Nieuw Realisme En Pop Art Uit De Jaren 60

Borzo nieuws

New media New forms nieuw realisme en pop art uit de jaren 60

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd1 1 02-10-2009 08:08:22 2

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd2 2 02-10-2009 08:08:32 New media New forms nieuw realisme en pop art uit de jaren 60

modern & contemporary art 03

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd3 3 02-10-2009 08:08:32 New media New forms 1960 New York / Parijs

Paul van Rosmalen In 1960, in New York, vindt in de galerie van Martha Jackson de expositie plaats New Media – New Forms: In Painting and Sculpture. De titel New Media was niet nieuw; hij was al eerder gebruikt in 1920 ten tijde van de Dada- beweging. De tentoonstelling bij Martha Jackson wordt gesplitst in twee delen. Part I in juni 1960 bevat Dada-kunstenaars als Arp en Schwitters, gevolgd door Part II in oktober met werk van de ‘Neo- dadaïsts’ Jasper Johns, Jim Dine, Robert Rauschenberg en Claes Oldenburg. Het zijn vooral de assemblages en installaties van deze kunstenaars die de aandacht trekken.

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd4 4 02-10-2009 08:08:33 New media New forms 1960 New York / Paris

Paul van Rosmalen In 1960, in New York, an exhibition takes place in Martha Jackson’s gallery, New Media – New Forms: In Painting and Sculpture. The title New Media is not new; it has been used before in 1920 at the time of the Dada movement. The exhibition at Martha Jackson’s is split into two parts. Part I in June 1960 is for Dada artists such as Arp and Schwitters, followed in October by Part II with the work of the ‘Neo- Dadaists’ Jasper Johns, Jim Dine, Robert Rauschenberg and Claes Oldenburg. In particular it is the assemblages and installations by these artists that attract attention.

modern & contemporary art 05

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd5 5 02-10-2009 08:08:33 In Parijs wordt in oktober van dat zelfde jaar door Yves Klein en zijn vrienden Restany, Arman, Christo, Tinguely, Spoerri en Raysse een nieuwe beweging opgericht, het Nouveau Réalisme. (Het mag duidelijk zijn dat dit Nieuw Realisme niet de minutieuze - schilderkunstige - weergave van een object beoogt, maar het object zélf tot kunst verklaart). De ‘readymade’ van Dada- kunstenaar Marcel Duchamp wordt bijna 50 jaar na dato opnieuw uitgevonden.

Het is opmerkelijk hoe vrijwel gelijktijdig aan beide zijden van de Atlantische Oceaan een nieuwe beweging ontstaat uit dezelfde bronnen van surrealisme en dada, die in Amerika (en Engeland) bekendheid zou krijgen als Pop Art en in Europa samenkomt in een reeks van begrippen: Nouveau Réalisme, Nieuwe Realisten, Zero en Nul.

NIEUWE VORMEN EN NIEUWE MEDIA IN NEDERLAND, DE JAREN ‘50

Sinds Cobra waren nieuwe vormen van schilderkunst al wel bekend in Nederland. Nieuwe media, andere technieken dan het ‘klassieke’ schilderen en beeld- houwen, doen in de jaren ’50 hun intrede o.a. door de materieschilders Bram Bogart, Wim de Haan en Jaap Wagemaker. Met name Wagemaker verwerft in die jaren een grote reputatie, vooral in vooruitstrevende en museale kringen. Bijna als vanzelfsprekend werd hij (daardoor?) verguisd in conservatieve milieus. Wagemaker bouwt zijn schilderijen op met allerhande materialen als jute, steen, schelpen, ijzer en gevonden voorwerpen. Hij hanteert daarbij een abstracte beeldtaal in een sober palet waarin aardse kleuren domineren. Wim de Haan maakt naast dergelijke materieschilderijen ook vrijstaande assemblages van allerhande materialen en Bogart experimenteert met volumineuze, weliswaar schilderachtige, tableau’s. Eind jaren ’50 krijgt Wagemaker internationale erken- ning en wint diverse belangrijke prijzen. Zijn werk wordt in 1961 geëxposeerd in het Museum of Modern Art in New York in de destijds geruchtmakende en Jaap Wagemaker (1906-1972) baanbrekende tentoonstelling ‘The Art of Assemblage’. Witte Ruimte II 1961, signed lower middle, signed, dated and Er was werk van o.a. Picasso en Braque, Duchamp, numbered 227 on reverse, mixed media on canvas, 115 x 125 cm Schwitters en Arp, Picabia, Man Ray, Cornell en Max Ernst, Dali en Miro, maar ook vertegenwoordigers van het Nouveau Réalisme: Klein, Arman en Spoerri en natuurlijk de Amerikanen De Kooning, Motherwell, Rauschenberg en Stella. Wagemaker bevond zich in excellent gezelschap en het MoMa koopt ‘Grise métallique’ van hem aan. In 1962 vertegenwoordigt Wagemaker mede Nederland op de Biënnale van Venetië. Een jaar daarvoor exposeert hij al in het Palazzo Grassi in diezelfde stad, etc. etc.

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd6 6 02-10-2009 08:08:33 In Paris, in October of that same year Yves Klein and his friends Restany, Arman, Christo, Tinguely, Spoerri and Raysse start a new movement, Nouveau Réalisme. (Rather than being aimed at the meticulous and painterly depiction of an object, this New Realism aims to state that the object itself is art). Dada artist Marcel Duchamp’s ‘readymade’ has been re-invented almost 50 years after its conception.

It is striking that a new movement arises almost simultaneously on both sides of the Atlantic, each from the same sources of Surrealism and Dada, which in America (and England) will be known as Pop Art and in Europe converges in a series of concepts: Nouveau Réalisme, Nieuwe Realisten, Zero and Nul.

NEW FORMS AND NEW MEDIA IN THE NETHERLANDS, THE NINETEEN-FIFTIES

New forms of painting certainly did exist in the Netherlands after Cobra. New media, techniques other than ‘traditional’ painting and sculpture arrive in the fi fties, with the work of the ‘materieschilders’: Bram Dada artist Bogart, Wim de Haan and Jaap Wagemaker, among others. Wagemaker in particular earns a considerable reputation, mainly in progressive and museum circles. Marcel Almost as a matter of course he is (therefore?) vilifi ed by conservative factions. Wagemaker constructs his paintings using assorted materials like jute, stone, Duchamp’s shells, iron and discarded objects. For this he employs an abstract visual language in a restrained palette ‘readymade’ dominated by earth colours. In addition to similar ‘material’ paintings, Wim de Haan also makes freestanding assemblages of assorted materials and has been Bogart experiments with voluminous, but still pictorial, tableaux. In the late fi fties Wagemaker gains international recognition and wins various major prizes. re-invented In 1961 his work is exhibited in the Museum of Modern Art in New York in the then controversial and trail-blazing exhibition The Art of Assemblage. Work on almost 50 show included that of Picasso and Braque, Duchamp, Schwitters and Arp, Picabia, Man Ray, Cornell and Max Ernst, Dali and Miro, and also exponents of Nouveau years after its Réalisme: Klein, Arman and Spoerri and of course the Americans De Kooning, Motherwell, Rauschenberg conception. and Stella. Wagemaker found himself in excellent company and the MoMa bought ‘Grise métallique’ from him. In 1962 Wagemaker was one of The Nether- lands’ representatives at the Venice Biennale. He had already exhibited in the city the year before in the Palazzo Grassi, etc. etc.

modern & contemporary art 07

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd7 7 02-10-2009 08:08:36 NIEUW REALISME IN NEDERLAND, DE JAREN ‘60

De Nederlandse Nul-beweging, ontstaan in het kielzog van de internationale Zero-beweging, is een afge- leide van het Nouveau Réalisme. De Nul-kunstenaars Schoonhoven, Peeters en Armando bereiken nog een zekere esthetiek door het maken van tableau’s en reliëfs, hoofdzakelijk monochroom en uiteraard serieel en repeterend van motief en compositie, daarbij het dichtst de ideeën van NUL en ZERO benaderend. Jan Henderikse daarentegen wijzigt hoegenaamd niets aan zijn objecten. Hij ordent, stapelt of iso- leert gewone, alledaagse voorwerpen zoals munten, kurken, plastic ﬂ essen en ‘prullaria’ en verklaart het resultaat tot kunst: Nieuw Realisme.

