miserias da condición humana. O título deste novo libro, coincidente co do primeiro relato, fálanos de cerimonias de purificación, de ritos de transición e, sobre todo, do transi- torio e inaprehensible da condición humana: pulvis eris et in pulvis rever- teris, po somos e en po temos necesariamente que converternos. Xa dicía Pedro Vázquez de Neira, aquel noso hábil sonetista do século XVII, que perante a morte tanto reis coma señores "son néboa, sombra, po, son vento e fume". Mais Murado, quizáis porque tivo ocasión de realizar o seu persoal descenso ó inferno bosníaco, é quen de peneirar as cinzas e atopar nelas razóns para a esperanza: dezaseis razóns, outras tantas coma relatos ten o volume, dezaseis formas de habitar o sufrimento. Dezaseis intres decisivos nos que dezaseis seres humanos se enfrontan, desde a radical soidade na que cada un de nos está instalado, con experiencias decisorias das que conseguen saír triunfantes, que é coma dicir que por medio délas conseguen descubrir e asumir a propia febleza para, desde ela, asistir á revelación do máis innato da súa condición: cal aves fénix. Quizáis para evitar esvarar pola pendente masoquista da derrota, Murado combina con sutileza relatos protagonizados por nenos con aqueles que o son por adultos, salferindo aquí e acola outros de adoles- centes, de tal xeito que o lector pode asistir a todo o abano de ocasións que a biografía humana ofrece para o sufrimento. Pero este amósasenos 380 Libros como catártico, é dicir, non tanto na súa capacidade destructiva como no que nel pode haber de estímulo, de fértil catalizador das capacidades humanas, ante o cotián e ante o excepcional, ante un incendio ou ante un neno que mata un gato, ante as mafias chinesas e as novatadas, ante un mariñeiro que perde a vista e unha nena vestida de Primeira Comuñón eos restos dun paracaídas. Situacións fronteirizas (a morte) e iniciáticás (as novatadas) pero con algo en común: en todas elas está presente a dor, esa dor inherente á condición humana, esa que nos resulta imprescindible recuperar para, desde ela, acadar eses fugaces intres de gloria que, ó final, balizan as nosas vidas, a nosa particular rota cara á morte. Murado é quen de superar unha visión excesivamente solipsista do ser humano e aprehéndelo na súa dobre dimensión privada e social. Así, por exemplo, fainos reflexionar, cunha pasmosa sensibilidade para recrear o punto de vista infantil, sobre as razóns da fascinación que os bebés adoitan exercer sobre os adultos. ¿Non será porque conservan intacto "ese toque de eternidade que lies dá ter crjegado hai pouco da Nada"? E de súpeto unha senté unha sorte de vagado ante a conciencia da efémera e distante natureza deses tenros seres que tan nosos nos parecen, da súa radical alteri- dade. Ou fainos lembrar, coa pequeña traxedia desa nena á que lie ponen gafas, as bágoas nos olios das nosas nais ó vernos, ós doce anos, conver- tidas en prematuras mestriñas por obra e gracia duns lentes. Somos nos os personaxes dos relatos de Murado, atrapados ñas redes da nosa condición humana, esas que rematan por atraparnos a todos, queirámolo ou non. Lendo o libro de Murado unha remata por crer que, efectivamente, a felicidade non existe, pero que isto tampouco ten excesiva importancia: se nese camino de retorno cara á nada un pode estar acompañado por libros coma este, entón o tránsito paga a pena.

DOLORES VILAVEDRA

A era de Acuario

XosÉ RAMÓN PENA. A era de Acuario. Edicións Xerais, Vigo, 1997.

Malia o grande número de libros publicados nestes tempos nosos, procurar unha boa novela é tarefa digna de calquera Dióxenes. E non falo só de novelas en galego. Sucede o mesmo nos entornos vecinos en castelán ou en catalán (quizáis a excepción sería Portugal, con Saramago ou Cardoso Pires). Novelistas e narradores de calidade e mais oficio hai, sen dúbida, máis novelas desas que marcan un antes e un despois, na miña opinión, a penas non. As razóns son doadamente recoñecibles: inmediateza creadora promo- vida polas editoriais, que non poden deixar que a máquina do mercado pare; Libros 381 subvencións institucionais —ás veces clientelares— que aseguran en boa parte os custos; política case futbolística por parte de certas editoriais —con- viría decir grupos financeiro-editoriais—, capaces de botar unha OPA hostil cara ás novas promesas co cibo dos premios. Nestas condicións, xa digo, atopar iso que, coloquialmente, chamamos un "novelón", resulta difícil. En consecuencia, o mínimo que os lectores podemos esixir é que os autores escriban ben, é dicir, que redacten ben. Que o fagan como aconse- llaba Josep Pía —autor universal desde o seu microcosmos, a quen sempre criticaron por non ter escrito a "grande novela catalana"—. Dicía Josep Pía, con aquela súa sinxeleza retranqueira (someguera dicimos en catalán) tan ben aprendida, que compre escribir coma se o fixesemos a unha tía nosa, coma quen enfía pérolas nun colar: unha verba tras outra. Suxeito, verbo e predicado, enxergando frases claras e intelixibles, sen subordinadas de terceiro grao: "A porta é verde". E engadía que o escritor ten un único compromiso: ser testemuña do seu tempo, do que viviu. Ben, pois este exercicio que tan doadamente propuña o escritor de Palafrugell, é unha virtude que Xosé Ramón Pena sabe amosar na súa derradeira obra, A era de Acuario. É unha novela de boa lectura —sen que iso signifique que sexa trivial—, artellada na converxencia de dúas ideas: a traición a un amigo e mais o descubrimento do pai ausente. Ambas as dúas coordenadas sitúanse nun xeito de educación sentimental. É este un tema, poderiamos dicir, case que auroral na narrativa galega moderna. De feito, un dos primeiros narradores en lingua galega, Ramón Otero Pedrayo, arrancou neste oficio de escritor cunha colección de educa- cións literario-patriótico-sentimentais. O problema é que, polo seu apriorismo dirixista, hoxe non pasarían a "proba do algodón": eu non tería azos para lie propor a un editor que publicase unha versión castelá —e xa non digo catalana— de Arredor de si (e elixo a obra paradigmática). Xosé Ramón Pena sitúa a adolescencia do protagonista no tempo da súa propia adolescencia, cun deses amigos que só saben falar dun tema e que, digas o que digas, sempre te levan ó seu regó. Eu tiven un, a quen chamábamos Mongo, que só sabía falar de máquinas de fotos e de trens eléctricos. Xa podías encetar unha conversación co tema que fose: el rema- taba conducíndoa ás Nikon ou ós Má'rklin. Na novela de Pena, o amigo tei- mudo só sabe de armas e de batallas, cun comportamento parafascista, que de contado adivinamos, oposto ás arelas do protagonista. Tempos aqueles de tanteo das mozas, de músicas que anunciaban unha modernidade na que, por simple evolución vital, entrabamos malia os nosos pais; dos primeiros tabacos; dos sábados e domingos pasados sen saber qué facer —fóra da casa: o teito familiar sempre caía sobre nos—, na compaña dun amigo aínda máis aborrecido ca un. Tempos nos cales a ruptura xeracional era tamén unha ruptura decidida co réxime en política, en relixión, en moral e en gustos (¡ai! aqueles cábelos longos, en realidade só tres dedos por riba das orellas). O que lie sucede ó protagonista pasounos ós que nacimos na década dos cincuenta. Non ten mérito mais foi así. Non sei a reacción que terán os 382 Libros lectores máis novos ca nos os cuatrixenarios (supoño que xa algo "carro- zóns" ós seus olios). A miña, cando lin A era de Acuario, non sería moi diferente, pensó, cá do resto da nosa quinta. Un paseo de lembranzas por aqueles fenómenos musicais e culturáis que, polo bo facer do autor, rema- tamos de contado. Hai algún detalle que rechía sen que isto lixe o conxunto, coma o de facer australianos ó grupo Abba (compre ser lector á espreita: se non vou errado, eran suecos e saltaron á fama nun festival de Eurovisión que ganaron). A historia poderla ter un carácter case que universal, non enxebre, se non fose porque a descuberta do pai ausente pode ser, socioloxicamente, máis frecuente en Galicia ca noutras térras polo fenómeno da emigración (algúen haberla de escribir a situación contraria: o descubrimento, ó regreso despois de non sei cantos anos en América ou en Suiza, do filio inexistente). Mais esta historia non me resultou descoñecida. Eu tiven un compañeiro de escola —el estaba interno—, natural de Vinarós, a quen lie sucedeu: o pai era mariñeiro e deixou a familia, e só regresou cando foi dono dunha flota pesqueira no Golfo de Guinea. Xa vedes, Galicia na costa do Baix Mestrat. En definitiva, unha maneira amena de lembrar cómo eramos cando fomos novos. E Pena, con oficio e saber facer, dá testemuño daquela nosa experiencia.

JOAQUIM VENTURA

Xeografía do medo

FRANCISCO DUARTE MANGAS. Xeografía do medo. Editorial Galaxia, Vigo, 1998.

Licenciado en historia, ex-profesor de ensino secundario, redactor da redacción portuense do lisboeta Diario de Noticias, Francisco Duarte Mangas (1960) deuse a coñecer como poeta en 1985, pero cando se deu a coñecer de verdade no mundo literario portugués foi a raíz de ganar o Premio Carlos de Oliveira 1993, coa novela Diario de Link (Ed. Teo- rema)1. Agora, en versión galega, aparece unha novela súa, coa que gañou o primeiro Premio Eixo Atlántico de narrativa galega e portuguesa: Xeografía do medo. Narrada en dous tempos históricos distintos: o Portugal de fináis da República Española e os primeiros anos da Guerra Civil; Angola anos

1. Sobre Diario de Link, vid. "Unha excelente novela portuguesa. Diario de Link", en A nosa tetra 6ll, 3-III-1994. Libros 383 sesenta, guerra colonial, ambos os dous tempos —e espacios— histó- ricos teñen un fondo común: a caza. (Compre non esquecer que a caza, simbólicamente, representa unha situación límite, en primeira instancia, mais nos preferimos facer unha lectura "histórica", que non "historicista"). No primeiro tempo histórico o "protagonista" é o pai. No segundo, o filio. Todo acontece nun só día, na "mente" do narrador. Esta novela de Duarte Mangas é, en certa maneira, a continuación de Diario de Link, como se o autor quixese, ou preténdese, que as dúas obras —e tal vez as que venan— conformasen unha soa. Continuación porque continúa a integrar a memoria individual e colectiva dunha aldea do norte de Portugal na guerra de España —o que facía na anterior novela—. Continuación, ou prolongación, porque con- tinúa a profundizar na oralidade que é o que, á parte doutras cousas, une ós dous "protagonistas", pai e filio. Continuación ou prolongación porque reafirma os elementos rurais de profunda instancia nordestina, da rúa. Continuación porque, tanto na anterior como na presente, a violencia está presente, e é filia, malia tempos históricos diferentes, dunha mesma época social: o salazarismo. Xeografta do medo, narrada mediante unha superposición de planos narrativos evocadores e descritivos que actúan en dous tempos histó- ricos diferentes, é, en certa maneira, unha biografía familiar na que o narrador non ten nome, aparentemente. Este feito, a falta de identifica- ción do narrador, no que está depositada a articulación das voces narrativas, non parece necesariamente unha carencia. Pode ser ata un sinal de plenitude da voz; quen posúe a voz, posúe á vez os nomes, o escenario nominativo. É dicir, a memoria tanto material como tribal. Por outra parte, o feito de que o personaxe-narrador estea desprovisto de nome permítelle a estratexia de contar a vida dos outros como prehistoria de si propio. Mais, quizáis, o importante non sexa descubrir a voz narrativa, o personaxe sen nome, senón, simplemente, deixalo falar, escoitalo. Pero, á parte de ser unha biografía familiar, a novela é tamén o retrato dun país bárbaro e brutal, no que a violencia estructural incide e fai actuar —violentamente— ós seres humanos. Violencia estructural que está simbolizada pola caza ("Capitán, víc- tima non entra no vocabulario predatorio") como forma de vida, como impulso que fai mover os seres. A caza, sería, en certa maneira, unha idea. Idea da que o autor, en rápidos trazos expresivos, logra configurar a súa base e a súa extensión, o que lie permite estructurar unha prosa de instrumentos curtos —de gran contido ideolóxico e poético e dunha. subsecuente densidade—, presentados baixo unha aparencia onde a sinxeleza parece ser o obxectivo inmediato. Mais... esa sinxeleza é falsa. Duarte, mediante o uso de técnicas narrativas que parecen simples no seu inmediato emprego, acada engrandecer, como o fai con 384 Libros feitos e personaxes, os máis insignificantes detalles e as cousas que aparentemente non interesan ou que ó lector "informado" lie poden parecer material de recheo, pero que outorgan a unidade á obra: personaxes históricos como o Fresco, as normas de precaución contra as cobras (pp. 150-1), etc. Outro dos moitos aspectos interesantes de Xeografía do medo é que, sen facer unha proposta central, se desfai en diversas propostas, son os personaxes que se moven na obra. Personaxes de diferentes categorías, vistos (polo narrador) desde a distancia e de acordó cunha condición orixinal da obra, cobran toda a intensidade necesaria no momento en que lies toca actuar, porque a novela os fai centro nalgunha oportunidade. Xerarquizados desta maneira adquiren a súa maior importancia cando fan "desaparecer" o narrador. Xerarquizados desta maneira, adquiren a súa maior importancia cando fan "desaparecer" o narrador. O que uniría esta novela a certa "posmodernidade narrativa", aquela que radicaliza os achados da modernidade, aquela narrativa que rede- fine a relación entre tempo e espacio, así como a disolución do eu e os seus límites. Ou se se prefire, a disolución do narrador. Pero a maior "grandeza" da novela reside na unión do ético, o poé- tico e o político. O ético vén dado pola desaparición do narrador perante os personaxes, a disolución do eu narrativo. O poético, digamos que a novela, en certos momentos convértese en pleno poema. O político —que atravesa toda a obra— estoura nunha frase: "Cando entrei nos montes, coa escopeta ó ombro, a lei Silveira xa non imperaba na miña térra; os galegos abolírana, na maná luminosa de agosto de mil novecentos corenta e cinco" (p. 153). Os Silveira son caciques axustizados por guerrilleiros galegos debido a uns feitos determinados que non irnos descubrir nos. Unha maná luminosa, mesmo cando continúa a "reinar" o salazarismo en Portugal. E é que quen di isto, quen di estas palabras, comprende que os guerrilleiros galegos, axustizando ós Silveira, vingaban todas as xeracións de víctimas, non só dos Silveiras, senón de todos os Silveiras que en Portugal foron. Unha maná luminosa, que tamén resplandecerá en Angola: "A mina antipersoal foime destinada polo narrador. Imaxinou o meu regreso nunha maná de sol: no cemiterio había aquela escenificación hipócrita das raxadas en dirección ó ceo [...]. O narrador, repito, cala os personaxes que lie conven. Deita crueldade, espalla a dúbida" (p. 152). Francisco Duarte Mangas entregou unha novela que supera a anterior, Diario de Link, unha novela que é un paso máis na conformación da memoria colectiva do norte de Portugal. Unha memoria que o autor liga a tres feitos: a guerra de España, a opresión salazarista e a loita de liberación das antigás colonias portuguesas. E para todo isto, non recorre nin á demagoxia, nin ó sentimentalismo, nin á condena mora- Libros 385 lista. Simplemente, a realidade obxectiva estoura nesta novela sen necesidade de que o autor intente explicar os seus mecanismos. Esta, a realidade obxectiva, elle dada á novela e só é necesario entrégala para que se explique a si mesma, como a Historia. Eis o que fai Francisco Duarte Mangas nunha novela, excelente, de lectura máis que necesaria nestes tempos de literatura afastada tanto da historia como da realidade obxectiva, como da memoria.

X. G. G.

A casa como metáfora do eu

RAFA VILLAR. Casa ou sombra. Edicións Xerais, Vigo, 1997.

