Charcas Con Vida: Os Pequenos Humidais Na Túa

Corcoesto contra-mina • O lixo volve ao Parlamento • Contaminación Electromagnética Metrominuto en Pontevedra • Morcegos • Cristiáns comprometidos • Musgaños Primavera 2013 • Número 69 • 3  cerna cerna revista galega de ecoloxía e medio ambiente medio e ecoloxía de galega revista OS PEQUENOS HUMIDAIS NA TÚA MANTÚA NA HUMIDAIS PEQUENOS OS CHARCAS CON VIDA:CON CHARCAS

ACTUALIDADE 4 ALERTA ANTE A MINARÍA EMERXENTE RECURSOS 9

A minaría en Galiza semella ter iniciado unha nova etapa EDITORIAL na que OS IMPACTOS DA MINARÍA resucita o interese polos recursos metálicos e preciosos. A busca dos A NOVA ERA DA MINARÍA EN GALIZA 10 chamados “minerais estratéxicos” non só está a supoñer unha avalan- Belén Rodríguez/Redacción cha de solicitudes por parte de multinacionais estranxeiras de pros- CORCOESTO: pección por todo o territorio galego, senón tamén o agromo de move- CIANURO E ARSÉNICO PARA TODOS 12 mentos sociais de oposición que rexeitan esta nova forma de Fins Eirexas especulación e contaminación da nosa terra. A esta temática dedica- CORCOESTO: MOITO ARSÉNICO 15 mos grande parte dos contidos deste número 69 de CERNA, no que Serafín González colectivos ecoloxistas como ADEGA e a SGHN reflicten, no caso da O IMPACTO SOCIOECONÓMICO DA mina de ouro de Corcoesto, as consecuencias desta nova minaría para MINA DE CORCOESTO 16 a saúde ambiental e humana. Pola súa banda, o profesor de Economía Xóan R. Doldán García Aplicada na USC, Xoán Doldán fai unha análise dos efectos socioeco- TESTEMUÑAS EN PRIMEIRA PERSOA 18 nómicos que estes proxectos poden supor para a sociedade galega en Recollidas por Carmen Bardanca xeral, e para os veciños e veciñas de Bergantiños en concreto. Así mesmo, o xeólogo Alfonso S. Gracia explícanos o que son as Terras AS TERRAS RARAS, O OURO TECNOLÓXICO 20 Raras, minerais que queren ser explotados na Serra do Galiñeiro, ao sur Alfonso S. Gracia da provincia pontevedresa. RESIDUOS / CONTAMINACIÓN Na segunda parte deste número abordaranse cuestións como o A ILP CONTRA A INCINERACIÓN, resultado da ILP a prol da reutilización e reciclaxe de residuos en Gali- SEMENTE DE FUTURO 24 za, os casos de denuncia social sobre a contaminación electromagné- Xosé Manuel López Fernández tica de antenas e aparellos móbiles ou de conexión sen fíos, a mobili- VISIBILIZANDO A dade na cidade de Pontevedra, os morcegos forestais como especies en CONTAMINACIÓN ELECTROMAGNÉTICA 26 perigo, e a importancia das pequenas charcas no medio natural. Xulio Carmona e Ana García ADEGA vén de lanzar un novo programa de educación e volunta- ESPECIES EN PERIGO riado ambiental chamado “Charcas con Vida” que trata de resaltar e OS MORCEGOS FORESTAIS 34 poñer en valor os humidais pequenos, tan necesarios para a biodiver- Xosé Pardavila e Adrián Lamosa sidade na Galiza. Os artigos de Ramsés Pérez e Lucía Parente, educa- VOLUNTARIADO AMBIENTAL dores ambientais de ADEGA, achegan unha interesante perspectiva A IMPORTANCIA DAS sobre estes humidais e fan propostas de recuperación e, mesmo, cons- PEQUENAS COUSAS: AS CHARCAS 39 trución de charcas que son merecedoras de ser coñecidas. Ramsés Pérez e Lucía Parente XORNADAS CHARCAS CON VIDA 41 Esta edición tamén contén a crónica da Homenaxe aos cristiáns Redacción comprometidos co país celebrada na Eira da Xoana e, por último, pre- séntanse novas entregas das seccións de flora, fauna e cogomelos. PROXECTO CHARCAS CON VIDA 42 Ramsés Pérez e Lucía Parente EIRA DA XOANA HOMENAXE AOS CRISTIÁNS COMPROMETIDOS CON GALIZA 44 Victorino Pérez Prieto FAUNA E FLORA DE GALIZA 48 MOBILIDADE EN PONTEVEDRA Xosé Salvadores e Marga Miguens METROMINUTO: COGOMELOS 50 O PEÓN NA CIDADE 30 Cristovo Ruiz Leivas Cesáreo Mosquera

COMITÉ DE REDACCIÓN: Belén Rodríguez, Xesús Pereiras, Ramsés Pérez, Pepe Salvadores, Alberte Sánchez e Manuel Soto.

EDITA: ADEGA (Asociación para a Defensa Ecolóxica de Galiza). Primavera - 2013 Nos artígos asinados, respéitase a normativa lingüística do texto orixinal. CERNA non se fai copartícipe, necesariamente, das ideas, opinións e afirmacións dos autores. Todo o material da revista pode ser reproducido sempre que se cite a fonte, esceptuando as fotografías, para as que sería necesario contar co permiso dos autores. CERNA edítase en papel reciclado 100 %, para preservar os bosques e contribuír á reciclaxe do lixo. As capas son de papel libre de cloro.

DESEÑO E MAQUETACIÓN ADMINISTRACIÓN

Web: www.adega.info DIRECCIÓN

Telf. e Fax. 981 570 099 Manuel Soto distrito xermar Silvia Amor IMAXE CAPA

15704 Santiago de Compostela FOTOGRAFÍA Travesa de Basquiños, nº 9 baixo Correo electrónico:[email protected] Ramsés Pérez REDACCIÓN D.L.: C-913/1986

cerna distrito xermar Belén Rodríguez Ramsés Pérez ISSN: 1136-2677

cerna 3 ACTUALIDADE

A ILP DE RESIDUOS CHEGA AO VITORIA CONTRA PARLAMENTO, TAMÉN AO EUROPEO A URBANIZACION A “Iniciativa Lexislativa Popular para conferencia Zero Waste , onde houbo DE VALDOVIÑO a aplicación efectiva dos principios de ocasión de presentar a ILP e entregarlla redución, reutilización e reciclaxe de ao comisario europeo de Medio Ambien- Tras 6 anos desde que se comezou a residuos en Galiza” acadou o apoio de te, Janez Potocnik. 21.000 sinaturas de toda a cidadanía construír a urbanización da Saíña (Val- galega, xa validadas no Parlamento Paralelamente, SOGAMA anuncia que doviño) promovida por Construcciones galego. Todos os grupos da oposición pasará de cobrar 62€ pola tonelada de Rías Gallegas, o xulgado contencioso de (PSdG-PSOE, AGE e BNG) amosaron a lixo a 80€. As modificacións do sistema Ferrol ratifica a paralización das obras súa vontade de votar a favor desta ILP eléctrico e a eliminación das primas ás que no seu día denunciou ADEGA. O contra a incineración, e así o fixeron. O renovábeis reducirán os ingresos da proxecto pretendía levantar 69 chalés PP, que non manifestara a súa intención planta incineradora en 13 millóns de vulnerando toda clase de lexislación ambiental, urbanística e patrimonial. de voto, acabou votando en contra o día euros cada ano. Así, esta perda de ingre- Pese a que a sentenza é recorríbel, da toma en consideración, o pasado 14 sos recaerá no aumento da factura de ADEGA anuncia que seguirá traballando de maio. A UE tamén se fixo eco da xes- SOGAMA nun 26%. Algúns concellos de na causa e agradece a todos os tión insostíbel de residuos en Galiza. A Pontevedra xa están pensando nun veciños/as e colectivos que apoiaron a comisión promotora da ILP foi convida- modelo de xestión provincial dependente defensa do patrimonio natural e cultural da polo BNG e o grupo Verdes-ALE do da Deputación que axude a abaratar cus- de todos. Parlamento Europeo a participar na tos e, mesmo, baseado na compostaxe. Demi Álvarez Carlos Outeiro

Comisión promotora da ILP dos residuos xunto co comisario de Medio Ambiente, Janez Potocnik, na Protesta de ADEGA durante un pleno municipal Conferencia “Zero Waste” en Bruxelas. do concello de Valdoviño no que se rexeitaba paralizar as obras ilegais na Saíña. CUSTODIANDO OS RÍOS ULLA-UMIA-LÉREZ

O programa de custodia fluvial Ulla- Umia-Lérez de ADEGA, coa colaboración da asociación Fervedoiro de Cuntis, deseñou un roteiro polo río Gallo de 3,5 km que comeza nos lavadoiros da localidade pasando pola ponte de Budión ata os pasos de Meira. Todos estes elementos etnográficos foron rehabili- tados e postos en valor. Na Estrada eliminá- ronse plantas exóticas invasoras das marxes do río Liñares, coa axuda a Asociación pola Defensa do Val do Liñares. No Lérez, a Socie- dade de Caza e Pesca de Forcarei pediu á O antes e o despois da restauración por Xunta a declaración do treito de pesca sen ADEGA e pola Asociación Fervedoiro de Cuntis dos “Pasos de Meira”, no río Gallo. morte máis longo deste efluente. Ramsés Pérez

4 cerna VISITA EUROPEA ÁS RÍAS GALEGAS EN BREVE Un grupo de parlamentarios europeos ollos ao que é evidente”. Desde os visitou as rías do Burgo (A Coruña), ADEGA, esíxese a elaboración dun Plano Causa penal contra o alcalde de Barreiros. de Ferrol e de Vigo para comprobar in Estratéxico contra a contaminación ADEGA recorreu contra o auto do Xulgado situ o seu estado de contaminación. mariña e a declaración das rías galegas de Instrución nº1 de Mondoñedo que decreta o sobresemento provisional da Alertados por diversos colectivos e pla- como Reservas da Biosfera. Tamén denuncia penal contra o alcalde de taformas, os eurodeputados lamentaron demandan que a Xunta inste ao cumpri- Barreiros, Alfonso Puente, a Comisión de ante a Comisión de Peticións a situación mento inmediato das sentenzas firmes Goberno do Concello e a arquitecta muni- de contaminación, sobre todo por lamas, do Supremo que ordenan a retirada dos cipal, Marta Geada, por presunta prevarica- que sofren estas rías e criticaron á depósitos do Ferrazo ou confirman a ile- ción urbanística na concesión de 44 licenzas urbanísticas en 2006. Xunta e ao Estado español por desaten- galidade de Reganosa. der aos colectivos sociais e querer “tapar Diagnose sobre a Marea Negra. Os biólo- gos peritos chamados por Nunca Máis ao xuízo do Prestige deron conta da afecta- ción ambiental da catástrofe. Estímase que o chapapote afectou a 1 Parque Nacional, 1

Susete Ferrol Parque Natural, 20 LICS e 6 ZEPAS e que morreron 300.000 aves, 841 tartarugas, 84 cetáceos, 28 lobos mariños e 46 lontras. A prol da biomasa enerxética. O PP e AGE aprobaron unha proposición non de lei que impulsa o aproveitamento da biomasa forestal con fins enerxéticas. Para ADEGA a biomasa enerxética estase a utilizar como escusa para inzar o país de novo de euca- Visita dos eurodeputados á Ría de Ferrol. Aquí liptos e doutras especies de crecemento están a carón dos tanques de Reganosa, en rápido. Mugardos. Recheos do porto de Marín. A Xunta pretende resolver a ilegalidade destes recheos cun plan especial para o porto que fará innecesaria a súa demolición. Segundo a A EUCALIPTIZACIÓN ATACA O PATRI- Consellaría de MA, o planeamento estará listo antes do verán. MONIO ARQUEOLÓXICO DA MARIÑA Vertidos ao Baa. Tras a sanción da Consellaría de Medio Ambiente, Territorio e Infraestruturas á empresa Mammer polo En 2 anos, ADEGA e Mariñapatrimo- boación de eucaliptos e con maquinaria depósito de áridos asfálticos a carón do río nio presentaron preto de 20 denuncias pesada. Reclaman á Xunta de Galicia Baa, a plataforma en defensa deste efluen- contra a destrución do patrimonio que cumpra coa súa obriga de protexer te solicita que a Xunta obrigue á total retirada dos refugallos deste entorno, resti- arqueolóxico da Mariña de Lugo. Unhas o patrimonio cultural catalogado e que tuíndo as condicións ambientais da zona. dez daban conta de danos en xacemen- advirta aos propietarios dos terreos Parque Natural do Courel . O PP do tos, algúns inventariados, sobre os que sobre a ilegalidade destas actuacións, Parlamento rexeito unha proposición non se realizaron traballos de corta e repo- senón recorrerán á Fiscalía. de lei de ANOVA pola que se instaba ao goberno a realización do Plano de Ordenación de Recursos Naturais do Courel no prazo dun ano e a declaración do Parque A BIODIVERSIDADE, SEN PROTECCIÓN Natural antes da finalización da lexislatura. Delimitación aprobada. A Xunta aprobou a Desaparece a única poboación conti- de Nova Zelandia, estase a propagar delimitación oficial do Camiño Primitivo. nental da Linaria arenaria , unha planta polas rías galegas. Compite directamente 30 colectivos integrados no Foro do co mexillón autóctono, polo que o seu Camiño denuncian que se deixa fóra de en perigo de extinción que existía no LIC protección case a metade do trazado orixi- de Corrubedo. ADEGA cre que esta perda impacto pode ser moi importante para o nal e máis dun cento de bens patrimoniais se debe ao paseo de motos e quads que sector mexilloeiro. Nembargante, os ligados á vía histórica. utilizan as dunas como circuíto improvi- orzamentos da Xunta deste ano non con- A Frouxeira, “lagoa sensíbel”. A Xunta declarou nove lagoas como “Zonas sensí- sado. O colectivo lamenta que a Xunta templan ningunha partida a afrontar os perigos das especies invasoras. E desde o beis” dentro do Plano Hidrolóxico Galiza- non fixese nada para evitar o tránsito Costa, incluída a Lagoa da Frouxeira. Para destes vehículos polo areal, pese a estar goberno central aléntase a presenza nos ADEGA resulta indecente e cínica esta ríos de troita “arco-iris” e o cangrexo advertida. declaración cando é a propia Xunta a que americano, excluídos agora do Catálogo agride sistematicamente a lagoa coa aper- No medio mariño a Limnoperna secu- español de especies invasoras por moti- tura periódica dunha canle de desaugue con bulldózers e pás que deseca o humidal. ris , o mexillón pigmeo negro orixinario vos económicos e non científicos.

cerna 5 ACTUALIDADE

REDE NATURA, MINARÍA MOTIVO DE XUÍZOS PENAIS VERSUS

Por primeira vez, un cargo da Xunta que volvan ser os cidadáns galegos os AGRICULTURA é xulgado pola vía penal en Galiza por que paguen as irresponsabilidades da infrinxir supostamente a lexislación Xunta, á que Acuinor lle reclama unha Non só as minas de ouro compiten ambiental que regula a Rede Natura. indemnización de 7,3 millóns de euros polo solo co sector agrogandeiro. O pro- Oito anos despois de que ADEGA parali- por non poder executar finalmente o xecto de explotación de feldespato na zase as obras da granxa acuícola de proxecto autorizado. Unha sentenza comarca da Limia da empresa castello- Acuinor en Rinlo (Ribadeo), un funcio- considera o seu dereito a indemnización nense Minecer SL obtivo milleiros de nario da Consellaría de Medio ambiente aínda que o rebaixa a 689.000 euros. A alegacións por parte dos 8 pobos e os 2 é acusado nos tribunais por emitir infor- Xunta manifestou a súa intención de concellos afectados (Xinzo e Trasmiras) mes favorábeis á construción desta pis- recorrer o fallo. por entender que supón a fin da activi- cifactoría en terreos da Rede Natura. Doutra banda, os tribunais exculpan dade agraria da zona, da que vive a Previamente estivo imputado o que a tres cargos da empresa “Piedra Natu- maioría da poboación. Pola súa parte, a daquela era o Director xeral de Calidade ral de Muras SL” por extraer pedra nun multinacional ERIMSA xa o intentara en e Avaliación Ambiental, J.M. Álvarez- espazo de Rede Natura para abastecer á 2008 na comarca da Terra Chá, solici- Campana, quen quedou exculpado ao Cidade da Cultura sen os permisos pre- tando autorización para a extracción de descargar a responsabilidade sobre o ceptivos. ADEGA xa anunciou que recor- cuarzo nos municipios de Pastoriza, técnico. No entanto, ADEGA lamenta rerá o fallo xudicial. Castro de Rei e Cospeito, contra a vontade dos propios concellos e dos seus habitantes. Pero 5 recentes sentenzas ADEGA xudiciais denegáronlle o outorgamento de licenza municipal e, posteriormente, a Xunta declinoulle a autorización urba- nística por afectar a zonas de especial interese agrario. Agora ERIMSA proba sorte de novo nos concellos de Compos- tela, Ordes, O Pino, Mesía e Frades, onde solicita 5 permisos de investiga- ción que afectarían a 8.000 Ha.

XORNADAS POLA ADEGA paralizou as obras de Acuinor en 2005 por invadir ilegalmente o LIC das Catedrais, zona de Rede Natura. MOBILIDADE NA

ADEGA CORUÑA

A primeiros de mazo tiveron lugar as I Xornadas pola Mobilidade sostíbel na Coruña. Durante tres días citáronse na cidade herculina, entre outros, colectivos de ciclistas urbanos, como a Masa Crítica ou Gasteizko Bizikleteroak que traballan na consolidación e posta en valor da bicicleta como medio de transporte na urbe; coñecéronse experiencias de mobilidade sostíbel e próximas como a de Pontevedra, que vén de gañar o premio europeo Intermodes; e realizá- ronse obradoiros de mecánica básica da bicicleta e circulación urbana segura, da man de Veloaivai. Tamén se presentou As I Xornadas pola Mobilidade Sostíbel da comarca da Coruña tiveron lugar do 1 ao 3 de marzo de publicamente a Plataforma pola Mobili- 2013 na Biblioteca Nodal Miguel González Garcés e no Centro Cívico Municipal do Castrillón. dade.

6 cerna OS ECOLOXISTAS CONDICIONAN O EN BREVE PXOM DE LUGO Reganosa ante a Fiscalía . A Fiscalía Xeral de Galiza investiga a situación de irregularidade Un estudo hidrolóxico e hidráulico Hidrográfica Miño-Sil e a Xunta, a cal, da planta de Mugardos despois de que mem- promovido por ADEGA, AEMS-Ríos con por este motivo, decretou de novo a bros do CCE, ADEGA e AGE demandasen a Vida e a Asociación Galega de Custodia revisión do 5% do novo PXOM de Lugo. súa actuación ante varias sentenzas do do Territorio alerta sobre os riscos de Supremo sobre a súa ilegalidade. O CCE tamén presentou un recurso contencioso- inundación da bacía medio-alta do río administrativo no Tribunal Superior contra a Rato, afluente do Miño que transcorre ADEGA modificación puntual do PXOM de Mugardos pola cidade de Lugo. Á vista do informe, para legalizar o asentamento de Reganosa os colectivos ecoloxistas demandaron en Punta Promontorio. ao concello a revisión do planeamento Licenzas ilegais de caza. A Fiscalía investiga urbanístico, xa que propón a urbaniza- a presunta concesión ilegal de licenzas de caza no Servizo de Conservación da Natureza ción e dotación de servizos públicos da Coruña. Pola súa parte, ADEGA pide o cese sobre o leito do Rato, en zonas de eleva- inmediato do xefe de servizo, Carlos Muñoz do risco de inundabilidade. O estudo foi Martínez, e titular ademais dunha destas levado tamén ante a Confederación Pequena crecida do río Rato de Lugo. licenzas e do Director Xeral de Conservación, Ricardo García-Borregón. Tamén pide a sus- pensión temporal da tempada de caza mentres non conclúa a investigación. CONTRA A MINARÍA CONTAMINANTE Piñeiros sobre hábitats protexidos. A Xunta concedeu permiso para unha plantación de E A FEBRE DO OURO piñeiros sobre hábitats prioritarios para a UE nunhas 10 hectáreas da Serra do Xistral, Lugar de Interese Comunitario e Rede O rexurdimento dunha nova era da galego vivo (conformada por ADEGA, Natura. Curiosamente o Plano Director da minaría metálica en Galiza (ver páx. 10- CIG, FRUGA e a ORGACCMM) asina un Rede Natura presentado pola Xunta esixe 11) e a actual proliferación de proxectos manifesto de 10 principios que promo- unha avaliación de impacto cando se prevea que buscan ouro e outros minerais pre- ven o aproveitamento sustentábel dos unha “afección significativa” á Rede Natura. ciosos no noso territorio están a xerar recursos xeolóxicos. Aproveitar só aque- Chapapote ilegal. Das 90.000 toneladas de un fondo rexeitamento social. Varios les recursos que non se poidan reciclar, fuel recollidas na marea negra do Prestige, colectivos de afectados, ecoloxistas, utilizar as mellores tecnoloxías dispoñí- unhas 10.000 fican aínda sen tratamento dez anos despois e almacenadas nunhas das veciñais, culturais, sindicatos agrarios, beis para a extracción ou primar a pro- balsas de Somozas. Este feito é ilegal, di etc., veñen de conformarse na rede tección ambiental, patrimonial ou a ADEGA, por canto a lei de residuos de 2011 “Contra-mina-ción” aberta á participa- actividade económica base da zona obriga a tratar estes refugallos nun prazo ción de calquera entidade, agás política, cando compitan coa minaría, prohibir a máximo de 6 meses. O colectivo insta a que realizará a súa primeira marcha rei- minaría a ceo aberto e o uso de cianuro Administración a que cumpra coas obrigas legais. vindicativa o vindeiro 2 de xuño. Pola son algúns destes principios. súa banda, a Alianza por un medio rural Os recortes da Xunta. O goberno autonómi- co exclúe ao medio ambiente dos seus orzamentos para este ano 2013, xa que destina “cero” euros á loita contra o cambio climáti- TRAZADO SUR AO PORTO EXTERIOR co, á erradicación de especies invasoras, ás Axendas 21 locais e á Educación ambiental. Infraestruturas insustentábeis . ADEGA pide de Ferrol. Para os colectivos ecoloxistas que se elimine a Ronda Oeste da planifica- e veciñais esta é a peor opción das tres ción viaria de Lugo por innecesaria, cara a J. Caínzos alternativas propostas, xa que prevé a impactante. Ao mesmo tempo critica ao con- construción dun viaduto sobre a ensea- cello da Coruña por promover a ampliación da Ronda Alfonso Molina para “solucionar” da da Malata que, segundo a plataforma os problemas de mobilidade. ADEGA avoga contraria ao trazado, sería a súa senten- por que se restrinxa o acceso dos vehículos za de morte. Tamén se teme polo futuro privados ao centro da cidade e se mellore do humidal de Cariño, xa perto do porto, substancialmente o transporte público. por onde discorrerá un túnel soterrado Roteios pola Galiza Máxica II. ADEGA-Lugo para o paso do tren. Os opositores ao dedicou este curso de novo a descubrir lugares máxicos e lendarios de Galiza, dado o trazado sur cren que detrás deste traza- éxito da anterior edición na que participaron A Enseada da Malata. do podería haber unha motivación espe- máis de 500 persoas. Ribeira Sacra, Ancares, culativa e solicitan á ministra de Pico Sacro, Courel ou O Incio foron algúns O Ministerio de Agricultura, Alimen- Fomento, Ana Pastor, que reconsidere a dos destinos. O último roteiro terá lugar o 23 tación e Medio Ambiente elixe o traza- de xuño e será a Santa Mariña de Augas alternativa norte (menos impactante Santas de Allariz. do sur para levar o tren ao porto exterior ambientalmente).