AMERIKA

Ook in Amerika – uiteraard ! – zijn in de jaren ’50 kunstenaars actief die afwijken van het pad van de ‘traditionele’ schilder- of beeldhouwkunst. Onder invloed van uit Europa uitgeweken of teruggekeerde kunstenaars als André Breton, Man Ray en andere sur- realisten, vinden diverse kunstenaars nieuwe vormen en nieuwe media voor hun expressie. Twee van hen ﬁ gureren in deze tentoonstelling: Joseph Cornell en Louise Nevelson. Beide kunstenaars hebben volkomen onafhankelijk van elkaar gewerkt, maar vertonen in hun uitdrukkingsmiddel bij uitstek, de ‘box’, een verrassende overeenkomst. Nevelson stond midden in de New Yorkse artscene en was bevriend met veel van haar collega’s en galeriehouders. Cornell daarentegen was een ‘Einzelgänger’ en woonde en werkte zijn leven lang betrekkelijk geïsoleerd in Queens. Hij heeft echter een grote invloed uitgeoefend op andere kunstenaars, in het bijzonder op Rauschenberg en Jasper Johns en is in die zin een wegbereider voor de Pop Art.

Zoals in Parijs in 1960 het Nouveau Réalisme van Yves Armando (1929) Klein, Pierre Restany en anderen afstand nam van de Untitled 1962, signed and dated 4/62 on the reverse Abstraction Lyrique van Bazaine, Manessier c.s., barbed wire and oil on chipwood, 158 x 123 cm speelde zich in New York ongeveer hetzelfde af. Daar namen Robert Rauschenberg, Jasper Johns en vrienden afstand van het Abstract Expressionism van Willem de Kooning en Jackson Pollock. New York zou snel kennis maken met het fenomeen Pop Art.

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd8 8 02-10-2009 08:08:36 NEW REALISM IN THE NETHERLANDS, THE NINETEEN-SIXTIES

The Dutch Nul movement, arising in the wake of the international Zero movement, is a derivative of Nouveau Réalisme. The Nul artists Schoonhoven, Peeters and Armando achieve a certain aesthetic through making tableaux and reliefs, mainly mono- chromatic and indeed serialist and repetitive in motif and composition, thereby coming closest to the ideas of NUL and ZERO. Jan Henderikse on the other hand changes absolutely nothing in his objects. He arranges, stacks or isolates ordinary objects such as coins, corks, plastic bottles and ‘odds and ends’ and declares the result to be art: New Realism.

AMERICA

In America too – of course! – the nineteen-fi fties sees Jan Henderikse (1937) artists actively deviating from the path of ‘traditional’ Vader en zoon 1959, signed on the reverse painting or sculpture. Infl uenced by artists who have assemblage in wooden crate, 50 x 39 x 16 cm emigrated to or returned from Europe such as André Breton, Man Ray and other surrealists, various artists fi nd new forms and new media for expression. Two of these appear in this exhibition: Joseph Cornell and Louise Nevelson. Working entirely independently of each other the two artists nevertheless display an amazing similarity in their preferred means of expression, the ‘box’. Nevelson was at the centre of the New York art scene and was friends with many fellow artists and gallery owners. By contrast Cornell was a loner and for his whole life lived and worked in the compa- The Dutch Nul ratively ‘cut-off’ Queens. However, his infl uence on other artists, in particular Rauschenberg and Jasper Johns, is signifi cant and in this sense prepares the way movement, for Pop Art.

Just as in Paris in 1960 Yves Klein, Pierre Restany arising in the and others distance themselves with Nouveau Réalisme from the Abstraction Lyrique of Bazaine, Manessier & co, a similar thing happens in New York wake of the where Robert Rauschenberg, Jasper Johns and friends disassociate themselves from the Abstract Expressionism of Willem de Kooning and Jackson international Pollock. New York is soon to encounter the phenomenon of Pop Art. Zero movement, is a derivative of Nouveau Réalisme.

modern & contemporary art 09

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd9 9 02-10-2009 08:08:38 Louise Nevelson (1899-1988)

Untitled 1959, painted wood in box, 76 x 30 cm

Louise Nevelson woont in haar werk Louise Nevelson lives in her work

“I do not belong to any movement. As my work is rela- “I do not belong to any movement. As my work is related to the present time it is bound to be related to that ted to the present time it is bound to be related to that of others, consciously or not, but I do not feel linked to of others, consciously or not, but I do not feel linked to any particular form of expression. I began to search any particular form of expression. I began to search for a reality that was not factual, a reality in an area for a reality that was not factual, a reality in an area where there was an unlimited source to reach what for where there was an unlimited source to reach what for me would be reality.” me would be reality.”

Natuurlijk is Louise Nevelson schatplichtig aan de Of course Louise Nevelson is indebted to the previous voorgaande generatie, aan Duchamp en Arp en aan generation, to Duchamp and Arp and to the surrealism het surrealisme van de jaren ‘20. Maar in de breedte of the nineteen-twenties. The broader view, however, zijn het vooral haar tijdgenoten en vrienden Rothko en must include her contemporaries and friends Rothko De Kooning in New York, maar ook haar Franse vrien- and De Kooning in New York and also her den Soulages en Mathieu. In de jaren ’30 verblijft ze French friends Soulages and Mathieu. In the thirties enige tijd in Mexico en werkt bij de kunstenaar she spends some time in Mexico and works with the Diego Rivera. Dáár ligt de basis voor haar beelden artist Diego Rivera. The basis for her visual language vormentaal: “This was a world of forms that at once I and style actually lies here: “This was a world of forms felt was mine, a world where East and West met, that at once I felt was mine, a world where East and a world of geometry and magic.” West met, a world of geometry and magic.”

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd10 10 02-10-2009 08:08:40 Joseph Cornell (1903-1972)

top: Sun box c.1961, signed on a label afﬁ xed to the reverse, wood box construction, printed paper collage, enamel, drift wood, metal objects, pins, wood and glass, 25.4 x 35.5 x 8.2 cm

Observatory Window on Skies, Empty White Room 1957, signed on a label afﬁ xed to the reverse, wood box construction, printed paper collage, oil, wood, nails, 39.6 x 22.8 x 14.6 cm

Joseph Cornell, Amerikaans kunstenaar die de grote Joseph Cornell, the American artist who allowed the New Yorkse avantgarde bewegingen van de jaren ’40 great New York avant-garde movements of the forties en ’50 aan zich voorbij liet gaan, maar niettemin zich and ﬁ fties to pass him by, has despite this earned a een grote reputatie heeft verworven in de mondiale high reputation in the global art world. Something of kunstwereld. Een ietwat zonderlinge ﬁ guur, telg uit een an oddball, of Dutch descent, Cornell lives together van oorsprong Nederlands geslacht, leeft Cornell met with his mother, brother and sisters in Queens, New zijn moeder, broer en zusters samen in Queens, New York; where he remains his whole life. While at school York; hij zou er zijn leven lang blijven wonen. In zijn he becomes deeply interested in astronomy, French schooljaren ontwikkelt hij een grote belangstelling literature and symbolism. As a self-taught artist he voor astronomie, franse literatuur en het symbolisme. later constantly incorporates these three elements Als autodidact, zou hij deze drie elementen later into the medium for which he is principally famous: his steeds weer verwerken in het medium bij uitstek dat ‘boxes’. In these he creates his characteristic, often hem beroemd maakte: zijn ‘boxes’. Daarin schept hij surrealist world. zijn karakteristieke, vaak surrealistische wereld. Art is when dream spills over into reality (Gérard de Kunst is het overlopen van de droom in de werkelijk- Nerval, 19th century French poet). Cornell’s dreams, heid (Gérard de Nerval, 19e eeuws Frans dichter). shut up in glass cages, are very personal and ex- Cornell’s dromen, opgesloten in glazen kooien, zijn traordinarily intangible. Mystery is the essence and zeer persoonlijk en buitengewoon ongrijpbaar. substance of his work. (from: Diane Waldman, Joseph Cornell, Geheimzinnigheid is de essentie en substantie van NL-edition, Amsterdam 1978) zijn werk. (uit: Diane Waldman, Joseph Cornell, NL-editie, Amsterdam 1978)

modern & contemporary art 11

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd11 11 02-10-2009 08:08:50 New media New forms Fencing the museum