O silencio é coñecemento e revelación, anterior á palabra. Pero dése mesmo silencio xorde a oración e a poesía; linguaxes esenciais abertos ó misterio, e á beleza. A palabra, relixiosa ou poética, leva o tremor da crea- ción, ese silencio húmido nado nos pozos máis fondos e secretos do poeta. Por iso, ás veces, as palabras son diamantes de purísima dureza, de cegadora luz, minerais de exactitude cristalográfica polos que se revela un pensar poético, autónomo e autosuficiente do mundo. A poesía esencial esburaca o presente e faise intemporal, nominativa na plenitude sígnica, rotunda na súa abrochada emoción porque ten o alentó do íntimo. Poesía intensa que bordea o non ser, vea difícil de atopar e que flúe case imperceptible, alimentando outros caudais máis rumorosos e crecidos. Dar con ela, rescátala e sácala á luz leva un longo e traballoso proceso, un camino de ascese verbal, de renuncia á exterioridade sensible, de condensación conceptual. O poeta camina en soidade, coa intuición dun coñecemento poético que, ás veces, vén imposto por pulsións misteriosas que o converten nun voceiro da palabra simbólica; unha palabra de significado escuro aínda tremelecente da emoción do noso ser. Hai anos que non me atopo na poesía galega un poemario na órbita da poesía do silencio como este de Rafa Villar, Casa ou sombra, obra que ade- máis mereceu o primeiro premio Cómaros Verdes. Grata, gratísima a miña sorpresa, cando no Congreso de Poesía escoitei algúns dos seus poemas. Interesoume pola súa fondura e madureza. Era un libro fóra do común para estes tempos tan cheos de ruidos que, por desgracia, tamén contaminan a poesía. Creo que esta volta á sobriedade, á concentración do discurso poé- tico, confirma a existencia dun dicir fondo, auténtico, pechado sobre si mesmo, incontaminado polos artificios do momento. Estamos ó cabo dun milenio e á fin dun século, quizáis o máis revolucionario en todos os 386 Libros campos, incluíndo a poesía que renovándose experimentalmente non deixou de expresar a simplicidade esencial e auténtica dun simbolismo da palabra. Sempre houbo esoutra corrente alternativa, minoritaria e marxinal da escritura do silencio, orixinal e sinxela, auténtica caligrafía que vái levan- tando o debuxo da topografía da paisaxe interior, da xeografía sentimental (como en 1955 Os eidos de Uxío Novoneyra). Desde os setenta o discurso poético foi tentado pola fermosura da forma, pola forza cegadora das metá- foras. O seu uso e abuso abocou moitas veces ó poema á vacuidade. A intelixencia creadora quedaba ó servicio dun formalismo estéril. A poesía escachou a súa propia imaxe de tanto mollarse ñas augas do narcisismo e de autocon- templación da súa pródiga beleza material. Unha poesía que quedou cegada pola nada da fermosura, embriagada de músicas e de todos os luxos verbais. Xesús Villar escribiu unha poesía depurada, exenta de superfluos retori- cismos, unha poesía tocada polo inefable que brotaba das augas ensimes- madas do Eu. Refuga ese culto fanático polo preciosismo, ignora o versí- culo sonoro e procura unha poesía do silencio que deven en palabra. A linguaxe da súa poesía non depende de realidade externa, senón que vén desde o íntimo creando novas realidades. A escritura de Rafa Villar convó- canos a un exercicio de interiorización, de enfrontamento coas palabras porque traducen simbólicamente a soidade existencial feita verbo, visión vivencial do mundo, poesía. O título do libro Casa ou sombra, expresivo de seu, revela a disxunción de un dos dous termos, que ademáis se contraponen na súa semántica: corpóreo/incorpóreo, material/espiritual, dentro/fóra. Pero, coidado, a mera presencia das dúas palabras do título pode estar anunciando un significado novo e oculto: unha metáfora ambivalente do Eu. A casa encerra o xogo dialéctico do Eu. A historia persoal pódese configurar arredor da imaxe da casa, porque é, por unha banda, o primeiro reducto onde se desenvolve a vida interior e polo outro, espacio que nos centra e religa co mundo. Vasto universo de ascensións e caídas, de alegrías e medos, de seguranza e naufraxio. Gastón Bachelard na súa fenomenoloxía poética sinala que a imaxe manten un dinamismo propio ó proceder dunha onto- loxía persoal, xa que xorde do corazón, da alma do ser humano. A imaxe poética é unha expresión do psiquismo individual, polo que o seu significado é intransitivo, aberto e variable, pero fácilmente asumible e descifrable polo receptor xa que é unha construcción subxectiva da realidade. A imaxe é anterior ó pensamento, é fundamento do que despois será o Logos, a imaxe conceptual. De todo o anterior tiramos que a "casa" que atopamos na obra de R. Villar traduce a súa realidade interior nun corpo de imaxes que explican a travesía existencial. A imaxe da casa que nos propon o poeta non se aten ó establecido, xa que se ben simboliza o centro do universo e o ser interior, esta deixou de ser un espacio seguro, refuxio contra as inclemencias do tempo e da vida. Na poética de Villar, a casa do ser é un espacio desprotexido, de desamparo. Aberta ós vendavais e ás chuvias, habitada polo frío e a escuridade. Nese reducto, a memoria aínda fai máis dolorosa a súa permanencia porque os temporais da vida arrastran ó seu caseiro cara á morte. A casa repite os solipsismos de fóra, translucindo a Libros 387 devastación da que ela tampouco pode fuxir. Da porta arrinca sempre un camino cara á nada ou morre un que vén do cabo do mundo. Por iso, o poeta non pode evitar a "sombra", unha amenaza que convive dentro de nos, dentro da mesma casa con estancias posuídas polas escuridades tenebrosas. A sombra é o tempo, a saudade e a morte; fantasmas que habitan a casa e que habitan o espacio íntimo do eu. Sombra que pasa enmudecendo os espellos, fría, solitaria e fuxitiva, como o aire dobrando as esquinas da vida. Rafa Villar ofrece un libro perfectamente estructurado, pois arrinca cunha identificación, cunha topografía esencial do Eu, unha localización do home coa natureza, un enraizamento

eu son de aquí desta raíz de nogueira quefende o mar

desta carriza orientada ao invernó

desta mera

sombra dos días que andei tan só

de aquí

lento veleno na gorxa e mortal

os meus restos son desta casa . de espellos ^ mudos que me crean.

Identificación coa raíz de nogueira, coa carriza orientada ó invernó, coa mera. Raíz de árbore agarrándose e medrando para dentro cara á térra. Humidade do musgo e da néboa; escuridade para o eu, para un ser en ruinas que constatan os espellos onde a conciencia é dorida memoria, morte irremisiblemente anunciada, metáfora da disolución. O poeta ademáis de levantar a arquitectura da casa, fai unha topografía —mellor unha xeomancia— que incardina o Eu nunha xeografía da existencia. Unha casa illada na paisaxe, solitaria e aberta ós vendavais: 388 Libros

casa de marxes aosur

por onde venen os vendavais

ou a chuvia negadora de horizontes que bate inclemente os muros do Eu:

só a chuvia volve impenitente á casa.

As metafísicas do home botado á intemperie, ó mundo, como a casa que resiste os embates e as inclemencias desafiando os elementos igual que un barco nunha mar embravecida. Vella é a comparación da barca a mercé dun temporal. No noso poeta atopamos a identificación casa=barco, tomando ademáis o eixe da verticalidade expresada polo mastro:

levar áncoras

a casa esluíndose nofondal dos días

coa cheminea como mastro imposíbel

partir cara áfoula

escrutar o invernó

e dividirse da casa ao mar.

A casa metaforizada nun barco que leva áncoras para botarse a navegar ñas augas da existencia, mar da vida que fai do home unha nave de memoria á deriva, a mercé das ondas e dos ventos. O líquido é tempo que liquida ó home, que o vai disolvendo cara ó invernó. Pero tamén hai temporais fortes e naufraxios dentro de un, hai mares escuros e broncos que roxen, mareas que nos levan cara ó alen. A interioridade da casa tampouco se salva, desequilibrios, frustracións, incomunicación. O mar como símbolo Libros 389 do dinámico, do cambiante descoñecido ó igual que as mesmas augas da existencia:

hai un mar que me naceu dentro.

A constancia da auga, coa súa forza destructora que cala e molla

auga de dentro é a que molla

de dentro das árbores grises da casa.

A melancolía, a saudade óntica fai medrar árbores grises na paisaxe interior. Non hai verdura, non hai luz cenital que atraia e vivifique esas árbores. Verticalidade de árbores que teñen raíces na noite. A polaridade manifestase tamén nesa casa que vén desde os alicerces e vai medrando desde o soto ata o faiado, desde a escuridade á luz, desde a sub- consciencia á conciencia. A casa como construcción e recinto no que se albergan persoas e gardan cousas é tamén constructo imaxinario da nosa vida psíquica, materi- zalizando significados diferentes do noso Eu. A casa é o centro no que se vai desenvolvendo o noso mundo, cosmos complexo, inmensidade íntima da cal xorde a delicada cartografía do noso espacio interior poboado de vivencias, soños e medos. A casa profundiza e metaforiza a inmensidade da intimidade. Metafísica da conciencia e da subsconsciencia en imaxes que ilustran esa paisaxe e que serve, polo tanto, para explicar a topoaná- lise espiritual e vivencial. Na palabra poética transcéndese esa relación secreta e silenciosa do Eu co mundo, esa xunción e disxunción de rela- cións do universo de dentro co de fóra. A casa conforma o recinto pechado do Eu e na súa distribución irnos atopando toda unha simboloxía que desvela os procesos espirituais, ilumi- nación dos espacios máis íntimos e agachados da alma creadora. Identidade da casa co Eu. Atopamos espacios baleiros e mais a moblaxe abandonada e rulada polo tempo. Pesadumes e obsesións que, como aves cualificadas polo poeta de malditas, cruzan a paisaxe e ameazan revoando escuras presencias

a casa acariña espacios e baleiros

paredes de chuvia e cómodas vellos 390 Libros

aves malditas que me revoan dentro crúzana

a contraluz.

A casa é tamén memoria. A simple enumeración nominal dos elementos da casa remítenos a outro plano sígnico, ó plano da evocación

arde a casa cando é memoria

portas fiestras corredores cuartos cheminea

entre as cinzas só o meu medo depoucos anos

que non deixa de ollar para min.

As portas simbolizan a separación de dous mundos: o de dentro e o de fóra, o espacio coñecido e o descoñecido. Encerra un misterio, traspásalas é saír ós perigos. Non así as fiestras que son aberturas polas que entra a luz. Dentro da casa as fantasmas alimentan o medo, que logo se metamor- fosea en monstros de mil caras

05 meus monstros vagan pola casa axotados por tanta soidade.

Pero dentro da casa hai os corredores, labirínticos, que entorpecen o noso ir e vir cotián. Alí pode estar tamén acubillado o medo que paralice o noso desenvolvemento espiritual. Unha anguria descoñecida que trunque as arelas de ascender, que o inmobilice a subir polas escaleiras, cara a esa venta que hai no faiado, ese oco ó réxime ascensional. Tamén a cheminea (eixe da verticalidade: terra-ceo), signo indirecto da calor e do lume que ten que ter a casa e que despois sae feito fume, imaxe do espiritual ascendente Libros 391

trabes e corazóns que se entrecruzan

no escuro da casa.

Materia e espirito, memoria e vida, Eu e os outros, soidade e compañía conforman e consolidan a estructura da casa do "ser"

nacer déla desde os alicerces.

Desde os alicerces, desde abaixo (=raíz de nogueira), a parte máis. fonda, para subir ata o faiado da casa. As dúas polaridades pertencentes ós réximes nocturno e diurno: a escuridade da térra mesta e compacta por unha banda, e pola outra as esperadas luces do día xa que as sombras aínda aniñan tamén no faiado, unha escuridade tan só fugaz e temporal. O faiado da casa solitaria está tomada pola escuridade, polo abandono, polo desánimo da tristura. O pasado está metaforizado nunha sensación olfactiva que remite a un tempo onde había roupa a secar, un relembro onde a vida dos outros se materializaba no trafego dos labores caseiros. A escuridade do faiado é lembranza, memoria dun tempo ido, nomeala é xa nostalxia, pero hai unha fiestra que sempre se pode abrir á luzada, unha apertura ó ceo, ó reino da luz

no faiado escuro unha xanela abre a luzada

no faiado escuro ole aínda a roupa a secar.

A casa, espacio seguro, supostamente protexido, onde un atopa acougo, pode ser un espacio de inseguridades, onde non hai chave que peche a porta illándonos do que pode vir de fóra. Unha casa ameazada

a casa nunca tivo chave

gardouna a maré entre os seus devalos.

Ecos dunha canción infantil, ("donde están las llaves, en el fondo del mar, materile, rile"), O Eu, aberto, exposto, desprotexido dos perigos, dos venda- 392 Libros vais dé dentro e de fóra. Subliñamos que na casa non hai calor, non atopamos signos de vida familiar, nin obxectos de amor que o religuen con algo. É unha casa solitaria, onde o frío e as sombras fan do espacio interior un lugar inhóspito, imposible de quentar, de acender o lume. A imaxe poé- tica da "casa" de Rafa Villar garda unha certa semellanza eos versos de Alfonso Costafreda ("Como una casa grande y despoblada/ se me ha lle- nado el corazón de frío"). O suxeito lírico imaxina outra casa, unha casa diferente soñada, quente e protexida, onde non haxa paredes de sombra nin atope os fríos olios do medo fitándoo desde os corredores:

sempre busquei a mesma casa

esta que se ergue por riba do meufrío.

Dentro da moblaxe da casa destacan os armarios e os baúis nos que se gardan as cousas. Depositarios das lembranzas e dos segredos que falan do pasado, recordos intransferibles para aquel que os garda. Memoria íntima do Eu escondida ós olios dos demais. Abrir eses baúis é sacar á luz os segredos máis recónditos e tamén as ruinas do que nos vai quedando. Os baúis da casa gardan a identidade, salvan a memoria da soidade do individuo

os baúis gardan a memoria da casa.

A casa de Rafa Villar é unha casa solitaria, aberta ós vendavais e ós invernos de fóra, pero tamén se senté dentro o frío e a desprotección. Non atopamos nin lume, nin calor, nin a sombra maternal que encha aquel espacio de escuridade e frío. Reina o desamparo, a soidade máis radical:

escura casa que me curva os olios

e me cega a satda.

A pesar das circunstancias, hai unha búsqueda da casa imaxinaria, un anceio esperanzador do Eu de se instalar, nunha casa aberta á luz, de saír da chuvia e do frío, espellos que reflicten os olios do medo e da anguria

sempre busquei a mesma casa Libros 393

esta que se ergue por riba do meufrío.

No libro de Rafa Villar atopamos en estado puro a poesía, poesía do silencio, a linguaxe radical pola que se expresa o "ser". Un libro que predica desa casa que todos levamos dentro, unha casa feita de soños e dor, de memoria e chuvia. O autor poetiza desde o silencio seu ata a outra ribeira do silencio do outro; nesa infinda vastedade a palabra alcanza a emoción máis fonda do corazón humano. Casa ou sombra de Rafa Villar paréceme un magnífico libro. Quedará no tempo como mostra da poesía do silencio, desolada e pura. Plurivocidade sígnica da palabra espida, guía dunha paisaxe interior, breviario dun abandono. Un libro sobre a nada e o desamparo existencial de sobrecolledora fermosura.

XAVIER CARRO

Cancioneiro galego-castelán

• RICARDO POLÍN. Cancioneiro galego-castelán (1350-1450). Corpus lírico da decadencia. Ediciós do Castro, Sada, A Coruña, 1997.