cerna 7

RECURSOS Ramsés Pérez LIBROS

O CARBALLO AS AVENTURAS DE ¿PARA QUÉ SIRVEN Calros Silvar FALCO E OTIS LAS AVES? Baía Edicións Bruno Brites Martins Antonio Sandoval Galego (42 páx.), 2012 LPN (Liga para a Protec- Tundra ISBN: 978-84-9995-037-2 ção da Natureza) Castelán (256 páx.), 2012 Portugués (26 páx.), 2006 Dep. Legal: AB-83-2012 Dep. Legal: 236367/05 ISBN: 978-84-940449-1-5 ISBN: 972-98961-2-7

Con esta obra, Baía Edicións pon en marcha A colección As aventuras de Falco & Otis versa O ornitólogo galego Antonio Sandoval publi- unha nova colección de divulgación centrada nos sobre o enriquecemento da exploración pedagóxi- ca o seu primeiro libro ¿Para qué sirven las aves? , elementos singulares do noso medio natural e diri- ca de contidos relacionados coa conservación do no que percorre boa parte de Galiza buscando a xida, fundamentalmente, a nenas e nenos de ensi- Peneireiro-das-torres e o seu habitat. Neste con- resposta a esta pregunta. Como nos presenta a no primario, baixo o lema xenérico de A aventura texto, estes libros poden ser utilizados por pais e editorial Tundra: “no camiño encontra historias de de vivir . Nesta primeira entrega, Calros Silvar vai nais e educadores como forma de sensibilización e espías e de naufraxios, crónicas políticas, retratos explicando quen son as árbores e, concretamente, de transmisión de coñecementos. É posíbel desde asasinos en serie, misterios do pasado e até os Quercus e as diferenzas máis salientábeis entre cargar o libro na seguinte ligazón: fazañas bélicas. Tamén conversa con outros que, as distintas especies; como nacen, se desenvolven como el, converteron a observación das aves www.lifeesteparias.lpn.pt e como evolucionan durante o seu longo período nunha forma de vida. Conta cunha manchea de de vida. Alerta tamén dos perigos que o axexan no lembranzas e reflexións e describe as paisaxes que presente. Desde unha visión cultural, explica a atravesa. O resultado é unha celebración de canto pegada destas árbores na cultura popular. que nos dá a Natureza salvaxe, e un recordatorio Salientamos o magnífico traballo de ilustración do do moito que perdemos ao renunciar a ela”. autor. http://www.tundraediciones.es/ http://paraquesirvenlasaves.blogspot.com.es/ INFORME p/el-libro.html

DECIDIR JUNTOS PARA A protección e conservación do medio ambien- BOLETÍN GESTIONAR MEJOR. te xera múltiples conflitos que lamentabelmente Manual de planificación non se xestionan como deberían. Coa intención de A MOBELLA Nº 19 participativa en áreas abordar estas cuestións e coa experiencia gañada en diversos procesos de participación social, os Cosme Damián Romay protegidas. autores preséntanos un interesante documento para Cousido (coord.) Garcia Fernandez-Velilla, traballar con diferentes colectivos a participación Grupo Naturalista Hábitat Santiago; nos espazos protexidos. En definitiva, trátase de Galego (74 páx.), 2012 Jiménez Luquin, Alberto e fomentar unha participación que sirva para tomar Dep. Legal: C-1723-1998 Alfonso Seminario, Cristina. mellores decisións, máis efectivas e con maior res- ISSN: 1888-3315-X Eusko Jaurlaritza/Goberno paldo social, para cambiar e transformar a realida- Vasco de nunha dirección consensuada. Neste Boletín do Grupo Naturalista Hábitat fundado na Coruña en 1979, abórdanse diferentes LIGAZÓN cuestións ligadas ao ambiente e á natureza galega. No Limiar, a Plataforma pola Mobilidade presenta a súa xénese, así como os seus obxectivos; na sec- GRUPOGEAS ción Caderno de campo destácanse aquelas citas O Grupo de Estudio dos Animais Salvaxes, cursos que teñen realizado até o momento. Pódense de interese de artropodos, hérpetos, mamíferos e G.E.A.S., vén cumprir 10 anos de andaina. A entida- realizar descargas de cartografía ou programas. outras observacións acompañados dos seus respec- de xorde froito das inquedanzas de mozos e mozas Entra en: http://www.grupogeas.org tivos mapas. En Divulgación , J.A Ramos Abuín fai biólogas, novos tamén en espírito, un repaso aos invertebrados da Lista vermella da cheos de ideas e entusiasmo. provincia da Coruña e P. Carballo Felpete asina o As persoas que forman G.E.A.S. artigo “Arañas galegas: diversidade por coñecer”. levan anos dedicadas ao coñecemen- Outros artigos son: o primeiro aniversario de Sea- to da fauna e flora das terras e mares birds Galicia ou a entrevista a Encarna González: da Galiza, e, chegado un momento, arte, números e aves . deciden compartir estes coñecemen- tos. Grande parte das actividades da www.gnhabitat.org asociación está enfocada cara á xente moza, tentando achegar a todo ‘RECURSOS’ CERNA o mundo o coñecemento da "biche- PIDEA TÚA COLABORACIÓN ría" que nos rodea, e que poucos Se estás interesad@ en que divulguemos na revista coñecemos. Na súa web, entre outras galega de ecoloxía e medio ambiente Cerna algún seccións podes acceder a novas, acti- libro, CD, revista, película, documental, etc, ponte en vidades, a dous números do boletín contacto con nós no seguinte enderezo electrónico; Myotis ou aos resumos dos diferentes [email protected], indicando ‘Recursos’ Cerna.

cerna 9 A NOVA ERA DA MINARÍA METÁLICA EN GALIZA Belén Rodríguez/Redacción

A minaría clásica de Galiza, fundamentalmente dedicada á explotación de recursos da sección C non metálicos, isto é, grani- to ornamental, feldespatos, lousa, cuarzo, caolín, arxila, rochas, etc., segue a ser a que máis concesións de dereitos mineiros ten no noso país, arredor de 450, e tamén a que tramita a maioría das solicitudes de investigación ou de concesión de explo- tación, máis de 300 en curso. Pero nos últimos anos algo ten mudado no sector que se fai evidente á vista de proxectos emerxentes que recuperan o interese polas vellas minas de recursos metálicos, como o volframio ou o estaño, ou de materiais prezados, como o ouro. A minaría en Galiza semella ter iniciado unha nova era na que vai ser prioritaria a explotación das chamadas “materias primas estratéxicas”.

Chámanse así, “materias primas primas estratéxicas en Galiza. E digo estratéxicas”, aquelas que actualmente “como mínimo” porque algúns destes son imprescindíbeis para a industria da proxectos poderían estar camuflados Ramsés Pérez electrónica, das tecnoloxías “verdes”, a baixo o epígrafe de “recursos C”, onde se armamentística ou mesmo para especu- inclúen estes minerais metálicos e tamén lar no sistema monetario internacional. os non metálicos, máis propios da mina- Así pois, a día de hoxe o ouro está consi- ría clásica. É o caso hipotético de Mine- derado como un dos recursos mineiros ría de Corcoesto S.L., que solicita un per- máis estratéxicos polo mercado interna- miso de investigación de “recursos C” cional e, sobre todo, nun contexto de nunha ampla zona dos Ancares sen espe- crise económica. Outros recursos metáli- cificar o recurso concreto que pretende cos como volframio, estaño, tantalio, nio- prospectar. bio, litio, selenio, bismuto, platino, cobre, No entanto, certo é que o permiso de prata, etc., ou as denominadas terras investigación só concede ao titular o raras son elementos que están a adquirir dereito a realizar, dentro dun perímetro e unha elevada demanda porque, ou ben durante un prazo determinado, os estu- son utilizados polas novas tecnoloxías da dos e traballos necesarios para definir os Cartel informativo sobre a prospección xeolóxi- electrónica ou da telefonía, entre outras, ca de Pacific Estrategic Minerals Spain, en recursos mineiros existentes nun deter- Penouta (Viana do Bolo). ou ben teñen asociada a súa presenza no minado lugar, o cal non implica a explo- territorio á existencia deses elementos tación dos recursos. Pero si é un paso devecidos no mundo globalizado. preceptivo para poder acadar a concesión Cervantes (na montaña lucense xa tiña 3 da explotación. Galiza non escapa desta febre do outorgados). ouro nin dos demais minerais estratéxi- cos. Fixémonos non só naqueles proxec- Á PROCURA DO OURO As promotoras destes proxectos adoitan ser de capital estranxeiro pero utili- tos que están a xerar máis controversia e Xa a finais dos anos 90, a minaría zan de intermediarias entidades con sede rexeitamento social, como a mina de aurífera comezou a suscitar un interese española para formalizar a solicitude de ouro de Corcoesto ou a busca de terras emerxente en Galiza. Desde 1997 solici- investigación. Así pois, atopamos empre- raras na Serra do Galiñeiro, senón tamén táronse prospeccións nas comarcas de sas na procura de ouro en todas as pro- na cantidade de solicitudes de permisos Bergantiños, Ferrol, Baixo Miño, Vigo ou vincias galegas. En Ourense, a empresa de investigación que, nomeadamente, Ancares. Destas, algunhas foron outorga- Explotaciones Mineras Andévalo S.L. cennos últimos tres anos se teñen formaliza- das e aínda están vixentes. Poñamos por tra o seu interese en terras de Borborás; do diante da Consellaría de Industria para caso as requiridas por Áridos do Mendo Salamanca Ingenieros S.L., tamén en Bor- a prospección deste tipo de recursos. S.L. e Minería de Corcoesto S.L. en áreas borás, Beariz e Avión; e Sierra Minig- do Baixo Miño e nos Ancares de Lugo Segundo datos extraídos do Censo Company S.A, en Rubiá e Barco de Val- (Navia de Suarna), respectivamente. Catastral Mineiro de Galicia, xestionado deorras. Na provincia da Coruña, alén dos pola Cámara Oficial da Minaría e pola Mais, foi a partir de 2011 cando a proxectos de Minería de Corcoesto xa Dirección Xeral de Industria, a través do canadiana Edgewater Exploration, pro- citados, aparecen máis promotoras con web censomineiro.org, están solicitados motora da mina de ouro de Corcoesto, ansias de catar a beta de ouro cara ao cando menos 20 permisos de investiga- irrompeu con forza no territorio galego. Sur: Minas del Atlántico S.L., en Santa ción para a procura de xacementos de Baixo o nome de Minería de Corcoesto Comba; Grupo M-FM 2001 S.L., en Santa ouro en Galiza, e outros tantos para S.L. ten solicitado polo menos 10 permi- Comba, Zas e Mazaricos; e Río Narcea minerais estratéxicos, nos que se inclúen sos de investigación na comarca de Ber- Niquel S.A., en Santa Comba e Coristan- as terras raras. En total, hai como míni- gantiños (Carballo, Laracha, Cabana, co. En Lugo, as zonas máis afectadas son mo 40 proxectos mineiros que demandan Malpica, Ponteceso, Coristanco), 1 en Zas a Terra Chá e a Alta montaña: Canteras á Industria a prospección de materias e Santa Comba e outro no concello de Industriales del Bierzo S.A. (CATISA) pro-

10 cerna cura o metal nos municipios de Pol e Cas- tro de Rei; Lundin Mining Exploration S.L. e Golquest Ibérica S.L., en Baleira, A Fon- sagrada, Becerreá e Baralla; Exploración Mineira Internacional España S.A. (EXMI- NESA), en Navia de Suarna e Negueira de Muñiz; Ormonde España S.L., en Ribas de Sil; e Minería de Corcoesto S.L., en Cer- vantes. No caso de Pontevedra, os únicos permisos de investigación aurífera recollidos polo Censo Catastral Mineiro están caducos ou a concurso, e sitúanse no Baixo Miño.

Á PROCURA DOUTROS MINERAIS ESTRATÉXICOS A través deste censo, é complexo obter datos precisos sobre os permisos solicitados recentemente para a explora- ción doutros “minerais estratéxicos”, entre outras razóns, pola diversidade de recursos que se encadran neste apartado. Porén, buscamos os máis recentes e aqueles que procuran nun mesmo expe- diente varios destes metais. En suma, Beta de ouro galega desde Ferrolterra a Tui. hoxe en día están solicitados cando menos 20 permisos de investigación que devós, Viana do Bolo, Laza, Castrelo do fundamentais para o desenvolvemento se concentran especialmente nas provin- Miño, Cartelle, Arnoia e Ramirás. En Pon- do país, está a xerar unha importante cias de Ourense e Pontevedra e en áreas tevedra, as intencións están postas nos oposición social. específicas da provincia da Coruña (de municipios de Forcarei, Lalín, Silleda, O novo, Coristanco e Santa Comba). A pro- Neste senso, a mina de ouro de Cor- Irixo, Sanxenxo e na Serra do Galiñeiro, vincia ourensá é quizais a máis reclama- coesto estase a converter nun referente no sur da provincia. da para este tipo de explotacións, xa que fronte a chegada destes novos proxectos se formulan solicitudes de prospección Chama a atención que algunhas das mineiros a Galiza. Tampouco desmerece o en 17 concellos: A Gudiña, Beariz, Borbo- empresas que van na busca de ouro (Río rexeitamento social feito público contra rás, Avión, Fornelos de Montes, Covelo, A Narcea Niquel S.L., Minas del Atlántico a exploración e explotación de terras Lama, Cualedro, Monterrei, Verín, Vilar- S.L., Salamanca Ingenieros S.L. e Minería raras na Serra do Galiñeiro. Outros pro- de Corcoesto) tamén procuran estoutros xectos que procuran estaño, tántalo ou minerais (tantalio, estaño, volframio, wolframio, como o da comarca do Ribei- cobre, cinc, etc.). A esta pesquisa únense ro ou o de Viana do Bolo, a carón do Par- as firmas: Incremento Grupo Inversor S.L. que Natural do Xurés, xa obtiveron (que xa ten 6 concesións de explotación tamén alegacións en contra por parte de directa de Sn e W outorgadas en Coris- colectivos ecoloxistas. tanco, Santa Comba e Cabana de Ber- gantiños), Quantum Minería S.L., Minas y Paralelamente, o Executivo de Alber- Geología S.L., Solid Mines España S.A.U. e te Núñez Feixóo amosa unha predisposi- Consulting de Geología y Minería S.L. ción máis que favorábel á explotación Esta última é a que pretende prospectar dos metais prezados. O proxecto da mina 100.000 m 2 da Serra do Galiñeiro en de ouro de Corcoesto mesmo é conside- busca de terras raras. rado pola Xunta “proxecto industrial estratéxico”, figura consagrada pola Lei de Industria do PP pola que a promotora OPOSICIÓN SOCIAL obtén axudas públicas cuantiosas e faci- Esta avalancha de solicitudes ante lidades na tramitación e para a expropia- Industria, unida ao carácter especulativo ción forzosa. Pola contra, a sociedade de moitos destes proxectos, á súa voca- galega atópase de fronte cun panorama ción temporal, á súa titularidade estran- de total indefensión e de forte impacto xeira, á ausencia de avais e garantías ambiental, económico e social do que sociais e ambientais, á imposición do uso non foi advertida. de produtos químicos agresivos co ambiente e perigosos para a saúde Nos seguintes artigos analizaranse humana (especialmente na minaría aurí- estes impactos no caso específico da fera) e á ocupación desmesurada do ter- mina de ouro de Corcoesto, a “punta do ritorio que nalgúns casos se precisa, no iceberg” da nova era metálica da minaría que ademais se desenvolven actividades en Galiza.

cerna 11 BENEFICIOS PARA ALGÚNS, CIANURO E ARSÉNICO PARA TODOS MINA DE OURO DE CORCOESTO

Fins Eirexas*

A minaría a ceo aberto é unha actividade cun grave impactos sobre o territorio, o medio ambiente e sobre os dis- Fins Eirexas tintos usos do solo. A actividade extractiva e de transformación dos recursos xeolóxicos, particularmente a minaría metálica, consome tamén grandes cantidades de enerxía e auga e manexa substancias tóxicas que como o cianuro poden ter graves consecuencias para o ambiente a saúde das persoas. No eido socioeconómico, a explotación dos recursos mineiros e particularmente dos metais, está controlada por grandes empresas transnacionais que operan baixo criterios especulativos aplicando prácticas neocoloniais. O alto prezo destas materias primas nos mercados internacionais pola demanda tecnolóxica fai moitas veces que e as técnicas de explo- Multitude na manifestación contra a mina de ouro de Corcoesto de Carballo, o pasado 14 de abril. tación e os métodos de extracción non sexan os mellores tecnicamente nin os que menos impactos producen, senón os O Parlamento Europeo instou a cionais de capitais. Cos actuais prezos que xeran menos custos e permiten un Comisión á “ …prohibición do ouro, xacementos con leis (concen- beneficio máis rápido ás empresas. completa do uso das tecnoloxías tracións) relativamente baixas que até Deste xeito, cando as empresas mineiras mineiras a base de cianuro na hai pouco non tiñan interese para a marchan deixan enormes pasivos UE antes de finais de 2011…” industria tornáronse hoxe “rendíbeis”. É ambientais e sociais que degradan o de supoñer que cando o mercado mun- ambiente, deterioran a saúde e a calida- dial do ouro acumule un exceso de ofer- de de vida das poboacións das áreas ta, os prezos caerán e moitas explota- mineiras e impiden outros aproveita- reforzarase coa masiva fuxida de capi- cións como esta deixarán de ser mentos económicos. tais cara os valores refuxio como o ouro atractivas. e outras materias primas (incluídos ali- O OURO: mentos). É neste contexto no que algúns CORCOESTO: REFUXIO DE ESPECULADORES estados como España, en troques de FERIDAS A CEO ABERTO O ouro é unha materia prima estra- incrementar os seus depósitos mediante A elección do sistema de explotación téxica cuxa principal utilidade é a de a explotación directa dos xacementos mediante cortas a ceo aberto débese á servir como activo material para respal- de materias primas estratéxicas, nomea- necesidade de minimizar os custos de dar o sistema monetario internacional. damente o ouro, para avalar os respec- explotación e maximizar os beneficios A súa posesión e acumulación por parte tivos sistemas monetarios ou reducir o (referenciados ao prezo actual do metal) de estados e corporacións é considerado déficit exterior, prefiren acudir aos mer- para a empresa. Resulta curioso que un obxectivo estratéxico. No caso do cados internacionais de débeda mentres para xustificar o proxecto a empresa commodities xacemento aurífero de Corcoesto, a súa ceden a explotación dos ás faga mención á tradicional explotación mesmas compañías que posteriormente extracción por parte de Río Narcea Gold dos corpos mineralizados que tivo a súa especulan coas débedas soberanas gra- Mines, S.A. (integrada en Edgewater maior actividade a principios do pasado zas a estes activos. Mining Co.) redundará no incremento século, explotación que por certo desen- dos activos desta multinacional, que Outra proba da compoñente neta- volveuse mediante minaría soterrada. cotiza na Bolsa de Toronto. A forte com- mente especulativa da minaría do ouro Non hai razóns de tipo técnico (xeolóxi- poñente especulativa que segue a ter o é o feito de que a súa viabilidade vén co, xeotécnico, de deseño da explota- comercio financeiro internacional, unha exclusivamente condicionada pola coti- ción...) que xustifiquen o sistema de ceo das principais causas da actual crise, zación do metal nos mercados interna- aberto, máxime cando o propio deseño

12 cerna da explotación contempla non unha única corta, senón varias. Cales son as razóns para que non poidan desenvol- Fins Eirexas verse, do mesmo xeito que acontece coas dúas cortas propostas (en total catro ocos mineiros), varios sistemas de galerías soterradas que ademais non impedirían o acceso ás zonas minerali- zadas máis profundas e de maiores leis? O ratio estéril/metal da explotación mineira soterrada e, por tanto, o volume de estériles xerados sería considerabelmente máis baixo con galerías que co sistema de ceo aberto, minimizándose os riscos e os impactos ambientais. Semella claro que a intención da empresa de reducir custos para maximizar os beneficios e respostar así ás demandas de plusvalías dos seus investidores no mercado de valores de Toronto é o argu- ADEGA na manifestación en Carballo contra a mina de ouro de Corcoesto. mento determinante para xustificar o sistema de explotación a ceo aberto. a Declaración de Río (1992) [...] destruín- Á vista destas resolucións e aten- CIANURO E ARSÉNICO, do a longo prazo as necesidades básicas dendo ás conclusións dos numerosos SEN COMPAIXÓN de vida e poñendo en perigo a alimenta- estudos científicos nos que se basean, Para xustificar a elección da cianura- ción”. Tamén recomenda aos estados así como nas catastróficas consecuen- ción como método de extracción do ouro que non promocionen nen subvencionen cias dos accidentes, é preciso aplicar á fronte aos outros sistemas químico- proxectos de minas de ouro a ceo aber- tecnoloxía mineira da explotación a ceo industriais (tiourea, bromo-bromuro, to nas que se usa o cianuro e que garan- aberto con emprego de cianuro, os Prin- cloro-cloruro e tiosulfato amónico) a tan a compensación económica por cipios de Precaución e Mínima Exposi- empresa aponta a súa maior efectivida- parte das empresas mineiras ás poboa- ción consagrados na lexislación interna- de, especificidade e menor custo econó- cións afectadas. O propio Parlamento cional. mico. Porén, a cianuración é con moito o Por outra banda, o Estudo de Impac- método que máis riscos comporta para o to Ambiental (EIA) do proxecto clasifica ambiente e a saúde humana, e o máis “A Administración debería os residuos da actividade mineira como inxusto socialmente. A este respeito, a obrigar á constitución dunha “non inertes non perigosos”. A teor tanto USEPA (United States Environmental da caracterización analítica previa, que fianza ambiental ou seguro de Protection Agency) certificou a resultas sinala uns niveis de As (arsénico) supe- responsabilidade civil para facer da catástrofe ambiental da mina de ouro riores aos niveis de referencia, como do de Summitville 1 (Colorado, EE.UU.) en fronte a un accidente” uso de substancias perigosas (cianuro, 1993 que a tecnoloxía de explotación de ácidos minerais, sosa cáustica) no pro- ouro a ceo aberto e a extracción empre- ceso de extracción do ouro, concluímos gando o cianuro non son seguras. A que á marxe dos residuos da extracción maiores, a Declaración de Berlín 2 (2000) Europeo, a través da Resolución de 5 de 3 de minerais metálicos (código LER 01 01 achega argumentos científicos e socioe- maio de 2010 , sobre a prohibición xeral do uso das tecnoloxías mineiras a base 01) e non metálicos (01 01 02), existen conómicos para considerar que esta téc- cando menos outros tres tipos de resi- de cianuro na Unión Europea instou a nica non pode ser aceptada por causar duos perigosos (sinalados cun *) non Comisión á “…prohibición completa do danos irreversíbeis aos ecosistemas, catalogados. Parte dos estériles da acti- concluíndo que “a extracción do ouro uso das tecnoloxías mineiras a base de vidade extractiva e os residuos da lixi- con cianuro contradí permanentemente cianuro na UE antes de finais de 2011…” viación deberían clasificarse como “non inertes perigosos”, correspondéndolles os códigos LER 01 03 04* (estériles ácidos pola transformación dos sulfuros -mineralizacións con arsenopirita-), 01 03 05* (outros estériles con substancias perigosas -As-); e 01 03 07* (residuos que conteñen substancias perigosas -cianuro- procedentes da transforma- ción física e química de minerais metá- licos). A respeito dos residuos mineiros tanto da actividade extractiva como do