Barbara Jonckheer Wandelend langs de bouwput van het Stedelijk Museum bekijk ik de met afﬁ ches beplakte omheining. Een schilderij van Lichtenstein met in het ballonnetje rode hand- geschreven teksten; ‘aanvullingen, wijzigingen of commentaar door een onbekende’. Mijn nieuwsgierigheid wordt gewekt. Eenmaal thuis kom ik erachter dat het een werk van Joris Lindhout betreft, behorend tot het project Fencing the museum. In dit project geven zeven jonge kunstenaars de bouwschutting van het Stedelijk Museum elke twee maanden een heel ander aanzien.

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd12 12 02-10-2009 08:09:02 New media New forms Fencing the museum

Barbara Jonckheer Strolling past the Stedelijk Museum building site I look at the posters covering the fence. A Lichtenstein painting with red, handwritten text in the balloon; ‘additions, changes or commentary by persons unknown’. My curiosity is aroused. Once home I discover that this is the work of Joris Lindhout, part of the Fencing the museum project. This project gives seven young artists the chance to give the Stedelijk Museum boardings a new ‘look’ every two months.

modern & contemporary art 13

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd13 13 02-10-2009 08:09:03 Zij beplakken de 108 meter lange schutting met hun werk in de vorm van afﬁ ches en nemen daarvoor het historische publiciteitsmateriaal van het museum als uitgangspunt. De kunstenaars onderzoeken met dit project de grens tussen kunst en publiciteit, en vooral het gebruik van artistieke beelden en de rol van de kunstenaar in de verschijningsvormen van het museum.

Anno 2009 inspireren de ideeën en beeldtaal van de Amerikaanse Pop Art nog altijd de jongste generatie kunstenaars.

POP ART

New Yorkse tentoonstellingen als New Media, New Forms bij Martha Jackson Gallery in 1960 en The Art of Assem- blage in het MoMA in 1961, laten begin jaren ‘60 zien dat de consumptiemaatschappij al in de 50er jaren grote invloed uitoefent op de Amerikaanse beeldende kunst. Hoewel het Stedelijk Museum in Amsterdam met de Cobra beweging progressief is, is Nederland in deze tijd vooral bezig met de wederopbouw. De sfeer in Nederland midden jaren ‘50 is sober; het tegenover- gestelde van de sfeer in Amerika. De welvaart wordt in Nederland pas in de jaren ‘60 zichtbaar. De eco- nomische omstandigheden zorgen voor meer vrije tijd en meer geld, op grote schaal worden luxe artikelen als auto’s en televisies gekocht. Ook in Nederland ontstaat dan een consumptiemaatschappij.

Door de komst van de massamedia en een intensiever gebruik van moderne communicatiemiddelen kan de informatie over nieuwe ontwikkelingen zich snel ver- spreiden. De traditionele waarden en normen verdwij- nen langzaam. Niet alleen in het maatschappelijke leven zijn de veranderingen zichtbaar, maar ook in de beeldende kunst. Uit de nieuwe tijdgeest ontstaat in Engeland en Amerika de Pop Art.

De Pop Art zet zich eind jaren ‘50 gedeeltelijk af tegen het Amerikaanse Abstract Expressionisme. Het serieuze en conceptuele karakter van deze kunststroming was de ideale voedingsbodem voor een beweging als de Pop Art. Omdat kunstenaars van het Abstract Expressionisme het museum zagen als de ideale elitaire plek voor hun kunstwerken, Joris Lindhout was de logische reactie dat Pop Art de kunst naar Fencing the museum de mensen wilde brengen, soms door middel van happenings of video. Pop Art is het in beeld brengen en de verheerlijking van de consumptiemaatschappij met behulp van alledaagse afbeeldingen en triviale voorwerpen. De Pop-kunstenaar vindt inspiratie in de media; strips, advertenties, pin-ups, artikelen uit de supermarkt, beelden van beroemde personen en beroemdheden uit kranten en tijdschriften.

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd14 14 02-10-2009 08:09:03 They cover the 108 metres long fence with their work in the form of posters, taking as their starting point the museum’s historical publicity material. This project enables the artists to explore the boundary between art and publicity; particularly the use of artistic images and the role of the artist in the ways the museum is represented.

It is 2009 and the latest generation of artists is still being inspired by the ideas and visual language of American Pop Art.

POP ART

In the early sixties New York exhibitions such as New Media, New Forms at the Martha Jackson Gallery in 1960 and The Art of Assemblage in the MoMA in 1961, It is 2009 and the show that by the fi fties American visual art is already under the infl uence of consumer society. Although, with the Cobra movement, the Stedelijk Museum in latest generation Amsterdam is progressive at that time, The Netherlands is mainly engaged in post-war reconstruction. In the mid-fi fties the mood in the country is austere; the op- of artists is still posite of the mood in America. The Netherlands must wait until the sixties for prosperity, when economic conditions provide more free time and more money being inspired and the widespread purchase of luxury items like cars and televisions. A consumer society is born. by the ideas and The arrival of the mass media and more intensive use of modern means of communication enable the rapid visual language dissemination of information on new developments. Traditional values and standards are gradually disap- pearing. The changes are not confi ned to society in of American general; they also affect the visual arts. In England and America the new spirit of the times produces Pop Art. Pop Art. In the late fi fties Pop Art is in part a response to American Abstract Expressionism. The serious and conceptual nature of this art movement provides a perfect breeding ground for a movement like Pop Art. Abstract Expressionism artists saw the museum as the ideal, elitist location for their works, thus it was logi- cal for Pop Art to respond by taking art to the people, sometimes using happenings or video. Pop Art portrays and glorifi es the consumer society using ordinary images and trivial objects. The Pop artist fi nds inspiration in the media: comics, advertisements, pin-ups, supermarket items, pictures of famous people and celebrities from newspapers and magazines.

modern & contemporary art 15

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd15 15 02-10-2009 08:09:09 De kunst in Nederland staat in het midden van de jaren ‘60 geheel in het teken van de Pop Art die uit Amerika komt overwaaien. Dit gebeurt op tweeërlei wijze; door middel van een aantal Nederlandse kunstenaars die een tijd in Amerika verblijven en door de vele actuele tentoonstellingen die in de Nederlandse musea worden georganiseerd.

NEW YORK

De jongste generatie kunstenaars volgt gretig de ontwikkelingen in de Amerikaanse kunst. Woody van Amen, Jan Cremer, Gustave Asselbergs, Rik van Ben- tum en Mark Brusse gaan voor een periode naar New York om de nieuwe geest zelf te ervaren. De Pop Art is jong, fris en niet-academisch en sluit qua mentaliteit goed aan bij deze generatie. De beeldtaal van de Pop-kunstenaars blijkt een bevrijding van de half- abstracte, expressieve trant van schilderen die lang de kunst heeft gedomineerd. New York biedt nieuwe mogelijkheden. Bij terugkomst in Nederland zien we dat het werk en de schildersmentaliteit van deze kunstenaars verandert.