Hai catro anos, o Servicio de Publicacións da Universidade de Santiago editaba na súa "Biblioteca de divulgación", o título A poesía lírica galego-cas- telá (1350-1450), en que R. Polín ofrecía unha apretada síntese do estudio de conxunto que acompañara o cerne da súa tese de doutoramento, presentada un ano antes (isto é, en 1993) na Universidade Nacional de Educación a Distancia. Segundo se nos aseguraba na lapela daquel libro, o groso de tal tese viña constituido pola edición paleográfica e crítica de toda a producción englobable na denominada "escola galego-castelá", que é xustamente o que se ofrece no libro que acaba de publicar Ediciós do Castro. Como se sabe, a chamada "escola galego-castelá" sitúase na encrucillada da transición entre a tradición lírica medieval de inspiración occitánica, mellor representada polos Cancioneros galego-portugueses, e as novas correntes da poesía castelá, pre-humanistas e de inspiración italianizante, que se consoli- darán a mediados do século XV. Transición que supon, esquemáticamente, o abandono da tradicional "lírica" a favor da novidosa "poetria", isto é, o paso da composición poético-musical ó poema para ler, do trabador ó poeta, do artesán medieval ó "artista" renacentista; na lingua, a decadencia do galego-portugués e o despegue castelán. O groso de tal escola está formado por un grupo de poetas da segunda metade do século XIV (aínda que os 394 Libros seus ecos se deixan oír aínda durante a primeira metade do século XV), algún galego de nación, tal o sonado Macías o Namorado ou o Arcediago de Toro, e a maioría non galegos, tal o autor máis importante da escola, Alfonso Álvarez de Villasandino, ou Garci Ferrandes de Gerena. O relevante para nos é que os poetas desta escola botaron man do idioma galego nalgunhas das súas composicións, que alcanzan o número aproximado de sesenta, a xulgar soamente polos testemuños sobreviventes. Entre estes, salienta pola súa importancia o Candoneiro de Juan Alfonso de Baena, unha compilación feita cara a 1430 na corte de Juan II de Castela. Nesta forzosamente breve recensión, queremos chamar a atención para a importancia, as dificultades e os resultados do traballo do estudioso lugués. ¿En que radica a importancia específica da escola galego-castelá? Desde o punto de vista estrictamente galego, trátase do estiñar da fonte lírica que deitara abundantemente na "escola" galego-portuguesa desde os comezos do século XIII ata o primeiro tercio do XIV; desde o punto de vista portugués, trátase de cubrir unha lagoa pouco menos que total de case un século, que vai aproximadamente da metade do século XIV á metade do XV, quere dicir, de tracexar unha ponte, todo o precaria que se queira, entre o grupo poético constituido arredor do conde don Pedro de Barcelos no segundo cuarto do século XIV, e os poetas máis antigos do Candoneiro Geral de Garcia de Resende (1516). Polo que atingue ás dificultades do labor, abonde con dicir que desde a primeira edición especí- fica destes textos, realizada por H. Lang en 1902 (Candoneiro gallego-cas- telhanó), soamente se producirá unha nova tentativa de abordaxe en profundidade deles, da man do erudito galego Xosé Ma Álvarez Blázquez (Escolma de poesía galega II. A poesía dos sáculos XIV a XIX), van xa ala case corenta anos. Isto, a pesar das incursións críticas e incitacións de filó- logos da talla de Carolina Michaelis, Manuel Rodrigues Lapa ou Rafael Lapesa. Por parte, o mesmo ano en que Polín lía a súa tese veu a lume a fundamental contribución de B. Dutton e J. González Cuenca, Cancionero de Juan Alfonso de Baena, onde se editan unha boa parte dos textos que atinxe o traballo daquel. O que seguramente botou para atrás a moitos estudiosos á hora de enfrontarse coa escola galego-castelá son os complexísimos problemas lin- güísticos e filolóxicos que envurullan os textos. Os de carácter lingüístico funden as súas raíces fundamentalmente en tres feitos. Primeiro, o confuso das fronteiras entre os romances hispánicos, especialmente do grupo centro-occidental: non existían linguas ben focalizadas que posuísen unha variedade de referencia (mesmo escrita) mínimamente estabilizada, e polo mesmo para a consciencia metalingüística da época o galego(-portugués), o asturleonés e o castelán non constituían linguas definidamente distintas. De ai fenómenos tan desconcertantes para nos como a hibridación interlin- güística (a mestura de formas dunha e outra variedade no mesmo texto) e a tendencia a especializar estilísticamente (por xéneros ou subxéneros) as variedades xeográficas. Segundo, a maior parte dos autores non eran galegos de nación ou residencia e tiñan un coñecemento superficial do idioma en que poetizaban: en tempos de Afonso X, os trobadores non Libros 395 galegos constituían unha minoría, e Uñan a posibilidade de aprender na mesma corte o suficiente galego (para escribir unhas cantigas) cabo dos numerosos galegos e portugueses que alí residían; as condicións no século XV mudaran considerablemente. Terceiro, o público cortesán de fins do sé- culo XIV e primeiros do XV non só non podía ser moi esixente co galego utilizado ñas composicións poéticas, senón que máis ben preferiría un galego "simplificado", que non presentase problemas de comprensión. Por parte, os problemas de carácter filolóxico que presentan os textos da escola galego-castelá arrincan das propias características da tradición manuscrita que nos transmitiu o legado poético desta, nun proceso de transmisión protagonizado por amanuenses castelán-falantes e completamente ignorantes do galego, cando non inclinados á castelanización pura e simple dos textos que trasladaban. Á vista do anterior, hai que recoñecer que o labor de restitución lingüís- tica dos textos presenta un desafío formidable, intimidador, para calquera estudioso que se achegue á escola galego-castelá; polo que foi ademáis fonte de discusións en que se teñen adoptado as posicións máis extremas. Emporiso, este aspecto do traballo de R. Polín non deixa de causar decep- ción. Na súa edición limítase a dar a lectura dos manuscritos, sendo que en moitos casos estes dan pistas clarísimas de que a versión que ofrecen está castelanizada respecto ó exemplar do que parten, como o mesmo editor se encarga de sinalar en nota. Xa en A poesía lírica galego-castelá tiveramos a impresión de que este era o punto fraco do estudioso, como revelará unha lectura medianamente atenta do capítulo sobre a lingua (pp. 143-78), onde abundan as imprecisións, as vacilacións ou os simples erros, nalgunha oca- sión de bastante vulto. Só a título de exemplo, nesta obra falábasenos da "forma medieval mi para ambos xéneros —ben sexa como pronome persoal ou como posesivo—, aínda presente no portugués popular e susti- tuido por mim na lingua culta" (p. 149), de "formas verbais en cuia desi- nencia figura sistemáticamente a forma mais popular", entre as que se contan vi, perdi, creí, entendí, cai, etc. (p. 150), da conservación nos verbos da "forma tradicional galego-portuguesa da 2a pers. do plural", o que é de seu sumamente discutible (formas como amades eran tamén tradicionais en castelán), pero que resulta simplemente desconcertante cando se ponen de exemplos formas como fardes ou toverdes (é que xustamente no futuro do subxuntivo, ó que pertencen estes exemplos, non existen outras variantes, nin sequera no portugués actual, que di amáis), e un longo etcétera. En todo caso, nun traballo como o de Polín pode resultar disculpable a falla de seguridade canto os criterios lingüísticos; así e todo, sorprende que tratándose dunha tese de doutoramento que foi xulgada por cinco expertos, non fosen detectados e sinalados os erros máis avultados. Aquí a responsabilidade é tanto ou máis do director da tese e dos membros do tribunal do que do propio doutorando. En todo caso, coidamos sincera- mente que o nivel de estudios lingüísticos sobre o galego, polo menos en Galicia, é superior ó que todo isto pode facer supor. Non queremos rematar a recensión sen salientar que os defectos do traballo de Polín non lie restan interese ó conxunto da súa contribución, que 396 Libros

constitúe, malia as pegas que lie apuxemos, un avance moi importante para o coñecemento e estudio dunha corrente literaria con tan pouca fortuna nos estudios galeguísticos como a denominada "escola galego-castelá".

HENRIQUE MONTEAGUDO

Un novo diccionario de sinónimos

• Ma CAMINO NOIA CAMPOS / XOSÉ Ma GÓMEZ CLEMENTE / PEDRO BENA- VENTE JAREÑO. Diccionario de sinónimos da lingua galega. Galaxia, Vigo, 1997.

En pouco máis de dez anos a lexicografía galega experimentou unha progresión certamente espectacular, sobre todo se comparamos a produc- ción aparecida neste período coa publicada nos cen anos anteriores. Sen embargo, un simple repaso dos títulos que virón a luz entre mediados da década dos 80 e hoxe mesmo deixa ver algúns desequilibrios. Así, a aten- ción do lexicógrafo dirixiuse de maneira preferente, case diriamos que obsesiva, ó diccionario monolingüe de non máis de 30.000 entradas, concibido para un público escolar; paralelamente, advírtese unha certa desaten- ción doutros "xéneros" lexicográficos, como o diccionario bilingüe ou mul- tilingüe, o diccionario xeral de referencia e, singularmente, os diccionarios paradigmáticos (de sinónimos, de antónimos, ideolóxicos...). Así pois, o Diccionario de sinónimos da lingua galega, realizado baixo a coordinación de Camino Noia, Xosé María Gómez Clemente e Pedro Benavente Jareño por un equipo integrado, ademáis de por eles mesmos, por Gonzalo Constenla, Henrique Costas e Valentín Arias, inscríbese nunha liña que a penas conta con máis precedentes dentro da tradición lexicográ- fica galega có Diccionario Xerais de sinónimos, termos afíns e contrarios, de Luís Castro Macía. É ben certo que os máis dos diccionarios de lingua adoitan incorporar información sobre sinónimos, variantes e, máis raramente, sobre antónimos, pero non é menos certo que polo xeral estas indicacións ocupan unha posición secundaria dentro do artigo e, en boa parte dos casos, non se caracterizan precisamente polo seu rigor e sistematicidade. Só tendo en conta o contexto e as circunstancias en que aparece esta obra poderemos valorar cabalmente o inxente labor de acopio e ordenación de materiais léxicos que representa, así como a oportunidade da súa publicación. Tal e como recoñecen implícitamente os propios autores, a redacción dun diccionario de sinónimos ten sempre moito de quimera, de empresa tan ambiciosa como incerta e inatinxible. Son varias as razóns que así o determinan, entre elas, e de xeitó principal, a propia noción de sinonimia, un dos conceptos máis esvaradíos e controvertidos con que ten que lidar a Libros 397 semántica. Se por sinonimia entendemos a relación que se establece entre dous ou máis signos que teñen un significado absolutamente coincidente, de tal xeito que poden ser conmutadas nun texto sen que se produza unha mudanza do seu significado, está claro que poucas páxinas poderían ter os diccionarios de sinónimos. De feito, a substitución dunha palabra por outra raramente é irrelevante, ben sexa desde un punto de vista estrictamente semántico, ben sexa desde un punto de vista pragmático. Dito doutro xeito, non é frecuente atopar exemplos de coincidencia total entre os trazos semánticos que integran o significado de dous ou máis signos, e naqueles casos en que existe esa coincidencia, os signos implicados adoitan estar marcados como pertencentes a variedades funcionáis diversas, sexan estas de carácter diatópico, diafásico ou diastrático. Ante isto, ó lexicógrafo preséntaselle un dilema: ou opta por rexistrar únicamente as voces que estrictamente falando poden considerarse sinó- nimas, e constrúe unha obra tan coherente e redonda como escasamente útil para o usuario, ou decídese por acoller baixo cada lema aquelas palabras que, sen teren un significado absolutamente idéntico, si manteñen cando menos unha notable afinidade semántica. É claro que esta opción complica de xeito notable o traballo do autor, pero ó mesmo tempo o resultado ofrece unha maior utilidade para o destinatario, que, polo xeral, procura neste tipo de obras non tanto sinónimos perfectos como un abano de suxestións de alternativas válidas para un contexto determinado. Quen acomete a tarefa de redactar un diccionario de sinónimos sabe xa desde o comezo que terá que se inclinar por esta segunda opción. Esta foi, naturalmente, a decisión que adoptaron os autores do DSLG, Deste xeito, quen consulte esta obra atopará baixo cada lema non só sinónimos estrictos, senón tamén (ou sobre todo) sinónimos contextuáis, hiperónimos, vocábulos de significado idéntico pero propios de linguas funcionáis diferentes, etc. En calquera caso, non creo que esta sexa razón para impugnar o traballo, a non ser, en todo caso, o título, que tal vez se elixiu pensando máis na súa simplicidade que en función do contido estricto da obra. Ora ben, cando se opta por rexistrar non só sinónimos propiamente ditos, senón tamén outros vocábulos de significado máis ou menos afín faise preciso adoptar un sistema de indicacións que lie permita á persoa que consulte o traballo discriminar uns casos dos outros. É precisamente neste terreo onde, na miña opinión, a obra presenta algúns claroscuros. Así, por unha banda, é de salientar o especial empeño que os autores puxeron para caracterizar desde un punto de vista diafásico as saídas propostas para cada lema, un esforzó máis que meritorio se temos en conta que no estado actual do proceso de estandardización resulta particularmente complexo trazar as estremas, xa bastante borrosas de seu, entre rexistros e niveis. Pensó, non obstante, que a nómina de indicacións (colo- quial, culto, literario, vulgar) podería completarse algo máis, distinguindo, por exemplo, as voces propias dunha linguaxe culta ou elevada (por exemplo, expirar 'morrer') do estrictamente terminolóxico e tecnolectal (por exemplo, diaforese, termo médico que designa a sudoración excesiva e que o diccionario rexistra coa etiqueta 'culto' baixo o lema suor). A 398 Libros mesma intención aclaratoria perseguen os exemplos, que tentan precisar o contexto en que as solucións propostas poden ser intercambiadas. Pola contra, a inclusión de hiperónimos e hipónimos non está resolta satisfactoriamente. En primeiro lugar, bótase en falta a adopción dalgún tipo de convención que axude a distinguir hipónimos e hiperónimos dos propiamente sinónimos. Por outra banda, a introducción de hipónimos e hiperónimos non é sistemática nin parece rexida por ningún criterio coherente. Ofrecerei algúns exemplos que considero abondo significativos. Baixo o lema curtametraxe ofrécensenos dous hiperónimos, filme e pelí- cula; baixo película atopamos só un par de sinónimos, cinta e filme, pero baixo filme agrúpanse tanto sinónimos (cinta, película), como hiperónimos (gravaciórí), como hipónimos (curtametraxe, longametraxé). Entre diario, periódico e xornal existe unha rede de referencias cruzadas; sen embargo, en diario menciónase ademáis o hiperónimo publicación, que, por outra banda, non aparece como entrada. Para revista rexístrase só o hipónimo semanario, mentres que baixo semanario non se recolle nin revista nin ningún outro hiperónimo. No lema correspondente a mirar algúns hipó- nimos (Jitar, observar) figuran nunha acepción ó pé de sinónimos máis ou menos perfectos (ollar), en tanto que outros hipónimos (asexar, espreitar, etc.) figuran nunha acepción á parte. Outro aspecto que podería ser mellorado é o tratamento dispensado ás unidades pluriverbais lexicalizadas, que en ningún caso son consideradas como punto de partida da consulta. Así, quen pretenda atopar un sinónimo para xabaril ou para teixugo atopará, respectivamente porco bravo e porco teixo, pero quen parta de porco bravo ou de porco teixo non obterá ningunha axuda. Finalmente, a información de carácter gramatical resulta en ocasións insuficiente, especialmente no caso dos verbos, nos que non se ofrece a penas información das súas propiedades sintácticas. Neste sentido, naqueles casos en que un verbo rexe unha determinada preposición non estaría de máis indícalo dalgún xeito, por exemplo mediante un exemplo. En definitiva, podemos dicir que este DSLG vén a cubrir, se non un baleiro, si un eido a penas traballado, unha circunstancia que, por outra parte, explica probablemente algunhas das súas insuficiencias e, polo volume de materiais que nel se recolle, está chamado a converterse nunha obra de consulta imprescindible. Por esta razón, ademáis, reúne todas as condicións para ser un excelente punto de partida para elaborar novos traballos progresivamente máis ambiciosos e elaborados.

ERNESTO GONZÁLEZ SEOANE Libros . 399

Diccionario da literatura galega

DOLORES VILAVEDRA. (Coord). Diccionario da literatura galega II. Publicacións periódicas. Editorial Galaxia, Vigo, 1997.