cerna 13 proceso de obtención do ouro, a admi- autorización de proxectos, obras e acti- rían ser clasificadas como de tipo A nistración infravalorou na DIA o seu vidades que fosen susceptíbeis de afec- segundo a Directiva 2006/21 CE, trans- contido en As, habida conta dos resulta- tar ao medio ambiente, ... poderá esixir a posta ao ordenamento xurídico español dos dun recente estudo 4 de investigado- constitución dunha garantía persoal polo RD 975/2009. A teor desta norma- res do CSIC (IIM e a Univ. de Vigo) no mediante aval que comprometa, sufi- tiva, unha instalación de residuos que se sinala a presenza de altos niveles cientemente, o cumprimento destas e a mineiros considérase de categoría “A” de arsénico na bacía do Anllóns, debidos reparación dos posíbeis danos e o custo cando, polo menos, concorra unha des- aos antigos labores mineiros de ouro en da restauración. A constitución do aval, tas circunstancias: que exista risco de rochas con altos contidos de arsenopiri- ... será condición previa para o exercicio accidente grave por colapso ou fallo ta. Precisamente é nas rochas con maior da actividade ou inicio dos traballos aos debido á perda de integridade estrutural proporción deste mineral nas que se que se refira a autorización.” ou por unha incorrecta operación; que atopan as máis altas cantidades de ouro, conteña residuos perigosos; que conte- estimando a cantidade total de As facil- ña substancias perigosas. mente mobilizábel xerado polo proxecto Neste caso, as instalacións proxec- en 68.798 toneladas, 8.437 delas en fase “Desta volta si, Sr. Hernández, tadas cumpren as tres condicións para sólida finamente moída, cun alto poten- onde di Corcoesto podería dicir seren consideradas de categoría “A”. Por cial de lixiviación e conseguinte risco de ‘Aznalcóllar’ e onde di río tanto, segundo o disposto no devandito liberación ao medio. Anllóns, podería dicir ‘río Morto’" RD 975/2009, establécese para estas a A PANTASMA DE AZNALCÓLLAR: necesidade de contar cun Plano de SEN SEGUROS E SEN PLANOS Emerxencia Exterior que debera elabo- DE EMERXENCIA rarse denantes da autorización do plano En consecuencia, a Administración de restauración (art. 40.1), para o que a A respeito da pretensión da empresa debería obrigar á constitución dunha empresa tería que facilitar á administra- de non constituír unha garantía finan- fianza ambiental e/ou á contratación ción a información necesaria. ceira para facer fronte aos posíbeis dun seguro de responsabilidade civil por danos ás persoas e ao ambiente causa- A ausencia deste Plano de Emerxen- dos por situacións accidentais, segundo parte da empresa (nunha compañía de cia Exterior somete á poboación e ao o disposto na Lei 26/2007 de Responsa- seguros radicada na Unión Europea e medio ambiente a un risco grave e insu- bilidade Medioambiental, debido a que suxeita á lexislación da UE), para facer ficientemente avaliado, lesionando os non está aínda publicada a Orde Minis- fronte a todos os posíbeis danos deriva- dereitos á saúde e ao goce dun medio terial que obriga aos proxectos con dos dun accidente. Á vista dos danos ambiente san establecidos nos artigos “prioridade 3” a constituíla (estremo ocasionados pola rotura da balsa de 43 e 45 da Constitución Española. recollido da ARM 1783/2011), desde Aznalcóllar, o importe mínimo de dita Se a Xunta persiste en declarar ADEGA lembramos que segue vixente o garantía ou o montante económico dos “compatíbel” coa protección dos valores Decreto autonómico 455/1996, de 7 de danos cubertos polo seguro de respon- naturais e da saúde a instalación dunha novembro, de fianzas en materia sabilidade civil non debería ser inferior a “bomba ambiental” similar á de Aznal- ambiental, que debería ser de aplicación 300 millóns de €. cóllar a 140 m dun espazo natural pro- neste caso: E a teor do exposto ao tratarmos dos texido, sen sequera esixir á empresa que “Artigo 1º. O órgano administrativo refugallos, as instalacións destinadas a resposte ás graves eivas detectadas no competente para o outorgamento dunha albergar estes materiais perigosos debe- seu proxecto postas de manifesto por ADEGA e outros colectivos estaría sendo Notas: cómplice dun dos maiores episodios de 1. Ligazón: http://pubs.usgs.gov/of/1995/ofr-95-0023/summit.htm contaminación ambiental por activida- 2. Ligazón: http://korte-goldmining.infu.uni-dortmund.de/berldecllit.html des mineiras en Europa. Desta volta si, 3. Ligazón: http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference= Sr. Hernández, onde di Corcoesto pode- P7-TA-2010- 0145&language=ES&ring=B7-2010-0240 ría dicir “Aznalcóllar” e onde di río Anl- 4. Costas, M., Prego, R., Filgueiras, A., Bendicho, C., 2011. Land–ocean contributions of lóns, podería dicir “río Morto”. arsenic through a river–estuary–ria system (SW Europe) under the influence of arsenopyrite deposits in the fluvial basin. En Science of The Total Environment, Volumes 412–413, 15 Decembro 2011, pp. 304–314. * Fins Eirexas é Secretario Executivo de ADEGA.

14 cerna CORCOESTO: MOITO ARSÉNICO Serafín González*

Coincidindo case coa rapidísima Declaración de Impacto Ambiental positi- va da Consellaría de Medio Ambiente (sempre lentísima en calquera iniciativa de defensa ambiental) para a explotación mineira de ouro pola compañía canadiana Edgewater Corporation, a Sociedade Galega de Historia Natural ( SGHN) tivo acceso a un artigo de investigadores do Instituto de Investigacións Mariñas (CSIC) e a Universidade de Vigo sobre os niveis de arsénico na bacía do río Anllóns 1. A información publicada en dito artigo é da maior relevancia para a rigorosa avalia- Mapa da parte media e inferior da bacía do río Anllóns e o seu esteiro. Indícanse con círculos ama- ción dos efectos ambientais da mina de relos os puntos onde Costas e colaboradores (2011) atoparon que a concentración de arsénico en ouro. sedimentos comeza a aumentar, xusto augas abaixo da zona mineira, e con círculos vermellos as esta- ción de mostraxe onde se iguala (o de máis á esquerda) ou sobrepasa (restantes) o contido en arsé- Mentres que as concentracións habi- nico para considerarse contaminados. tuais de arsénico na codia terrestre son de 1-2 mg/kg, na área mineira de Corcoesto e, xa que logo, relativamente inmobiliza- nico ao estuario, a meirande parte do cal hai zonas de arsenopirita semimasiva con do no seu interior e pouco solúbel. Pero procede da zona de arsenopiritas de Cor- até 100 g/kg (50.000 veces superiores aos para extraer o ouro haberá que moer as coesto. As concentracións de arsénico nos habituais) e con até 4 g/kg en horizontes rochas até un tamaño inferior a 100 sedimentos do esteiro do Anllóns varían superficiais de solos (400 veces máis que micras, máis ou menos o da fariña que de 15 a 308 mg/kg, e poden clasificarse as normais en solos non contaminados). todos coñecemos. Chegados a este punto como contaminados e na metade dos 12 Certo é, como di a empresa, que esas convén salientar que o que é certo para o puntos analizados no esteiro igualan (1 concentracións de arsénico en Corcoesto café tamén o é para as rochas. Todo o caso) ou sobrepasan considerabelmente son naturais, pero é mentira que a “dis- mundo sabe que para facer un café hai (5 casos) o valor de 70 mg/kg a partires do gregación por voadura ou machuque” das que moer previamente os graos para que cal sempre se observan efectos e, polo rochas para extraer o ouro vaia ser ino- a auga quente extraia ben o aroma e os tanto, poden supoñer un risco ambiental. fensiva como eles afirman. Agora o arsé- principios activos, que son máis solúbeis Costas e colaboradores indican textual- nico atópase formando parte das rochas nos materiais moídos porque teñen moita mente que dita contaminación “debe ser máis superficie específica. Se moemos un consecuencia de rápidos picos de fluxo do bloque cúbico de rocha de 1m de lado río Anllóns que poden transportar sedi- procedente da zona mineira de Corcoesto mentos de maior tamaño de partícula pro- até o tamaño fariña, a súa superficie cedentes da zona mineira” . aumentaría máis de 10.000 veces e na Esta é a consecuencia da minería a mesma proporción incrementaría a solu- pequena escala, a miúdo subterránea, bilidade das 8.437 toneladas de arsénico practicada no pasado na zona de Cor- que conterían as entulleiras e balsas coesto, onde a última empresa que a mineiras. explotou (Sagasta Gold Mines) obtivo Segundo os datos do artigo científico 67,5 kg de ouro ata 1910. Que pasará se de Costas e colaboradores, as concentra- a enorme mina a ceo aberto da compañía cións de arsénico disolto nas augas do río canadiana Edgewater Exploration Ltd vai Anllóns aumentan 2,1 veces ao atravesar adiante? E se nalgún momento rebentase a zona de arsenopiritas na zona mineira a balsa mineira coas 8.437 toneladas de de Corcoesto até acadar os 3,96 micro- “fariña de arsénico” que quedaría alí para gramos/litro, achegándose ao límite infe- sempre? rior dos ríos europeos contaminados e á metade do máximo admitido para augas Notas: potábeis establecido pola Unión Europea 1. Costas M, Prego R, Filgueiras AV, Ben- (Directiva 98/83/CE), a Axencia de Medio dicho C. 2011. Land-ocean contributions of arsenic through a river-estua- Ambiente dos EEUU (USEPA, 1975) e a ry-ria system (SW Europe) under the Organización Mundial da Saúde. Ao influence of arsenopyrite deposits in mesmo tempo, as concentracións de the fluvial basin. Science of the Total arsénico particulado nas augas incremén- Environment 412-413: 304-314. tanse 1,7 veces. O río Anllóns transporta anualmente polo menos 850 kg de arsé- * Serafín González é presidente da SGHN.

cerna 15 O IMPACTO SOCIOECONÓMICO DO PROXECTO MINEIRO DE CORCOESTO

Xoán R. Doldán García*

A demanda mundial de minerais, sobre todo metais, medrou exponencial- mente nos últimos 20 anos, sen que esta tendencia mude de forma significativa Belén Rodríguez pola crise económica mundial. A causa está na elevación da demanda das eco- nomías emerxentes pola universalización dun modelo económico baseado no crecemento continuo da produción e o consumo. Provócase un aumento na disipa- ción de materiais na natureza, agravada por seren imposíbeis a substitución per- fecta duns materiais por outros e a recu- peración sistemática dos abandonados. No I Encontro galego sobre minaría salvaxe, celebrado o pasado 16 de febreiro en Teo, tamén se ava- A consecuencia é unha aceleración liaron as consecuencias socioeconómicas do proxecto de Corcoesto por parte de Xoán Ramón Doldán. do esgotamento de xacementos minerais concentrados e o declive das leis do ración. Con xacementos con menor con- Porén, non aumentarán os ingresos mineral, obrigando a esforzos de extrac- centración, só é posíbel manter a oferta municipais se, por exemplo, outras activi- ción maiores –en máis lugares a maiores con técnicas de extracción máis agresi- dades que pagan impostos son condena- profundidades- para cantidades iguais de vas cuns custes ambientais e sociais das a desaparecer. Algúns como o Impos- mineral, aumentando os efectos ambien- superiores que deberían ser fiscalizados to de transmisións patrimoniais e actos tais e sociais negativos: consúmese máis polas administracións públicas compe- xurídicos documentados, ou o Imposto enerxía, auga e produtos químicos, e pro- tentes. sobre sociedades non fican no concello dúcense cantidades crecentes de residuos afectado –este último nin sequera en e estériles. Galiza-. Outros, como o IVE, non serán Velaquí un dos motivos do interese de pagados no Estado español se, como cabe empresas como Edgewater Exploration “Non sería necesario extraer agardar, a produción é exportada. Ade- Ltd polos recursos auríferos e outros máis ouro de mobilizarse o que mais, a empresa mineira, malia non cum- minerais galegos. Outro motivo está nos está en mans privadas, prir os requirimentos, ten solicitado á mercados especulativos. A metade do equivalente ás extraccións Xunta de Galiza a declaración de Proxec- ouro destínase á xoiaría, cunha demanda mundiais durante 25 anos” to industrial estratéxico co obxectivo de decrecente nos últimos anos que com- pagar menos impostos, ao quedar exen- pensaría sobradamente as pequenas tos de pagar o Imposto municipal de subidas para usos industriais ou odonto- construcións, instalacións e obras, ao loxía. Sen embargo, acelerouse o comer- NON É OURO TODO O QUE RELOCE tempo que podería percibir subvencións cio de ouro para acumular en forma de Pola contra, a Xunta de Galiza favo- en condicións especiais, alén das xa reci- lingotes, moedas e outros –un 30% en rece os obxectivos empresariais, minus- bidas. 2011-, estimulado pola inflación conti- valorando ou desatendendo eses custes. Por outra parte, cando a actividade nuada deste metal e polas incertezas Ademais, centra a atención nos elemen- mineira cesa, a reconstrución social e propias da crise. Non sería necesario tos positivos, sobredimensionándoos, nun económica non corre a cargo da empresa extraer máis ouro de mobilizarse o que contexto social degradado ou en crise, senón da colectividade. Os gastos priva- está en mans privadas, equivalente ás procurando conseguir maior aceptación dos das familias ou o gasto público nece- extraccións mundiais durante 25 anos. social. Os argumentos esgrimidos na sario non se desconta á hora de considerar os supostos beneficios públicos, e isto A acumulación privada presiona a defensa da mina de Corcoesto son de sucederá nun espazo de tempo conside- demanda causando escaseza mercantil e manual, comúns a calquera actividade rabelmente curto. Este simple cálculo elevando os prezos do ouro. Cando había desmesuradamente negativa ou calquera custe-beneficio nin sequera é feito. xacementos importantes e concentrados, megaproxecto: aumento dos ingresos extraíase suficiente ouro a baixo custe, públicos polo pagamento de impostos, A minaría a ceo aberto é intensiva no creando a ilusión de abundancia ao abas- mellora dos servizos e o emprego nas uso de capitais e utiliza tecnoloxías que tecer o mercado e manterse os prezos comunidades locais e aumento da diminúen a demanda de traballo, polo baixos, incentivando un maior uso e ser- demanda de bens e servizos mellorando a que as oportunidades de emprego local vindo de acicate para a súa non recupe- economía local. son mínimas e non maiores que en cal-

16 cerna quera outra actividade. No proxecto da dade en conxunto e as comunidades mina só se consideran 271, dos que 138 locais máis próximas enfrontaranse á serían persoal propio e 133 en subcon- práctica totalidade dos pasivos ambien- tratas, mais estas cifras deben ser mati- Belén Rodríguez tais que deixará: efluentes, emisións, res- zadas. Os empregos atribúense só á fase tos ou depósitos de residuos, etc, cun de explotación –uns 8 anos-, mais silén- risco permanente e potencial para a ciase o número de postos de traballo nos saúde da poboación, o ecosistema cir- labores preparatorios -6 meses- ou na cundante e a propiedade, dos que a fase de restauración –2 anos-. Para esta empresa apenas debe responder. Un dos última, sen embargo, dise que “ se reduci- pasivos ambientais máis relevantes é a rán os empregos xerados posto que se Xoán Doldán no I Encontro galego sobre mina- desaparición mesma do actual territorio, ría contaminante en Teo. manterán aqueles necesarios para a reali- base da economía local, alterado de zación dos labores de restauración ”. Ade- forma irreversíbel ou dificilmente reversí- mais, non se especifica o tempo de dura- pouco significativos. Malia a publicidade bel –case a metade de toda a parroquia ción de cada contrato. Se atendemos ao da empresa e o suxerido no proxecto, a de Corcoesto será ocupada pola mina. É número de desprazamentos citados no actividade mineira nin sequera é garantía imposíbel albergar calquera esperanza de Estudo de Impacto Ambiental, en ningún dun freo ao despoboamento da comarca. reconstruír unha comunidade local arrai- momento se superarían os 99 traballado- A evidencia empírica e os datos estatísti- gada, cunha parte considerábel das eco- cos permiten afirmar xusto o contrario: a nomías familiares dependendo da dispo- actividade mineira desestrutura as ñibilidade e calidade das terras, cunha comunidades locais até tal punto que o base económica e cultural agraria, cuns “En xacementos de menor despoboamento non cesa, pode acelerar- costumes, tradicións, historia, paisaxe... concentración de materiais, só é se e ao remate da actividade está case cando en pouco máis dunha década debe posíbel manter a oferta con asegurado. Os concellos asturianos, que a transformarse nunha comunidade minei- técnicas de extracción máis empresa cita na súa defensa, son unha ra e virar de novo cara o que había con agresivas e uns custes clara demostración: Cangas de Narcea, anterioridade. Isto explica porqué tantas ambientais e sociais máis altos” Aller, Tineo, Salas –onde a mesma empre- comunidades mineiras acaban converti- sa explotou tamén unha mina de ouro-, das en localidades fantasma. Ibias, Allande, Riosa, Somiedo ou Bel- monte de Miranda teñen perdas relativas res. A maioría deles virán de fóra; a cua- de poboación entre 2005 e 2010 superio- lificación específica da maior parte dos res –nalgún caso máis do duplo- ao que “A actividade mineira postos mencionados esixe unha forma- agora perden Cabana de Bergantiños ou desestrutura as comunidades ción regrada ou altamente cualificada Coristanco e, en case todos os casos, ás locais até tal punto que o que non existe na zona. En definitiva, os de Ponteceso (ver táboa 1). despoboamento non cesa, pode efectos sobre o impacto sobre o emprego acelerarse e ao remate da local será reducido. SEN FUTURO E HIPOTECADOS actividade está case asegurado” A demanda da minaría a outros sec- Se a explotación da mina supón esca- tores é xeralmente baixa, polo que os sos beneficios e elevados custes, a situa- beneficios para a economía local serán ción tras o seu paso é pavorosa. A socie- Con estas consecuencias, resulta tris- Táboa 1. Comparación da evolución da poboación en municipios mineiros asturianos e nos concellos temente irónico considerar a mina un de Bergantiños afectados (2005-2011). Proxecto industrial estratéxico, cando a Lei 13/2011 que ampara esta figura, no Poboación Poboación artigo 4.g establece como un dos seus Municipio % 2005/2010 2011 2005 fins: “ Procurar a cohesión social, o equilibrio territorial, a creación e o mantemen- Belmonte de Miranda 1.715 2.019 -15,06% to de postos de traballo de calidade ”. Ibias 1.661 1.903 -12,72% Declaración cínica que pretende evitar a toda costa calquera dereito a decidir das Tineo 10.829 12.071 -10,29% comunidades locais supostamente bene- Aller 12.324 13.702 -10,06% ficiarias. En Corcoesto, todo apunta a que Allande 2.004 2.228 -10,05% se conseguirá finalmente o contrario: división e desestruturación social, dese- Cangas del Narcea 14.249 15.672 -9,08% quilibrio territorial e grave agresión Ponteceso 6.134 6.698 -8,42% ambiental directa e latente, e destrución do emprego existente sen compensarse Salas 5.782 6.310 -8,37% con postos de traballo de calidade e, Riosa 2.170 2.362 -8,13% moito menos, co mantemento dos mesmos. Cabana de Bergantiños 4.865 5.294 -8,10% Coristanco 7.102 7.646 -7,11% * Xoán R. Doldán García é profesor no Departa- mento de Economía Aplicada da Universidade Fonte: Elaboración propia a partir de Anuario Económico de España, 2012. La Caixa. de Santiago de Compostela.

cerna 17 OS MÁIS AFECTADOS TESTEMUÑAS EN PRIMEIRA PERSOA Andrés M. Díaz Belén Rodríguez Francisco García Trigo

• XOSÉ MANUEL PONTE • Veciño de Corcoesto (Cabana). A 100 metros da miña casa, no lugar • CARMEN TRIGO MUÑIZ • de Baralláns, estarían ubicadas a balsa de Veciña de Corcoesto (Cabana) e propie- lodos e a planta de tratamento, incluída taria dunha explotación de gandeira a escombreira (entre a balsa e a planta). dunhas 20 cabezas. A área afectada son máis de 700ha, • DOLORES RODRÍGUEZ CURES • case que a metade da nosa parroquia. No “Isto vai acabar coa nosa meu caso, dispoño dunha explotación de Veciña de Valenza (Coristanco) e propie- calidade de vida. As máquinas leite pequena, pero sérveme para pagar a taria da Granxa Agro do Cruceiro. estarán machacando as 24 horas miña xubilación e algo máis. Preocúpame os 365 días do ano e cunha Participo no proxecto granxafami- que os animais poidan verse afectados circulación intensiva de camións liar.com da USC vendendo produtos de polo ruído das voaduras, ou que estas diaria, ademais do pó que horta directamente aos consumidores provoquen fendas na casa; a perda da por Internet. Se a mina de ouro vai teremos que tragar” adiante, deixarán de interesarse polos meus produtos ante a sospeita de que “Queremos seguir tendo o noso poidan estar contaminados. A balsa de monte que nos dá a leña O meu non é o único caso, hai outros lodos implica que non poidamos beber necesaria para quentarnos no moitos veciños dos pobos de Cereo e auga do noso pozo, como facemos a inverno, plantar as nosas Valenza que teñen a súa casa a 30 diario, pola posibilidade de filtracións. patacas, a nosa horta, comer a metros do límite explotación, e que lles Iso se as explosións non afectan aos entra directamente na horta. Isto vai nosa froita sen que estea acuíferos secando os pozos. acabar coa nosa calidade de vida. As contaminada” máquinas estarán machacando as 24 horas os 365 días do ano e cunha circu- lación intensiva de camións diaria, ade- “Se a mina de ouro vai adiante, nosa fonte de auga, moi boa e de balde, mais do pó que teremos que tragar. E ao deixarán de interesarse polos e dunha pradeira arrendada de algo máis lado, teremos unha balsa de 11.00 m 3 de meus produtos ante a sospeita de unha Ha que quedaría sepultada baixo estériles. Vai ser case imposíbel vivir alí. de que poidan estar a balsa de residuos de lixiviación de cia- Temos medo a que non poidamos culti- contaminados” nuro. Non nos imaxinamos vivindo cerca var, ou cultivar e que non o poidas comer. dun burato de máis de 300 m de profun- Aínda que eu non vivo alí a diario, sem- didade. Qeremos vivir da nosa terra pre che quedaba a idea de regresar e Ao expropiarnos o monte, quedamos humildemente como viviron os nosos montar algo, agora todos os montes da sen produción de madeira, e sen leña, pais e os nosos avós e os avós dos nosos casa son expropiados. Eu presentei unhas que aproveitamos para quentar a casa avós. Queremos seguir tendo o noso alegacións particulares e a resposta foi agora que o gas vai tan caro. monte que nos dá a leña necesaria para que a lei ampara a mina de ouro. Fálase quentarnos no inverno, plantar as nosas de cumprir cos niveis de contaminación e Non entendo como pode ser legal un patacas, a nosa horta, comer a nosa froi- parece que as persoas damos un pouco negocio que afecta tan directa e grave- ta sen que estea contaminada. É tanto igual. A maioría dos afectados viven da mente á forma de vida de varias parro- pedir? Van acabar co noso futuro e co terra e dos montes. Estannos botando quias. futuro dos nosos fillos. fóra da casa.