SANDBERG - BEEREN - DE WILDE

De thuisblijvers worden voornamelijk op de hoogte gebracht van de onstuimige nieuwe Amerikaanse ontwikkelingen door de in Nederland georganiseerde tentoonstellingen.

Sandberg toont in 1962 in het Stedelijk Museum Amsterdam voor het eerst actueel werk van de kunstenaars Rauschenberg, Johns, Lesley en Stankiewicz in de tentoonstelling 4 Amerikanen. In datzelfde jaar organiseert hij de tentoonstelling Dynamisch Labyrint, beter bekend als ‘Dylaby’. Rauschenberg, Spoerri, Raysse en Tinguely krijgen zeven zalen ter beschikking om ter plaatse een tentoonstelling te maken waar de bezoeker zich doorheen kan bewegen als in een labyrint. De experimenteerlust van deze kunstenaars dwingt respect af en inspireert tot grote beweeglijkheid in de kunst. Joris Lindhout Met name de in 1964 georganiseerde tentoon- Detail of Fencing the museum stellingen American Pop Art in het Stedelijk Museum en Nieuwe Realisten in het Haags Gemeentemuseum dragen bij aan de versnelde doorbraak van de Pop Art in ons land. Wim Beeren nodigt de Franse kunstcriticus Pierre Restany uit om een veeltal kunstenaars bijeen te brengen die de Pop Art op verschillende manieren benaderen. Dit resulteert in een breed overzicht van verwante actuele kunst uit Amerika, Engeland, Frankrijk en Nederland. Collages, decollages, machines, constructies, schilderijen, beelden, kistjes, kastjes, assemblages en accumu- laties; met gebruik van allerlei nieuwe media ontstaan vele nieuwe vormen van kunst.

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd16 16 02-10-2009 08:09:10 Pop Art coming over from America dominates art in The Netherlands in the mid-sixties. This happens in two ways: through a number of artists who have spent time in America and through the many topical exhibitions organised in Dutch Museums.

NEW YORK

The latest generation of artists eagerly follows developments in American art. Woody van Amen, Jan Cremer, Gustave Asselbergs, Rik van Bentum and Mark Brusse go to New York to spend time experien- cing the new spirit for themselves. Pop Art is young, fresh and non-academic and ﬁ ts in well with the way this generation thinks. The Pop artists’ visual language seems to be liberating after the semi- abstract, expressive style of paintings that has dominated art for a long time. New York offers new possibilities. When these artists return to The Netherlands there is a clear difference in their work and attitude to painting.

SANDBERG - BEEREN - DE WILDE

Those who stay at home learn of the tempestuous new American developments mainly through the exhibitions organised in The Netherlands.

Sandberg ﬁ rst exhibits current work by the artists Rauschenberg, Johns, Lesley and Stankiewicz in the Amsterdam Stedelijk Museum in 1962 in the exhibition ‘4 Amerikanen’ (4 Americans). The same year he organises the exhibition ‘Dynamisch Labyrint’ (Dynamic Labyrinth), better known as ‘Dylaby’. Rauschenberg, Spoerri, Raysse and Tinguely are given seven rooms to make an exhibition on the spot through which the visitor can move as if in a labyrinth. These artists’ passion for experimentation commands respect and inspires much activity in the art world.

Two exhibitions organised in 1964, American Pop Art in the Stedelijk Museum and Nieuwe Realisten (New Realists) in the Gemeentemuseum Den Haag, contri- bute to the rapid breakthrough of Pop Art in The Netherlands. Wim Beeren invites the French art critic Joris Lindhout Pierre Restany to gather together a number of artists Detail of Fencing the museum with different approaches to Pop Art. The result is a broad overview of related current art from America, England, France and The Netherlands. Collages, decollages, machines, constructions, paintings, sculptures, boxes, cupboards, assemblages and accumulations using all sorts of new media create many new forms of art.

modern & contemporary art 17

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd17 17 02-10-2009 08:09:12 Ons land wordt onder meer vertegenwoordigd door JORIS LINDHOUT, 2009 Wim T. Schippers, Ger van Elk, Willem de Ridder, Jan Henderikse en Woody van Amen. De tentoonstelling Om de lijn van de jaren ‘60 door te trekken naar de laat ook talloze verschillen zien tussen de Europese en jongste Amsterdamse generatie, hebben wij Joris Amerikaanse Pop Art. In Nederland blijkt de uitwerking Lindhout (1981) gevraagd een werk te maken voor van de consumptiecultuur minder fel tot uitdrukking onze tentoonstelling New Media New Forms. Geïnspi- te komen dan bij de Amerikanen, waar de werken reerd door de beeldtaal van strips en Pop Art, zoals van Warhol en Wesselman kleurrijker, glossy en kitsch te zien op zijn bewerkte afﬁ ches op de bouwschutting ogen. Europese kunstenaars hebben meer belang- van het Stedelijk Museum, heeft hij voor deze tentoonstelling voor politieke en sociale problemen in de stelling Superskin gemaakt. In Superskin heeft Lindhout samenleving dan hun Amerikaanse collega’s. honderden stukjes ‘striphuid’ van Superman geïsoleerd, ontdaan van zwarte contouren en Op uitnodiging van Edy de Wilde stellen de kunste- vervolgens als een soort collage samengevoegd. naars Dine, Lichtenstein, Oldenburg, Rosenquist, Segal, Zoals in een strip de huidskleur wordt opgebouwd Warhol en Wesselman hun nieuwste werk tentoon in door de optische menging van talloze stippen, het Stedelijk Museum. American Pop Art brengt het bouwt Lindhout zijn Superskin op uit deze collage kleurrijke en banale realisme in beeld door middel van honderden Superman fragmenten. Op een rol van onder andere de schilderijen Campbell’s Tomato behang van tien meter lengte is het geheel afgedrukt. Soup en Green Coca-Cola bottles van Warhol en de tot enorme proporties opgeblazen sculpturen Straw- berry Shortcake en Two Girls Dresses van Oldenburg.

NEDERLANDSE POP ART

Persoonlijke indrukken uit New York en de hier beschreven tentoonstellingen leiden er uiteindelijk toe dat Nederlandse kunstenaars zich meer en meer gaan richten op een nieuwe beeldtaal. In een maatschappij die overladen wordt met beelden die het dagelijkse leven in grote mate bepalen, blijkt het Abstract Expressionisme niet meer toereikend. De nieuwe Nederlandse generatie wil actief deel uitmaken van de samenleving met gebruikmaking van de bijbeho- rende symbolen. Nederlandse kunstenaars lijken ieder voor zich gefas- cineerd te zijn door de nieuwste ontwikkelingen in het buitenland en zien de Pop Art niet als alles overheer- sende stroming. Deze tentoonstelling laat werk zien van een groep eenlingen die geïnspireerd raakt door de mentaliteit van de internationale Pop Art. Het merendeel van deze kunstenaars gebruikt de jaren ‘60 om, ieder op hun eigen manier, nieuwe thema’s en technieken als collage, assemblage en combine-painting toe te passen. Ze verzetten zich tegen de Nederlandse burgerlijkheid door humoristisch werk te maken met een ernstige ondertoon.

Joris Lindhout Superskin (preview) wallpaper 53 x 1000 cm edition of 8 + 2 E.A.