A dous anos xustos da publicación do volume I, dedicado ós Autores, sae agora esta segunda parte do Diccionario da literatura galega, que ten como meta recoller, presentar, analizar e resumir a inxente creación literaria que apareceu en publicacións periódicas de toda caste, correspondentes ós séculos XIX e XX. A empresa ten mérito e pensó que é de xustiza comezar dicindo dúas palabras sobre a dificultade que supon realizar unha obra como esta. Cando fixen a reseña do volume primeiro (en Grial 130), dicía que non atopaba por ningures unha explicación sobre cómo estaba programado o futuro da obra, isto é, en qué ían consistir os dous volumes restantes. O que non podía imaxinar daquela era que o segundo fose ocuparse das publicacións periódicas, que, ó meu ver, é a parte que esixe un traballo máis detallado, máis longo, máis pesado; xa que logo, era lóxico pensar que esa sería a parte que remataría a tarefa. Polas razóns que sexa, non foi así: o volume de obras literarias queda para terceiro (¿ou non?), e sae este que estou a comentar, o que supon unha afouteza sen límites por parte das persoas que nel traballaron. Pero antes de explicar por qué digo isto, paré- cerne de xustiza lembrar os nomes do equipo que coordinou Dolores Vilavedra: trátase de Ana Belén Fortes, Helena González, Susana Mayo, Henrique Monteagudo, Noemí Pazo, Marcos Valcárcel e Arximiro Villar. Para criticar un libro (e parece que xa é moda facelo cada vez que aparece unha parte deste Diccionario) compre saber moi ben as dificultades que implica a súa realización, sexa por problemas de comido, de docu- mentación, de extensión, de perspectivas. No caso presente, existían todos estes, e outros máis. Comezando pola dificultade que supoño máis fatigosa, a de documentación, soamente as persoas que traballamos algunha vez sobre un tema galego determinado baseándonos en publicacións perió- dicas podemos ter unha idea cabal do difícil que resulta. Non vou perder o tempo en contar o número de títulos que entran nesta obra, pero calculando unha media de dous por páxina, suman arredor de mil as publica- cións que tiveron primeiro que buscar, despois estudiar no seu desenvolvemento, analizar, resumir e xulgar, os redactores e as redactoras deste diccionario. Ai empezan a aparecer as mil dificultades, sinaladas de pasada no prólogo, sobre todo a do carácter absolutamente perecedeiro de moitas destas publicacións (¿quen conserva un xornal?, ¿quen os coleccionaba no século pasado?), complicado ata o infinito pola falta imperdoable e inxustificable dunha hemeroteca xeral de Galicia. É certo que esta dificultade de acceso ás publicacións periódicas mitigouse un pouco nos últimos anos gracias á eloxiable edición facsímile de revistas tan interesantes para a cultura galega como poden ser Alba, Alborada, Alfar, Galicia (xornal), Logos, 400 Libros

A Monteira, "Suplemento del sábado" de La noche, Nos, A Nosa Terra, Posío, Ronsel, O Tío Marcos d'a Pórtela e algunhas máis; sen embargo quedan centos e centos de revistas, algunhas de duración moi efémera, por veces con títulos repetidos, publicadas non só en Galicia e no resto do Estado, senón nos diferentes países de América, e en xeral en centos de institucións culturáis galegas espalladas polo mundo enteiro. Sen irmos tan lonxe, lembremos un exemplo moi ilustrativo: desde 1888 ata 1931, o bal- neario de Mondariz tina o fermoso costume de publicar todas as semanas, durante os meses que duraba a temporada de baños (xullo, agosto e setembro) un xornal cultural, La temporada en Mondariz, que se repartía de balde ás persoas que ían ás augas. E hoxe non é posible facer unha edi- ción crítica de poesía galega completa de Rosalía sen contar con esta publi- cación, que pode acharse (non lembro se completa) no Museo de Pontevedra, gracias a que don Casto Sampedro tina o bo sentido de colec- cionar os números de tan eventual semanario. E como esta de Mondariz son centos as publicacións que tiveron que buscar e manexar os autores e as autoras deste monumental diccionario que estou a comentar. Só con pensar neste aspecto, parece evidente que non é xusto facer unha crítica desta obra á lixeira. O procedemento de traballo semella correcto: pártese básicamente dos traballos de Couceiro Freijomil e de Carballo Calero, e tamén das entradas da Gran Enciclopedia Gallega, tres obras que son unha fonte abondosa de datos, pero que de ningún xeito teñen a utilidade, mesmo no período que abranguen, que lie confire a esta nova obra a súa perspectiva concreta. Tamén se teñen en conta como auxiliares fundamentáis os estudios sobre historia do xornalismo galego de Rosa Cal e María del Carmen Pérez Pais, de Pablo Pérez Constanti, de Modesto Hermida García, de César Antonio Molina, de Carlos Fernández Pulpeiro e de Enrique Santos Gayoso. A partir destas bases, acádase ese corpus inxente de publicacións, dos tipos e con- cepcións máis variados, nos que só é requisito indispensable para seren considerados que dediquen algún espacio ben sexa á creación literaria en lingua galega, no sentido máis ampio, ou á crítica literaria. Cada unha das entradas conten en primeiro lugar as características da publicación, organismo responsable, lugar de edición, periodicidade, avatares da súa existencia no caso de publicacións do pasado, etc. Hai despois unha referencia concreta, máis ou menos exhaustiva, ó interese da publica- ción no campo da literatura galega, indicando o tipo de traballos que conten, nome dos colaboradores e das colaboradoras, sinalando por veces mesmo obras concretas que importan na historia da creación literaria galega ou no estudio da mesma. A utilidade dunha obra como esta que temos ñas mans queda fóra de discusión. Permítaseme un exemplo sacado dunha experiencia persoal: cando hai agora máis de vintecinco anos comezamos Aurora López e mais eu a recoller o material para a nosa obra Rosalía de Castro. Documentación biográfica y bibliografía crítica (1837-1990), publicada en tres volumes nos anos 1991-1993, non tivemos á nosa disposición un traballo como este, que ñas páxinas 533-4 do 'índice onomástico' nos pon na pista de cento Libros 401

sesenta e nove publicacións periódicas onde poderiamos atopar textos de Rosalía ou traballos relacionados con ela e coa súa escrita. Daquela, pensó que ninguén negará que, a partir da publicación deste segundo volume do Diccionario da literatura galega, se poderá traballar con máis facilidade e con máis rigor no estudio das nosas letras. ¿Daquela non ten defectos? Claro que os ten, como os teñen todas as obras deste tipo, de perspectivas tan ampias e tan ambiciosas. Mesmo se poden atopar omisións: nun diccionario que conten datos que chegan ata o verán de 1997, non vemos cómo puido pasarse por alto unha fermosa e interesante revista, de tema absolutamente literario, como é Clave Orion, publicada desde 1995 por Luz Pozo Garza, e que xa chegou ó número 3; nin tampouco vexo cómo non chegou a tempo o primeiro volume de Unión Libre, esa interesante revista "de vida e culturas" que coordinan Carmen Blanco e Claudio Rodríguez Fer; ou, por rebuscar outro caso, Galicia dende Salamanca, publicada polo Lectorado Galego de Salamanca, que saca o primeiro número en maio de 1996... (¿ou é que non se trataba do comezo dunha revista?). Sen embargo, basearse en omisións como estas para xulgar negativamente este Diccionario no sería de recibo. Todas as obras son mellorables, pero esta que comentamos é útil, proveitosa, interesante, magnífica, e moi ben feita. Quen opine doutro xeito pensó que debe aportar argumentos de máis peso que o de simples omisións, supoño que involuntarias. Quedamos a esperar o terceiro volume deste Diccionario da literatura galega, tan pulcramente editado por Galaxia, eos nosos mellores ánimos, agradecemento e noraboa á coordinadora, ás autoras e ós autores. i i ANDRÉS POCIÑA

Os labirintos do corpo

• LOURDES MÉNDEZ. OS labirintos do corpo. Manipulacións ideolóxicas, saberes científicos e obras de arte. Edicións A Nosa Terra, Vigo, 1998.

A Filosofía, como tamén a Ciencia e a Arte na tradición occidental, en cada período histórico, pensa e actúa sobre o corpo humano, isto é, define, constrúe, mediante a clasificación, a normativación, a xerarquización, a dife- renciación dos corpos do xénero humano. O libro de Lourdes Méndez responde a unha lectura antropolóxica que pon de manifestó as construccións culturáis, sociais, históricas que operan sobre os corpos humanos e, consecuentemente, sobre as identidades, ñas sociedades occidentais. Esta lectura toma como fío conductor os saberes científicos e as formas artísticas de representar o mundo e os corpos humanos xa que científicos e artistas, desde os 402 Libros seus saberes e formas de facer, xeran as imaxes dominantes sobre a natureza do humano e sobre o corpo humano. Agora ben, a autora chama a atención sobre a especificidade desta final de século pero, ó igual que aconteceu noutras épocas anteriores —sinala—, "chégannos contradictorias mensaxes tanto sobre a Natureza do Humano como sobre o Corpo humano". Esas mensaxes contradictorias van desde o "imperio do corpo" ata a pótencialidade crítica das imaxes dos corpos que transmiten as obras artísticas desta fin de século. A lectura antropolóxica desenvólvese a partir dunha posición crítica explícita, a que cuestiona que os coñecementos científicos e as obras de arte sexan entendidas como a Verdade, como as subministradoras da "Verdade sobre o Humano, sobre a súa esencia, e rastréala a través do corpo das persoas", de ai que haxa que "desmontar" este erro tan habitual de sacralizar á ciencia e á arte, de esencializar as diferencias. Ó longo das páxinas que componen o texto, este labor crítico abórdase con claridade expositiva, sintética e rigorosi- dade, froito dun minucioso traballo analítico e de documentación. Os labirintos do corpo ofrécenos una narración que vai debullando a perplexidade que suscitan os corpos humanos e os procesos de construc- ción do seu significado social: teatros anatómicos, gabinetes de cera, coñe- cementos médico-anatómicos, o xurdimento da fisiognomía e a frenoloxía, a importancia da representación científico-artística do corpo e do rostro humano, e a atención ás diversas polémicas sobre as diferencias desde o século XV ó XVIII, especialmente as diferencias "naturais", "esenciais" entre o corpo das mulleres e o dos homes e tamén entre "razas". Mais será coa constitución do Home como obxecto de estudio que esas marcas corporais, sobre as que se proxecta un conxunto de criterios discriminatorios, venan a configurarse científica e socialmente coma un organismo —o corpo— que "encerra unha verdade que debe ser desvelada e que o seu comporta- mentó sexa interpretado como signo externo desa mesma e oculta verdade". Coa Modernidade aparecen os distintos corpos do "outro": o salvaxe, a muller e o obreiro, o pobre, o criminal, o louco. Estas figuras arquetípicas son representacións ideolóxicas, máis concretamente, a do salvaxe, a muller e o obreiro, responden a un obxectivo político: "consolidar e lexitimar unha orde social baseada na dominación dos homes sobre as mulleres, na colonización dos "salvaxes" por parte dos "civilizados" e na explotación dos obreiros por parte das clases económicamente dominantes". A isto contribúen decisivamente, como subliña a autora, as ciencias e as artes. Un dos aspectos salientables desta parte da narración resulta da constatación de que as imaxes do corpo humano que se recollen ñas obras de arte non son neutras. A crítica a unha concepción idealista-con- templativa da arte, desvencellando os productos artísticos do seu contexto social, histórico e cultural é un elemento fundamental na liña argumenta- tiva que permite non só desmontar a crenza en "verdadeiras obras de arte", senón tamén para comprendermos a importancia da expresión artística na construcción dos arquetipos. O paso dos observadores do Home ós antro- pólogos (mediado o século XIX) e o papel que, desde esta perspectiva, xogan as Exposicións Universais queda claramente renectido co caso do pigmeo Ota Benga. Libros 403

Baixo os rótulos "Corpos entre a vida e a arte: 'rituais' artísticos e contextos sociais" e "O quebracabezas do corpo: reiventar a natureza do humano", Lourdes Méndez lévanos polo terreo das produccións artísticas para achegamos ás representacións do corpo humano a través da BodyArt (arte corporal) ou da Performance (representación, acción), nos anos setenta, para amosar o sentido que acada a utilización por parte dos artistas do seu propio corpo, dos seus fluidos corporais como materiais de arte. A súa fascinación polos "rituais" das sociedades "etnográficas" e a conversión do artista nunha sorte de chamán, marcan as características desta etapa: a búsqueda da súa propia identidade como artistas, tratar de implicar a un público ampio e heteroxéneo e innovar na arte occidental. Comeza o tempo das identidades. "Corpos entre a vida e a arte", dinos a autora, reñicte a idea conductora deste capítulo, isto é, "os reiterados vaivéns que, desde principios do século XX, certos artistas occidentais mantiveron eos seus propios corpos e eos dos demais, ó entendelos como materia de arte". Certamente, a exposición e os exemplos empregados dan boa conta deses vaivéns. Nos oitenta hai unha volta á figuración. Nos anos noventa, o "imperio do corpo" na arte e na vida dos e das occidentais explícase desde diversos factores pero insístese na novidade destes anos de final de século: o impacto das teorías posmodernas, os complexos códigos visuais, a substi- tución dos mapas do corpo anatómicos pola xenética, realidade virtual, cirurxía estética... novos arquetipos (Top Models, elección de missese mis- ters), ás voltas coa/s identidade/s. A novidade dos noventa concrétase na presentación do corpo "como un labirinto cheo de posibilidades que compre explorar" e así comprender a natureza do humano e a nosa propia identidade. As reflexións fináis de Lourdes Méndez, "Por volta do século XXI", póñennos sobre aviso dos límites desa exploración dos labirintos do corpo, tanto desde as ciencias como desde as artes: que esa exploración non conleve minimizar ou inferiorizar as persoas que encarnan eses corpos. Non obstante, subliña o potencial crítico dunha sorte de "arte social" dos noventa que se plasma ñas obras creadas por artistas pertencentes a colectivos histórica e socialmente "diferentes e inferiores". Cabería quizáis só unha suxestión, ó noso entender, a de complementar ou apon- toar este esforzó antiesencialista e desacralizador dos saberes científicos e das obras de arte facendo fincapé na "somatofobia" que xera boa parte do pensamento occidental, que acompaña e resulta das diversas construccións, dos intentos de idealización e de abstracción, mesmo nun momento no que predomina o "imperio do corpo". En definitiva, como xa se destacou, chégannos mensaxes contradictorias, haberá pois que seguir atentamente a reinvención do humano e os seus corpos e para esa tarefa a lectura de Labirintos do corpo é un excelente exercicio.

MARÍA XOSÉ AGRÁ ROMERO 404 Libros

O nacionalismo de Cataluña, Quebec e Escocia

MICHAEL KEATING. Naciones contra el Estado. El nacionalismo de Cataluña, Quebec y Escocia. Ariel, Barcelona, 1996.

A miúdo, cando falamos do nacionalismo facémolo en xeral, sen ningún calificativo, sen reparar nos seus posibles perfis. A esta simplificación, ás veces intencionada, engásedelle a desconfianza no papel futuro dos movementos nacionalistas nun mundo cada vez máis interdependente, en especial no eido económico. Afírmase que os nacionalismos minoritarios serán incapaces de resistir a globalización política, económica ou cultural que se avecina; coa vista posta no pasado e aferrados a postulados inmutables, non son quen de responder ós retos xurdidos déla. De seguro que despois de ler Naciones contra el Estado, estas ideas, amén doutros tópicos, deberán mudar. Este libro, dividido en sete capítulos, consta de dúas partes ben diferenciadas. Na primeira debuxa o escenario xenérico no que han actuar os tres nacionalismos estudiados: o catalán, o quebequés e o escocés. En concreto, aborda cuestións xerais relacionadas co nacionalismo e eos cambios que o Estado está a sufrir na súa estructura e funcións. Na segunda, dedí- calle cadanseu capítulo á análise destes tres nacionalismos, constitulndose así na cerna da obra. No primeiro capítulo, despois de referirse á clasica distinción entre nacionalismo étnico e cívico e á importancia que a cultura nacional, en particular a lingua, ten para os dous á hora de configurar a identidade nacional, o profesor Keating examina o vencellamento nacionalismo- Estado. Xeralmente eremos que todo movemento nacionalista aspira ou debe aspirar a crear un Estado soberano e independente e, de non ser así, non merece tal denominación. O autor defende a separación entre nacionalismo e Estado:

Es necesario separar conceptualmente el nacionalismo del Estado.. Entonces podremos reconocer que hay nacionalismos que no aspiran a la creación de Estados; y también podremos ver el nacionalismo como un fenómeno de importancia continua cuando la nación-Estado de tipo clásico dé paso a formas nuevas y más complejas de interdependencia política (p. 30).