18 cerna hai 12 explotacións gandeiras. Ademais rían os niveis de produción da miña de non poder cultivar produtos de pri- granxa. Ademais, por causa dos produtos meira necesidade como patacas, trigo ou altamente contaminantes que se van

Ánxela Abelenda verdura. Eu desde logo non vou vender usar na mina a ceo aberto, veríase afec- voluntariamente por moi alta que sexa a tada a produción de forraxe para ali- cifra que me propoñan. Baixo ningún mentar os animais e, polo tanto, aumen- concepto me vou desfacer dos meus tarían os custes de produtos alimenticios bens que me deixaron en herdanza. do gando. Nesas condicións, a quen lle vendería os meus produtos hortícolas? A empresa quere cativar á xente con empregos, pero non van dar traballo a tanta xente de Coristanco e Cabana “Por causa dos produtos como din. A ver quen é a persoa que se atreve a asegurar un posto de traballo altamente contaminantes que se nesa empresa e por canto tempo; penso van usar na mina a ceo aberto, que están xogando coa miseria da xente. veríase afectada a produción de E o concello, pouco se está a preocupar forraxe para alimentar os • • FRANCISCO BERMÚDEZ MATA por nós. animais e, polo tanto, Veciño de Cereo (Coristanco) e labrego. aumentarían os custes de produtos alimenticios do gando” Vai afectar á miña saúde e á saúde da miña familia e nós simplemente queremos vivir na aldea coa mesma tranqui- Ánxela Abelenda A empresa di que vai cumprir todas lidade que tíñamos agora. Ademais imos as medidas de seguridade, pero creo que quedar sen a fonte de auga que abaste- minte. Xa no Estudo de Impacto ce a case toda a parroquia, xa que, esta Ambiental hai datos que non coinciden, fica debaixo xusto da balsa de lodos que como zonas de eucaliptos e piñeiros ten planeado facer a empresa mineira. presentadas como de monte baixo. Ade- mais temos casos abondosos de empresas que deixaron tras de si un desastre “Imos quedar sen a fonte de ambiental grave ou moi grave, e aínda a auga que abastece a case toda día de hoxe non pagaron nin restaura- a parroquia, xa que, esta fica ron nada. Pero o momento de mobiliza- debaixo xusto da balsa de lodos ción real foi cando chegaron as cartas que ten planeado facer a que enviou a empresa, pouco menos que empresa mineira” ameazando aos veciños que non tivesen en mente vender os terreos. Tamén nos • JOSÉ RODRÍGUEZ MOREIRA • preocupamos moito cando soubemos Eu son labrego e, como moitos máis que íamos quedar sen unha das fontes Veciño de Cereo (Coristanco) e gandeiro. veciños, correríamos o risco de que as que abastece á meirande parte da par- cooperativas leiteiras non pasasen a A nosa forma de vida vai desapare- roquia e que teríamos unha grande recollernos o leite. Quen se vai facer res- cer. Vivimos a menos dun quilómetro da balsa de lodos e produtos contaminan- ponsábel de pagar as perdas que iso mina e teremos que soportar o tráfico tes colocada enriba desa fonte. Agora o poida ocasionar? Por que os meus her- de camións por diante das nosas casas as 90% dos veciños da parroquia somos deiros se teñen que ver privados de 24 horas do día. A miña explotación, contrarios á mina. recoller todo o froito do noso traballo incluso, podería acabar desaparecendo. porque unha empresa queira vir desfacer Os animais son moi sensíbeis á contami- Testemuñas recollidas por Carmen Bardanca, o territorio? Só na parroquia de Cereo nación acústica e por ese motivo baixa- membro da Plataforma pola defensa de Corcoesto.

cerna 19 AS TERRAS RARAS: O OURO TECNOLÓXICO

Alfonso S. Gracia*

As Terras Raras tamén se coñecen como o “ouro verde”, “ouro tecnolóxico” ou os “minerais do futuro”. Utilízanse na fabrica- ción de coches eléctricos, motores en coches híbridos, aeroxeradores, leds, lámpadas de baixo consumo, pantallas de computa- doras, teléfonos móbiles, etc. Tamén son elementos cobizados pola industria das armas. Este ouro tecnolóxico estase a converter na causa da chamada “Guerra do século XXI” entre China e os países occidentais. Agora a carreira mundial pola explotación das terras raras chega a Galiza, concretamente á Serra do Galiñeiro, onde unha multinacional surafricana solicitou permiso para investigar alí a presenza do recurso prezado. A continuación, imos afondar no coñecemento das Terras Raras cun experto no campo, o Doutor en Ciencias Xeolóxicas, Alfonso S. Gracia.

QUE SON AS TERRAS RARAS? tamén incluírse os elementos Escandio A composición química destes O sector mineiro das “Terras Raras” (SC) e Itrio (Y) por ter características minerais é moi complexa e practica- é confuso desde o seu mesmo nome. Na fisicoquímicas moi similares, tamén mente única en cada xacemento, maioría das publicacións divulgativas e pertencentes ao grupo tres. variando as proporcións das Terras nas referencias xornalísticas métense Raras en cada mineral. Para ter unha no mesmo “saco” os elementos quími- COMPOSICIÓN DOS ELEMENTOS idea desa complexidade, sirva esta cos da Táboa Periódica que se agrupan Os elementos das Terras Raras non composición típica dunha Monacita: baixo ese nome, xunto cos minerais son radioactivos, agás o Prometio, e só 49,20 % de Cerio, 33,27 % de Lantano, naturais que conteñen eses elementos se coñecen dous isótopos radioactivos 12,02 % de Neodimio, 4,3 % de Pra- e, non en poucas ocasións, con outros dos restantes: o Samario 147 e o Lute- seodimio, 0,8 % de Samario e un 0,4 % minerais simplemente escasos pero que cio 176. A fama de elementos radioac- doutros elementos de Terras Raras. nada teñen que ver con eles, como os tivos que lles acompaña débese a que é O grao de riqueza dun mineral minerais de litio, tántalo ou bismuto, usual que nos mesmos xacementos mídese en función dos contidos de por exemplo. xeolóxicos nos que se atopan os mine- óxido de Terras Raras que se poden Os elementos químicos que forman rais que conteñen Terras Raras, tamén extraer por procedementos metalúrxi- as Terras Raras nin son terras, nin son estean presentes minerais de Uranio e cos: a Monacita adoita ter entre o 35 e realmente raros. Reciben este nome por Torio. o 71 % en peso de óxidos, a Xenotima razóns históricas: porque nos tempos Os minerais que conteñen Terras entre o 52 e o 67 % e a Bastnaesita nos que se ían descubrindo, chegouse á Raras son uns vinte, pero desde un entre o 70 e o 74 %. conclusión de que aparecían en forma punto de vista práctico explótanse fun- de óxidos –polo que se lles chamou damentalmente tres, dous fosfatos: Os xacementos naturais de minerais “Terras”, que é como entón se chamaba Monacita e Xenotima, e un fluorcarbo- con Terras Raras son de dous tipos: pri- aos óxidos en xeral- e fóronse atopan- nato: Bastnasita. Ocasionalmente ele- marios, ou en rochas duras: pegmati- do en minerais bastante raros, aínda mentos pertencentes ás Terras Raras tas, filóns, fendas, skärns, e carbonati- que agora se sabe que, en realidade, tamén se obteñen como subproduto do tas, e secundarios: aluvións, areas e son elementos relativamente abundan- procesado doutros minerais. lateritas. tes na cortiza terrestre, incluso máis abundantes que algúns dos elementos que nos son máis familiares, como o cobre ou o chumbo. Pero que as Terras Raras sexan abundantes na cortiza terrestre non significa que o sexan as con- centracións dos seus minerais, cuxos xacementos explotábeis son verdadei- ramente pouco frecuentes. En sentido estrito deben chamarche Terras Raras os elementos do grupo tres da Táboa Periódica: Lantano (La), Cerio (Ce) Praseodimio (Pr), Neodimio (Nd), Prometio (Pm), Samario (Sm), Europio (Eu), Gadolinio (Ga),Terbio (Tb), Dispro- sio (Dy), Holmio (Ho), Erbio (Er), Tulio (Tm), Iterbio (Yb) e Lutecio (Lu). Son quince en total, aínda que adoitan Os elementos correspondentes ás terras raras na táboa periódica.

20 cerna Alfonso S. Gracia

A MINARÍA DAS TERRAS RARAS por conseguir o peche das instalacións A decisión chinesa de restrinxir as Os procesos hidrometalúrxicos para dos competidores de occidente, aos que exportacións de Terras Raras en todas a separación e purificación dos ele- resultaba moito máis barato mercar os as súas formas, aínda que amparada en mentos das Terras Raras en estado produtos chineses que manter as súas supostos de defensa do medio ambien- metálico a partir dos concentrados propias minas e plantas de procesado. te, parece perseguir intereses moito mineiros son, así mesmo, bastante Até 2010 o 96% das Terras Raras, menos confesábeis, xa que as autorida- complexos e difíciles. A minaría das tanto en forma de concentrados mine- des chinesas nunca se caracterizaron Terras Raras é unha minaría convencio- rais como no seu estado metálico, pro- precisamente por unha conciencia eco- nal na que a extracción química dos cedían de China, mentres que o seu lóxica no seu recente e acelerado seus compostos minerais pode realizar- emprego en múltiples aplicacións desenvolvemento industrial. se en calquera lugar do mundo, non ten industriais facíase no mundo occiden- Os Estados Unidos xunto coa Unión por que facerse na propia mina. tal. Ese ano o goberno chinés decidiu Europea e outros países industrializa- restrinxir fortemente as licenzas de Non é unha minaría especialmente dos, ademais de presentar ante a Orga- exportación destes materiais provocan- contaminante, pero o lóxico, desde un nización Mundial de Comercio recla- do unha considerábel alarma entre os punto de vista técnico e económico, é macións para tratar de evitar o brusco países occidentais, porque un grande proteccionismo chinés, emprenderon estudar se é mellor unha explotación número de tecnoloxías de todo tipo unha apresurada carreira na busca de soterrada como alternativa a unha a dependen da dispoñibilidade destes alternativas para a obtención de Terras ceo aberto. De acordo coa miña expe- elementos. riencia, a minaría soterrada moderna e Raras, reabrindo antigas explotacións ben planificada produce menos impac- Entre esas tecnoloxías atópanse, que se pecharan pola imposibilidade de tos ou estes son máis facilmente con- non só todos os novos dispositivos competir en prezo cos produtos chine- trolábeis e restaurábeis e non é moito electrónicos e de comunicacións (nun ses e promovendo novos programas de máis cara que a minaría de ceo aberto. teléfono intelixente hai até 9 elemen- explotación xeolóxico-mineira, dos Esta última é só máis barata cando non tos de Terras Raras), senón unha gran- cales se calcula que existen uns 400 en se teñen en conta os custos de restau- de parte das chamadas tecnoloxías ver- todo o mundo Xa non se trata só dunha ración, circunstancia hoxe inadmisíbel des: automóbiles híbridos e eléctricos, cuestión de prezos de materias primas, en calquera país civilizado. aeroxeradores, filtros antipolución e senón da propia supervivencia de catalizadores, lámpadas de baixo con- importantes sectores tecnolóxicos e de sumo, leds, etc. Tamén son imprescin- futuro. TERRAS RARAS, POR QUE AGORA? díbeis para a fabricación de láseres, no Durante os anos setenta do século campo das electroimaxes empregadas Porén, é necesario destacar que XX, China exportaba só concentrados nas diagnoses médicas, nas superalea- estatisticamente o éxito dos programas mineiros en bruto, pero paulatinamen- cións de uso aeroespacial e para os de investigación mineira apenas chega te desde entón foi desenvolvendo a equipos de guiados de foguetes e mísi- ao 1% e que o desenvolvemento dun industria de obtención, primeiro dos les, polo que inevitabelmente teñen proxecto mineiro con éxito, desde as óxidos, e despois dos elementos metá- tamén importancia estratéxica no primeiras fases da exploración até a licos purificados, de xeito que acabou campo militar. posta de concentrados nos mercados

cerna 21 Evolución do prezo/kg en $ das terras raras no período 2002-2011.

REO (pureza 99% min.) Prezo ($ por kg) La Ce Nd Pr Sm Dy Eu Tb 2002 2.3 2.3 4.4 3.9 3.0 20.0 240.0 170.0 2003 1.5 1.7 4.4 4.2 2.7 14.6 235.4 170.0 2004 1.6 1.6 5.8 8.0 2.7 30.3 310.5 398.0 2005 1.5 1.4 6.1 7.6 2.6 36.4 286.2 300.0 2006 2.2 1.7 11.1 10.7 2.4 70.4 240.0 434.0 2007 3.4 3.0 30.2 29.1 3.6 89.1 323.9 590.4 2008 8.7 4.6 31.9 29.5 5.2 118.5 481.9 720.8 2009 4.9 3.9 19.1 18.0 3.4 115.7 492.9 361.7 2010 22.4 21.6 49.5 48.0 14.4 231.6 559.8 557.8 Q1 2001 75.9 77.5 130.2 119.7 72.8 412.9 719.2 717.6 Q2 2011 135 138.3 256.2 220.1 125.6 921.2 1830 1659 % cambio 2002-2008 279 98 625 656 73 492 101 324 % cambio 2009-2010 359 457 159 166 234 100 14 54 adoita requirir entre 8 e 10 anos de públicos como o Instituto de Xeoloxía noventa sen chegar a establecer a súa maduración. Isidro Parga Pondal ou o Instituto Xeo- posíbel viabilidade. lóxico e Mineiro de España levaron a Así mesmo, a Unión Europea dis- Debido ao interese actual por este cabo en Galiza algúns estudos con vis- ponse a impulsar a investigación en tipo de metais, a Serra do Galiñeiro tas á avaliación do potencial en mine- tecnoloxías de reciclaxe mediante un tería probabelmente suficientes recur- rais de Terras Raras, tanto en rocha importante programa de investigación sos para animar á súa explotación, pero dura –que produciron algúns resulta- e desenvolvemento, pero que previsi- en todo caso, nunca debería promover- dos interesantes- como nas areas de belmente non acadará resultados prác- se sen completar e actualizar a investi- varias das súas praias –con resultados, ticos até o final da presente década. gación existente e sen estudar as alter- neste caso, pouco alentadores. Segun- nativas posíbeis da explotación en do estes estudos as leis atopadas nas canto aos investimentos necesarios e o PRESENZA DE TERRAS RARAS EN praias galegas non son suficientemen- tipo de explotación (soterrada ou a ceo GALIZA te altas e tampouco serían aceptábeis aberto). En definitiva, habería que Por último engado algúns datos os custos sociais e ambientais. Poste- demostrar a súa viabilidade desde o sobre Galiza, cuxa xeoloxía é, en prin- riormente, a compañía Río Tinto efec- punto de vista técnico, económico e cipio, favorábel para acoller xacemen- tuou varios traballos de investigación medioambiental. tos deste tipo de substancias. É o caso en xacementos primarios de diversos do xacemento da Serra do Galiñeiro lugares confirmando o posíbel interese * Alfonso S. Gracia é Doutor en Ciencias Xeoló- (Pontevedra). Nos anos setenta e oiten- dalgún dos xacementos que, de todas xicas e Presidente de Desarrollo de Recursos ta do pasado século, varios organismos formas, se abandonaron nos anos Geológicos S.A.

22 cerna

A ILP CONTRA A INCINERACIÓN, SEMENTE DE FUTURO

Xosé Manuel López Fernández*

Hai máis de un ano algúns/as tiña- mos escasos datos e conciencia sobre a

xestión do lixo en Galiza, como moito Europa Press unha opinión difusa sobre o que habería que facer. Tendemos a confiar en que as cousas se van facendo, confiamos en quen nos goberna, por que o ía facer mal? Nos medios de comunicación manéxanse a cotío os termos e as palabras que agora tamén manexamos nós. Onde estaba a necesidade dunha nova lei? Entón o conselleiro Agustín Hernán- dez anunciou a decisión de construír Representantes dos colectivos que integran a Comisión Promotora da ILP a prol da reciclaxe e con- unha planta de tratamento de residuos tra á incineración. baseada na incineración en O Irixo. Gra- zas a el soubemos a verdade. E non nos papel ou vidro ou envases lixeiros; polo 2. SOGAMA veu a resolver o problema gustou. Por iso constituímos asocia- tanto, é totalmente posíbel reaprovei- dos vertedoiros incontrolados, onde o cións, organizamos foros onde se apor- talo para a sociedade e a economía resolveu, e pouco máis. Os resultados tou información relevante e veraz, aplicando tecnoloxías non demasiado mudarán cun mapa racional de plan- fomos interlocutores das autoridades complicadas e suficientemente testadas tas de tratamento centradas na recu- até que estas o consideraron oportuno no noso contorno xeográfico, na UE e, peración de materiais reciclábeis e a para os seus intereses, convocamos á nomeadamente, en Alemaña, ese país. compostaxe da porción orgánica, que veciñanza da comarca e o país a expre- Pero SOGAMA non é capaz de aprovei- estean situadas próximas á poboa- sar o noso rexeitamento na rúa, sempre tar máis dun ridículo 2%. O resto, ou se ción. Sigamos o “modelo Lousame”, respectuosamente. E chegou xuño coa queima ou se mantén nun vertedoiro. exemplo incluso a nivel estatal. perspectiva das eleccións autonómicas. Tamén contribuiremos decisivamente É dicir, aínda por riba de estarmos á educación cidadá. Quen agora nos As plataformas tentabamos apro- “alimentando” cos nosos impostos unha goberna non confiou na xente. Hai veitar o noso espazo mediático e a pésima solución, esta non é a solución. que educar e investir en cidadanía, e Xunta trataba de “matar” a cuestión por Pola contra, a ILP propón cousas moi a cidadanía mellorará as cousas. todos os medios. A decisión sobre o sensatas: Irixo seica estaba tomada pero esperá- 3. É indiscutible que unha incineradora base o momento “oportuno” para anun- 1. Para obter resultados hai que gastar é altamente contaminante. O consel- ciala. Esa decisión só se refería á locali- ben os cartos. Os investimentos leiro Hernández simplemente tivo un zación da nova planta, non ao cambio públicos deben respectar a xerarquía mal día cando garantiu que a planta de modelo. de tratamentos de residuos que mar- de O Irixo causaría un impacto “cero”. can a normativa europea, a estatal e Sen embargo, moito/as tivemos Polo tanto, quen siga a lucrarse cunha incluso a galega (aprobada polo sempre claro o seguinte argumento: é incineradora, porque isto é tamén, goberno bipartito). Sen embargo, se de recibo rexeitar a “merda” a carón da como non, un negocio, debería abo- construímos outra incineradora casa pero mirar para outro lado se lla nar un canon. E cos cartos obtidos (sexa cal sexa a comarca ou lugar) e levan ao veciño ou a outro pobo? Se reforzaríanse as outras opcións, moito gastamos dous centos millóns de non é bo para nós, non o será para nin- menos lesivas. euros longos nesta opción, canto vai guén. Por iso tiña pleno sentido formu- quedar para os outros sistemas de 4. Os docentes sabemos que non pode- lar unha opción ambiciosa e construti- tratamento? Seguiremos reciclando mos nin debemos tratar a todo o va e non deixar “matar” a verdadeira o que reciclamos e reducindo o lixo alumnado por igual. Somos distin- cuestión: a Iniciativa Lexislativa Popu- xerado só mentres sigamos coa crise. tos/as e hai que darlle a cada quen o lar (ILP) contra a incineración e a favor Este goberno ten intención de gastar que precisa. É dicir, non se pode pro- dos tres “Rs” (Redución, Reutilización e cantidades inxentes en ampliar o por o mesmo esquema para todas as Reciclaxe). megavertedoiro de Areosa e a capa- zonas de Galiza porque son realida- Porque as cifras, as poucas que se cidade de incineración. Esa é a verdes diferentes. Non é o mesmo xes- saben, din onde estamos. Un 85% do dade dos cartos gastados e dos xa tionar o lixo xerado en Vigo e na súa lixo que xeramos é material orgánico ou comprometidos. comarca que facelo na de Lalín. Pero

24 cerna a realidade é que iso é o que está a pasar. ADEGA E con estas ideas e un texto que as articula organizámonos e lanzámonos a comunicarlle á xente a nosa proposta. Negalo sería necidade, houbo días bos e días nefastos, pero fomos quen de entre- gar en tempo e forma máis de 21.000 sinaturas. O noso traballo e a vontade de todas e cada unha das galegas e galegos que asinaron ben mereceron que o Par- lamento de Galiza, e por ende o grupo maioritario nel, nos explicara con detal- le e sen demagoxias se a nosa proposta era boa ou mala, e porqué. Que aconteceu? O PP votou negativamente e a oposición (BNG, AGE e PSdeG-PSOE) votou a favor. Non acada- Membros da Comisión Promotora da ILP na entrega ante o Parlamento de Galiza de máis de 22.000 sinaturas de apoio á Iniciativa Lexislativa. mos o obxectivo máximo pero hai outros que temos sobradamente cumpridos. E estes, na nosa opinión, son igual de valiosos. A ILP non morreu necesaria- ADEGA mente coa votación do día 14 de maio. Moito/as poden considerar que o esforzo non valeu de nada. Dirán iso de “xa volo diciamos”. Mais os temas nunca se resolven o primeiro día. É necesario insistir e perseverar. Moita xente, incluso algunha que non asinou ou non considerou acertado contribuír á campaña de recollida de sinaturas, está absolutamente convencida de que os nosos argumentos son válidos. Sábe- no. Esa é unha semente que frutificará. Por outra banda, o Partido Popular, aínda en Galiza, non ocupará eterna- Manifestación en Lalín contra a incineración do pasado 22 de abril de 2012. mente a Xunta, e as forzas que o subs- tituirán votaron a favor da ILP e do que esta propón. Non imos a debullar mati- residuos é unha aposta valente á que se idea que só pensemos na crise e as súas ces, que os hai e importantes, moi deberían unir outras. Galiza non é só a consecuencias. Pero a crise só se resol- importantes. O esencial é que as forzas Xunta. Hai outras instancias de poder verá con iniciativas de intervención na políticas que deben ser alternativa político que se poden mobilizar para economía e na sociedade. Iniciativas anunciaron o seu voto a favor da ILP. establecer debates e posibilitar alterna- creativas, produtivas, dinamizadoras, Esa é outra semente. tivas que resolvan situacións urxentes, con rendemento a medio e longo prazo. neste e noutros ámbitos. É cuestión de Nós apostamos pola educación, pola Neste sentido, anuncios como o xa tempo. Esa é outra semente. creación de máis e mellor emprego, por feito polo goberno municipal de Ponte- vedra de estudar a viabilidade dunha As ideas da ILP frutificarán. Hai actividades non lesivas que solucionan planta comarcal para o tratamento de xente que se ergue todos os días coa problemas, pola saúde pública. Esas tamén son sementes de futuro. Pero non debemos agardar senta- do/as. Debemos seguir facendo labor de concienciación e información da situa- ción e das alternativas. A ILP a favor dos tres “Rs” non foi un fin en si mesmo. A ILP foi un medio para gañar o futuro. Vémonos alí.