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd18 18 02-10-2009 08:09:14 Among those representing The Netherlands are: JORIS LINDHOUT, 2009 Wim T. Schippers, Ger van Elk, Willem de Ridder, Jan Henderikse and Woody van Amen. The exhibition In order to make the connection from the nineteen- also shows the myriad differences between European sixties to the latest Amsterdam generation, we have and American Pop Art. In The Netherlands the effects asked Joris Lindhout (1981) to produce a work for our of the consumer culture appear to be less sharply exhi bition New Media New Forms. He has made Super- reﬂ ected than in America where the works of Warhol skin for this exhibition, inspired by the visual language and Wesselman appear more colourful, glossy and of comics and Pop Art, as demonstrated by his adap- kitsch. European artists are more interested in political tation of the posters for the fences around the Stedelijk and social problems in society than their American Museum. In Superskin Lindhout has cut out hundreds of colleagues. pieces of Superman’s “comic skin”, removed the black contours and then assembled it as a sort of collage. Edy de Wilde invites the artists Dine, Lichtenstein, Just like the way the ﬂ esh colour in a comic is built Oldenburg, Rosenquist, Segal, Warhol and up by optically mixing countless dots, in this collage Wesselman to show their latest work in the Stedelijk Lindhout builds his Superskin from hundreds of Museum. American Pop Art shows colourful and trivial Superman fragments. It has all been printed onto realism through, among other things, Warhol’s pain- a ten metre long roll of wallpaper. tings Campbell’s Tomato Soup and Green Coca-Cola Bottles and Oldenburg’s blown out of all proportion sculptures Strawberry Shortcake and Two Girls Dresses.

DUTCH POP ART

Personal impressions from New York and the exhi bitions mentioned above ultimately result in Dutch Personal impres- artists starting to look to a new visual language. In a society which is overloaded with images that to a large degree deﬁ ne daily life, Abstract Expressionism sions from New no longer sufﬁ ces. The new Dutch generation wants to be an active part of society, using the corresponding York and the symbols. Dutch artists seem to be independently fascinated by the latest international developments and not exhi bitions to view Pop Art as a movement that dominates everything else. This exhibition shows the work of a group of individuals mentioned who have been inspired by the spirit of Pop Art from across the world. The majority of these artists use the sixties, each in their own way, to apply new themes above ultimately and techniques such as collage, assemblage and combine painting. They are protesting against the result in Dutch Dutch bourgeois mentality with humorous work that has a serious undertone. artists starting to look to a new visual language.

modern & contemporary art 19

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd19 19 02-10-2009 08:09:22 Daan van Golden (1936)

Net als bij veel Pop-kunstenaars staat het massa- As with many Pop artists, mass production is central product centraal in Van Goldens werk. Van Golden in Van Golden’s work. In the sixties Van Golden schildert in de jaren ‘60 o.a. inpakpapier, behang of meticulously paints depictions of subjects like wrap- een zakdoek op minutieuze wijze na. In tegenstelling ping paper, wallpaper or a handkerchief. Contrary to tot veel Pop-kunstenaars gaat het Van Golden niet in many Pop artists Van Golden is not primarily engaged de eerste plaats om het weergeven van de realiteit en in representing reality or the everyday, but rather the het alledaagse, maar om de uitdrukking van de vorm. expression of the form. Van Golden’s connection with Van Goldens verwantschap met de Pop Art ligt vooral Pop Art lies chieﬂ y in the selection of his motifs and the in de keuze van zijn motieven en de daarbij toege- techniques applied to these, in particular the absence paste werktechniek, namelijk het ontbreken van een of a personal touch. He uses images from society as a persoonlijke toets. Hij gebruikt beelden uit de samen- formal starting point. leving als formele aanleiding.

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd20 20 02-10-2009 08:09:22 Compositie Rood/Wit (Red/White Composition), 1964 enamel paint on canvas on panel, 70 x 60 cm

modern & contemporary art 21

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd21 21 02-10-2009 08:09:22 Mark Brusse (1937)

Mark Brusse vertrekt in 1965 naar New York waar hij kennis maakt met kunstenaars als Andy Warhol, Roy Lichtenstein en Larry Rivers.

“Dat was iets totaal anders. Ik viel midden in de Pop Art. En er waren de hippies, de happenings, Fluxus en de Minimal Art. Toen voelde ik me wel even een broekie, hoor. Maar het leuke was dat de mensen ook weer ontzettend open waren. Ik had een catalogus bij me Photo of Andy Warhol in The Factory, made by Mark Brusse met een inleiding van Pierre Restany. En de directeur van het Stedelijk Museum in Amsterdam, Edy de Wilde, In de jaren ‘60 vestigt Brusse zich in Parijs. Hij maakt had een aanbevelingsbrief gestuurd naar dé grote assemblages van gevonden en bewerkte stukken galeriehouder Leo Castelli. Ik naar zijn galerie, als een hout, waarvan delen kunnen bewegen. soort behangpapier hingen daar de zeefdrukken met “Ik kwam alleen, mijn atelier was de zolder waar ik grote koeienkoppen van Andy Warhol. Castelli bladert woonde: de opslagplaats van het kerkhof van Mont- even door mijn catalogus, geeft hem weer terug en parnasse. Het lag hartstikke vol met hout. Allemaal zegt: ‘Het stelt je misschien een beetje teleur, maar ik zo’n een meter tachtig bij veertig centimeter. Dat ben volg acht kunstenaars, heel intensief. En die betaal ik ik maar gaan gebruiken, samen met alles wat ik maar goed. Ga jij eerst maar aan het werk en dan wil ik je op straat te pakken kreeg. Touw, ijzer, hout. Ik maakte wel af en toe op komen zoeken’. Ik wilde teleurgesteld er assemblages van die ik Clôtures noemde. Vrij snel weglopen, maar toen riep hij me terug en nodigde me kreeg ik een expositie en die viel ﬂ ink op. De jonge uit hem ‘s avonds te vergezellen naar een feest van kunstcritici riepen me uit tot kunstenaar van 1961 en ik Claes Oldenburg. Dus ik kom ’s avonds binnen- werd geselecteerd voor de Biënnale van Parijs. lopen aan de arm van dé Leo Castelli en al die mensen Zo kwam ik direct in contact met de nouveaux staan te kijken van: wie is dat? Ik werd voorgesteld réalistes, een groepje jonge kunstenaars die zich rond aan Lichtenstein, aan Warhol, Larry Rivers. Zo nu en kunstcriticus Pierre Restany hadden verzameld. Dat dan gaf Castelli me dan zo’n zijdelings knipoogje. waren mensen als Yves Klein, Jean Tinguely, Arman, Ik kende al snel allerlei mensen; elke avond was er Martial Raysse en Daniel Spoerri. wel een feest of een happening. En ik had toen even een vriendinnetje, een van de Superstars van Andy “Ik verhuisde naar een heel klein hotelkamertje op Warhol: Susan Superstar. Bij Andy op The Factory kon Place de la Contrescarpe. Dat was een heel leuke je de hele dag stickies roken en op de divan hangen. buurt, een soort dorpje in Parijs. Allemaal kunstenaars Met God weet wie allemaal. En iedereen was even die geen cent te makken hadden. We gingen naar vriendelijk en aardig. Andy vond alles goed en prach- dezelfde restaurants, waar je voor twee keer niks kon tig. Er werd ook gewerkt, maar in veel situaties kon je eten en er werd continu geld aan elkaar geleend. nauwelijks zien of het nou een performance was of Het was een heel solidaire groep. Nouveau Réalisme niet. De normale dagelijkse dingen en de performances betekende eigenlijk gewoon: de dagelijkse realiteit liepen geheel door elkaar heen. verheffen tot kunst. Er was dezelfde saamhorigheid als in Parijs, en in Ik werd geen nouveau réalist, maar ik vond het wel Arnhem. Er kwamen ook leuke mensen naar mijn atelier. zeer interessant. Ik leerde dat het anders kan. Je hoeft Barnet Newman bijvoorbeeld, maar ook mensen uit niet per se in marmer te hakken. Het was een totaal Nederland: Wim Beeren, Bert Schierbeek en Rik van andere visie op kunst die natuurlijk wel paste bij het Bentum natuurlijk. Geld speelde nog niet een echt tijdsbeeld. Ik gebruikte ook materiaal dat je op straat grote rol. En die gigantische feesten op het atelier bij vond, ik ging niet naar een winkel met kunstenaars- Claes Oldenburg: dat kon gewoon. Dat iemand iets benodigdheden”. zou jatten, dat gebeurde niet”.