Por outra banda, Keating racha a tópica parella nacionalismo minoritario-separatismo. Este xorde cando a doutrina nacionalista aposta por unha identidade exclusiva, rexeitando lealdades e identidades duais ou múltiples que fan posible a actuación en diferentes esferas ou niveis polí- ticos. En resumo, en palabras do autor, "ser nacionalista no equivale forzosamente a ser separatista y [...] esta afirmación adquiere más sentido aún en una época como la contemporánea en que el significado de la soberanía y del separatismo ha cambiado" (p. 32). Libros 405

No capítulo segundo, "Amenazas al Estado", analiza os cambios sufridos polo Estado e o debilitamento das súas tradicionais facultades. Nos últimos douscentos anos asistimos á creación da nación-estado en diferentes territorios. Isto traduciuse na instauración dun monopolio de poder sobre un territorio e na imposición de valores comúns ós seus habitantes. Pero o Estado non é unha realidade inmutable, senón que está exposto a cambios que afectan á súa estructura e ás súas tarefas. A mundialización da actividade económica, os procesos de integración rexionais, por arriba, o despertar de identidadesj colectivas subestatais, por abaixo, a decrecente capacidade do Estado para mobilizar a acción e conciencia colectivas e as novas formas de identidade, polo lado, entre outros factores, orixinan unha erosión dos poderes estatais (p. 38). Esta transformación proporciona novas oportunidades ós nacionalismos minoritarios, que ata de agora se vían obrigados a decantárense polo separatismo ou por algunha fórmula de integración no Estado (federalismo, descentralización, etc). Así, non debe estrañar, por exemplo, que nacións coma Escocia ou Cataluña demanden un papel de seu no marco da Unión Europea, mentres continúan a formar parte dos seus respectivos Estados. ¿Como afecta a erosión do estado á nación? Esta, cando é creación artificial daquel (diferente é o caso da nación que se sustenta na sociedade civil), deixa de ser referente único e excluínte e abre a porta a lealdades e identidades duais ou múltiples. De ai que, por exemplo, caiba ser simultáneamente galego, español e europeo. A existencia de identidades dobres ou múltiples resulta novidosa no eido xurídico-político continental, pero no anglosaxón era e é unha situación bastante normal. ¿Como entender senón que un canadiano ou un neocelandés se considere subdito da'raíña británica? Como consecuencia desa erosión, ó Estado cústalle cada vez máis xes- tionar o seu territorio desde o punto de vista político e económico. Sen embargo, na opinión do noso autor, o territorio recobrou importancia para a vida política debido a factores económicos, sociais e políticos. Os nacionalismos minoritarios tentan adaptarse a esta nova escena. Deste xeito, sobre un territorio históricamente recoñecible definen políticas propias para enfrontarse coas emerxentes realidades económicas e políticas. Aínda que non fallan nacionalismos que procuran crear un Estado, outros, despois de admitir identidades múltiples, buscan establecer un proxecto nacional, mobilizador, de base territorial para deseñar unha política nun mundo complexo e interdependente. En fin, perséguese a adaptación do proxecto nacional ás actuáis circunstancias económicas e políticas. Un exemplo disto temólo na aceptación do librecambio mundial e continental polos nacionalismos minoritarios, que se amosaron tradicionalmente favorables á autarquía e ó proteccionismo. Os últimos capítulos do libro versan sobre Cataluña, Quebec e Escocia. De entrada, olíamos que o caso quebequés e o escocés encrávanse no mundo xurídico-político anglosaxón, mentres que o catalán faino no continental de tradición estatista. Pola súa banda, o nacionalismo escocés e o catalán están obrigados a faceren fronte ó proceso de integración que se desenvolve no marco da Unión Europea, onde xogan un certo rol a carón 406 Libros dos Estados membros (Comité das Rexións); o quebequés faino no espacio de librecambio (NAFTA) no que os únicos protagonistas son Estados. Estas e outras razóns fan que varíe tanto a estratexia de cada un deles ó enfron- tárense eos seus respectivos Estados coma os seus riscos caracterizadores. No cuarto capítulo, Quebec é o centro de atención. O profesor Keating pasa revista a aspectos coma a identidade nacional, a súa posición dentro de Canadá, a súa doutrina nacionalista, a súa economía, etc. Inicialmente, a identidade colectiva quebequesa sustentábase na lingua francesa, na reli- xión católica e na clase proletaria. Co tempo isto mudou e na actualidade o nacionalismo quebequés presenta unha base territorial, aínda que con forte alicerce na lingua, co que resalta a súa vertente étnica. Por este motivo a minoría anglófona e a poboación aborixe quedan fóra da nación. Da análise do nacionalismo catalán ocúpase Keating no capítulo quinto. Despois dun percorrido histórico, analiza a doutrina nacionalista catalana que, na súa opinión, abarca a totalidade do espectro ideolóxico esquerda- dereita (coa excepción da extrema dereita). O nacionalismo catalán é predominantemente cívico (identidade dobre); constrúe a súa identidade sobre valores comúns históricos, culturáis e lingüísticos. Esta realízase tamén no eido internacional, en particular dentro da Unión Europea, onde Cataluña tenta desenvolver un papel singular. A diferencia do Quebec, a lingua catalana non foi empregada para excluir a certos grupos, en especial os emigrantes, do proxecto nacional. O nacionalismo escocés, obxecto de análise no capítulo sexto, é de carácter cívico. Amosa preocupacións polas cuestións institucionais, polí- ticas e de responsabilidade. En contraste eos dous anteriores, este nacionalismo non puxo o acento na cuestión lingüística quizáis pola falla dunha única lingua (en Escocia existían tres linguas: o gaélico, o escocés e o inglés). Escocia mantivo unha sociedade civil propia (igrexa, sistema xurí- dico e educativo), que lie permitiu e permite manter unha identidade propia, a pesar de carecer de institucións estrictamente escocesas. O mesmo que no caso catalán, os asuntos internacionais tamén son de interese escocés, en particular, as cuestións europeas. Este estudio que nos ofrece Michael Keating, profesor da Universidade de Western Ontario (Canadá), conxuga diferentes ópticas (histórica, política, económica, sociolóxica, xurídica), en especial ó examinar os tres casos referidos, co que evita afastar ó profano, facendo recomendable e amena a súa lectura. Desta tiramos, entre outras ideas, que o nacionalismo non é un movemento uniforme, senón que posúe trazos particulares en cada caso. Tampouco os seus postulados son pétreos ou inalterables, senón que se axeitan ó escenario resultante de cambios como a mundialización ou a inte- gración económica facendo que a tradición e modernidade se deán a man.

CELSO CANCELA OUTEDA Libros 407

Os contos dos periodistas

MANUEL RTVAS. El periodismo es un cuento. Alfaguara, Madrid, 1997.

A forza narrativa de Manuel Rivas sela un paquete de traballos de boa literatura recollida inicialmente nos xornais e agora presentada en libro. Falamos dun volume que inclúe escritos que moitos situamos na fronteira do periodismo e a literatura. Referímonos a que, coa pluma do premiado crea- dor aquí citado, periodismo e literatura danse a man, como sempre defendeu este coruñés afincado na Costa da Morte. Comentamos un producto editorial que reflicte esa loita que ten como fin alongar a pervivencia dos bos traballos publicados nos xornais —intentar que as grandes exclusivas de hoxe sirvan para algo máis ca para envolver o peixe maná, en acertada expresión de Walter Lippmann—. De ai que a recompilación dos textos de Manuel Rivas supon un paso adiante, porque nos permite gozar de novo lendo fer- mosas crónicas da vida e apaixonantes contos da vida. A mirada persoal de Rivas acompaña en todos os textos a añorada preci- sión xornalística. Non só iso. Ademáis encontramos unha longa lista de artigos arroupada cunha reflexión do autor na que explica as razóns polas que escritor e periodista son o mesmo oficio. Na liña de anteriores interven- cións sobre este discutido asunto, sostén con firmeza que o periodista é un escritor porque traballa con palabras e busca comunicar unha historia cunha vontade de estilo. Aínda que a realidade e parte dos colegas se empeñan en desmentir a aseveración de Manuel Rivas, el insiste: "sigo crendo o mesmo". E di máis: "para o escritor periodista ou o periodista escritor a imaxinación e a vontade de estilo son as ás que dan vo a ese valor". Na súa lección de xornalismo, o lúcido reporteiro lamenta que moitos "profesores" sigan matando o escritor que debe aniñar en cada periodista. Fai esta clara alegación a prol dunha maior liberdade creativa no xornalismo actual como prólogo a unha declaración sobre os seus proxectos: "Creo [di], coma García Márquez, que este é o oficio máis fermoso do mundo. Tamén, co maestro Luís Pita, sabio e escéptico no seu exilio, que o periodismo é un mundo noxento, onde abundan mercenarios que non eren no seu oficio nin no valor da palabra. Os dous teñen razón. Que a diosa liberdade me protexa para non traiciónalos". Segundo os textos que figuran nesta antoloxía, Manuel Rivas non trai- ciona a ningún dos seus guías profesionais. Polo contrario, sitúase diante do que pasa no mundo, a busca dos porqués, empeñado en contar o que acontece con esa mirada interior do periodista obsesionado por descubrir o lado oculto da vida. O resultado son eses tesouros, esas reportaxes e cró- nicas inicialmente aparecidos baixo distintas cabeceiras, que fan posible non esquecer dos xornais aquilo que teñen de boa literatura. Ata aquí as aportacións que, xunto eos artigos, descubrimos neste libro de Manuel Rivas. Por certo, moi oportunas, porque son reflexións que, 408 Libros dalgún xeito, aparecen recoUidas na longa lista de publicacións de interese sobre comunicación que chegan ó noso ámbito máis inmediato. O xornalista e o seu papel constitúe un dos eixos da novela do chileno Alberto Fuguet que leva por título Tinta roja (Alfaguara, 1998) ou dalgún dos relatos de Nativel Preciado en Amigos íntimos (Temas de Hoy, 1998). Outro ensaio despiadado que chega desde as entrañas xornalísticas, El factor fama (Anagrama, 1998), analiza os perigos da sociedade do espectáculo e a onde nos pode levar o lema dos mercenarios que recorda a todas horas aquilo de que quen paga manda, logo os culpables son outros. Menos dramático, aínda que revelador das relacións entre medios de comunicación e políticos, resulta a historia persoal de Katharine Graham, presidenta do comité executivo do diario norteamericano The Washington Post (Alianza Editorial, 1998). Trátase dunha obra que mereceu o premio Pulitzer deste ano á mellor biografía. Das súas páxinas podemos entresacar moitos puntos para a reflexión dos caminos que seguen hoxe algúns medios de comunicación. Varios títulos máis aparecidos nestes últimos meses prestan atención ó estudio das entretelas da comunicación con perspectiva de pasado e poxección de futuro. Aquí temos que anotar desde as opinións de Umberto Eco sobre a prensa {Cinco escritos morales, Lumen, 1998) ata o que conta Juan Luís Cebrián (La red, Taurus, 1998) sobre o ciberespacio e a sociedade da información. Todo sen esquecer o resulsivo aportado coas críticas orixinais de Giovanni Sartori á televisión {Homo videns. La sociedad teledi- rigida, Taurus, 1998) e de Ignacio Ramonet á tiranía que exerce a comuni- cación no momento actual (La tiranía de la comunicación, Debate, 1998). Outras das obras publicadas nestes últimos meses chegan máis orien- tadas a estudiantes de xornalismo. Neste apartado entran El laberinto infor- mativo-, una salida ética (Carlos Soria, Eunsa, 1998); La profesión periodís- tica en España, a tese de doutoramento do xornalista e profesor Fernando Ramos (Deputación de Pontevedra, 1998), ou os traballos do profesor Fermín Galindo Arranz sobre Fundamentos de comunicación política e El debate político actual (Tórculo Edicións, 1998).

XOSÉ LÓPEZ nnro3TOIa TEATRO

SECCIÓN A CARGO DE DAMIÁN VILLA1AÍN

América, América

De novo, América marca a fronteira entre o no future e un porvir no que todo poida ser posible. Falo do que acontece en A casa da América do gales Edward Thomas, a máis recente montaxe de A Factoría Teatro. Sen dúbida, estamos ante un espectáculo que vai supor a consagración desta pequeña compañía, empeñada desde hai uns anos nunha particular liña creativa que arrincou dun Koltés (Na soedade dos campos de algodón) que pasou máis desapercibido do que merecía, quizáis polo feito de ser a presentación en sociedade da compañía. En todo caso, deixáronos claro xa daquela que pretendían indagar ñas parcelas máis escuras, menos eviden- tes do ser humano. Tralo Koltés reveláronnos todo un achádego: a obra de Edward Thomas, un autor acollido pola crítica británica como unha revela- ción. E abordaron o proceso de montar unha sorte de triloxía que xira arredor do motivo temático da casa ou, máis ben, da perda de identidade individual e colectiva motivada xustamente pola desintegración dos referentes espaciáis, sexan estes familiares (é dicir, a casa), sociais (todo aquilo que poderiamos considerar como os alicerces dunha cultura propia empezando, por suposto pola lingua) e mesmo políticos (o irresolto conflicto nacional dos países que forman o Reino Unido).. Comezaron. por Ó leste do Gantry, se ben non foi esta a primeira das pezas escritas por Thomas, e prometen concluir con Flores do mar bermello morto, nunha heterodoxa reordenación da triloxía propiciada polo feito de que os vín- culos entre as obras non van máis ala do temático e referencial, pois personaxes e situacións son diferentes en cada unha délas. A adaptación de A casa da América foi un traballo conxunto entre a compañía e o traductor Pepe Sendón, no que colaborou o propio autor, quen participou no traballo preparatorio á posta en escena. Pois ben, tal adaptación semella modélica polo equilibrada, sen concesións ó fácil pero recreando un universo perfectamente descodificable para un espectador galego sen caer en innecesarios localismos; tamén é certo que a facilidade con que ese espectador sintoniza coa montaxe ten moito que ver coas 410 " Teatro abraiantes concomitancias entre o mundo da ficción teatral e o mundo que el acaba de deixar, ó traspasar a porta do local: o protagonismo da nai como eixo do núcleo familiar, a importancia da relixión máis como referente cultural ca como patrón moral, o desemprego, un entorno ambiental sumamente degradado e, polo mesmo, hostil, a casa como útero materno e, pairando sobre toda a acción, América como berce dos soños. Unha América que constitúe non só a promesa dunha vida mellor senón, en certa maneira, un territorio épico, o lugar que habitan os héroes, eses héroes que Luís precisa para sobrevivir e dos que atopa o paradigma na figura de Jack Kerouac. Así, a tensión entre evasión e fidelidade á térra é representada pola relación entre os dous irmáns, Luís e Toño; se o primeiro simboliza o pulo soñador que os individuos e as nacións precisan para medrar, o segundo actúa como gardián da memoria, dun pasado que —como a casa— semella estar a piques de esbandallarse, mais que cons- titúe a única reserva identitaria —materializada quizáis no álbum de fotos, o que xustificaría a importancia dunha escena que parece ter un protagonismo excesivo— fronte ó implacable avance dunha modernidade simbolizada na versión galega por unha autoestrada (na galesa éo por unha mina). O espacio escénico, moi sobrio, crea unha atmosfera ambigua e tene- brista que propicia unha interpretación aberta e non localista. En canto ó espacio sonoro, creación de Xavier Olite e Pepe Sendón, o mellor que del se pode dicir é que actúa como tal; afeitos como estamos a un emprego da música no teatro que raramente supera a trasnoitada concepción de acom- pañamento ou ornato, neste caso o texto musical envólvenos, atrápanos e agrédenos como o propio conflicto dramático. O labor do equipo actoral é, en conxunto, excelente: mágoa que os despistes textuais de Dorotea Barcena (non sabemos se as dificultades que parece ter son co galego ou simplemente coa memorización do seu papel) introduzan esporádicamente un factor de distanciamento; Alfredo Rodríguez e César Martínez seguen o que se confirma como unha traxectoria ascendente pero a gran revelación actoral é Anabell Gago, a quen xa coñeciamos sobre todo polos seus traballos con Teatro do Aquí: impresiona a enerxía que é quen de xerar nun proceso de creación actoral que ten moito de catártico, e aquí cumpriría lembrar canto de traxedia grega hai no conflicto. Velaquí unha actriz que, se procura ferramentas técnicas coas que construir e ten a fortuna de dar (como nesta ocasión) con directores ou directoras que a asesoren no seu manexo, pode procurarnos no futuro intensas vivenciais dramáticas. Curiosamente, a producción de Edwdard Thomas compre enmárcala nun certo rexurdir do teatro gales na década dos 80, aparentemente estimulado polos graves problemas producidos pola crise económica, nunha sorte de reacción creativa que non é a primeira vez que Gales experimenta ó longo da súa historia en momentos de degradación semellantes. Mais a evolución deste proceso está a obrigar, paradoxalmente, ó teatro gales a enfrontarse cun dos principáis retos que a historia lie lanza: o da definitva creación dun teatro nacional dunha calidade que convirta en inxustificable a súa non canonización por parte do teatro inglés, a institución que, no estado actual das cousas, ostenta nese eido o máximo poder. Se cadra, o teatro galego está Teatro 411 a atravesar unha crise de medrío semellante: as recentes agresións á súa con- solidación autónoma poden ser avahadas non como tales senón como a reacción defensiva dun sistema que empeza a ver en perigo a súa hexe- monía, reacción que —se a profesión teatral galega non perde a perspectiva de cales son os seus verdadeiros obxectivos— se pode volver contra esa incuestionada canonicidade da que o teatro español pretende gozar mesmo en Galicia.