* Xosé Manuel López Fernández é voceiro da Plataforma Incineradora no Deza NON e membro da Comisión promotora desta ILP.

cerna 25 MÁIS DE DEZ ANOS DE LOITA VISIBILIZANDO A CONTAMINACIÓN ELECTROMAGNÉTICA NA INFANCIA E NA MOCIDADE GALEGA Xulio Carmona e Ana García*

Sobre a invisíbel contaminación electromagnética da rede eléctrica (alta tensión, subestacións, transformadores) e das radiofrecuencias (telefonía móbil, teléfono sen fíos –DETC-, Wi-Fi, Wimax, contadores intelixentes e demais dispositivos sen fíos), chégannos cada vez máis evidencias dos seus efectos biolóxicos e adversos, alertando do risco en múltiples patoloxías e do aumento de casos de persoas electrohipersensíbeis. Distintos axentes sociais ao longo de toda Galiza veñen denunciando, desde hai máis dunha década, o caótico despregamento destes dispositivos sen niveis de precaución que antepón os intereses eco- nómicos (dos grandes lobbys das compañía eléctricas e da telecomunicación) aos criterios de saúde. Denuncian o incumpri- mento do Principio de Precaución recollido na Lei Xeral de Saúde Pública, especialmente no ámbito da infancia e da mocidade. Lembremos ademais que a Organización Mundial da Saúde (OMS) catalogou este tipo de campos electromagnéticos como posíbeis axentes causantes de cancro (grupo 2B). APDR

Cartel de APDR demandando a retirada do Wi-Fi das escolas e substituílo por cabo. A Resolución 1815 do Consello de Europa (2011), ante as evidencias cien- tíficas dun maior risco de efectos bioló- xicos e adversos para a saúde (maior por prácticas de precaución no seu uso xicos nocivos dos campos electromag- risco de enfermidades) e considera xa (2006), na liña que seguen os colexios néticos (CEM) na infancia e mocidade, clasificábel como canceríxeno humano profesionais de pediatras estadouni- solicitou aos estados membros primar coñecido (grupo 1) aos CEM de moi dense e alemáns, numerosas axencias nas aulas a conexión a internet por baixa frecuencia, senón que tamén sanitarias gobernamentais, asociacións cabo (no canto de Wi-Fi), evitar o uso establece que “as normas de seguridade profesionais como a Sociedade Españo- do móbil no recinto escolar e fomentar pública son de 1.000 a 10.000 ou máis la de Protección Radiolóxica, e institu- campañas de información e sensibiliza- veces superiores aos niveis actualmen- cións europeas e internacionais. ción sobre os seus efectos potenciais te referidos máis frecuentemente nos O Departamento de Ciencias Morfo- nocivos, ademais de diminuír severa- estudos sobre estacións base de telefo- lóxicas da Facultade de Medicina da mente os límites de exposición, en base nía móbil como causantes de efectos Universidade de Santiago, o referente a criterios científicos independentes biolóxicos”. galego en investigación interdisciplina- como os recollidos na revisión de estu- ria nos efectos biolóxicos dos teléfonos dos do Informe Bionitiative de 2007, ALERTAS DESDE O EIDO CIENTÍFICO móbiles, atopou nos seus estudos neu- recentemente actualizados. E PROFESIONAL DE GALIZA rolóxicos con ratas expostas á frecuen- Cinco anos despois e cun crecemen- O Dr. Xosé Carro Otero, Presidente cia e modulación dos teléfonos móbiles, to exponencial da electropolución, da Real Academia de Medicina e Cirur- que estas provocaban “modificacións chega a actualización do informe Bio- xía de Galicia, anima a nais e pais a morfolóxicas no cerebro, no comporta- initiative de decembro de 2012, revi- desaconsellar aos menores o uso de mento e no electroencefalograma” e un sión de 1.800 novos estudos, que non teléfonos móbiles, polo dano potencial aumento da “tendencia á convulsión”. A só confirma e amplía os efectos bioló- no seu desenvolvemento, apostando Dra. Elena López Martín, investigadora

26 cerna do departamento, declarou que “se debe atrasar o uso do teléfono móbil todo o que se poida”, xa que “os efectos na saúde podémolos coñecer a longo prazo… e nese sentido é máis responsábel limitar o seu uso en idades temperás”, apostando por informar de que “xa se estableceu unha relación causal entre algunha tipoloxía de cancro cerebral e o uso do teléfono móbil en numerosos estudos epidemiolóxicos e experimentais básicos” (2011). Por outra banda, o Colexio Oficial de Biólogos de Galicia, considera aos CEM como un dos principais problemas de contaminación ambiental a nivel galego, con indicios dabondo para aplicar o Principio de Proporcionalidade e Precaución establecido por lei. Deman- da campañas de concienciación á poboación en xeral e en especial á infancia e á mocidade (máis sensíbeis e susceptíbeis de estar maior tempo expostos) no ámbito educativo sobre os riscos dos CEM para a súa saúde: “Sería recomendábel que se prohibise o uso do Mapa: Mobilizacións contra antenas con implicación directa ou indirecta da comunidade escolar teléfono móbil, dispositivos Wi-Fi ou (amarelo) e denuncias do clúster (vermello). Fonte: APDR, 2013. antenas de telefonía móbil nas proximidades dos centros escolares” (COBG, neste ámbito que visitaron Galiza. Foi o investigador da E.T.S de enxeñeiros de maio e xuño de 2012). caso do Doutor Ceferino Maestu, Telecomunicación da Universidade de Tamén chamaron a aplicar o princi- experto en bioelectromagnetismo e Madrid. O Dr. Maestu mostrou os efec- pio de precaución algúns especialistas enxeñería Biomédica e profesor e tos biolóxicos identificados dos CEM

cerna 27 dentro dos límites legais actuais, que solicitou unha entrevista co Subdirec- cuestiona por obsoletos e incompatí- tor Xeral de Sistemas Informáticos da

beis coa defensa da saúde. Desaconsel- Kiko da Silva Consellaría de Educación, Carlos Váz- lou o uso de móbil e doutros dispositi- quez Merino. Na entrevista ADEGA, vos sen fíos na infancia e no embarazo APDR e FAPACEL expuxeron o incum- (Pontevedra, 2009). primento do Principio de Precaución, base das recomendacións do propio O Dr. Claudio Gomez Perreta, xefe Consello de Europa de medidas urxen- de sección de investigación en saúde tes para reducir ditas radiacións espe- pública no Hospital Universitario La Fe cialmente na infancia e na mocidade. de Valencia, amosou os resultados do Pola súa banda, o subdirector xeral seu estudo sobre “Síndrome Microon- sinalou dificultades técnicas na desco- das “ (Ñora, Murcia 2003) por exposi- nexión Wi-Fi cando non se usa nas ción crónica ás radiofrecuencias das aulas, pero comprometeuse a estudar a estacións base de telefonía móbil: antenas de telefonía móbil, transfor- información e as alternativas ofrecidas. incremento significativo e considerábel madores e liñas de alta tensión en Até hoxe non se obtivo máis resposta. do padecemento de fatiga, tendencia pequenos núcleos de poboación: a depresiva, desorde do sono, problemas Entre 2010 e 2012, docentes de dis- Lagoa de Bailadoiro (Campo Lameiro), vasculares, dificultades de concentra- tintas provincias difundiron a campaña ción, desorde da pel, perda de apetito e, Santa Lucía (Moraña), Saxosa-Esculca- e elaboraron material educativo (Ex.: en menor grao, cefaleas, náuseas, pro- Carballa (lugares de Vilaboa e a parro- IES Concepción Areal de Ferrol); nais e blemas de audición, irritabilidade, ver- quia de Salcedo de Pontevedra), núcleo pais solicitaron suprimir o Wi-Fi nas tixe, alteracións visuais, alteracións da urbano de Salceda de Caselas, núcleo aulas a finais do 2011 (Ex.: CEIP A Ponte marcha, etc. (Santiago, 2007). urbano de Portonovo, Seoane-Vallada- de Lugo); algúns consellos escolares res (Vigo), no límite de unión de Seca e aprobaron incluírse no Proxecto Abalar Serra en Padróns (Ponteareas), Ribela ALERTAS DESDE O EIDO SOCIAL POR con conexión a internet por cabo (Ex.: (Sarria), A Marina de A Gándara ANTENAS E LIÑAS DE MEDIA E ALTA IES Valle Inclán de Pontevedra); fixé- (Narón), Barrio de Las Flores (A Coruña), TENSIÓN ronse actos informativos sobre a cam- Canido (Ferrol), IES Lamas de Abade paña (Ex.: FAPACEL en Lugo); editáron- A nivel galego xa son numerosas as (Santiago), etc . se e distribuíronse folletos informativos mobilizacións e denuncias veciñais e sobre dispositivos sen fíos (Ex.: FAPA- ecoloxistas (ADEGA, APDR, Luita Verde) CEL e ADEGA, en Lugo); APDR realizou feitas polos riscos de exposición a ante- CAMPAÑAS CONTRA A un acto informativo sobre CEM e elec- nas de telefonía móbil, con participa- CONTAMINACIÓN trohipersensibilidade en Pontevedra e ción de nais e pais e consellos escolares ELECTROMAGNÉTICA DAS REDES pediulle ao concello que promovese no caso de proximidade de antenas a INALÁMBRICAS campañas no eido do ensino sobre os centros de ensino ou de lecer. Actual- Desde 2007 a Asociación Pola riscos específicos do uso de teléfonos mente, tense constancia da existencia Defensa da Ría (APDR) realiza anual- móbiles e dispositivos sen fíos. destas denuncias en, polo menos, 42 mente a campaña de Nadal en Ponteve- concellos de Galiza, nos que están dra para o uso racional da telefonía implicadas como mínimo 48 comuni- móbil. En 2008, editouse e distribuíuse QUE FACER? dades educativas (ver mapa). A esta lis- un folleto divulgativo pola Federación Atendendo ao risco de exposición taxe habería que incluír tamén as peti- de ANPA de Pontevedra (FANPA) e por de CEM é necesario contemplar como cións veciñais e ecoloxistas do Principio APDR, acompañado de actos informa- zonas sensíbeis e a protexer aquelas de Precaución nos proxectos de alta tivos en Pontevedra, Arcade e Porriño. nas que se habita, traballa, estuda, ou tensión, subestacións e transformado- lugares de lecer, o que implica propos- En novembro de 2010, APDR pre- res en espazos de ensino e de lecer (ex. tas como: Moaña, Moraña, Redondela, Trives, …). sentou aos centros de ensino e ANPAS de Pontevedra e bisbarra a campaña Control público e participativo e contra a rede Wi-Fi imposta polo Pro- medición das inmisións dos CEM en CONTAMINACIÓN xecto Abalar da Consellaría de Educa- tempo real (da suma de exposicións ás ELECTROMAGNÉTICA E DENUNCIA ción e a favor de aulas libres de elec- que estamos sometidas). DO CLÚSTER DE ENFERMIDADES EN tropolución, cun informe que recollía as GALIZA Límites restritivos de dita exposi- chamadas á precaución desde o eido ción en base ao coñecemento actual Estudos epidemiolóxicos (Israel, científico e institucional. En xaneiro de tendo como referencia os estudos inde- Alemaña, Austria, Brasil, …) de residen- 2011 a Federación Ecoloxista Galega pendentes (Ex.: Informe Bioinitiative). tes nas proximidades de antenas de (FEG) estendeu esta campaña. telefonía móbil amosaron un incremen- Esta liña de actuación, contemplada to significativo do risco de cancro nun En xaneiro de 2012, a Federación parcialmente na Ordenanza de Leganés radio de 200-500 metros. Estes estu- Provincial de APAs de Lugo solicitou á (suspendida xudicialmente), é torpe- dos, así como os referidos ao Síndrome Xunta de Galiza que os centros de ensi- deada a nivel estatal: centralización e Microondas, gardan similitude cos no sexan libres de electrocontamina- desregularización (ex.: Lei 12/2012 de casos denunciados nos medios e referi- ción (Wi-Fi, telefonía móbil, antenas, medidas urxentes de liberalización do dos polo Clúster de enfermidades en …). APDR confeccionou un soporte web comercio, Resolución de 31/01/2013 Galiza asociados á convivencia con da campaña a nivel galego e ADEGA pola que se determinan os supostos en

28 cerna que se substitúe a inspección previa ao Seguir visibilizando a electroconta- uso do dominio público radioeléctrico, minación en xeral e, en concreto, dos ADEGA por unha certificación expedida por dispositivos sen fíos, implica abrir o técnico competente; Axenda Dixital; o debate aos axentes escolares (nais/pais, Anteproxecto de Lei de Telecomunica- profesorado e alumnado ), veciñais, de cións, etc.). consumo, ecoloxistas, formacións polí- Aínda así, existen iniciativas intere- ticas, etc. O Dr. Joaquim Ramón Fer- santes contra os CEM nalgúns lugares nández Solá, coordinador da Unidade do Estado que se deberían de ter en de Fatiga Crónica do Hospital Clinic de conta: O Parlamento Vasco (2011) e as Barcelona, xa declarou en 2010: “Nes- Xuntas Xerais de Gipuzkoa (2012) xa tes momentos xa temos a suficiente asumiron a Resolución 1815 do Consel- información para saber que un Wi-Fi lo de Europa de 2011 e chaman a adhe- exposto durante moito tempo en per- rirse a ela. Os concellos de Barakaldo e soas sensíbeis, como son os nenos, moi o de Jerez de la Frontera decidiron en previsibelmente vai causar problemas, pleno en 2012 realizar campañas de algúns deles quizás sexan banais como concienciación no eido escolar contra o uso inmoderado de teléfonos móbiles e pode ser o baixo rendemento escolar ou dispositivos sen fíos na infancia e na trastornos do sono, pero algúns destes mocidade. Sindicatos de ensino do País riscos a longo prazo poden incidir en Vasco e de Asturias e asociacións de enfermidades como a dor ou a fatiga consumidores de Euskadi e Castela e crónica…”. Ou tumores cerebrais malig- León xa asumiron este tipo de campa- nos e neuromas acústicos, como indica ñas. o Informe Bioinitiative 2007-2012.

+ Info

Pódese acceder aos documentos citados neste artigo a través de vinculos na versión dixital de CERNA. Tamén se pode ampliar información nas seguintes ligazóns: http://www.apdr.info/escolasenwifi.htm (campaña: escola saudábel, internet só por cabo). http://www.apdr.info/telef_mov.htm (web de electrocontaminación da APDR). http://antenas-peligro-movil.espacioblog.com/ (web de Ferrol). * Xulio Carmona é asesor sobre CEM da FEG, vogal de APDR e coordinador galego da http://www.peccem.org/ (Plataforma Estatal Contra a Contaminación Electromagnética). PECCEM. Ana García é membro de ADEGA.

cerna 29 METROMINUTO: O PEÓN NA CIDADE Cesáreo Mosquera*

A cidade de Pontevedra foi galardoada co premio europeo Intermodes 2013 que recoñece modelos de mobilidade e políticas de transporte exemplares. Este organismo, patrocinado pola Asociación de Rexións Fronteirizas europeas, o Comité das Rexións da UE e empresas do sector transporte, valorou moi positivamente a política municipal en transporte intermodal e de pasaxeiros. Nomeadamente, destacou a creación do “Metrominuto”, un mapa que sinala as distancias e o tempo de desprazamento a pé aos distintos enclaves importantes da cidade pontevedresa, que foi definido por Intermodes como o primeiro e único mapa de mobilidade peonil en toda Europa. Pontevedra foi a urbe galega que nos últimos anos máis traballou para devolver o espazo urbano aos peóns. Unha aposta arriscada que agora está obtendo recoñecementos internacionais. O concelleiro de Infraestruturas de Pontevedra, Cesáreo Mosquera, cóntanos neste artigo cales foron os principios que se aplicaron na nova definición da cidade.

En primeiro plano, as grandes bolsas de aparcadoiros a 5 minutos camiñando do centro da cidade.

TEN SOLUCIÓN A todo tipo non teñan efectos positivos na mente sexa porque hai algún ou varios MOBILIDADE URBANA? mobilidade urbana. A zona azul, a ORA, aspectos conceptuais, de fondo ou estru- Na nosa sociedade as necesidades de os carrís reversíbeis, o recorte de beirar- turais, que non se están abordando 2. mobilidade son cada vez mais elevadas; rúas, os pasos soterrados e elevados para estradas, autoestradas, metros, ferrocar- peóns, os escalestrix para o tráfico, a AS PRIORIDADES ESTÁN INVERTIDAS rís, portos, aeroportos, aumentan a súa onda verde, os estacionamentos disuaso- Existe a consideración oficial, pro- capacidade e dan solución, por separado rios, os semáforos intelixentes, o cobro fundamente inxusta, de supostos derei- ou conectadas, á demanda de segurida- por entrar na cidade, a paridade das tos adquiridos polo vehículo individual, de e de comodidade das infraestruturas e matrículas, as restricións aos fluxos peo- polo turismo, sobre todos e cada un dos dos medios de transporte. nís, a mellora do transporte público, demais medios de desprazamento no entre outras, foron anunciadas como medio urbano. Este é o grande problema Este panorama optimista rómpese de solucións que, en certos casos puideron de fondo irresolto que está lastrando a xeito radical cando entramos no mundo supoñer unha mellora, pero que non eficacia de todas e cada unha das medi- urbano. Os problemas de mobilidade nas resolveron o problema xeral da mobilida- das que se tratan de aplicar para mello- cidades, tanto de mercadorías como de de e da seguridade vial urbana. Mesmo rar a mobilidade e a seguridade urbana, pasaxeiros, segue sen solución. É máis, houbo intentos de deseñar partes de e que redunda nunha preocupante dimi- poderíamos afirmar que durante as últi- cidades e, incluso, urbes enteiras para o nución da calidade urbana, da calidade mas décadas a situación foi estacionaria automóbil que concluíron en problemas de vida nas cidades. Todos os demais no mellor dos casos e, en xeral, evolucio- de mobilidade similares, pasado o tempo. medios de locomoción padeceron graves nou negativamente 1. Cando un problema como este, que prexuízos e deterioros na súa funcionali- Algo, ou moito, se debeu e debe estar se ten atacado con enfoques diversos e dade: a bici, o transporte público, o peo- facendo mal para que os grandes inves- variados, con múltiples recursos e medi- nil, e, incluso, indirectamente o tren e o timentos e as medidas adoptadas de das, segue a non ter solución, segura- metro. De todos eles, os máis denostados

30 cerna polo predominio do vehículo foron o tráfico rodado; o peonil, que é o que peonil e o ciclista; este último case che- máis sofre coas obras, case nunca é gou a desaparecer das nosas cidades mencionado 5. (hoxe preténdese recuperar), e o peonil viuse limitado a case unha situación ECUANIMIDADE ENTRE marxinal 3. AS DISTINTAS MOBILIDADES O principio de tratar en pé de igual- A MOBILIDADE PEONIL dade os tráficos peonís e os rodados A mobilidade peonil é a mais básica debe ser levado á práctica con coheren- e natural de todas. É a primeira, en orde cia. Hai que acompañalo de medidas de importancia, e a maiores, absoluta- concretas. mente insustituíbel e non intercambiábel Se sobre as características de deseño por ningún outro tipo de mobilidade. e sostemento das vías dedicadas a peóns Todas as formas artificiais de despraza- queda moito por mellorar, no concepto mento pódense substituír dentro das de fondo aínda máis. Difícil resulta dar cidades. Os medio de transporte motori- unhas especificacións técnicas concretas zados foron un enorme avance. Permití- para todas as variadas casuísticas, pero ronos chegar máis lonxe e en menos moi fácil establecer un principio claro e tempo, pero a súa funcionalidade foi tan ecuánime: nas rúas nas que existan trá- A cidade encheuse de aparcadoiros para bicis. invasora que se creou a ilusión de que ficos segregados peonil e rodado, o espa- Sen carrís bicis segregados, estes vehículos con- podían suplantar as formas naturais de viven sen risco con automóbiles que non poden zo ou a superficie dedicada ás necesida- desprazamento. Andar unhas cantas superar os 30 km/h. des do tráfico motorizado, circulación e decenas de minutos, aparte de ser moi estacionamento, nunca debe pasar, natural e moi san, é consubstancial ao salvo raras excepcións, da metade do ser humano, salvo impedimento físico. total. E debería entenderse como unha Alén disto, é o xeito mais lóxico de des- norma magnánima co tráfico rodado, prazarse no medio urbano, cando menos pois os demais usos e ocupacións das dentro dun radio de acción, dunhas dis- vías terían que conformarse coa outra tancias e tempos razoábeis. metade. As lámpadas de iluminación, as E a onde non chegue a forma peonil papeleiras, os contedores de refugallo, os como modalidade única, debe ter unha bancos, os saíntes das fachadas, terra- participación importante combinada con zas, etc., inutilizan case 2 m transversais. outros modos de mobilidade 4. Se a maiores pensamos, caso de ser posí- beis, en carrís bici, ese mínimo do 50% A REDE VIARIA URBANA subtraído ao tráfico rodado pode deixar Os esforzos e a atención estiveron unhas vías para peóns bastante preca- centrados, case que en exclusiva, na rias. En todo caso, nunca menos de 2,50 mellora inalcanzábel e nunca acadada m absolutamente libres, de arredor de 4 do tráfico motorizado, deixando a pro- m brutos. Caso de que a sección do vial blemática da circulación peonil total- non sexa suficiente para beirarrúas deste tipo, a única alternativa é pasar a rúa a mente abandonada. En consecuencia, O novo deseño urbano reduce considerabelmen- creáronse unhas vías urbanas inhóspitas plataforma única, tráfico moi reducido e te o espazo dedicado aos coches para ofrecérl- e disfuncionais para os peóns, nas que se moi calmado, e preferencia peonil 6. lelo ás persoas, que son as donas da cidade. lles restrinxe a mobilidade. As beirarrúas de sección ridícula, as barreiras e rodeos inasumíbeis, os valados para recluír os peóns, os desabridos pasos elevados e soterrados, a invasión das beirarrúas por parte de vehículos estacionados, a ilumi- nación mal dirixida á calzada etc., son consecuencias deste plantexamento de fondo, desta prioridade absoluta conce- dida á mobilidade motorizada. Por último, non hai que furgar moito nas hemerotecas para testemuñar que un pavimento para o tráfico rodado en mal estado é un problema público de transcendencia, mentres que un pavimento dedicado ao fluxo peonil en mal estado case nunca ten esa relevancia. Outro síntoma: as obras son motivo de queixa permanente porque afectan ao Na organización da mobilidade están implicadas case todas as áreas do Concello.