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd22 22 02-10-2009 08:09:29 In 1965 Mark Brusse leaves for New York where he meets artists such as Andy Warhol, Roy Lichtenstein and Larry Rivers.

“That was something entirely different. I arrived right in the middle of Pop Art. And there were the hippies, the happenings, Fluxus and Minimal Art. For a while I felt like a bit of a greenhorn. But the good thing was that people were very open again. I had with me a catalogue with an introduction by Pierre Restany. And the director of the Stedelijk Museum in Amsterdam, Soft machine, sculpture-assemblage 1962 Edy de Wilde, had sent a letter of recommendation to signed, dated 62 Gentilly verso, 50 x 60 x 40 cm the great gallery owner Leo Castelli. I go to his gallery, where the screen prints of Andy Warhol’s huge cow Brusse moves to Paris in the sixties where he makes heads hang like wallpaper. Castelli leafs through my assemblages of scrap and worked wood, parts of catalogue, hands it back and says: ‘You may be a bit which can move. disappointed, but I am working with eight artists, very “I came on my own, my studio was the attic where intensively. And I am paying them well. Go and do I lived: the storage area for the Montparnasse some work and I would like to see how you are doing churchyard. It was full to the brim with wood. All about every now and again’. I was about to walk away one metre eighty by forty centimetres. That is what I dejectedly, when he called me back and invited me used, together with whatever I got off the streets. Rope, to go with him that evening to a party of Claes iron, wood. I made assemblages that I called Clôtures. Oldenburg’s. So I walked in that evening on the arm of It wasn’t long before I got an exhibition and that drew the great Leo Castelli and all those people were lots of attention. The young art critics named me the wondering: who is that? I was introduced to Lichtenstein, artist of 1961 and I was selected for the Paris Biennale. to Warhol, Larry Rivers. Castelli occasionally slipping This brought me into contact with the nouveaux réalistes, me a sly wink. a group of young artists who congregated around the I quickly got to know all sorts of people; there was a art critic Pierre Restany. These were people like Yves party or a happening every night. I even briefl y had Klein, Jean Tinguely, Arman, Martial Raysse and Daniel a girlfriend, one of Andy Warhol’s Superstars: Susan Spoerri. Superstar. At Andy’s in The Factory you could smoke joints all day and sprawl on the divan. With God knows “I moved into a very small hotel room on the Place de who. Everyone was always kind and friendly. For Andy la Contrescarpe. It was a really nice neighbourhood, everything was fi ne and wonderful. People were also a sort of village within Paris. All artists without a penny working but lots of times it was hard to distinguish to their name. We went to the same restaurants, where whether this was a performance or not. The normal you could eat for almost nothing and we were always everyday things and the performances all got mixed lending money to each other. It was a really close up together. bunch. Nouveau Réalisme actually means ordinary: The fellowship was the same as in Paris, and in Arnhem. elevating day-to-day reality to art. Nice people also came to my studio. Barnet Newman I was no nouveau réalist, but I did fi nd it very interes- for example, and people from The Netherlands too: ting. I learned that it is possible to be different. Wim Beeren, Bert Schierbeek and Rik van Bentum of You do not necessarily have to carve in marble. It was course. Money did not yet play any great part. And a totally different vision of art that naturally suited the those huge parties at Claes Oldenburg’s: not a pro- era. I also used material that you found on the street, blem. The thought of pinching anything never entered I did not go to the art supplies shop”. anyone’s head”.

modern & contemporary art 23

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd23 23 02-10-2009 08:09:33 Woody van Amen (1936)

Sex O’clock 1967, assemblage, 100 x 80 cm

Als eerste Nederlandse kunstenaar vertrekt Woody van plastics en ging felle ﬂ uorescerende kleuren gebruiken. Amen met zijn vrouw Cocky in 1961 naar de Nieuwe Achteraf gezien kun je misschien vaststellen dat Pop Wereld. “Parijs, waar veel kunstenaars uit Nederland Art in Rotterdam een bindende factor was, maar meer in die jaren heen gingen, hadden we al gezien. Wij invloed had op de mentaliteit van de kunstenaars dan reisden per schip en kwamen daar midden in de con- als stijl in de kunst”. sumptiemaatschappij terecht. Daar stonden we wel even van te kijken. Een wondere wereld was het. Al die In 1963 schildert Van Amen in Nederland bekende lichtreclames. Die hadden wij in Rotterdam niet. Als merknamen zoals Wrigley kauwgum en RVS Verzeke- je voor al die beweging, al die dynamiek in New York ringen als Pop-elementen op zijn verdere abstract- open staat, sleep je die daarna met je mee”, aldus expressionistische schilderijen. In 1963 maakt hij ook Van Amen. zijn eerste assemblage. Zijn confronterende, maar ook ironisch bedoelde Elektrische Stoel baart opzien. In New York wordt Van Amen ondergedompeld in een “Die stoel heb ik kort na terugkeer uit Amerika omgeving met zwarte jazzmuziek, onbegrensde con- gemaakt naar aanleiding van de terdoodveroordeling sumptiecultuur, spannende tentoonstellingen, junk art, van een 14-jarige negerjongen. Op weinig subtiele en neonlicht. Hij bezoekt de kunstenaarscafés Dillen’s manier heb ik mijn protest daartegen laten horen”. bar en Cedar bar in the Village en gaat mee met de In 1964 wordt Van Amen uitgenodigd voor de tentoon- New Yorkse kunstenaars die hij daar ontmoet, naar de stelling Nieuwe Realisten in het Gemeentemuseum kustplaats East Hampton waar hij Willem de Kooning Den Haag. De tentoonstelling wordt algemeen als ontmoet. Eenmaal terug in Rotterdam schildert Woody extreem ervaren, bizar en provocerend. Woody neemt niet meer in abstract-expressionistische stijl als voor- deel met een object dat de opkomende terreur van heen, maar maakt vooral door Pop Art geïnspireerde de televisie bekritiseert. kunst. Zelf zegt hij hierover: “Als ik niet naar Amerika In de jaren die volgen experimenteert Van Amen er was gegaan had ik misschien nu nóg gewoon geschil- op los. Met nieuwe industriële materialen als plastics, derd”. In 1964 verhuist hij naar een ateliergebouw aan polyester, perspex en neon maakt hij verrassende de Lambertusstraat in Rotterdam. Al snel wordt dit een assemblages en objecten die naadloos aansluiten bij vergaarbak voor kunstenaars die zich engageren met de tijdgeest. In de optiek van Van Amen ligt kunst voor de nieuwe tijd. “Je besprak met elkaar wat en wie je het oprapen, maar je moet het wel zien. ‘Kunst bewonderde. Ik ontdekte nieuwe materialen, zoals overkomt je’ is een geliefd credo.