DOLORES VILAVEDRA

Título: A casa da América Autor: Edward Thomas Dirección: Cristina Domínguez Dapena Axudantía de dirección: Ursia Gago Espacio escénico: Carlos Alonso Espacio sonoro: Xavier Olite-Pepe Sendón Deseño iluminación: Antón Ferreiro Deseño gráfico: Carlos Alonso Fotografía: Juliana González Producción e distribución: A Factoría Teatro Asesoría xurídica: Leo García Bobadilla Asesoría fiscal: Daniel Couselo Realización escenografía: Carlos Alonso, Néstor Fontelo e Rodolfo Traducción: Pepe Sendón Versión: A Factoría Teatro, Pepe Sendón e E. Thomas Dirección movemento escénico: Olga Cameselle

ACTORES

Dorotea Barcena Nai Alfredo Rodríguez Toño-Obreiro Anabell Gago Neli César Martínez "Goldi" Luís

Ganad ARTE

SECCIÓN A CARGO DE X. ANTÓN CASTRO

A imaxe e mais o labirinto

Co naufraxio vai a vida. María Zambrano.

Rota a conciencia eurocéntrica que puna límites absurdos a outras opcións que consideramos periféricas —a obviedade só supera o precario deste concepto desde posicións meramente xeográficas— e desmembrada desde fináis dos anos oitenta —Les magiciens de la Terre é o mellor punto de par- tida1—, a unicidade dos circuitos baseados ñas posicións estéticas "occidentalistas" que nos rexeron desde o vangardismo histórico, de pronto descubrimos que o interese da arte se podería atopar noutros ámbitos afastados, nun máis ala esquecido polas miradas vidrosas dos que lie impuxeron os dogmas á arte contemporánea desde as macromostras europeas, dominadas pola verticalidade dos poderes mediáticos, económicos e culturáis. Así, non é estraño que descubrisemos, nos últimos anos, a actualidade renovadora de tradicións que dialogan con posturas lingüísticas sorprendentes, experimentáis e radicáis, interpretando o tempo que viven como contexto e referencia, con resortes semellantes ás estéticas occidentalistas máis puntuáis e, se cabe, con máis enerxía ou facendo uso de metodoloxías e sistemas de reflexión inéditos, extraídos dunha confrontación entre as identidades e un pensamento plural que nos achegaría á praxe ideal do que algúns estudiosos, coma o francés Edgar Morin, chaman "unidade do múltiple", fronte ós mecanismos de homoxeneización2. O caso cubano é, sen dúbida, un dos máis singulares dos últimos dez anos no dominio das artes plásticas, aínda que compre deixar constancia de que o fervor creativo innovador que percorre a illa adquire unha dimensión particular coa euforia revolucionaria, especialmente a partir dos anos sesenta.

1. Centro Georges Pompidou, París, 1989. 2. Morin, Edgar. ¿Que futuro para la especie humana? Encuentros del siglo XXI. Unesco, París, outubro, 1997. 414 Arte

Descubrir o que existía era cuestión de tempo e das oportunidades mediá- ticas que debían volver situar á illa estética na súa xusta dimensión, algo que acontece a partir dos anos oitenta coas primeiras bienais da Habana e cando van aparecendo corpus teóricos consistentes, coma os do crítico Gerardo Mosquera, que logran dotar de credibilidade —esa acentuación dos trazos e mitoloxías transcendentes que atopamos no máis egrexio definidor dun cuba- nismo proteico, disposto a integrarse no mundo, como é Fernando Ortiz— a unha grande profusión de linguaxes que transcriben, en certa medida, o eloxio das furias3 das que falaba Reinaldo Arenas, as deusas insulares inspira- doras dunha fecundidade sen límites. Unha aproximación á capacidade expansiva da arte cubana nos últimos anos apórtana as súas múltiples saldas colectivas, despois de 1990, cunha dispersión tan ampia coma a demanda de que adoita ser obxecto un aspecto constatable no deseño curricular dos seus artistas máis sobranceiros: Alemana, Finlandia, Holanda, Francia, Italia, Rusia, Estados Unidos, Canadá, Colombia, México, Venezuela, China e, por suposto, España4, entre outros países, exhibiron variadas sínteses do potencial creativo da imaxe estética renovada dunha Cuba integrada no mundo desde unha posi- ción de privilexio. Certo que nisto tivo moito que ver, amáis do evidente interese que espertan as súas linguaxes innovadoras e a súa crítica, no marco das novas posicións do circuito internacional, as xa citadas bienais da Habana e organismos impulsores coma o Centro Wilfredo Lam, o Centro de Desarrollo de Artes Visuales, a Fundación Ludwig ou os esbozos pioneiros do ISA (Instituto Superior de Arte), posto en marcha a mediados da década dos setenta. Se cadra, e visto desde a óptica dun espectador exterior ós acontecementos vividos con puntualidade pero visitante asiduo da illa e fervente admirador da súa arte, sexa este o termómetro ideal para calibrar a tem- peratura dunha cultura que se vivifica máis e máis ante o reto da emerxencia e da crise. Difícilmente se podería comprender, senón doutra maneira, a riqueza e a pluralidade de experiencias, estratexias e linguaxes nun contexto tan dificultoso coma o que xurdiu despois dos acontecementos que seguiron a 1989, coa caída do Muro de Berlín e o declive da axuda soviética á illa: son feitos centráis que acentuaron unha situación de calamidades económicas e penurias sociais, agravadas, xa se sabe, por un irracional bloqueo que definiron o "Período especial". A súa atmosfera carencial non impediu as respostas e as imaxinacións máis asombrosas que caberla esperar duns artistas que se enfrontan á necesidade desde a fabula- ción, a mitoloxía, o enxeño, a historia e o presente como realidade máxica ou labirinto existencial, a fin de afirmar un universo tan particular coma enmarcable ñas preocupacións dun mundo dominado pola globalización

3. Arenas, Reinaldo. Antes que anochezca. Tusquets Editores, Barcelona, 1996, p. 320. 4. Entre as últimas exposicións colectivas dedicadas á arte cubana en España cabe destacar.- Cuba: a illa posible (Centre de Cultura Contemporánea. Barcelona, 1995), Mundo soñado. Joven plástica cubana (Casa de América. Madrid, 1996), Cuba siglo XX modernidad y sincretismo (CAAM de Canarias e Fundación Caixa de Pensións de Barcelona, 1996) e Presencias. Arte cubano Fin de siglo (Santander, Vigo..., itinerante, 1997). Arte 415 da cultura e dos mercados. Creo non equivocarme se afirmo que ese período de crispacións de diferente contido non fixo máis que reforzar a condición experimental e desbordantemente creativa do artista cubano dos últimos anos, consciente, por outra parte, dos novos instrumentos dunha globalidade da imaxe, que el debe reinventar subliñando a primacía do binomio ética-estética, no seo desa civilización que Régis Debray di ser a primeira en sentirse autorizada polos seus aparatos a "crer nos seus olios": a primeira en ter igualado visibilidade, realidade e verdade5. Triángulo de conceptos que se converte en ineludible punto de partida dun novo teo- rema das relacións entre a arte e a vida, entre a ética como metarrelato e a linguaxe como signo enigmático dunha nova esfinxe clásica, que, nadando entre un mar de ambigüidades políticas, sometidas ó espectro da dobre moral, debe ser entendida coas súas múltiples respostas, polas sensibilidades máis elitistas ou máis populares. Nun país, definido pola esperanza dun futuro constante, busca natural dos paraísos revolucionarios, cun horizonte que marcaría a utopía, o artista cubano dos noventa enfróntase ó presente —fíxoo se cadra xa desde as sinuosidades da conciencia posmoderna, reciclada como memoria proxec- tada a unha textualidade recomposta nos seus segmentos, na puntualidade dos oitenta— como unha realidade coa que supera o tempo histórico e despreza o porvir alen do inmediato. É o presente recuperado que pensadores da sagacidade de José Luis Abellán intúen como o tempo verbal idóneo e "revolucionario" máis importante para encarar o vindeiro milenio, o tempo que debe levarnos ó uso equilibrado da razón6, o mesmo que Octavio Paz enxerga como a procura da "realidade real"7, construida sobre as ruinas dun futuro que anunciaría a chegada do hoxe. E pensar o hoxe significa, ante todo, "recobrar a mirada crítica"8 situarse na vontade e no desexo do cambio, na "árbore do pracer" que só pode suceder no agora mesmo, un agora esixido como espacio dun debate fronteirizo entre a realidade que un vive, a que imaxina e a que podería vivir. A imaxe e o labirinto, unha opción selectiva —de 10 artistas— entre algunhas máis que se puideran facer do ampio repertorio de posibilidades lingüísticas que ofrece hoxe a illa, sitúanos perante a arte cubana de máis interese dos anos 90, a través de modelos da última xeración e nada mellor que acudir á reflexión que fai José Lezama Lima, tomando como pretexto o legado de Martí, para definir unha posición sempre actual de Cuba, a partir da efeméride moncadiana do 26 de xullo: unha motivación de dobre fío na enigmática análise crítica, percorrida pola intuición e a posibilidade. Martí, o héroe fecundante que creou a imaxe do cubano e con esta unha realidade —"a imaxe é a causa secreta da historia"— proxectable á universalidade dos seus símbolos. A síntese dun punto de partida en pro-

5. Debray, Régis. Vie et morí de l'image. Éditions Gallimard, París, 1992, p. 449. 6. Abellán, José Luis. Ideas para el siglo XXI. Ediciones libertarias/Prodhufi, Madrid, 1994. 7. Paz, Octavio. La quéte du présent. Édit. Gallimard, París, 1991, p. 49. 8. Ibidem, p. 61. 416 Arte gresión que concreta Lezama na imaxe e no labirinto, "unha disposición para levar a imposibilidade á asimilación histórica, para traer a imaxe como un potencial fronte á irascibilidade do lume, e un labirinto que volve oír ó novo Anfión e se derruba"9. O labirinto explícita o presente e difícilmente aventura un futuro certo: sabemos cando saímos pero non cando chegaremos ó destino, nin sequera se chegaremos. Unha imaxe que podería implicar as aspiracións máis serias da arte cubana actual ("A posibilidade actuando sobre a imaxe, ó apoderarse da distancia, do perdido, da illa no desembocar dos ríos, crea o hoc age, o faino, o apodérate"10). Fronte ó labirinto como fracaso, o discorrer aventureiro polo seu traxecto impón- senos como meta temeraria onde os sinuosos poden ser unha mera ficción para aspirar á imaxe borgiana que atopamos noutros labirintos incribles. No de Abenjacán o Bojarí ("non pensó erixir un labirinto cando o universo xa o é"11), perplexa e sutil imaxe que pode ser o mesmo mundo onde Teseo redime a Asterión para lévalo a un "lugar de menos galerías e menos portas"12, un particular reino da liberdade. E a illa pode converterse na imaxe labiríntica por excelencia, a mesma illa convertida en metafórico terreo na narrativa de Abilio Estévez, cun misterioso Más acá e un supremo Asterión (Tuyo es el reino13) ou ñas fábulas de Rene Vázquez Díaz (A illa de Cundeamor1^) e, por suposto, na mirada dos artistas plásticos, que asumen a dobre condición xeográfica e conceptual. O illamento que unía e fascinaba, segundo Arenas, a Lezama e a Pinera15, seguindo o primeiro verso do poema deste último —La isla en peso—, "la maldita circunstancia del agua por todas partes", que, por certo, rememora, en clave prerrafae- lista, Sandra Ramos, nunha serie das súas calcografías, é a imaxe ideal do labirinto aberto ó mundo que está presente na memoria antropolóxica e na reflexión, consciente e insconsciente, da meirande parte dos artistas cubanos, que estes interpretan facendo uso dos máis variados tropos lin- güísticos. Un sentimento e unha maneira de vivir a arte. "Vivimos nunha illa. Estamos rodeados de persoas que andan como perdidas e desexosas de que o seu mundo cambie. Vivimos nunha illa, pero ademáis estamos obrigados a estar e a nunca estar ausentes..." di nun dos seus textos Carlos Garaicoa16, un monólogo que se presente como fundamento que nutre necesariamente o seu traballo artístico. Nutrición que exalta unha idea da diferencia e da pluralidade ñas linguaxes que podemos descubrir na amplitude que nos ofrece a arte cubana actual e que, con tanto rigor, analiza Gerardo Mosquera no presente volume.

Cualificar a arte cubana desde fóra implica achegarse ó máis evidente das súas linguaxes, pero a evidencia sitúanos progresivamente no terreo da com-

9. Martí, José. Imagen y posibilidad. Editorial Letras Cubanas, La Habana, 1992, p. 19. 10. Ibidem. 11. Borges, J. L. ElAleph. Alianza/Emecé, Madrid/Bos Aires, 1989, p. 133. 12. Ibidem, pp. 69 e ss. 13. Estévez, Abilio. Tuyo es el reino. Tusquets Editores, Barcelona, 1997. 14. Escritor cubano que vive en Maolmoe (Suecia). Título orixinal: L'He du Cundeamor. Éditions José Corti, Ibériques, París, 1997. 15. Arenas, Reinaldo. Op. cit., p. 111. 16. Garaicoa, Carlos. Do catálogo da súa exposición en Art in General. Nova York, 1996. Arte 417 plexidade para concluir, en definitiva, nunha maneira de reflexionar que deven filosofía e comportamento ético e lingüístico. Desvelamos toda unha historia de antropoloxías e etnografías ocultas que nos conducen ó punto de encontró de novas mitoloxías, onde se dan cita elementos da tradición afro- cubana e occidental, formas populares peneiradas por espirites cultivados e simulacros que teatralizan o mundo —o seu mundo— como unha parodia de presencias políticas onde a maneira de narrar supera á propia narración. Formas de linguaxe cunhas imaxes que se acoplan ó ritmo da sensualidade tropical, á calidez erótica que impregna o labirinto, un eco da "sensual mulatez" da illa ou do "erotismo da creación e non impudicia de pecado", que diría Fernando Ortiz17. Algo así como a seducción necesaria que a arte debe aportar á filosofía que sostén W. Gombrowicz cando se nega a pensar nunha filosofía carente de erotismo ("Non teño confianza no pensamento cando este se libera do sexo..."18), porque para el a intelixencia pura debe volver a fundirse na carne, no sexo, en Eros... E Eros percorre unha boa parte do frenesí da arte cubana, unha vez que decide resituarse na súa historia como presente puntual. A rebelión do corpo, di Octavio Paz, é tamén a da imaxinación e ambas negan o tempo lineal porque os seus valores son os do presente ("O corpo e a imaxinación ignoran o futuro: as sensacións son a abolición do tempo no instantáneo, as imaxes do desexo disolven pasado e futuro nun presente sen datas")19. De ai que abogue por unha ética e unha política edificadas sobre a poética do agora, porque o agora reconcilíanos coa nosa realidade. O corpo, que o escritor mexicano intúe como un manancial de sensacións e de imaxes e que é un camino cara ó presente, aparece como outra das constantes na simboloxía de moitos dos artistas cubanos, explicitado de maneira natural ou como sinécdoque críptica. E como receptáculo que deside de calquera futuro, o corpo acóplase ós máis versátiles posicionamentos lingüísticos e con variadas claves que abranguen desde o humor e a parodia rematadamente cínico-crítica cando descubrimos o seu entrevesado cripticismo paródico a reflexións que puidesemos asociar ó territorio da filosofía da arte. Cando Antonio Eligió, Tonel, un dos artistas cubanos de máis interese nos últimos anos' nos fala da posibilidade de comprender o humor como unha opción estética non esgotada na caricatura20, reforza o presentimento daqueles que consideran que históricamente Cuba fuxiu sempre da realidade gracias á sátira e á burla21. Sen embargo, esa fuxida simbólica escenifícase hoxe arrastrando ó presente todos os fantasmas que foron conformando o tecido cultural dun país que asume a identidade complexa da súa mestizaxe consensuada entre a súa definición antropolóxica