cerna 31 O “DEREITO” A ESTACIONAR PRINCIPIOS PARA UNHA MOBILIDADE SUSTENTÁBEL EN ESPAZOS URBANOS O asumido principio de “o estacionamento en superficie é un ben escaso que 1. A mobilidade mellorou moito nas últimas décadas, agás a mobilidade urbana que segue igual de mal ou incluso peor. hai que repartir equitativamente” adoita 2. Mentres non se aborden os problemas estruturais ou de fondo, as medidas concretas levar tras de si unha secuencia de actua- fracasarán. cións que poderíamos resumir en “unha 3. O equilibrio entre os diferentes modos de mobilidade urbana está profunda, radical e vez ocupado todo o espazo público posí- inxustamente descompensado a favor do vehículo motorizado individual. Este é a bel para estacionamento, este segue a causa de fondo que hai que abordar. ser escaso” e, polo tanto, violentando en 4. A mobilidade peonil é a maneira máis sana e natural de desprazarse en medio urba- favor do estacionamento nas vías públi- no cando as distancias e tempos necesarios non superen, por exemplo, os 3 km ou os cas todos os demais usos e ocupacións 40 minutos. En desprazamentos de máis percorrido ou tempo, o modo peonil debe ser tamén o eixe central da intermodalidade. dos espazos públicos, algúns deles con 5. A mobilidade peonil debe ter, cando menos, igual importancia que a rodada, tanto na máis interese para a calidade urbana e normativa de aplicación como no deseño, sostemento e xestión das vías urbanas. para a mobilidade urbana. Indo á orixe, o 6. A reserva para o tráfico rodado nunca debería superar a metade da superficie total plantexamento debería pasar a ser “o das rúas. espazo público é un ben escaso e moi 7. O suposto dereito a estacionar en vía pública debe perder o seu privilexio case mono- demandado que hai que repartir entre os polístico e pasar a ser un uso máis entre os que hai na vía pública, mediante unha distintos usos de xeito equitativo” 7. regulación dos usos dos espazos públicos na que prime o interese colectivo sobre o individual. O CONCEPTO DE NECESIDADE 8. O uso do coche nas cidades e a minimización dos problemas eu provoca terá que vir fixado polo concepto de “necesidade”. O tráfico redúcese a intensidades asumíbeis e Existe consenso universal en que o manexábeis. tráfico motorizado nas cidades provoca 9. Hai que fixar velocidades máximas moderadas en todos os ámbitos urbanos nos que graves problemas e prexuízos: contami- outros usos existentes poidan provocar accidentes e, sobre todo, facer que se cum- nación atmosférica e acústica, satura- pran estes límites coas medidas físicas necesarias. ción das vías urbanas, conxestión, inco- 10. A recuperación da mobilidade peonil, o re-equilibrio entre as diversas formas de modidade severa, cando non mobilidade non pode nunca condicionarse a futuros ou a outras actuacións. Estaría- imposibilidade para outros tipos de mos demorando sen horizonte temporal a solución a un problema urxente. mobilidade, etc. Por outro lado, o auto- 11. A mellora da calidade urbana, da mobilidade urbana e da seguridade son enormes móbil forma parte da nosa civilización e cando se actúa segundo os criterios antes descritos. foi un avance moi substancial. Non sobra 12. A nosa experiencia amosa que a solución á mobilidade e a seguridade urbana vai polo camiño de dar a primacía absoluta á mobilidade peonil entre todos os tipos de mobi- nin se pode prohibir en medio urbano. A lidade urbana. solución terá que vir dun uso racional, ou sexa, unha alternativa mais matizada. que para garantir estas velocidades A cuestión central será definir de moderadas hai que recorrer, cando modo razoábel, equitativo e asumíbel o menos neste intre histórico, a elementos concepto de “necesidade” ou de “servizo físicos de calmado de tráfico. necesario”. Ou sexa, fixar a liña que divi- da cando é necesario o non o uso da Por outro lado, a perigosidade das mobilidade motorizada, e polo tanto, vías urbanas, a inseguridade vial non se cado está ou non permitido circular ou pode medir só polo número de acciden- estacionar no espazo público 8. tes e de vítimas. A sensación de inseguridade non é tan tráxica como os efectos SOBRE VELOCIDADES nas vítimas, pero deteriora de xeito moi No tráfico dunha cidade onde hai grave a calidade de vida nas cidades e imprevistos (neno que se escapa, peón recorta a autonomía das persoas mais que se despista, coche que fai unha débiles, especialmente dos nenos que se manobra incorrecta, freados de socato, ven expulsados da exploración e dominio forzados ou non, etc.), permitir velocida- autónomo do seu medio 9. des máximas que poidan provocar accidentes con consecuencias funestas nal- AS DINÁMICAS SOCIAIS gúns casos, deberíase de desterrar. Salvo Cando se inicia un proceso de ree- excepcións, a velocidade de 30 km/hora quilibrio dos usos dos espazos públicos A proliferación de "lombos" ou pasos peonís parece axeitada; a redución de perigosi- urbanos entre o modo de mobilidade elevados, chave do éxito da pacificación do trá- dade e ruído son moi elevadas. peonil e o motorizado, hai unha reac- fico a motor. ción, en diferentes graos, que recorda Pero o seu efectivo cumprimento é aquela máxima do tardo-franquismo de aínda moito máis importante. De nada “si, pero cando haxa estacionamento”, que “podería haber democracia cando os serve un sinal cunha velocidade razoá- “si, pero cando haxa consenso”, “si, pero españois estivesen preparados”. bel, se o 10 ou 15%, dos condutores non cando mellore o transporte público”, o respecta. Posibelmente poida xerar É minoritaria a oposición frontal a cando.., cando..., cando... O modo de aínda máis perigo e ruído: adiantamen- este reequilibrio de mobilidades. Case mobilidade privilexiado, o motorizado tos arriscados, bucinas,... A realidade é sempre vai por argumentacións do tipo: individual, resístese a perder as súas pre-

32 cerna A mobilidade en Pontevedra revertiu as prioridades tradicionais urbanas, xa que as modalida- des naturais predominan sobre as motorizadas. bendas aínda que sexa en aras dun reequilibrio, dunha mellora xeneralizada tanto da mobilidade como da seguridade e da calidade urbana 10 .

SOBRE 13 ANOS DE EXPERIENCIA EN PONTEVEDRA En Pontevedra, o proceso de implan- tación está moi avanzado, xa toda a cidade ten limitada a velocidade máxima Metrominuto, un plano para animar á xente a desprazarse a pé. a 30 km/hora coas barreiras físicas correspondentes. Os principios e conceptos claros e a coherencia na aplicación, leva- das e, polo tanto, non pode ser incorpo- Somos conscientes de que cada cida- ron a bo porto o proceso. rada ao concepto de “necesidade”. de ten o seu tamaño e as súas caracte- A calidade urbana e a calidade da Por outro lado, os índices de sines- rísticas diferentes, pero non vemos nin- mobilidade peonil e ciclista son moi ele- tralidade son baixísimos, especialmente gunha razón convincente para que estes vadas, e isto, sen facer ningunha restri- entre os peóns: ningún morto nin ferido principios de actuación non sexan váli- ción ao funcionamento da cidade. Ao grave nas zonas tratadas en 13 anos 11 . dos en todas as cidades. Como moito, contrario, a cidade resulta máis atractiva habería que sectorizar as cidades de e segura e funciona mellor. Toda persoa A INVERSIÓN COMPLETA DAS PRIORI- tamaños grandes e tratar zonas urbanas que “necesita” circular para desprazar DADES concretas delimitadas polo viario princi- mercancía ou pasaxeiros ten moitas Primando nidiamente a mobilidade máis facilidades que na situación previa. pal, ou sexa, o que ten funcións interzo- peonil, coa conseguinte e necesaria res- nais; pero zonas amplas, consistentes, e Dous terzos dos desprazamentos trición do tráfico rodado, actuando sobre sen estrangulamentos nas interseccións urbanos son peonís, segundo o Estudo de o estacionamento e establecendo o con- con estas vías parcialmente excepciona- Mobilidade de 2011; aínda así, o volume cepto de “necesidade”, as intensidades das 12 . de desprazamentos en coche dentro da de tráfico motorizado vólvense manexá- cidade pode seguir reducíndose en favor beis, o transporte público en superficie As vantaxes en canto á calidade do peonil, porque segue a haber moita deixa de ter problemas e a mobilidade urbana e á seguridade vial son tan evi- circulación, cada vez menos, pero aínda ciclista vólvese cómoda tanto coexistin- dentes, profundas e contrastábeis, que moita, que non cumpre ningunha das do na calzada co tráfico calmado como compensan con moito o esforzo e remo- razóns que se poden aceptar como váli- polos paseos e beirarrúas. ven as posíbeis reticencias iniciais. Desde o equipo de goberno de Pontevedra estamos convencidos de que este é o camiño para a mobilidade e a seguridade nas cidades, de que a solución só poderá vir dunha clara primacía, que non exclusivi- dade, da mobilidade peonil en ámbitos urbanos.

* Cesáreo Mosquera é o concelleiro de Infraestruturas do Concello de Pontevedra. +info: pontevedra.eu/movete

cerna 33 ESPECIES EN PERIGO OS MORCEGOS FORESTAIS NA GALIZA Xosé Pardavila e Adrián Lamosa*

Até o momento, constatouse en Galiza a presenza de 23 especies de morcegos, pertencentes a 10 xéneros e 3 familias diferentes (Táboa 1). Segundo o Decreto 88/2007 do 19 de abril, polo que se regula o Catálogo galego de especies ameazadas, 9 destas especies presentes no noso territorio son vulnerábeis. Esta catalogación fai necesaria a realización urxente dun Plan de conservación para estas especies. Porén, polo de agora, a Xunta de Galiza non iniciou a súa tramitación.

Os quirópteros forestais dependen particular para os que se refuxian en tacinus , M. alcathoe, M. escalerai, M. dos bosques para o desenvolvemento do árbores ( Nyctalus leisleri , Myotis bechs- spA e B. barbastellus como especies seu ciclo biolóxico ou, polo menos, teinii , Barbastella barbastellus , etc.). De estritamente forestais, dado que presen- dunha parte del (reprodución, caza ou cara a garantir a conservación das espe- tan vínculos máis estreitos con este tipo hibernación), tendo así mesmo un papel cies forestais e os bosques galegos faise de hábitats. importante na dinámica destes ecosis- preciso unha reformulación da política temas. Os quirópteros actúan como un agroforestal que incorpore criterios de OS NÓCTULOS eficaz insecticida biolóxico, xa que as conservación da biodiversidade. Os nóctulos, xénero Nyctalus, están distintas especies deste grupo consu- Dado que os quirópteros presentan representados na fauna galega por dúas men diariamente decenas de toneladas unha grande fidelidade a un tipo de especies de marcado carácter forestal: de insectos, eliminando vectores de refuxio, a falta de cavidades en árbores N. lasiopterus e N. leisleri . O Nóctulo enfermidades e pragas para a agricultu- pode ser un factor limitador para a súa pequeno, N. leisleri , é unha especie liga- ra. presenza nun territorio. Polo tanto, a da a masas boscosas de certa entidade, Por outra banda, os quirópteros destrución dos seus refuxios, ou as per- onde atopa refuxio en buratos e fendas resultan un dos grupos animais máis turbacións neles, van ser a principal de árbores vellas en carballeiras, faiales sensíbeis. Das 32 especies ibéricas, tan ameaza para estas especies. Neste sen- ou piñeirais, en zonas próximas á auga, só 4 se libran de ameaza. Esta sensibili- tido, a colocación de caixas niño repre- parques suburbanos e ecotonos. Tamén dade púidose constatar en distintos paí- senta unha boa medida de xestión e ocupa caixas niño e edificios. En Galiza ses europeos, así como en diversos luga- conservación, especialmente en bosques presenta unha distribución bastante res da Península Ibérica onde foi onde a súa explotación limita a presen- irregular, chegándose a mencionar como observado un considerábel e progresivo za de cavidades naturais. Estas medidas común onde o hábitat resulta axeitado. descenso dos seus efectivos poboacio- son especialmente idóneas en lugares O Nóctulo xigante , Nyctalus lasiopterus, nais. Neste senso, en Galiza apréciase como plantacións de coníferas ou de especie asociada á presenza de bosques unha regresión xeneralizada dalgunhas especies exóticas como o eucalipto, maduros, tanto de frondosas como de especies nos últimos anos. onde apenas existen refuxios naturais. coníferas, así como a ripisilvas, ten un Os quirópteros forestais empregan Existen ademais outros factores que marcado carácter forestal, utilizando cavidades naturais (resultado da caída poñen en perigo as súas poboacións como refuxio principal buratos de árbo- de pólas), fisuras, cortizas exfoliadas, e como a perda de zonas de alimentación res vellas en masas forestais ben con- cavidades creadas por especies escava- (moitas veces relacionadas cos cambios servadas. Detectouse recentemente nos doras (petos e insectos xilófagos) ou por nas políticas agrarias ou coas obras de bosques máis orientais de Galiza e no efecto doutros procesos naturais de grandes infraestruturas), o uso de pesti- Parque Natural Baixa Limia - Serra do putrefacción de troncos e pólas. O cidas ou a mortaldade nos parque eóli- Xurés. O Catálogo Galego de Especies número e a medida das cavidades varían cos. Ameazadas (CGEA) recolle dúas especies segundo o diámetro, idade e altura da Consecuentemente a todo o expos- de nóctulos catalogadas como vulnerá- árbore, sendo as árbores grandes e vel- to, os morcegos forestais, son un indica- beis ( Nyctalus lasiopterus e N. noctula ), las as que están máis expostas aos pro- dor do estado do bosque, polo que a súa non existindo na actualidade rexistros cesos de formación de cavidades. Se conservación depende da preservación fiábeis da presenza desta última especie ben, nos climas temperados, os quiróp- das fragas e bosques galegos. en Galiza. Pola contra, o Catálogo debe- teros empregan so refuxios subterráneos ría recoller de inmediato o N. leisleri , do para invernar e refuxios forestais duran- AS ESPECIES ATOPADAS EN GALIZA que si existen diversas referencias. te o resto do ano. Dun xeito ou doutro, todas as espe- Deste xeito a deforestación e frag- cies de quirópteros poden atoparse for- OS RATEIROS mentación do hábitat ou a substitución mando parte dos ecosistemas forestais Os morcegos rateiros, xénero Myotis, do bosque autóctono por superficies de durante o seu ciclo anual de actividade. son os que presentan un maior número monocultivo de especies de crecemento Se ben, dentro das especies atopadas, de especies. A maioría deles son de rápido representan un gran problema podemos destacar a Nyctalus leisleri , N. pequeno tamaño e acollen varias espe- para a conservación de quirópteros, e en lasiopterus, Myotis bechsteinii , M. mys- cies de medios forestais en Galiza, das

34 cerna Xosé Pardavila Xosé e Pardavila Adrián Lamosa

Os morcegos forestais atopados en Galiza.

que 3 están catalogadas como vulnerá- verán refúxiase principalmente en ocos Outras especies de morcegos ratei- beis. de árbores, pero tamén en caixas niño, ros forestais presentes en Galiza e que ocos de edificios, pontes e, máis rara- O morcego rateiro forestal, Myotis deberían ser incluídas no Catálogo Gale- bechsteinii, está presente tanto en mente, en covas. En inverno utiliza go de Especies Ameazadas son os mor- medios forestais de bosques caducifolios minas, túneles, covas e soutos de baixa cegos rateiros grises, Myotis escalerai e como de coníferas. Busca refuxio en temperatura (2-8 ºC) e elevada humida- Myotis spA , do grupo Nattereri . Estas minas, simas e covas. En Galiza é esca- de. Non existen demasiados datos desta dúas especies de distribución ibérica, so, existindo moi poucos rexistros e especie en Galiza, aparecendo como foron recentemente separadas de M. coñecéndose unha única poboación unha especie rara e escasamente distri- nattereri a partir de análises xenéticas. reprodutora na península do Morrazo. buída. M. escalerai presenta unha distribución Esta especie, arborícola e asociada a O morcego rateiro grande, Myotis errática en toda Galiza sendo pouco masas forestais ben conservadas, utiliza myotis , prefire bosques maduros abertos abundante, xeneralista en canto a como refuxios principalmente árbores e pasteiros arborados. Busca refuxios en medios usados e cavernícola. M. spA ten con buratos e fendas, durante a hiber- covas, faiados e alpendres. É unha espe- polo momento moi poucas citas (Fragas nación pode ocupar cavidades subterrá- cie fisurícola e cavernícola, polo que do Eume, Ancares, Xurés), estando máis neas e edificios. pode ocupar diversos tipos de refuxio, asociado a zonas montañosas con bos- O morcego bigotudo, Myotis mysta- como covas, minas, pozos ou sobrados. ques ben conservados. De igual xeito cinus , especie eminentemente forestal, En Galiza presenta unha distribución debería incorporarse ao CGEA o morce- localízase en zonas montañosas densa- uniforme, sen acadar elevadas densida- go bigotudo pequeno, M. alcathoe, mente forestadas, sobre todo en bos- des. Ocupa principalmente bosques recentemente descrito, estando a súa ques de frondosas, aínda que aparece maduros pouco densos, zonas de mato distribución galega limitada ao Eume, tamén en parques e zonas urbanas. No con árbores e pastos. Ancares e Courel, e asociada tamén a

cerna 35 Táboa 1. As 23 especies de morcegos detectadas en Galiza e os seu rango de protección e/ou ameaza.

Lendas: Decreto 88/2007 do 19 de abril, polo que se regula o Catálogo galego de especies ameazadas. Vulnerábel (V). SECEM (Lista Vermella). Case ameazado (NT), Vulnerábel (VU), Preocupación menor (LC). Lei 42/2007 , de 13 de decembro, do Patrimonio Natural e da Biodiversidade. Anexo II (Especies animais e vexetais de interese comunitario para cuxa con- servación é necesario designar zonas especiais de conservación), Anexo V (Especies animais e vexetais de interese comunitario que requiren unha protec- ción estrita). CNEA (Catálogo Nacional de Especies Ameazadas). Vulnerábel (V), Interese Especial (IE). IUCN (Lista vermella de especies ameazadas). Preocupación menor (LC), Case Ameazado (NT).

bosques ben conservados de zonas de ques moi pechados. En Galiza considé- O morcego das fragas, Barbastella montaña. rase unha especie moi rara e con distri- barbastellus , outra especie que debería Outras especies do xénero Myotis bución moi irregular. E o morcego de ser incluída no CGEA, resulta ser princi- recollidos no CGEA pero que non pre- orellas de rato pequeno, Myotis blythii, palmente forestal. Durante o inverno sentan marcado carácter forestal son o especie típica de medios abertos, que ocupa refuxios subterráneos, próximos a morcego de orellas fendidas, Myotis utiliza como refuxios cavidades subter- bosques de frondosas situados en zonas emarginatus , que vive en todo tipo de ráneas (minas e covas) e, en menor montañosas de altitude media. En Gali- hábitats, aínda que parece evitar os bos- medida, faiados e sobrados. za distribúese de forma descontinua,

36 cerna asociada a zonas que presentan boas fisurícola, ocupando grande diversidade trellus ; ten unha distribución irregular, masas forestais. de refuxios. sendo localmente abundante. O morcego de Cabrera, Pipistrellus O morcego das hortas, Eptesicus OUTROS MORCEGOS FORESTAIS serotinus, é típico de áreas boscosas. pygmaeus , é una especie recentemente Pero en Galiza hai máis especies de Utiliza árbores con ocos, sendo raro separada do morcego común P. pipistrel- morcegos forestais. Tal é o caso do mor- localizalo en refuxios subterráneos; cego de río, Myotis daubentonii , que de lus , polo que a súa distribución non está tamén está en hórreos, fisuras de muros xeito similar ao que acontece no con- de todo clara. Parece ter un carácter ou faiados. En Galiza é común e atópa- xunto peninsular, ten unha distribución algo máis forestal que P. pipistrellus . se amplamente distribuído. descontinua e abunda máis cara ao Existen poucos datos sobre a súa pre- Por último, o morcego orelludo dou- Norte. Moi ligada a ambientes acuáti- senza en Galiza, podendo corresponder rado, Plecotus auritus , é relativamente cos, manifesta un marcado carácter a esta especie algunhas citas de P. pipis- frecuente e amplamente distribuído en Galiza, con preferencia por hábitats forestais, tanto de bosques caducifolios como de coníferas.

BIBLIOGRAFÍA: - Carro F., Fernández, R. e Moraña, A. (1997). Refugios importantes para los quirópteros en Galicia. Ecología. Nº11, pp. 445-452. - Drosera (2012). Morcegos de Galicia. http://www.morcegosdegalicia.org. Descargado o 01/03/2012 - Lamosa, A. e Pardavila, X. (2011). Factores determinantes para a con- servación de insectívoros forestais (quirópteros). Xunta de Galicia. Informe inédito. - Lamosa, A.; Pardavila, X.; Moraña, A.; Carro, F.; Gil, A.; Domínguez, J. e Amoeiro, J.A. (2010). ¿Protegen los espacios naturales a las comunidades de quirópteros? Estudio prelimi- nar en el LIC Baixa Limia - Serra do Xurés (Galicia). III Jornadas de la SECEMU: Métodos de seguimiento de murciélagos. - Pardavila, X.; Lamosa, A.; Carro, F.; Moraña, A.; Gil, A.; Domínguez, J. e Amoeiro, J.A. (2010). Distribución y selección de hábitat de dos especies de quirópteros forestales. Resultados preliminares en el LIC Baixa Limia - Serra do Xurés. III Jornadas de la SECEMU: Métodos de seguimiento de murciélagos. - Roberto J. Hermida, Francisco J. Lamas, David A. Graña, Simón Rial, Félix Cerqueira, Manuel Arzúa, Ramón Seage (2012). Contribución al conocimiento de la distribución de los Murciélagos (O. Chiroptera) en Galicia. Galemys, 24: 13-23

* Xosé Pardavila e Adrián Lamosa, Sorex, Ecolo- xía e Medio Ambiente S.L.

cerna 37 Carballo Biometanización

PLANTA DE BIOGÁS DE RESIDUOS INDUSTRIAIS

• Participada polo Grupo Calvo.

• Pioneira en Galicia.

• Valorización de residuos industriais.

• Tratamento de 11.000 toneladas ao ano.

• Produción eléctrica equivalente ao consumo de 400 fogares.

Estrada A Coruña-Fisterra s/n 15106 Carballo, A Coruña [email protected] A IMPORTANCIA DAS PEQUENAS COUSAS: AS CHARCAS Ramsés Pérez e Lucía Parente*

Campos de fútbol, centros de ensino, polígonos industriais, estradas, campus universitarios, estaleiros e outras moitas infraestruturas teñen sido construídas sobre humidais. Outro tanto ten sucedido con ecosistemas de menor tamaño como lagoas, charcas ou pozas. A desaparición destes lugares contribúe ao empobrecemento da nosa paisaxe, á extinción de comunidades de flora e fauna, e á perda dos beneficios ecosistémicos que nos ofrecen.

O DECLIVE DOS HUMIDAIS É fácil imaxinar que se espazos de medianas ou grandes dimensións (Ribei- Ramsés Pérez ras do Louro, Xunqueira do Lagares...) dificilmente teñen resistido até hoxe, que non terá sucedido con centos de pequenos humidais que a toponimia nos indica. Botando unha ollada ao mapa de Galiza podemos observar un grande número de lugares que incorporan os nomes de braña, xunqueira ou gándara. Tamén podemos atopar aqueles que levan na súa toponimia as palabras charca, poza ou lagoa, hoxe en día converti- dos en plantacións de eucaliptos, viñedos A construción de infraestruturas (foxo de silo, na foto) ou a intensificación dos cultivos no rural ou rotondas. teñen destruído centos de charcas. A European Pond Conservation Net- work (EPCN) ponlle unha cifra a esta situación e calcula que nalgúns países da

Unión Europea podería ter desaparecido Ramsés Pérez Ramsés Pérez até o 90% destes pequenos humidais. Afortunadamente nos últimos anos están xurdindo numerosas iniciativas que desde o ámbito científico até o divulgativo e práctico (recuperación e creación de charcas) traballan coa finalidade de divulgar a importancia destes espazos e contribuír á súa conservación.