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd24 24 02-10-2009 08:09:42 Warning to Lichtenstein, Permanent wave 1968 gouache on board with corrugated plastic, signed, titled and dated on the reverse, 100 x 75 cm

Woody van Amen is the fi rst Dutch artist to leave for the New World, along with his wife Cocky, in 1961. “At that time many Dutch artists went to Paris, but we had already done that. We went by ship and arrived in the middle of the consumer society. It took a while to take it all in. A marvellous world. All those neon advertising Blue, red and green 1968, assemblage, 62.5 x 41 x 12 cm signs. We didn’t have those in Rotterdam. If you are receptive to all that movement, all that dynamism in New York, it stays with you forever”, according to Van Amen. In 1963 Van Amen paints well-known Dutch brands such as Wrigley chewing gum and RVS Verzekeringen In New York Van Amen is plunged into an environment as Pop elements in his otherwise abstract-expressionist of black jazz music, unlimited consumption culture, paintings. He also makes his fi rst assemblage in 1963. exciting exhibitions, junk art and neon light. He visits the His confrontational, but also ironically intended, artists’ cafés Dillen’s Bar and Cedar Bar in the Village Elektrische Stoel (Electric Chair) causes a stir. “I had and goes with the New York artists he meets there to the made the chair shortly after returning from America in coastal town of East Hampton where he meets Willem de response to the death sentence given to a 14 year-old Kooning. When he returns to Rotterdam Woody no longer black boy. It was my not very subtle way of expressing paints in his former abstract-expressionist style – the art my protest about this”. In 1964 Van Amen is invited for he produces is chiefl y inspired by Pop Art. As he says the Nieuwe Realisten (New Realists) exhibition in the himself: “If I hadn’t gone to America, I would probably Gemeentemuseum Den Haag. In general the exhibi- still just be painting”. In 1964 he moves to a studio buil- tion is viewed as extreme, bizarre and provocative. ding on the Lambertusstraat in Rotterdam. This quickly Woody’s contribution is a piece criticising the becomes a repository for artists taking on the new times. advancing terror of television. “We talked about what and who we admired. I discovered In the years that follow Van Amen experiments freely. new materials, like plastics and started to use bright With new industrial materials such as plastics, polyester, fl uorescent colours. perspex and neon he makes amazing assemblages Looking back maybe you could say that in Rotterdam and objects that seamlessly fi t the times. From Van Pop Art was a binding factor, but had more effect on the Amen’s point of view art is everywhere, you just have attitude of the artists rather than as a style in the art”. to see it. ‘Art happens to you’ is a favourite credo.

modern & contemporary art 25

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd25 25 02-10-2009 08:09:46 Rik van Bentum (1936-1994)

Say cheese 1964, signed, oil paint and mixed media on board, 125 x 100 cm

Na een aantal jaren les gegeven te hebben aan ver- After a number of years teaching at various univer- schillende universiteiten in de Verenigde Staten keert sities in the United States, Van Bentum returns to The Van Bentum in 1966 terug naar Nederland. Zijn manier Netherlands in 1966. His painting style has evolved van schilderen ontwikkelt zich vanuit het Amerikaans from the American Abstract Expressionism. Inﬂ uenced Abstract Expressionisme. Onder invloed van de ma- by the “materieschilderkunst” (mixed-media? pain- terieschilderkunst van Tàpies en Saura gebruikt Van ting) of Tàpies and Saura, Van Bentum uses a mixture Bentum een mengsel van verf en synthetisch bindmid- of paint and synthetic medium. He later adds every- del. Later voegt hij hier alledaagse voorwerpen aan day objects such as lids, hair, advertising signs and toe zoals deksels, haar, reclameborden en groente- vegetable cans to this. Inspired by Pop Art he depicts blikken. Geïnspireerd door de Pop Art beeld hij alle- ordinary objects. His work is somewhat reminiscent of daagse onderwerpen uit. Door het gebruik van letters, advertisements due to his use of letters, numbers and cijfers en duidelijke kleurcontrasten doet zijn werk marked contrasts in colour. enigszins aan reclame denken.

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd26 26 02-10-2009 08:10:03 Karel Appel, 1964, signed and dated 1964 assemblage, mixed technique on canvas 150 x 120 cm

modern & contemporary art 27

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd27 27 02-10-2009 08:10:07 Lucassen (1939)

Leve de hygiëne (Long Live Hygiene), signed and dated 1966, oil paint and assemblage on canvas, 160 x 200 cm

Statement Lucassen Statement by Lucassen

De kunstenaar Lucassen ontwikkelde samen met een In the nineteen-sixties the artist Lucassen, together paar andere kunstenaars in de jaren ‘60 een verha- with a couple of other artists, develops a narrative, lende, picturale en kleurrijke schilderstijl, ook wel pictorial and colourful style of painting, sometimes Nieuwe Figuratie genoemd. Volgens Lucassen bracht called Nieuwe Figuratie (New Figuration). According deze kunstvorm een synthese tot stand tussen fi guratief to Lucassen this art form created a synthesis between en non-fi guratief schilderen. Het op de tentoonstelling fi gurative and non-fi gurative painting. Lucassen’s gepresenteerde werk van Lucassen laat zien dat de exhibited work shows that in the sixties the artist was kunstenaar in de jaren ‘60 werd beïnvloed door beeld- infl uenced by the visual culture of the times. He described cultuur van die tijd. Zelf omschreef hij zijn manier van the way he works: “Achieving a synthesis between werken: “Komen tot een synthese tussen fi guratief en fi gurative and non-fi gurative painting. Also searching niet-fi guratief schilderen. Ook een evenwicht zoeken for a mathematically intellectual and emotionally ex- tussen een mathematisch verstandelijke en emotio- pressionist way of painting. Being inclined to interpret neel expressionistische manier van schilderen. objects and or depictions that are clichéd or corny, Heb een voorkeur voor het interpreteren van objecten artifi cial or kitsch. Choosing therefore things conside- en/of voorstellingen die gelden als cliché of banaal, red as bad taste. Also choosing things you encounter onecht of kitsch. Kiezen dus voor dat wat de slechte every day, things, that in my case, defi ne a huge part smaak heet. Kiezen ook voor de dingen waar je of life. The world of television, Coca cola, comic strips, dagelijks mee te maken hebt, dat wat voor mij een a trip to the Tyrol, your toothbrush, James Bond secret groot deel van het leven, zoals het zich aan mij voor- agent 007, fridge, Italian landscape (made in Japan), doet, bepaalt. De wereld van de televisie, Coca cola, pin-ups, a daytrip to Zandvoort, advertisements for the het beeldverhaal, een reisje naar Tirol, je tanden- cigarettes I smoke, do-it-yourself painting, pop music…”. borstel, James Bond geheim agent 007, koelkast, Italiaans landschap (made in Japan), pin-up, een dagje naar Zandvoort, reclame van het sigaretten- merk dat ik rook, doe-het-zelf schilderij, popmuziek…”.

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd28 28 02-10-2009 08:10:12 Alphons Freijmuth (1940)

Popeye 1965, signed and dated on the reverse, oil paint on canvas, 70 x 100 cm

Alphons Freijmuth stond midden jaren ‘60 aan de wieg Alphons Freijmuth was there at the birth in the mid van wat nu de Nieuwe Figuratie wordt genoemd. sixties of what is now called the Nieuwe Figuratie Net als gelijkgestemde kunstenaars Lucassen en (New Figuration). Along with like-minded artists Holstein, neemt Freijmuth alledaagse onderwerpen als Lucassen and Holstein, Freijmuth takes ordinary uitgangspunt om de werkelijkheid te vervormen en te subjects as point of departure in order to distort and vervreemden. De kunstenaar zoekt in zijn werk naar alienate reality. In his work the artist is looking for a een evenwicht tussen abstractie en ﬁ guratie, gevoel balance between abstraction and ﬁ guration, feelings en rede, expressie en constructie. and reason, expression and construction.