17. Ortiz, Fernando. Wilfredo Lam y su obra vista a través de significados críticos. Prefacio do libro de Antonio Núñez Jiménez, Wilfredo Lam, Editorial Letras Cubanas, La Habana, 1982, p. 19. 18. Gombrowicz, W. Cours de philosophie en six heures un quart. Rivages Poche, París, 1995. Prefacio de Francesco M. Cataluccio, p. 35. 19. Paz, Octavio. Los hijos del limo. Editorial Seix Barral, Barcelona, 1990, p. 219. 20. Eligió, Antonio. "70, 80, 90... tal vez 100 impresiones sobre el. arte en Cuba", en En Cuba siglo XX, Modernidad y sincretismo (cat.) Centro Atlántico de Arte Moderno/ Fundación Caixa de Pensións. Las Palmas/Barcelona, 1996, p. 289. 21. Arenas. R. Op. cit., p. 262. 418 . Arte e o que de verdade acontece ou o que puidese acontecer. Modelos desa exposición coma o que representa, por exemplo, Lázaro Saavedra sitúanse nos límites fronteirizos do retrato picaro, que nos permite desentrañar unha posibilidade estética barroca que agocha, non obstante, a profundidade que descubrimos no pensamento de Quevedo máis xoguetón fronte ó concep- tualismo de Gracián. Neste segundo caso nabería que subliñar outras posi- cións, coma a que exemplifica Carlos Estévez na selección que tratan de situarnos fronte ós problemas da nosa existencia. "A miña inquedanza —di Estévez— foi elaborar imaxes que sexan á vez instrumentos de reflexión, metáforas en torno a cuestións existenciais do home, por exemplo, o seu poder, a súa debilidade, a súa esencia e misión no universo"22. Pensamento que está presente en moitas das opcións máis serias da arte cubana, nunha liña trazada previamente por pioneiros exquisitos coma Elso, que logran o equilibrio entre as ideoloxías hedonistas e narcisistas e o que Luc Ferry chama a ética da autenticidade, compensación que se produce por un incre- mento de tolerancia e de respecto do outro23. O nexo da exposición non é só o papel —o soporte no que se centra e no que os artistas cubanos son verdadeiros innovadores—, senón tamén a posición comprometida dos artistas coa actualidade, a todos os niveis ("conspirar a favor da vida", como dicía Arenas24), sen excluir o compromiso coa realidade existencial que viven no día a día e coa maneira de nárrala, acudindo a aspectos sutilmente conceptuáis que dan acubillo a unha reflexión metairónica no sentido duchampiano e onde a imaxe vehi- cula unha interpretación labiríntica das súas relacións co medio no contexto da utopía social e estética. En calquera caso, o papel sométese a unha grande diversidade lingüística a través do debuxo, da pintura, do gra- vado, da instalación, do collage ou da mesma escultura. A presente exposición enmarcarse no congreso "O significado do 98 na historia cubana e española. A súa trascendencia ñas relacións Galicia-Cuba" que promove o Consello da Cultura Galega e a Universidade de Vigo como conmemoración dése centenario que adquire unha dobre dimensión, é dicir, un punto de vista diferente para o que o celebra, segundo sexa España ou Cuba. Considero por iso que citar a Martí, que morre tres anos antes desa data clave que é 1898, referente común para calquera cubano, pero un verdadeiro descoñecido para os españois, resulta pertinente, porque nel se pode sintetizar o desexo de liberdade máis sincero, o da praxe dun romanticismo social que chegou ata os nosos días. Reclamar a Lezama para interprétalo en a imaxe e o labirinto é proxectalo ás obsesións que o autor de Paradiso tina acerca dun país —o seu país— como posibilidade de conservar a súa identidade e os seus símbolos inscritos nunha cultura planetarizada coma a nosa.

X. ANTÓN CASTRO

22. Estévez, Carlos. Do proxecto "Todos para sí y Dios contra todos". Inédito. Rev. Revolución y cultura 5, setembro, outubro, 1995. La Habana, pp. 33 e ss. 23. Ferry, Luc. Homo Aestheticus. Éditions Grasset & Fasquelle, París, 1990, pp. 358-9. 24. Arenas, R. Op. cit., p. 262. 3TO1 IMAXE

SECCIÓN A CARGO DE XOSÉ LUÍS CABO

Colleita EIS 98

No ano 1990 materializase unha das máis vellas aspiracións do sector audiovisual galego: a Escola de Imaxe e Son. O proxecto partiu da análise comparada dos diferentes modelos formativos europeos, do estudio das necesidades propias do audiovisual en Galicia e das consultas eos expertos e profesionais do sector; deseñándose un modelo de formación integral coa participación dos alumnos en todos os procesos de creación dunha obra audiovisual. Desde a súa primeira promoción, a EIS —dirixida por Manuel González e integrada dentro do esquema de Formación Profesional da Consellería de Educación— é a canteira dunha nova xeración de crea- dores, formados tanto en cine como en televisión, e de técnicos, nos campos do son e a posproducción. As sucesivas "colleitas" aportan os cimentos da tan urxente e necesaria renovación do audiovisual galego, sentando as bases para o xurdimento dunha industria propia. Baixo o xenérico "Colleita EIS 98" presentouse na Coruña a última entrega producida polos alumnos da Escola de Imaxe o pasado 18 de marzo. Os sete títulos proxectados —documentáis {Cambiar de olor, M, 24 h. Drag) e ficcións (Fotomatón, Efecto Doppler, Súcubo, Garotd)— conforman unha antoloxía da promoción 1996-1998. Os documentáis están realizados ós tres meses de curso por equipos de oito alumnos sobre un tema libremente escollido; as ficcións realízanse ós seis meses a partir de guións orixinais ou adaptados. Todos estes traballos fanse con recursos moi escasos, utilizando o formato vídeo e, sobre todo, a imaxinación, pero cunha metodoloxía absolutamente profesional. Son sinxelamente probas, onde os erros están permitidos sempre que proveñan do risco de tantear novos vieiros, aínda que sexa contaminados polos videoclips, polas últimas modas cinematográficas ou pola televisión comercial. O valor de moitas das produccións destes protodebutantes está na frescura do tratamento visual e na desinhibición —cultural, política, moral ou sexual— coa que definen os proxectos. Esta expresividade espontánea e sincera —destilada a pesar das imperfeccións textuais e dos problemas técnicos— denota unha fuxida voluntaria dos tópicos e estereotipos máis rancios da imaxe galega, 420 Imaxe primando a verdade e o compromiso sobre o discurso culturalista —e ás veces tópico/endogámico— tradicional do noso audiovisual. Estes imberbes peliculeiros da EIS abordan temas universais —as súas inquedanzas— desde unha perspectiva viva e as veces insólita na "cultura" galega. Cada un deles apunta un camino ou orientación distinta, tanto nos temas como na estructura formal. Estas produccións presentadas na Coruña —editadas, tamén nun vídeo— son os primeiros e titubeantes pasos duns rapaces que, se manteñen a valentía, soportan a presión do sistema e apro- veitan as oportunidades, poden darlle unha volta completa á imaxe galega do 2000. Cambiar de olor é un documental de ton íntimo e solidario, confeccio- nado ó xeito clásico con innegables acertos visuais e metáforas poéticas. Trata da mirada diferente da nosa realidade inmediata cando viaxamos cara a unha experiencia fóra da nosa cotidianidade; neste caso un xove pintor que volve a Galicia despois da súa estancia en Cabo Verde para falarnos da súa procura do auténtico, da verdade que o fará ser máis positivo e com- prometido. M é sen dúbida o mellor documental presentado: seco, duro e impac- tante. A través dunha simple confesión diante da cámara, o discurso de M pon en cuestión a familia, a relixión, a psiquiatría... Reconforta ver que as xeracións novas recuperan o sentido crítico aínda que sexa a través dun discurso alleo. É un documental no que o elemento a destacar é a palabra; así, unha realización sinxela ponse voluntariamente ó servicio da historia de M. O máis frouxo dos documentáis é 24 h. Drag, agravado ademáis por problemas técnicos de iluminación e son. A pesar de todo, achéganos a vida cotia dunha parella de peculiares Dragqueens, raíñas da noite coru- ñesa, e ten o valor de ilustrar un tema insólito, moi pouco coñecido e tratado na imaxe galega. Fotomatón é unha curtametraxe fallida, a pesar de ser a mais innovadora desde o punto de vista formal das ficcións desta entrega polo seu ritmo visual e as boas ideas apuntadas. Un fotomatón provoca unha situa- ción que parece extraída dun cadro de Escher ou do xogo visual que propon a cinta de Moebius. De realización axil e co tempo moi fragmen- tado, podería ganar en comprensión e calidade con outra montaxe. Efecto Doppler é a ficción máis deficiente das presentadas. Prácticamente contraria a Fotomatón, ten unha posta en escena máis convencional e unha estaictura clásica. Unha interesante idea de partida —os protagonistas viven un intre fugaz, similar ó son do efecto Doppler— frústrase polos misteriosos caminos dunha sorprendente autorrepresión dos guionistas e realizadores. Súcubo é unha peza fresca e iconoclasta que garda relación formal en estructura e diálogos con algunhas das películas do cine independente norteamericano. Mostra unha clara influencia do cómic, da saga galáctica, do cine de Cronemberg, das series B e do cine de Roger Corman; por tanto ten uns códigos que son hoxe universais entre as xeracións máis novas. Unha grande actuación do actor Luís P. Román arrastra ó espectador desta disparatada historia cara á diversión, único fin dun proxecto onde prima o Imaxe 421 humor irreverente e a incorporación dos valores e das imaxes conforma- doras dos gustos dos mozos da fin de milenio. Garota está baseada libremente nun relato de Bukowski, polo tanto é unha cinta dura e escabrosa que aborda a historia de xeito directo e sen reservas. Con actores convincentes, interpretación crible e mellor dirixida, tempo ben construido, utilización intelixente do espacio sonoro, planifica- ción potenciadora da liña narrativa e fotografía axeitada a cada encadre no sentido da trama, pasa por riba e sen mirar atrás da maioría das produc- cións dos autores "clásicos" do cine galego. Sen presuposto e cun único escenario, esta práctica de escola sepulta os complexos históricos e os esforzos baleiros da frustante e frustrada xeración anterior. Guión adulto, diálogos competentes, personaxes auténticos: esta é a fórmula e a aposta —a única posible, aínda que algúns non o entendan— para facer cine en Galicia. Toda unha lección duns mozos aprendices ante moitos dos cineas- tas veteranos que insisten sen descanso eos subproductos da súa derrota.

XOSÉ LUÍS CABO

p MÚSICA

SECCIÓN A CARGO DE XOÁN M. CARREIRA

Melodía galega na Belle Époque. Un proxecto en marcha: do sentimentalismo ó realismo

Nos últimos meses, un dos acontecementos de meirande interese para a música galega foi a recente presentación do disco A melodía galega na Belle Époque (Clave Records, 9118 CD). Trátase duhna escolma de pezas de dous autores galegos —Xosé Castro "Chañé" e Xosé Baldomir— dabondo coñecidos na época na que desenvolveron o seu intenso labor musical e, desafortunadamente, case ignorados polas xeracións posteriores... a pesar de que, aínda hoxe, moitos entoan as súas melodías sen saberen de onde proceden. Este disco é un elo máis dunha cadea que mesmo acaba de comezar. O primeiro paso deuse no ano 1995, ó facerse a gravación e a presentación de Canciones (Clave Records, 9108 CD), disco que conten obras dalgún xeito precursoras das que agora podemos de novo escoitar. Estes dos autores —Marcial del Adalid (A Coruña, 1826-Oleiros, 1881) e Andrés Gaos (A Coruña, 1874-Mar del Plata, 1959)— seguindo as correntes artístico-musicais do momento, deixáronnos un precioso legado de pezas para canto e piano realizadas sobre escullidos textos poéticos (en francés, alemán, italiano, latín e galego, no caso de Adalid; e en francés, no caso de Gaos). Ambos os dous autores, pertencentes a xera- cións distintas e formados musicalmente en ambientes diferentes (Adalid na Coruña e en Londres; Gaos en Madrid, París e Bruxelas), traballaron con miras que a penas se poden comparar, agás nese interese por estar mergullados ñas modas que se estaban a imponer fóra de España, e que ambos os dous coñecían perfectamente. Polo tanto non é de estrañar que o resultado do seu labor —no campo da composición de 'mélodies'— fose tamén diverso. Sen dúbida, Marcial del Adalid foi quen iniciou a tradición, como sinala Xoán M. Carreira: "Os cantares de Adalid tiveron unha enorme influencia sobre os compositores galegos mozos que os tomaron como modelos das 424 Música súas cancións, ás que denominaron melodías gallegas, dando lugar a unha variante da mélodie francaise cuxa tradición se mantivo ata os nosos días ñas cancións galegas de compositores tan populares como Amancio Prada, Juan Pardo ou Prudencio Romo". Andrés Gaos, un cuarto de século máis tarde que Adalid (despois dunha brillante carreira como violinista e compo- sitor) desde Arxentina lembra a súa térra natal adicándolle unha atención especial, non tanto no campo da súa producción para canto e piano, coma na súa obra sinfónica e de cámara. Adalid verte na súa obra un claro aire "galego", froito da prolongada estadía na súa térra e da capacidade para componer melodías que, sen seren "populares", adquiriron baixo a súa ins- piración ese ton tan peculiar, irrepetible, ata o punto de chegar a crear con elas —en palabras de Margarita Soto-Viso— un corpus de repertorio nacionalista. Gaos, pola contra, apégase máis á tradición franco-xermana e non chega a conseguir nestas pezas ese sabor "galego", se ben, como única excepción, na súa balada para piano Rosa de abril —incluida nesta escolma— conseguiu unha perfecta adaptación da melodía ó texto de Rosalía de Castro. No disco A melodía galega na Belle Époque inclúense un total de 19 melodías: 5 de X. Castro "Chañé" (Santiago de Compostela, 1856-A Habana, 1917) e as 14 que se conservan de Xosé Baldomir (A Coruña, 1867-1947), todas elas baseadas en textos de Curros Enríquez, Rosalía de Castro, J. N. Aramburu, Francisco María de la Iglesia, Urbano González Várela e Salvador Golpe. Teñen, pois, xa algo en común, aínda que non é este o único factor que as asemella (a lingua). En cada autor percíbese unha sen- siblidade propia. Castro "Chañé" amósase menos refinado que Baldomir, pero gana en espontaneidade e vivacidade en cada un dos temas dos poemas ós que pon música: ton erótico en Os teus olios, sarcástico en Tangaraños, nostál- xico e morriñento na súa célebre Cantiga..., e, todo iso, rodeado dunha atmosfera que, sen querer, nos introduce na alma da rica tradición musical galega. X. Baldomir é un mestre na arte da adecuación música-texto, froito do seu esmero no tratamento da prosodia do texto e nos primorosos acom- pañamentos ó piano; non bota man de temas coñecidos, pero coa súa habitual habilidade, logra que esas melodías se nos fagan tan familiares coma outros moitos que lembramos. Tanto Castro "Chañé" coma Baldomir gozaron de estima e admiración en Galicia e fóra de Galicia, destacando en múltiples facetas dentro do ámbito da música. Foron, sen dúbida, protagonistas de excepción dunha época dourada da música galega. Quizáis poida parecer un tanto esaxerado, un tópico, ou unha simple frase bonita para quen non coñeza o ambiente que se estaba a respirar entón ñas nosas cidades. Pero é obrigado lembrar que, daquela, a música era unha actividade na que todos —uns coma espectadores e outros coma protagonistas— se sentían involucrados, desde os máis acomodados ata os menos afortunados, desde os máis novos ós máis vellos. As derradeiras décadas do século XIX e as primeiras do XX están cheas de acontecementos musicais: prodúcense continuas estreas de Á Música 425 obras dramáticas ("galegas" e non galegas); edítanse pezas para todo tipo de gustos e necesidades (canto e piano, piano só, música para cámara, adaptacións para banda de grandes pezas sinfónicas...); percorren Galicia importantes compañías de ópera italiana e de zarzuelas; xorden xoves intérpretes —"nenos prodixio"— coma "Pepito" Arrióla ó piano, ou mesmó Andrés Gaos no violín; compóñense centos de pezas co gallo das máis variadas ocasións —desde as comparsas do entroido, ata os cerimoniosos actos litúrxicos—; fúndanse múltiples orfeóns e coros de nenos, xoves e adultos; os paseos e prazas vense amenizadas coa presencia de bandas de música, fanfarrias e charangas; ñas veladas de moitos cafés deleitase ós concurrentes con amenas cancións ou pezas de cámara... En medio deste ambiente era lóxico que xurdisen notables músicos da calquera xénero: Canuto Berea, os Courtier, Manuel Chaves, Eduardo Dorado, Mauricio Farto, Enrique Lens, Iglesias Vilarelle, Juan Montes, "Nan de Allariz", Exidio Paz Hermo, os "Tafall"... Dalgúns a penas podemos saber nada xa que se virón na obriga de emigar, deixando parte das súas vidas e da súa producción musical en América (especialmente en Arxentina e en Cuba). Doutros é posible facer hoxe estudios máis ou menos detallados e, de feito, xa se teñen dado a coñecer varios. Xusto é sinalar que esa laboriosa tarefa de sacar do esquecemento centos de partituras e documentos nos máis variopintos arquivos débese, moi especialmente, ó interese amosado por Xoán M. Carreira e Margarita Soto-Viso. Ambos os dous, coa colaboración da Consellería de Cultura da Xunta de Galicia, vannos ofrecendo tanto os datos biográficos, coma os trazos peculiares de cada autor, así como os católogos das súas obras e as súas composicións: as partituras e as versións que, baixo as coidadosas e delicadas interpretacións de María Teresa del Castillo (canto) y Pablo Ferreño (piano), están hoxe ó alcance de todos.