AS CHARCAS, manente, ocupa máis de 1m 2 e menos de Estudos recentes teñen demostrado PEQUENAS E IMPORTANTES 2Ha. como os pequenos humidais contribúen á Se falamos de hábitats de auga doce, biodiversidade rexional, incluso máis que seguramente pensemos en ríos ou lagoas, PATRIMONIO NATURAL E CULTURAL ríos e lagoas, referíndose algúns deles á diversidade de macroinvertebrados ou á pero poucas veces reparamos en peque- As charcas son pequenos ecosistemas vexetación acuática (ver gráfica). nos humidais como charcas ou pozas. cun grande interese para a biodiversida- Porén, os millóns de pequenas masas de de. Moitas delas acollen especies en peri- As charcas tamén cumpren unha fun- auga con menos de 10Ha de superficie go, endémicas ou escasas, incluídas na ción conectora entre diferentes hábitats supoñen, segundo a EPCN, o 30% da Directiva Hábitats, ou nos Libros Vermel- de auga doce converténdose en impor- auga superficial estancada do planeta. los de flora e de fauna. En Galiza, algu- tantes corredores ecolóxicos, como se Na literatura, nin sequera entre as nhas charcas son fundamentais para a expón no artigo 10 da Directiva Hábitats. diferentes entidades a prol da conserva- supervivencia de moitas especies de her- ción dos humidais, existe un consenso petos como o sapo de esporóns ( Peloba- Alén das charcas naturais, que deben sobre cal é a definición axeitada para tas cultripes ) ou o sapoconcho europeo a súa orixe a procesos xeolóxicos, tamén definir as “charcas”. Por facer unha apro- (Emys orbicularis ); e tamén de fieitos hai unha considerábel cantidade e diver- ximación, poderíamos dicir que son luga- como Marsilea quadrifolia . Outro tanto sidade delas froito da actividade humana. res naturais ou de orixe antrópica onde a podemos dicir de odonatos, moluscos, Desde a antigüidade os galegos e as gale- auga doce, de carácter estacional ou per- plantas, etc. gas vimos adaptándonos ao medio e

cerna 39 Ramsés Pérez Ramsés Pérez

As charcas acollen interesantes comunidades de fauna e flora. Charca formada tras o abandono dunha antiga barreira.

modificando a paisaxe, creando nese pro- Outras ameazas son a excesiva regu- centrados na bioloxía e ecoloxía des- ceso multitude de microhábitats asocia- lación dos cursos fluviais, que impide os tes ecosistemas. Estudos sobre os dos á auga. Exemplo disto son os pozos remansos en terreos aluviais que adoitan impactos e ameazas das charcas, de rega que, aproveitando mananciais ou crear charcas despois das enchentes desenvolvemento de estratexias de a chuvia, recollían auga para logo levala invernais, tamén a introdución de espe- seguimento e mellora do coñecemen- aos prados e mantelos verdes durante cies exóticas invasoras ou o uso das char- to sobre o seu papel na conservación cas como vertedoiros. máis tempo. Outra mostra pode ser a de especies. Estas áreas de estudo multitude de charcas que se naturaliza- Os pequenos humidais carecen hoxe contribuirán á conservación, xestión, ron ao abandonarse explotacións minei- en día dunha protección efectiva e real. A creación e seguimento de charcas. ras, canteiras, ou areeiras, acollendo hoxe Directiva Marco de Auga considérase de en día pequenos pero interesantes humi- aplicación só para masas de auga supe- 3. Comunicación e concienciación. For- dais cun notábel valor ecolóxico. riores ás 50 Ha, polo que estes espazos múlase a necesidade de sensibilizar á quedan fóra da normativa europea. Unha cidadanía, desde os políticos, científi- Non deberíamos esquecer as charcas vía para a súa conservación, como apun- cos e xestores até o público xeral, artificiais feitas para xardíns (ex. Pazo de ta a EPCN, pode ser a creación de char- sobre o valor e a importancia das Oca) construídas polo seu valor estético e cas para certos anfibios ameazados dos charcas, así como fomentar boas de goce, ou outros puntos de auga artifi- Anexo II da Directiva Hábitats; porén, prácticas nestes ecosistemas. ciais como lavadoiros, neveiras, fontes esta medida é insuficiente para charcas 4. Protección e mellora. Será necesario que, alén do seu uso tradicional, poden con outras moitas especies importantes chegar a ter un elevado valor patrimonial que é necesario protexer e conservar. traballar no terreo para protexer os e etnográfico. Todos eles igual de impor- sitios clave e crear novas charcas que tantes e valiosos para a conservación do Así pois, é preciso asegurar que a substitúan as xa destruídas. Para iso noso patrimonio. lexislación e as políticas nacionais e deberíanse establecer redes nacionais europeas de biodiversidade e xestión de que identifiquen Áreas Importantes Alén disto, é necesario lembrar que as augas sexan aplicábeis e efectivas para a para as charcas , proporcionen consel- charca ofrécennos servizos ecosistémicos protección das charcas. En diferentes los de boas prácticas e promovan a e axúdannos a loitar contra o cambio cli- países de Europa estase avanzando nesta súa conservación mediante iniciativas mático, xa que funcionan como reservo- liña desenvolvendo estratexias nacionais como a custodia do territorio. rios de auga doce, captadores de CO 2 ou de conservación de pequenos humidais tamén como sistemas de depuración como xa se fixo en Francia, Suíza, Alema- ADEGA xa traballou neste ámbito co natural. ña ou Reino Unido onde se teñen incluí- Proxecto Castieixas (ver Cerna 60, páx. do as charcas como hábitats prioritarios 40-41) e con pequenas actuacións de na conservación da biodiversidade. PEQUENOS ESPAZOS, GRANDES intervención e denuncia; pero agora pon AMEAZAS en marcha unha nova iniciativa, Charcas COMO PROTEXER AS CHARCAS Como diciamos, numerosas infraes- con vida, que pretende paliar algunhas truturas construídas durante o último As charcas son espazos pequenos e das cuestións tratadas neste artigo. Le as século teñen destruído unha manchea de sensíbeis ás alteracións do medio, pero seguintes páxinas para coñecer este pro- charcas ao longo do territorio, debido en tamén son elementos moi agradecidos a xecto. accións relativamente sinxelas. A EPCN parte a súa escasa consideración e á falta elaborou unha estratexia europea basea- de protección. Esta situación que se repi- da en catro cuestións chave para prote- QUE É UNHA CHARCA? te en toda a zona costeira de Galiza e nas xer as charcas: grandes vilas e cidades tamén se repro- • Poden ser pequenas (dende 1 m 2) ou grandes (até 2 Ha). duce no medio rural, onde teñen desapa- 1. Política e lexislación. O obxectivo é recido multitude de charcas tanto natu- garantir unha lexislación efectiva a • Poden ter auga todo o ano, secar ocasionalmente ou boa parte do ano. rais como artificiais. O cambio cara a nivel europeo. Asegurar a representa- • Poden ser naturais ou creadas. agricultura intensiva, aterramento, dre- ción das charcas nas redes oficiais de naxe, sobreexplotación de acuíferos, etc., áreas protexidas e conseguir respaldo e o abandono de prácticas agrícolas tra- e financiamento para avanzar na con- servación das charcas. * Ramsés Pérez e Lucía Parente son educadores dicionais como as pozas de rega, están ambientais de ADEGA. facendo desaparecer centos de pequenos 2. Investigación e seguimento . Son pre- +info: http://campus.hesge.ch/epcn/ welcome.asp humidais naturais e construídos. cisos máis traballos de investigación

40 cerna XORNADAS CHARCAS CON VIDA INICIATIVAS PARA A CONSERVACIÓN DE CHARCAS Redacción CERNA

O pasado 2 de febreiro, Día mundial dos humidais, celebrouse no Pazo da Cultura de Pontevedra unha xornada sobre charcas, organizada por ADEGA coa colaboración da Fundación Biodiversidad, do Ministerio de Agricultura, Alimentación e Medio Ambiente, e financiada polo Concello de Pontevedra. A finalidade foi divulgar a importancia destes ameazados ecosistemas e coñecer diferentes iniciativas de estudo e conservación, alén de dar a coñecer o novo proxecto de custodia e voluntariado ambiental de ADEGA: Charcas con Vida. Ramsés Pérez Ramsés Pérez

O encontro serviu para coñecer diversas experiencias que se están a reali- A Xornada sobre Charcas celebrada o pasado 2 de febreiro en Pontevedra zar na Península arredor da conservación das charcas. foi un éxito de participación.

A xornada foi inaugurada pola con- sistemas son escasos ou desapareceron José Teixeira, doutor e investigador celleira de Cultura e Zonas Verdes do no curso da historia, como é o caso de do CIBIO (Centro de Investigação em Concello de Pontevedra, Anxos Riveiro, Galiza. Biodiversidade e Recursos Genéticos de e pola presidenta de ADEGA, Virxinia Portugal) e coordinador da Unidade de Rodríguez. A última presentación da mañá foi a Divulgación e Comunicación de Ciência de Martiño Cabana, membro da Asocia- em Biodiversidade do CIBIO (Cibio-Div) O primeiro dos relatorios correu a ción Galega de Custodia do Territorio e explicou o proxecto “Charcos com Vida”. cargo de Xosefina Garrido, doutora e investigador herpetólogo na Universida- Esta campaña do país veciño comezou investigadora no departamento de Eco- de de A Coruña. Esta palestra centrouse no ano 2010 co obxectivo de sensibilizar loxía e Bioloxía Animal da Universidade na importancia dos humidais para a e incentivar a poboación para a posta en de Vigo, que realizou unha introdución conservación dos anfibios, organismos valor e estudo das charcas e da súa bio- aos valores ecolóxicos e ambientais dos que dependen das charcas en bo estado diversidade. pequenos e grandes humidais. Garrido para a súa supervivencia, motivo polo salientou que Galiza é o territorio con Para rematar a xornada Ramsés que se deben protexer os humidais gale- menos espazo protexido do Estado, en Pérez e Lucía Parente presentaron a gos, en especial os de pequeno tamaño. relación á súa superficie, e que as char- nova iniciativa de ADEGA “Charcas con cas fican fóra desta rede malia ser hábi- Na sesión de tarde, Pere Fraga, vida”, en convenio asinado ao final da tats con elevada biodiversidade. representante do Consell Insular de xornada co CIBIO. Esta andaina comeza no 2013 e ten o obxectivo de seguir Seguidamente, Adolfo Cordero, dou- Menorca, presentou o “LIFE Basses” ampliándose en anos vindeiros. tor e investigador do grupo de Ecoloxía seleccionado como un dos seis mellores Evolutiva e da Conservación, do Depar- proxectos LIFE Natureza do ano 2010. As xornadas contaron coa asistencia tamento de Ecoloxía e Bioloxía Animal Esta iniciativa, centrada nos estanques dun cento de persoas interesadas na da Universidade de Vigo, amosou a temporais mediterráneos de Menorca, conservación dos ecosistemas. Destacá- importancia das charcas para a conser- hábitats prioritarios e protexidos, tivo ronse as apreciacións con respecto á vación dos odonatos (libeliñas e cabali- un enfoque práctico, con accións direc- nula protección destes ecosistemas ños do demo). Cordero explicou que tas de conservación, xestión e sensibili- tanto no ámbito galego, como estatal e para este grupo de insectos son de zación que deu como resultado o reco- animouse a realizar a final de ano unha moito interese os pequenos humidais, e ñecemento da poboación e unha mellor petición de integración das charcas na particularmente os de orixe artificial, xestión e conservación das balsas ou lexislación ambiental, para tentar así, especialmente en áreas onde estes eco- estanques temporais. conseguir unha protección efectiva.

cerna 41 PROXECTO CHARCAS CON VIDA Lucía Parente e Ramsés Pérez*

As charcas son pequenos ecosistemas cun grande valor, porén apenas teñen sido obxecto de inciativas para o seu estudo e conservación en Galiza. ADEGA vén de poñer en marcha unha iniciativa que baixo o nome de Charcas con vida pretende con- tribuír á divulgación dos valores dos pequenos humidais mediante actuacións que vinculen educación ambiental, voluntariado ambiental e custodia do territorio. O proxecto conta coa colaboración da Fundación Biodiversidad, do Ministerio de Agri- cultura, Alimentación e Medio Ambiente e realízase en convenio co CIBIO (Centro de Investigação em Biodiversidade e Recursos Genéticos de Portugal).

AS CHARCAS IMPORTAN Desde hai tempo ADEGA realiza diferentes accións para denunciar ou Ramsés Pérez promover a conservación de pequenos humidais e nomeadamente das charcas. Porén, a lexislación deixa pouco campo de actuación para protexer estes espazos, xa que aqueles menores de 2 Ha non se consideran humidais e carecen polo tanto de protección efectiva. Debi- do a isto, centos destes espazos teñen sido destruídos impunemente nos últi- mos anos. Durante o ano 2008, ADEGA desen- volveu o Proxecto Castiexias: de Anfi- bios, Charcas e Persoas , unha experiencia de recuperación de charcas para As charcas son un excelente recurso para a educación ambiental. anfibios nun primeiro momento. Esta iniciativa demostrou como de maneira A Unidade de Divulgación e Comuni- grande potencial para a educación sinxela a restauración dunha antiga cación de Ciência em Biodiversidade do ambiental e a investigación. poza de rego podía contribuír á mellora CIBIO (Portugal) estableceu un convenio O traballo de divulgación realízase do hábitat de varias especies de anfi- con ADEGA para a realización deste pro- mediante diferentes actividades. A pri- bios. Alén disto, a actuación amosou xecto, en febreiro de 2013. Esta entida- meira delas foi a realización do encon- como a restauración dun elemento de promove o proxecto Charcos com Charcas con vida: iniciativas para a patrimonial pode contribuír á conserva- vida no país veciño. Dita iniciativa tro ción da biodiversidade, e como a custo- tamén ten como obxectivo o achega- conservación de charcas, realizado o día dia do territorio é unha ferramenta váli- mento da poboación ás charcas e tra- 2 de febreiro Día mundial dos humidais da para este propósito (ver máis sobre ballos de conservación para a mellora na cidade de Pontevedra e financiado Castieixas en Cerna 60, páx. 40-41). destes ecosistemas. As dúas entidades polo concello desta cidade. pretenden compartir información e Así mesmo estanse a elaborar dife- INICIATIVA CHARCAS CON VIDA ampliar a rede de cidadás e cidadáns rentes materiais divulgativos para o Coa intención de seguir difundindo entre Galiza e Portugal que inventaríen estudo e inventariado de pequenos os valores e importancia das charcas e e protexan charcas e charcos. humidais. Tamén se organizarán xorna- de contribuír á súa conservación nace o das divulgativas e saídas formativas proxecto Charcas con vida . A iniciativa DIVULGACIÓN para dar a coñecer estes ecosistemas, os pretende dar solucións ao problema de Un dos primeiros obxectivos de seus valores e beneficios. desaparición de charcas e da biodiversi- Charcas con vida é a divulgación do dade que acollen, así como fomentar valor das charcas. Estes ecosistemas A web www.charcasconvida.org será actuacións para conservalas. Tres son as albergan importantes poboacións de o espazo onde se poderán consultar as liñas de actuación: divulgación da plantas e algas acuáticas, anfibios, ou novas, actividades, documentos, etc., importancia e dos valores das charcas; invertebrados que precisan deste medio froito deste proxecto. A web será un creación dunha rede cidadá para o para completar o seu ciclo vital. As espello da portuguesa www.char- inventariado e estudo de charcas e charcas tamén son corredores biolóxi- coscomvida.org . actuacións de construción e recupera- cos, constitúen importantes elementos ción de charcas mediante acordos de patrimoniais e ofrécennos numerosos INVENTARIADO E ESTUDO custodia do territorio e voluntariado beneficios ecosistémicos. É por isto que Alén de dar a coñecer a importancia ambiental. os pequenos humidais son espazos cun das charcas, desenvolveranse diferentes

42 cerna Ramsés Pérez Ramsés Pérez

ADEGA recuperou unha poza de rego en Montederramo mediante volunta- Inspección e estudo dunha charca. riado ambiental e baixo un acordo de custodia do territorio. iniciativas de participación social para acordos de custodia do territorio e co Coa experiencia gañada nestas contribuír ao seu estudo e conservación. apoio do voluntariado ambiental. actuacións e coa opinión e achegas de Baseándonos na metodoloxía do apren- persoas que teñan realizados experien- Charcas con vida realizará o deseño der facendo en ADEGA entendemos que cias semellantes, Charcas con vida ela- de novas charcas coherentes co seu a mellor maneira é implicar á cidadanía borará un Manual de creación e recupe- contorno e nas que se creen microhábi- é coa práctica. Así, continuando co fru- ración de charcas. tífero camiño do Proxecto Ríos pretén- tats axeitados para a biodiversidade do dese crear unha rede de cidadás e cida- lugar. Así mesmo, realizaranse actua- ENCHÁRCATE! dáns que fagan inventario e estuden as cións de recuperación de pequenos Charcas con vida é un proxecto diri- charcas que teñan preto da súa casa, humidais, como pozas, charcas, etc., que xido a toda a cidadanía no que poden lugar de vacacións, aldea, etc. teñan algún tipo de problema (colmata- participar asociacións, centros de ensi- xe, abandono, falta de auga, residuos, no, amigos, familias, etc. Se che intere- Calquera persoa poderá incorporar etc). sa inventariar unha charca, participar no charcas ao inventario galego, bastará voluntariado ambiental, se tes unha Para levar adiante estas actuacións con inscribirse na web do proxecto e, finca cunha charca e queres asinar un pretendese asinar acordos de custodia simplemente cubrindo un pequeno acordo de custodia, etc., ponte en con- cuestionario, localizar a súa charca, pía do territorio cos propietarios de terreos tacto con nós: [email protected] ou fonte. onde se atopen as charcas e deste xeito sumar persoas no labor de conservación Ademais de inventariar a charca, * Lucía Parente e Ramsés Pérez son educadores do noso patrimonio natural e cultural. ambientais de ADEGA. pódese contribuír á súa conservación Como peza chave, Charcas con vida con- + info en: mediante a realización de dúas inspec- www.charcasconvida.org, tará con voluntariado ambiental para cións ao ano, en primavera e verán, www.charcoscomvida.org, empregando os materiais proporciona- levar adiante as actuacións de creación https://www.facebook.com/CharcasConVida- vEste foi o texto da placa inserida nun monó- dos de forma gratuíta polo proxecto, e recuperación de charca. manual de inspección de charcas e fichas de identificación.

Todos estes datos contribuirán a ela- Ramsés Pérez borar un inventario de charcas de Gali- za que estará permanentemente actua- lizado na web do proxecto, tamén axudarán a coñecer cal é o estado dos nosos pequenos humidais.

CUSTODIA DO TERRITORIO E VOLUNTARIADO AMBIENTAL A creación e recuperación de charcas tense demostrado como un método sinxelo e eficaz que implica múltiples beneficios. Por iso, alén do estudo e inventariado de pequenos humidais, outro obxectivo de Charcas con vida é desenvolver actuacións de creación e A primeira charca construída dentro do programa “Charcas con Vida” de ADEGA creouse o 13 de abril recuperación de charcas, enmarcadas en na Eira da Xoana. Participaron nesta actividade máis de 40 voluntarios e voluntarias.

cerna 43 HOMENAXE NA EIRA DA XOANA AOS CRISTIÁNS COMPROMETIDOS CON GALIZA Victorino Pérez Prieto* “En recoñecemento a todas as persoas e comunidades cristiás: leigas e leigos, cregos, monxas, frades e monxes, que ao longo da nosa historia, honraron á Terra nai, unindo cristianismo e galeguidade.”

Este foi o texto da placa inserida nun monólito que foi chantado na Eira de Xoana (Ramil-Agolada), en recoñecemento ás persoas que desde a fe cristiá e as convicións galeguistas contribuíron a construción dunha Galiza mellor e para revivir a súa memoria. Un encontro organizado por ADEGA, a Irmandade Moncho Valcarce e a Asociación Cultural O Galo. A resposta dos numerosos colectivos implicados e a salientábel participación da xente nese encontro o pasado 22 de setembro de 2012 manifesta a realidade e xusteza desta homenaxe.