Cos discos arriba citados, non nos atopamos perante a simple aparición no mercado dunha versión máis —para canto e piano— de pezas tan recordadas aínda polos nosos maiores. Xa hai moitos e de certo interese, que recollen estas mesmas melodías... pero ningún co rigor destes dous. E iso débese a que os protagonistas deste proxecto son conscientes de que non abonda con cantar só unhas notas, con máis ou menos soltura ou afi- nación: trátase —e así o expresaron repetidamente X. M. Carreira e M. Soto-Viso— de devolver á súa verdadeira natureza unhas melodías que, por estaren tan inmersas na tradición popular, víranse deformadas nunha manchea de detalles (desde a alteración dos textos ata a deformación das propias melodías, pasando por moi diversas mutilacións de todo xeito). É un loable empeño, non exento de dificultades. Ó escoitar neste disco melodías coma Os teus olios, Un adiós a Mariquiña, Maio longo, Meus amores..., quizáis máis de un teña que admitir que só de lonxe pode reco- ñecer nesta nova versión o que estaba afeito a oír ou a entoar ata agora. O proceso de "depuración" e de revisión musicolóxica fixo posible devolver á súa orixe un patrimonio musical que, non por ser popular, debe verse mutilado ou maltratado; máis ben —coidamos— debe ser a contra: precisamente por tratarse dun legado admirable e difícilmente igualable —ade- 426 Música mais de popular— débeselle prestar o máximo coidado, atención e adica- ción, para que perdure e sexa valorado na súa xusta medida ó longo dos séculos vindeiros. Na trastenda deste disco (o mesmo que no de Adalid e Gaos, Canciones) hai —cónstanos— moitas horas de traballo, de estudio minucioso e rigoroso. Nótase e agradécese. Noraboa.

Ma PILAR ALEN ÍNDICE DE COLABORADORES

JOSÉ ÁLVAREZ JUNCO. Catedrático de Historia do Pensamento e os Movemen- tos Políticos e Sociais da Universidáde Complutense de Madrid. Desde 1992 ocupa a cátedra Príncipe de Asturias do Departamento de Historia da Uni- versidáde de Tufts (Boston, Massachusetts) e dirixe o seminario de Estudios Ibéricos do Centro de Estudios Europeos da Universidáde de Harvard. Entre as súas publicacións destacan La ideología política del anarquismo español (1868-1910) e El "Emperador del Paralelo". Alejandro Lerrouxy la demago- gia populista.

PERE ANGUERA. Catedrático de Historia Contemporánea da Universitat Rovira i Virgili. Membro do Consello de Redacción de Recerques, centrou as súas in- vestigacións na historia social e ideolóxica do século XIX catalán. Entre as súas obras salientan: Comportament polític i actituds ideológiques al Baix Camp: 1808-1868, L'ombra de l'estel blanc. Estudis sobre el catalanismpolí- tic, Déu, rei i fam. El primer carlisme a Catalunya, El cátala al segle XLX. De llengua del poblé a llengua nacional. Dirixiu o volume 7, "La consolidado del món burgés. 1869-1900", da Historia política, societat i cultura deis Paisos Catalans.

XUSTO G. BERAMENDI. Catedrático de Historia Contemporánea da Universidáde de Santiago de Compostela. Especialista no estudio das ideoloxías políticas e dos nacionalismos, coordinou os congresos "Os nacionalismos na España da Restauración", "Castelao", "Os nacionalismos na España da Segunda Repúbli- ca" e "Nationalism in Europe: Past and Present", así como a publicación das correspondentes actas. Entre as súas principáis publicacións figuran Miseria de la economía (con E. Fioravanti), Vicente Risco no nacionalismo galego, as obras de Antonio Losada, Ramón Villar Ponte e Lois Peña Novo (con M. Roca), e O nacionalismo galego (con X. M. Núñez Seixas).

XAVIER CASTRO. Profesor na Facultade de Xeografía e Historia da Universidá- de de Santiago de Compostela. Promotor das Xornadas de Historia de Gali- cia e subdirector de Grial. Autor de O galeguismo na encrucillada republicana e de diversos traballos sobre historia a emigraciónn e da alimentación. Índice de colaboradores

JOSÉ LUIS DE LA GRANJA SAINZ. Catedrático de Historia Contemporánea da Universidade do País Vasco e doutor en Historia pola Universidade Autóno- ma de Madrid. Foi coeditor de varios números da revista Historia Contem- poránea e é membro do consello asesor ou de redacción das revistas Vas- conia, Sancho el Sabio e Bulletin d'Histoire Contemporaine de l'Espagne. Entre os seus libros destacan Nacionalismo y II República en el País Vasco, El Estatuto vasco de 1936, República y Guerra Civil en Euskadi e El nacionalismo: un siglo de historia. Tamén coeditou varias obras colectivas. Foi comisario e coordinador do catálogo da exposición "Manuel Tuñón de Lara, maestro de historiadores".

RAMÓN MÁIZ. Decano da Facultade de Ciencias Políticas da Universidade de Santiago de Compostela, na que é catedrático de Ciencia Política e de Ad- ministración. Membro da directiva da Asociación Española de Ciencia Políti- ca e autor de diversos libros e artigos sobre nacionalismos e teoría da democracia. O seu último libro publicado é A idea de nación.

KLAUS JÜRGEN NAGEL. Licenciado en Ciencias Sociais e en Historia. Doutor en Historia pola Universidade de Bielefeld (Alemana) en 1989 cunha tese sobre a clase obreira e a cuestión nacional en Cataluña entre 1898 e 1923 (publicada en 1991 en alemán). Profesor ñas universidades de Bielefeld, Frankfurt am Main e Pompeu Fabra de Barcelona. Autor de numerosos artigos sobre catalanismo, teoría do nacionalismo e integración europea, entre outros temas. Actualmente é profesor visitante no Departament de Ciencies Polítiques i Sociais de la Universitat Pompeu Fabra, de Barcelona.

XOSÉ M. NÚÑEZ SEIXAS. Doutor en Historia Contemporánea polo Instituto Uni- versitario Europeo de Florencia (1992) e na actualidade profesor de Historia Contemporánea na Universidade de Santiago de Compostela. Amáis de numerosos artigos, é autor dos libros O galeguismo en América, 1870-1936; His- toriographical Approaches to Nationalism in Spain; (O nacionalismo galego con J. G. Beramendi) e Emigrantes, caciques e indianos, así como coeditor dos volumes colectivos Nationalism in Europe. Past and Present e Poder local, élites e cambio social na Galicia non urbana, 1874-1936. Ten no prelo os libros Entre Ginebra y Berlín. La cuestión de las minorías nacionales y la política internacional en Europa, 1914-1939 e Movimientos nacionalistas en la Europa del siglo XX. B ODEGAS V. • Eiras &A.

O ROSAL - 3676U PONTEVEDRA - GALICIA MF.MBROS DA FUNDACIÓN GALICIA EMPRESA UNIVERSIDADE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA Cursos de Verán 98

PRAZO DE MATRÍCULA: do 15 6 30 de XUÑO 98,

VISIÓNS DO 98: ANÁLISE DA FIN DE SÉCULO SACRO E PROFANO NA ARTE MEDIEVAL DENDE AMÉRICA E EUROPA Datas: do 20 ó 22 de xullo Datas: do 13 ó 15 de xullo APLICACIÓNS DA BIOTECNOLOXÍA NA INDUSTRIA OIMAXINARIO E O REAL NA CULTURA DA ALIMENTARIA SOCIEDADE CONTEMPORÁNEA Datas: do 13 617 de Xullo Datas: do 13 ó 16 de xullo DESEÑO E CALCULO DE ESTRUCTURAS DE MADEIRA PERIODISMO EN INTERNET NA ENXEÑERÍA AGROFORESTAL Datas: do 13 ó 16 de xullo Datas: do 20 ó 23 de Xullo

O PSICÓLOGO ANTE O ENFERMO NEUROLÓXICO GPS A TEMPO REAL: A REVOLUCIÓN HOSPITALIZADO Datas: do 20 ó 23 de xullo Datas: do 13 ó 17 de xullo LITERATURA CONTEMPORÁNEA EN INGLÉS: UNHA DIMENSIÓN MUNDIAL SIMULACIÓN NUMÉRICA NA ENXEÑERfA CON Datas: do 20 6 23 de xullo ELEMENTOS FINITOS Datas: do 13 ó 17 de xullo PERSPECTIVAS PARA A ORDENACIÓN E DESENVOLVEMENTO DO ESPACIO RURAL AS FONTES DA INVENCIÓN EN QUEVEDO Datas: do 20 ó 23 de xullo Datas: do 14 ó 18 de xullo AS POLÍTICAS LINGÜÍSTICAS ÑAS COMUNIDADES A FRAUDE FISCAL EN ESPAÑA AUTÓNOMAS "CONUNGUA PROPIA", 1978-1998. Datas: 15 ó 17 de xullo de 1998 UNHA VALORACIÓN PROVISIONAL. Datas: do 27 ó 31 de xullo GALICIA E AMÉRICA: MÚSICA/CULTURA E SOCIEOADE ARREDOR DO 98 Datas: do 15 ó 17 de xullo CURSOS ESPECIÁIS DO CENTRO INTERNACIONAL DA ESTAMPA CONTEMPORÁNEA (Betanzos) SECTOR TURÍSTICO E XESTIÓN AMBIENTAL Datas: xullo, agosto, setembro Datas: do 15 ó 18 de xullo

CENTROS DEMATIUCULACtótt

Campus de SANTIAGO Campus de LUGO Vicerrectorado de Extensión Cultural e Servicios Vicerrectorado de Coordenación do Campus á Comunidade Universitaria de Lugo Secretaría de Cursos de Verán 1998 Secretaría dos Cursos de Verán 1998 Casa da Balconada - Rúa Nova, 6 Facultade de Veterinaria. Polígono de Fingoi s/n 15705 SANTIAGO DE COMPOSTELA 27002 LUGO Teléfono 981 57 25 00 - Ext. 11312 Teléfono 982 25 23 03 - Ext. 22449 Fax 981 57 75 30 Fax 982 22 37 55

Información completa en Internet: http://www.xestion.usc.es/cultura/cv98jndice.htm

UNIVERSIDADE DE SANTIAGO ©FUNDACIÓN CAIXACA1ICIA DE COMPOSTELA AV Monografías CLIJ Generado Leviatán Quimera Abaco El Croquis Litoral Raíces Academia ^ Cuadernos Guadalimar Lletra de Canvi Reales Sitios de Álzate ADE Teatro Guaraguao Matador Reseña Cuadernos Afers Internacionals Historia, Ni hablar RevistAtlántica de Hispanoamericanos Antropología y Poesía África América Nickel Odeon Cuadernos de Jazz Fuentes Orales Revista Latina Nueva Revista Cuadernos del Historia Social Ajoblanco de'Occidente Lazarillo Opera Actual ínsula Álbum . Ritmo Debats La Página v Jakin Archipiélago \ Scherzo Delibros Papeles de la FIM Lápiz Archivos de la El Siglo que viene Dirigido El Paseante Filmoteca Lateral Síntesis Ecología Política Política Exterior Arquitectura Viva Leer Sistema ER, Revista de Por la Danza Arte y Parte Letra Internacional Temas para el Filosofía Primer Acto Debate Atlántica Experimenta Internacional \ Quaderns A Trabe de Ouro . Foto-Video d'Arquitectura L'Avenc Turia Gaia La Balsa Utopías/Nuestra . de la Medusa Bandera \ Bitzoc Veintiuno La Caña El Viejo Topo CD Compact \ Viridiana . El Ciervo Voice Cinevídeo 20 Zona'Abierta Clarín Claves de Razón Práctica s.

Asociación de Revistas Culturales de España Exposición, Información, venda e subscridóns: Hortaleza, 75. S8004 Madrid Teléf: (91) 308 60 66 Fax: (91) 319 92 67 http://www.aroe.es e-mail: [email protected] ASOCIACIÓN DE AMIGOS CENTRO GALEGO DE ARTE CONTEMPORÁNEA

Neste primeiro aniversario da constitución da en Galicia. A&DCiacion de Amigos de Centro Galago de Arle Invitanio* a novas empresas e a particulares a Contemporánea queremos dá-lai gracias a tódalas colaborar con nos. Infórmese no Centro Galego empresas que, cunha auténtica vacación de de Arto Contemporánea, rúa Valte Inclán, í/n, mecerado, impulsaron un proxecto

SOCIOS PROTECTORES

ANTONIO PERNA5, S.A. FERRO ATLÁNTICA, S.L. ARIAS HERMANOS CONSTRUCCIONES, S.A. FUNDACIÓN CAIXA GALICIA BANCO PASTOR FUNDACIÓN PEDRO BAWMÉ M LA MAZA CAIXA PONTEVEDRA IBERDROLA, i.A. CAIXAVIGO JOSÉ MALVAR CONSTRUCCIONES, SJL CARAMELO TELtVES, S.A. CASTROMIL, S.A. UNtóN ELÉQRICA FENO5A, S.A. CORPOSACIÓN NOROESTi, S.A. RENFE VIAJEROS DEGIONALIS DRAGADOS T CONSTRUCCIONES, S.A. ROBOtlO VERINO DlfUSIÓN, S.A. EL CORREO GALLEGO

SOCIOS DI MÉRITO

GRIAL LA REGIÓN

ARTE • PARTE UfONOR. SJt.L. ALVA GRÁFICA, S. L NINFA E RIVEIRO DESEÑO ATLÁNTICO DIARIO PUNTO NORTE ECO, REVISTA DEL EJE ATLÁNTICO REVISTA DE MUSEOLOGÍA EDICIONES ANTiaUAREA SJL EL PERIÓDICO DEL ARTE REVISTART EL PUNTO Di LAS ARTES SiGNUM DISEÑO LA VOZ DI GALICIA TRIBUNA DE ACTUALIDAD

AMIGOS DO CENTRO GALEGO r;E ARTE CONTEMPOlíANFA Revista galega de pensamento Cristian

Xesiís de Nazaret e a integración do masculino e o feminino VICTORINO PÉREZ PRIETO

Paulo Freiré e todos nos CARLOS RODRÍGUEZ BRANDAO

Unha pastoral galega MODESTO VÁZQUEZ GUNDÍN

Trabaitadores galegos na construcción do Canal de Panamá JUAN MANUEL PÉREZ

Deus é un incendio: relato XAVIER CARRO

Número 108 Volume XX11 Maio-xuño 1998 Número 13 • xuño 1998

•IMIH

Número de xullo xa ó teu alcance Consello da Xuventude Xoves aínda que sobradamente espabilados Xerardo Estévez Entrevista

Manu Chao A Feira das Mentiras A revista Grial apareceu por vez primeira en 1951, pero unha suspensión administrativa obrigouna a un prolongado silencio de máis de dez años. Reapareceu en 1963 e desde entón non deixou de se publicar. O espirito universal que lie imprimiron os seus fundadores, servir de canle responsable da actividade cultural galega e facer de ponte para a incorporación da cultura universal a Galicia, segué a ser o mesmo que preside a elaboración da revista na actualidade. Despois de todo, esta publicación leva o nome dunha fermosa lenda que é patrimonio cultural de toda Europa, pero que está tamén presente na historia e na arte galegas. En Grial aparecen, xa que logo, traballos que obedecen ó dobre propósito de informar sobre a realidade de Galicia ó propio tempo que se informa e reflexiona sobre os máis diversos aspectos da cultura universal. Para enviar a: EDITORIAL GALAXIA, S.A. RECONQUISTA, 1 - 36201 VIGO (Pontevedra) E-tnaik [email protected] Páxina Web: http://www.arrakis.es/~galaxia/grial/grial_gLhtm

BOLETÍN DE SUBSCRICIÓN

Apelidos e nome ou razón social.

Profesión Enderezo : Localidade C.I.F C.P Teléfono Fax E-Mail Data: ; Sinatura:

FORMA DE PAGO A factura da suscrición emitirase no mes de marzo de cada ano polos 4 números Contrarreembolso O Domicil. bancaria I I I I I I I I I I [~T~ I I I I I I I I

TARIFA (en pesetas) suscrición (4 números) España 4.320 ptas. Extranxeiro 5.000 ptas.

PEDIMENTO DE NÚMEROS ATRASADOS Rógolles que envíen os números atrasados que sinalo cunha cruz, ó prezo de 1.080 pts. cada número:

125 D 126 • 127 • 128 • 129 130 • 131 D 132 D 133 D 134

Outros números:

00138

9 770017 418006

galaxia