O COMPROMISO DOS CRISTIÁNS CON GALIZA

Ao longo da historia galega, sobre Vitorino Pérez todo, no pasado século XX e particularmente desde a Guerra Civil española, galeguismo e fe cristiá estiveron a miúdo enfrontadas ou en relación sospeitosa, e foron conciliábeis só con dificultade para moitos cristiáns de Galiza. Absurdamen- te, outros moitos cristiáns galegos tiveron e teñen por “radical” ou “sospeitoso”, que un cristián de Galiza sexa galeguista e aínda nacionalista; cando un cristián de Galicia non pode menos que ser cons- ciente e comprometidamente galeguista , como lle pediu Castelao a todos os bos galegos. Como dixen, naquela ocasión e teño repetido moitas veces, no grupo tan heteroxéneo de cristiáns que forma a Igrexa, fronte á necesaria Igrexa galega , hai unha Igrexa en Galiza , que se resiste a ser galega ; máis aínda, tristemente, a Igrexa ten sido un dos elementos máis desgaleguizadores da nosa historia moderna. Por iso, dixo con razón un bispo galeguista, Miguel Anxo Araúxo: “A Igrexa galega ten unha débeda e un pecado histórico con respecto ao noso pobo: esquecer a nosa lingua e a nosa cultura… e contribuír a intensificar o proceso de alienación cultural”. Pero é tamén certo que unha parte moi importante desa Igrexa fixo moito e ben en Galiza a prol do pobo galego e a súa lingua desde os comezos do galeguismo e “Todos falamos galego”, debuxo de Vitorino Pérez publicado nas capas das revistas “Iri- xa antes, como teño recollido nos meus mia” e “A Peneira”. libros A xeración “Nós”. Galeguismo e relixión (Vigo 1988) e Galegos e cristiáns xión. Hai unha concepción estreita do vas imperiais e colonizadoras verbo de (Vigo 1995). nacionalismo que leva a unha afirmación culturas e relixión diferentes, a pesar de Do mesmo xeito que hai nacionalis- particularista e aínda agresiva fronte aos que no comezo da súa historia tentou mos e nacionalismos, hai maneiras demais; e hai unha concepción estreita inserirse respectuosa e comprometida- diversas de vivir o cristianismo e a reli- do cristianismo que o levou a perspecti- mente en todas as culturas ás que foi

44 cerna Ramón Muñiz Vitorino Pérez

Vitoriano Pérez Prieto na Eira da Xoana. Monumento aos cristiáns comprometidos co país, chantado na Eira da Xoana. chegando. Ese nacionalismo e ese cris- que viviron crítica e conflitivamente, Alfonso Zulueta, Quico Dominguez, tianismo son incompatíbeis co cristianis- pero tamén intensamente, a súa fe cris- Helena Villar Janeiro, Marica Campo... E mo que nace do evanxeo; un cristianis- tián; e outros poetas como Noriega moitos homes e mulleres cristiáns anóni- mo liberador, tolerante e curador. Pero Varela, Iglesia Alvariño, Amado Carballo, mos comprometidos na política naciona- hai un nacionalismo que afirma a propia Cabanillas, etc. E persoas fundamentais lista, no movemento ecoloxista, pacifista realidade concreta, potenciando os pro- do galeguismo como Losada Diéguez, e de cooperación co Terceiro Mundo, no pios valores e sentíndose irmán de todos; Otero Pedrayo, Risco, Cuevillas, o mesmo movemento veciñal e nas Asociacións e ese si ten que ver co cristianismo de Castelao e o noso mártir Alexandre Culturais, nas Comunidades Cristiás de Xesús de Nazaret, que viviron moitos Bóveda. Máis preto de nós, temos que Base ... E, particularmente, a xente de cristiáns despois del. falar de moitos persoeiros xa finados Encrucillada e Irimia (revista, Asociación como os clérigos Miguel-Anxo Araúxo, P. e Romaxe anual de Crentes Galegos). Porque galeguismo e cristianismo Seixas, Xosé Manuel R. Pampín, Moncho Certo que a pesar da longa lista, non é a son dúas realidades non só perfectamen- Valcarce, Manuel Espiña, F. Lorenzo maioría da Igrexa de Galiza, pero, quen te conciliábeis, senón necesariamente Mariño, Antón Gandoi, Leopoldo López di que galeguismo e cristianismo, cristia- vencelladas e complementarias . O gale- Rego, Bernardo G. Cendán, etc.; e leigos nismo e socialismo… son irreconciliá- guismo non é outra cousa que o com- como Manolo Beiras, Xaime Illa, Francis- beis? promiso coa Terra que a un lle deu o ser, co e Domingo Fdez. del Riego, Agustín a capacidade de comunicación, o pan e a Bueno, Tintxu, etc. Entre os vivos, os clé- A HOMENAXE NA EIRA DA XOANA fala, o que nos fai persoas diferenciadas, rigos Xosé Chao Rego, Andrés Torres Na homenaxe da Eira de Xoana o que nos fai “eu” e “nós”. E o cristianis- Queiruga, Francisco Carballo, Xulio tomaron a palabra diversos homes e mo ten desde o seu comezo unha voca- Andión, Xosé Alvilares, Xosé A. Miguélez, mulleres en representación da meirande ción de encarnación liberadora en cada etc.; monxas como Pilar Wirtz, Amalia, parte dos colectivos cristiáns compro- realidade concreta. Pepa Rodríguez, etc.; e leigos e leigas metidos con Galiza. En primeiro lugar Pero se isto tivo pouco que ver moi- como Luz Pozo, Xesús Ferro Ruibal, Xosé Salvadores, no nome da Eira de tas veces coa evolución das relacións entre galeguismo e cristianismo, esta é so parte da realidade. Porque galegos e galeguistas tamén foron clérigos cris- tiáns do pasado coma o P. Feijoo, o P. Sarmiento e o Cura de Fruime nos sécu- los XVII-XVIII; e o bispo Lago González (que deixou de testamento estas fermo- sas verbas: “Amando a Galicia amaremos a Deus e seremos profundamente relixio- sos”), ou Saco e Arce, Crecente Vega, Rey Soto, Amor Ruibal, os curas de Logos (Pedret Casado, Gómez Ledo, Aller Ulloa…), Basilio Álvarez, etc., no século XX. Entre os leigos dese pasado lonxano temos en primeiro lugar a trindade de grandes poetas Rosalía, Pondal e Curros, Homenaxeados/as fronte a casa da “Eira da Xoana”.

cerna 45 Xoana, presentou o acto e inaugurou o monumento. Foi acompañado pola músi- ca de Xosé Manuel Sánchez Rei (actual presidente da Asociación Cultural Ale- xandre Bóveda) e outros gaiteiros. Logo, este que subscribe e Tareixa Ledo Regal fixemos uns pequenos relatorios sobre o significado do compromiso galeguista e cristián de tanto cristiáns e cristiás galegas. Tareixa Ledo falou deste como un “encontro enchido de utopía”, un “espazo necesario”, que nestes Momento previo á inauguración do monumento aos cristiáns comprometidos con Galiza. momentos mesmo “está a ser imprescin- díbel”. Falou dos e das participantes como “leigas e leigos que sosteñen colectivos e organizacións, que promo- ven protestas sociais e organizan mobili- zacións… cregos de vilas, de barrios e aldeas, frades e monxes, que espertan conciencias e participan en manifesta- cións… relixiosas dunhas e doutras con- gregacións, que colaboraron en reunións clandestinas na etapa pre-democrática, currantas do día a día nas loitas co pobo ao longo de anos… militantes históricos do nacionalismo”. Todos forman parte da O acto foi especialmente concorrido e participativo. casa nacionalista, “a casa da xente que se sabe desta terra... da xente capaz de recoñecer as peculiaridades deste país dinación entre os distintos grupos de para buscar xuntas camiños para vivir a que chamamos Galiza, e que se compro- cristiáns galeguistas. O coñecido histo- nosa fe inserta e comprometida nesta mete vitalmente… para dignificala e riador Francisco Carballo falou en nome realidade galega”. E Christina Moreira leu darlle autogoberno”. do grupo Encontros. Foro de Curas Gale- o comunicado da comunidade cister- gos bispo Araúxo , que, recollendo a her- A continuación, representantes dos ciense do Mosteiro de Sobrado dos Mon- danza do Vaticano II, “Europeos” e os grupos participantes fixeron cada un a xes , unha comunidade monástica com- “Coloquios de parroquias”, reúne desde súa comunicación. O cura Gumersindo prometida con este pobo e esta terra hai anos a curas galeguistas, a meirande Campaña falou pola Irmandade Moncho concreta, aínda que a meirande parte Valcarce , nacida hai vinte anos co parte tamén implicados noutros colecti- deles veñen de fóra. Para estes monxes obxectivo de perpetuar a memoria de vos. A mestra Celia Castro fíxoo pola “a harmonía universal non nace da uni- Moncho e de dar a coñecer o seu pensa- Comunidade do Home Novo de A Coruña, formidade... ten que nacer da pluralidade mento. O profesor Lois Ferradás fíxoo fundada hai varias décadas polo cóengo e a diferenza”, de aí o seu compromiso pola Asociación Irimia que, desde hai Manuel Espiña, xunguindo fe e galegui- coa terra e as xentes de Galiza, coa súa preto de corenta anos, leva un intenso dade. A tamén mestra Bea Estévez falou lingua e a súa cultura, convencidos de labor de reflexión, concienciación e polo grupo Mulleres Cristiás Galegas. que as diferentes linguas non separan, vivencia dun cristianismo galeguista por Exeria , un colectivo que xungue a con- senón que son ponte, horizonte e aper- medio de diversos encontros, entre os ciencia de xénero co compromiso cris- tura”. Finalmente, Isabel Vilalba falou que salienta a súa anual Romaxe de tián renovador de todo o que “invisibili- polo Sindicato Labrego Galego e Marcos Crentes Galegos, a publicación da revis- za o verdadeiro rostro feminino de Deus Maceira pola Asociación O Galo. ta quincenal Irimia (anda xa polo núme- e a auténtica mensaxe de Xesús”, e o O acto rematou coas intervencións ro 870) e outras publicacións. Engracia compromiso galeguista. O mestre Alber- Vidal falou da Asociación e a revista to López Mariño fíxoo pola Federación poéticas de David Otero, Xoán Xosé Fdez. Encrucillada , publicación bimensual de de centros xuvenís Don Bosco de Galicia, Abella, Adela Figueroa e Manolo Regal información e reflexión que leva o que teñen como finalidade “promover a (do Movemento Rural Cristián Galego), e mesmo nome (leva publicado xa 180 lingua e a cultura galegas especialmente as palabras de despedida do secretario números) e organiza anualmente un Foro entre o colectivo da infancia, da adoles- de ADEGA, Froilán Pallín. de Relixión e Cultura. O cura Alfonso cencia e da mocidade e no colectivo de Sen dúbida, foi un encontro cunha Blanco Torrado falou da coñecida Aso- axentes que interveñen no ámbito da significación social e política moi impor- ciación Xermolos de Guitiriz, que tanto e educación xuvenil”. A relixiosa da Com- tante, amén do seu valor festeiro e afectan bo ten organizado e publicado nos pañía de María Pilar Wirtz falou polas tivo, polo magnífico clima vivido alí. últimos trinta anos. O mestre Josecho Comunidades Rurais de relixiosas ; “unha Barca fíxoo pola Coordenadora de Cris- rede de comunidades que vivimos en tiáns Galegos , que desde hai varias déca- diferentes zonas do mundo rural de Gali- * Victorino Pérez Prieto é membro da Asocia- ción Irimia e da Asociación Encrucillada. das serve de espazo de encontro e coor- cia e que nos reunimos periodicamente

46 cerna

Nome e Apelidos: ......

NIF: ...... Data de Nacemento: ...... Teléfono: ......

Enderezo: ...... Localidade: ...... CP: ......

Provincia: ...... Profesión: ...... Correo electrónico: ......

Modalidade de inscrición (Inclúe a subscrición gratuíta á revista CERNA): Suscripción únicamente a revista CERNA / Cuadernos ADEGA:

Normal 48 euros/ano Revista Cerna (trimestral) 10 euros/ano Xuvenil ou parado/a 24 euros/ano ADEGA Cadernos 4 euros/ano (desconto do 50% soci@s) Superior 78 euros/ano

Domiciliación: Titular da Conta: ......

Banco ou Caixa : ......

Sucursal: ......

Conta Número: ______/ ______/ __ __ /______

Prego que ata nova orde fagan efectivos á Asociación para a Defensa Ecolóxica de Galiza, con cargo a miña conta, os recibos que ao meu nome lles presente a devandita asociación.

Data: ...... /...... /...... Sinatura: ......

Enviar esta solicitude a: ADEGA - Travesa dos Basquiños, 9 Baixo • 15704 Santiago de Compostela FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA F FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E F DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA D GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE G FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA F FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E F DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA D OS DIMINUTOS MUSGAÑOS (CONTOS DO TÍO-VIVO) Xosé Salvadores*

naturalistas andaron case sempre por camiños diferentes. O que xa non é tan comprensíbel é que xente que vive no e do campo non os coñeza porque, inde- pendentemente dos gustos, son uns aliados perfectos á hora de cultivar. Os musgaños son uns insecticidas naturais inigualábeis e sans, a custe cero, que axudan a manter á raia moitos dos insectos que ocasionan molestias e © Calros Silvar e Baía Edicións, Guía dos mamíferos de Galicia. perdas económicas aos agrogandeiros. Son animais protexidos precisa- Non teño atopado ninguén até o cies teñen tintadas de vermello as cús- momento, sacando os estudosos da pides dentarias pola acumulación de mente polos beneficios que aportan e fauna, que soubera dicirme, e menos sales de ferro. polo perigo de desaparecer, ao estar describirme, o que era un musgaño, gravemente diminuídos por insectici- Ao ser sete especies diferentes, dan muraño, furaño, ou un furafollas. das e biocidas que estamos empregan- para que as poidamos ver desde a beira do nos cultivos; produtos que teñen o E quen son estes animaliños? Pois do mar até as altas montañas do orien- efecto de librarnos, momentaneamen- uns mamíferos, máis ben micromamí- te e en moi variados hábitats: prados, te, dos molestos insectos a costa de feros, diminutos seres duns poucos terreos de cultivo, ribeiras con pastei- provocar, ao entrar na cadea trófica, gramos de peso, cubertos dun pelo que ros ou bosques, fragas ou simplemente mortaldades impensábeis en cantidade vai desde o castaño até o negro e que, onde teñan abundante cobertura vexe- de insectívoros: réptiles, anfibios, para a súa desgraza, aseméllanse moito tal. A maioría gusta dos lugares húmi- paxaros ou mamíferos, e de contami- aos ratiños ou ás cortas. dos e non lle ten medo á friaxe. nármonos a nós mesmos. É imperdoá- Estes pequenos mamíferos, en con- Como son tan cativiños, a súa bel que os responsábeis do ambiente creto as sete especies do noso país, defensa non é precisamente o ataque, non fagan seguimento e campañas en teñen todos unha característica morfo- polo que para garantir a supervivencia defensa destes ananos do mundo natu- lóxica que a pouco que nos fixemos da especie reprodúcense moito, tendo ral, deixando a agra aberta ás indus- veremos que os fai distintos dos inde- camadas numerosas e incluso dúas por trias químicas para que fagan negocio sexábeis ratos e cortas. Todos eles ano. Levan unha vida discreta e con a conta da xente do campo e da nosa teñen un fociño alongado, proporcio- hábitos nocturnos, moi activos no saúde. nalmente moito máis longo con rela- lusco fusco. Non son doados de ver, Houbo un tempo en que se coñe- ción á cabeza que o que teñen os rati- quizais sexa esta a razón pola que son cían estes humildes animaliños (mesmo ños. Ademais, estes insectívoros non pouco coñecidos polos humanos; non alguén lles deu nome). Eran tempos nos teñen apenas orellas, mentres que os así, polas cobras, rapinas nocturnas, que non había grandes industrias agro- ratiños son todos bastante orelludos. gatos, e demais carnívoros que andan Outra característica que os diferenza químicas e nos que os humanos esta- pola noite e que son os seus inimigos bamos máis en contacto co medio dos outros pequenos mamíferos coñe- naturais. cidos é a súa dentamia. Se lles abrimos natural. Eran tempos que non han vol- a diminuta boca para verlles a denta- Lembro, van aló moitos anos, que ver, porque nada se repite, pero nós dura, teríamos claras varias cuestións. meu pai, facendo unha pequena limpe- habemos seguir insistindo en que de A primeira, que non son roedores, non za dentro dun pendello que estaba no costas a natureza o mundo leva un teñen eses incisivos sobresaíntes e medio do monte, descubriu debaixo camiño equivocado, que vai cara unha robustos cos que os ratos e parentes dunha uralita unha niñada deles. Meu destrución masiva, aínda que polo tanto dano fan rilando aquí e acolá sen pai, que non os distinguía dos ratos, momento só empezara por uns diminu- que haxa material que se lles resista. A desfíxose daquelas pequenas criaturas tos animaliños que perderon o nome segunda, que teñen dentadura propia pensando que estaba axudando ao porque nin se sabe que existen. dos carnívoros, concretamente dos mundo a liberarse da molesta praga insectívoros, cunhas queixadas cheas dos roedores; un erro perdoábel, xa que de pezas bucais, coma nós, e coa parti- o meu proxenitor era mecánico de pro- * Xosé Salvadores é o vogal de Biodiversidade de ADEGA. cularidade de que a maioría das espe- fesión e os amigos das máquinas e os

48 cerna FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA F FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E F DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA D E GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA FLORA DE G ZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA EFLORA DE GALIZA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA EFLORA DE GALIZAFAUNA E F A DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA EE FLORA DE GALIZA FAUNA E HERBA DO DEMO OU ESTRAMONIO

(DATURA STRAMONIUM) Margarida Miguens*

O estramonio leva connosco arredor de 500 anos, foi introducido en Europa aló polo século XVI mediante unhas sementes orixinarias de Turquía. Dise que esta planta é nativa da India e Sudamérica. Adaptouse perfectamente ás nosas condicións polo que se dá ben en toda a xeografía galega desde unha altitude de 1900-2500 m e incluso a nivel do mar, por iso é que está catalo- gada como especie invasora. Así que neste artigo imos coñecer unha planta que non é galega, pero que si abunda na Galiza. Non obstante, o estramonio non é coñecido polo seu carácter invasor, senón pola súa toxicidade. Podemos simplificar dicindo que todas as plantas poden ser tóxicas na medida en que descoñezamos os seus compoñentes, as doses e a forma de administralas, pero quizais esta sexa unha das plantas cuns efectos máis nocivos para a nosa saúde se non sabemos empregala. De aí, que se coñeza A planta do estramonio. con nomes tan significativos como “herba do demo”, “figueira do inferno”, do, porque estas substancias varían comesen. As ovellas e as cabras son “burladora”, etc. dunha planta a outra debido ás diferen- menos sensíbeis e necesitan doses máis tes condicións ecolóxicas, climatolóxi- altas para que lles provoque a morte, O Datura stramonium, como se lle cas e incluso da presenza ou non de her- pero aínda así é tóxica. Normalmente o coñece no mundo científico, é moi fácil bívoros na zona, que estimulan máis ou animal desbota inxerir esta herbácea de recoñecer sobre todo no verán cando menos as defensas da planta, que logo polo seu mal sabor pero ás veces poden florece, ao verse de lonxe unhas grandes se traducen en tóxicos no noso organis- ir entre o penso ou os silos. flores de ata 20 cm. con forma de trom- mo. peta e de cor branca ou verdosa. Tamén Na xardinería tamén é empregada a podemos distinguir polo forte cheiro Por tanto, o seu uso debe ser exclu- para acabar cas larvas dos insectos, que que desprende e polo seu porte de ata sivamente externo, sobre todo, como morren ao alimentarse das súas follas, 1,5 m de altura. analxésico. Se aplicamos o látex do ao igual que os ratos. O talo e as ramas son cilíndricos, estramonio humedecido nun algodón, Como curiosidade debemos dicir que lisos e de cor verde máis claro que as calma a dor de oídos, Tamén se com- as nosas bruxiñas aplicaban esta herba follas, que son dentadas nos bordes, e probou que a infusión das follas xunto nas zonas xenitais e axilas para ter alu- tamén moi grandes. O froito é unha coas da malva e mesturadas con barro cinacións, até tal punto que crían voar cápsula espiñenta, tamén por iso é en forma de pomada poden ser aplica- enriba dunha vasoira. Os chamáns coñecida co nome de maza espiñosa, e das para curar as hemorroides e para tamén a fuman para entrar en transo e desta formación é de onde saen as tratar as varices. Actualmente, séguense na cultura mapuche dáselles a probar sementes que son de cor pardo escuro facendo estudos e recéitase polos médi- aos nenos unha soa vez na súa vida para ou negras. Delas obtéñense as maiores cos para paliar algúns dos síntomas do que poidan predicir que serán no futuro. cantidades de compoñentes tóxicos Parkinson. Desde logo eu quedo coas aplica- para o noso organismo. No ámbito rural, coa herba do demo cións en medicina e xardinería que Existen numerosas lendas e curiosi- cúranse as feridas ou os grans xa moi están máis controladas e estudadas. Os dades referentes ao estramonio, pero podrecidos do gando, pero o seu uso experimentos, para as meigas e bruxos. menos coñecidos son os seus usos medi- segue sendo externo. De feito, outro dos cinais. Calcular as doses precisas dos nomes desta planta é “rebentavacas”, seus principios activos é moi complica- polo dano que lles causaría a estas se a * Marga Miguens é colaboradora de CERNA.

cerna 49 “CANDO FALES DOS FUNGOS, FALA DOS MALOS E NON TERÁS PLEITOS COS ACONSELLADOS”

C. Ruiz Leivas* Crisrule Conchi Zúñiga Joseba Matabuena

Lyophyllum connatum. Paxillus involutus. Sarcosphaera coronaria.

A micoloxía, como ciencia que estuda Paxillus involutus os cogomelos en todas os seus facetas, Este é un dos cogomelos que, co non é allea á evolución do coñecemento

Susana Pardillo Susana Pardillo tempo, e tras varios falecementos, foi e ao progreso. É moito o que aínda igno- catalogado como mortal. O Paxillus invo- ramos do misterioso mundo dos fungos, lutus produce hemólise grave (desinte- pero tamén se fixeron grandes avances gración dos glóbulos vermellos e hema- nestes últimos anos, polo que calquera tíes), pero debe considerarse máis unha persoa que estea interesada neles, a nivel intolerancia que unha intoxicación. científico ou gastronómico, debería estar A inxesta repetida desencadea hemólise ao tanto dos descubrimentos que poden masiva con insuficiencia renal aguda e deixar obsoletos libros, sabedorías pro- Tricholoma equestre. até shock anafiláctico. Os micólogos J. pias e até arraigados costumes de consu- Shäffer (1944) e F. Newman (1945) mor- mo. casos, pode chegar a ser mortal. Provoca reron por inxerir Paxillus involutus a Neste sentido, hai alertas, algunhas envelenamento xiromítrico ou hemolítico finais da II Guerra Mundial, tempos de relativamente recentes, sobre o perigo de (trastornos gastrointestinais) ao conter escaseza de alimentos nos que había que inxestión de especies tradicionalmente hemolisinas, aínda que estas son termo- recorrer ao cogomelos silvestres para consideradas inocuas e que non están lábiles, destrúense a determinadas tem- poder comer. Agora estamos pasando reflectidas en antigas guías de campo peraturas. tamén por tempos difíciles así que non consultadas por numerosos afecciona- está demais tomar todas as precaucións. dos, nas que seguen a aparecer como bos Recomendo absterse do seu consumo comestíbeis. Chama a atención a avanza- polos perigos que ten. No meu caso, O micólogo e Doutor en Veterinaria, da idade de moitos dos falecidos por téñoo comido, pero sempre tomando Mariano García Rollán tamén as comeu inxestión de cogomelos cando a expe- precaucións e baseándome no refrán val- en pequenas cantidades, sen cutícula, riencia debería ser un grao. Cabería ter deorrés que di: “Orellóns, cuncos e pan- láminas e pé, e só para estudala, aínda en conta varios factores: o deterioro de torras, escáldaas para que non morras”. que (como el di) non merece a pena arris- sentidos como a vista ou o olfacto (nece- carse con ningún fungo. Lembrarei eter- Lyophyllum connatum sarios para a correcta identificación das namente a súa advertencia: “Nunca digas especies), a menor resistencia ante cal- Este cogomelo é fácil de atopar en que un cogomelo é comestíbel”. Valdeorras e está clasificado como bo quera intoxicación dun organismo envel- Tricholoma equestre lecido e, por que non, o acumulo de subs- comestíbel. Pero agora sábese que é un A Tricoloma equestre é un dos cogo- tancias tóxicas ao longo dunha vida de fungo perigoso e que non se debe comer. melos que pasou de ser un extraordinario consumo de determinadas especies hoxe Durante varios anos, eu degusteino en comestíbel a estar prohibido en toda en día sinaladas como moi sospeitosas e pequenas cantidades, por ser unha espe- Europa. Porén, eu sei de moitos micófa- perigosas. Non obstante, a pouca visibili- cie que sae en épocas nas que hai abun- gos que aínda a seguen consumindo, en dade da relación causa-efecto nas into- dancia de fungos, entre os que se escol- pequenas cantidades iso si, como ten que xicacións por acumulación fai que moitas len os mellores. ser con calquera cogomelo silvestre. persoas que sempre consumiron un Até hai pouco, Lyophyllum connatum determinado fungo sen padecer sínto- era considerado un excelente cogomelo mas, agora lles custe asumir a existencia * Cristovo Ruiz Leivas é micólogo autodidacta e até que en Austria, como resultado da deste tipo de toxicidade. etnógrafo. investigación científica, descubriuse que O título deste artigo está extraído de Fraseo- Sarcosphaera coronaria contén unha toxina, chamada Connatina loxía e terminoloxía dos cogomelos. Cadernos Aínda que algúns autores a conside- (N-hidroxi-N, n ' citrulina - dimetil-), e de Fraseoloxía Galega 4, 2002, 363-379. +info: http://www.valdeorras.com/micologia/ ran comestíbel, é unha especie moi tóxi- que ten propiedades mutaxénicas, é dicir, morchella/morchella_conica.htm ca en cru ou pouco feita e, en certos que pode xerar mutacións no ADN.

50 cerna