Het schilderij Popeye, 1965, past qua thematiek en The theme and the visual language of the painting beeldtaal perfect in de Pop cultuur van de jaren ‘60. Popeye, 1965, ﬁ t in perfectly with the Pop culture of the Het is niet onwaarschijnlijk dat de toonaangevende sixties. It is quite likely that at the time Freijmuth was tentoonstellingen over Pop Art in het Stedelijk Museum the inspiration for the authoritative exhibition on Pop Amsterdam, Freijmuth destijds heeft geïnspireerd. Art in the Stedelijk Museum, Amsterdam.

modern & contemporary art 29

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd29 29 02-10-2009 08:10:19 Gustave Asselbergs (1938-1967)

Churchill/Stalingrad 1965, signed The world you left signed and dated bottom right, Gustave 1964, oil paint and collage on canvas, 100 x 80 cm and signed, dated and titled on the reverse oil paint, wood and collage on canvas, 200 x 120 cm

Asselbergs is wel te beschouwen als een van de meest Asselbergs is regarded as one of the most distinctive uitgesproken vertegenwoordigers van Pop Art in ons exponents of Pop Art in The Netherlands. Asselbergs land. Asselbergs haalt zijn onderwerpen letterlijk uit literally takes his subjects from everyday life by tearing het dagelijkse leven, door foto’s uit kranten en tijd- photos out from newspapers and magazines and ma- schriften te scheuren en er een collage van te maken. king a collage of them. He then combines these with Vervolgens combineert hij dit met abstracte of fi gura- abstract or fi guratively painted depictions. His pain- tief geschilderde voorstellingen. Zijn schilderijen zijn, tings are, to a greater extent than in American Pop Art, meer dan bij de Amerikaanse Pop Art, een uitdruk- expression of his own personal and social beliefs. In king van zijn eigen persoonlijke en maatschappelijke his work political events and shocking images that fre- opvattingen. Politieke gebeurtenissen en schokkende quently appear in newspapers and on the television, beelden die vaak in kranten en televisie te zien zijn, play a signifi cant role, something that associates him spelen in zijn werk een belangrijke rol, iets dat hem with artists such as Warhol and Rauschenberg. verbind met kunstenaars als Warhol en Rauschenberg.

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd30 30 02-10-2009 08:10:28 090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd31 31 02-10-2009 08:10:35 Gerard Verdijk (1934-2005)

Elvis 1964, signed and dated on the reverse gouache, collage and rubdown material 50 x 70 cm

Na jaren met veel verf op doek gewerkt te hebben, After may years working on canvas using lots of paint stapt Gerard Verdijk in 1962 over op papier. De teke- in 1962 Gerard Verdijk switches to paper. The drawings ningen die in 1963 ontstaan worden gekenmerkt door created in 1963 are characterized by a complex een complexe gelaagdheid. Op grote vellen papier layering. On large sheets of paper the artist applies brengt de kunstenaar verschillende lagen verf, inkt, different layers of paint, ink, letters and symbols of letters en symbolen aan van afwrijfmateriaal. Hier rubdown material. He then adds collages of printed- voegt hij vervolgens collages van drukwerk en kranten paper and newspaper. The combined action of the aan toe. Door een samenspel van beeldelementen image elements suggests movement. Elvis from 1964 wordt beweging gesuggereerd. Elvis uit 1964, laat shows the emergence of advertising and the media in zien dat reclame en media in de jaren ‘60 in opkomst the nineteen-sixties. The use of rubdown signs and waren. Met het gebruik van afwrijf- tekens en letters letters speciﬁ cally intended for graphic designers in speciaal bestemd voor graﬁ sch ontwerpers, refereert the work refers to the world of advertising. het werk aan de wereld van reclame.

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd32 32 02-10-2009 08:10:42 Wim T. Schippers (1942)

Hollandia, wood, marble, Persian rug and various other materials ca. 75 x 145 x 37 cm

Wim T. Schippers werkt, net als vele collega kunste- Wim T. Schippers works, like many fellow artists in the naars in de jaren ‘60, met alledaagse materialen. sixties, with everyday materials. Schippers makes Schippers maakt assemblages van houten kastjes, assemblages from wooden cupboards, rugs, rubber kleden, rubber en plastic onderdelen, gordijnen, etc. and plastic parts, curtains, etc. All the materials are Allerlei materialen worden geïsoleerd en van hun isolated and stripped of their original identity either by oorspronkelijke identiteit ontdaan door de vorm te changing the form or by adding other elements. While veranderen of door er elementen aan toe te voegen. his interest in consumer products and everyday reality Door zijn interesse in consumptieartikelen en alle- links Schipper’s work with Pop Art, it actually has more daagse realiteit doet het werk van Schippers denken in common with the French Nouveau Réalisme. aan de Pop Art, maar uiteindelijk heeft het meer In his book Het beste van Wim T. Schippers (The best gemeen met het Franse Nouveau Réalisme. of Wim T. Schippers), Harry Ruhé describes Schippers’ In zijn boek Het beste van Wim T. Schippers, omschrijft work as ‘typically Dutch’. “Where Raysse can Harry Ruhé het werk van Schippers als ‘typisch convincingly evoke a world of carefree beach life and Hollands’. “Waar Raysse op overtuigende wijze een sophisticated ‘chic’ on the French south coast, with wereld weet op te roepen van zorgeloos strandleven enlarged and coloured-in pictures from magazines, en mondaine ‘chique’ aan de Franse zuidkust, met some cosmetics articles and artiﬁ cial light, Schippers’ uitvergrote en ingekleurde plaatjes uit tijdschriften, constructions are more likely to conjure up associ- wat cosmetica artikelen en kunstlicht, daar roepen ations with hydrangeas, furniture polish and Dutch de constructies van Schippers eerder de associaties cosiness”. Hollandia is one of these works. op met hortensia’s, boenwas en Hollandse kneuterig- heid”. Hollandia is zo’n werk.

modern & contemporary art 33

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd33 33 02-10-2009 08:10:45 Jan Cremer (1940)

Hotdog USA # 8 signed and dated New York 1967 mixed technique on canvas, 26 x 36 cm

Overdonderd door New York en het Amerikaanse Overwhelmed by New York and life in America Jan leven zegt Jan Cremer in 1964 “Alles wat ik mij in mijn Cremer says in 1964 “Everything I had dared imagine stoutste dromen van Amerika had durven voorstellen, about America in my wildest dreams, was conﬁ rmed, werd bewaarheid, zodat er van schilderen weinig so that in the beginning not much painting was done, terecht kwam de eerste tijd, overweldigd dat ik was I was so overpowered by the cacophony of colour and door de kakofonie van kleur en geluid van de Ameri- sound of American society”. Thanks to Larry Rivers kaanse samenleving”. Via Larry Rivers kan Cremer al Cremer is soon able to rent a room in the famous snel een kamer huren in het beroemde Chelsea Hotel, Chelsea Hotel, home to many artists such as verblijfplaats van vele kunstenaars als Lichtenstein, Lichtenstein, Oldenburg, Arman, Spoerri and Tinguely. Oldenburg, Arman, Spoerri en Tinguely. Daar begint Here is where he starts to paint again. The image hij na enige tijd weer met schilderen. Het beeld dat de that the average American has of Holland and kitsch gemiddelde Amerikaan van Holland heeft en kitscherige Dutch postcards inspire Cremer in 1965 to produce his Hollandse ansichtkaarten inspireren Cremer in 1965 tot ﬁ r s t Tulpenveld (Tulip Field). Shades of red and black, het maken van zijn eerste Tulpenveld. Rode en zwarte which Cremer had widely used previously, give way tinten, die Cremer de voorgaande jaren veel gebruikte, here to bright, strong colours. “In America Pop Art maken plaats voor felle, harde kleuren. “In Amerika ruled. I, too, threw out all the ‘cultural baggage’ and was de Pop Art aan de macht. Ook ik gooide alle traditional training brought with me from the Old World ‘culturele ballast’ en traditionele scholing, meege- and began a new life with paint. Before, I painted ‘fat’ nomen uit de Oude Wereld, overboord en begon een pictures that sometimes weighed 50 kilos, now I nieuw leven met verf. Schilderde ik daarvoor ‘vette’ started to paint lean and ‘thin’”, says Cremer. doeken die soms 50 kilo wogen, nu begon ik schraal Cremer not only chooses Dutch but also American en ‘mager’ te verven”, aldus Cremer. Naast Hollandse icons as subjects for his pictures. Hot Dog USA is a zijn het ook Amerikaanse iconen die Cremer tot good example of this. onderwerp van zijn doeken kiest. Hot Dog USA is hier een duidelijk voorbeeld van.

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd34 34 02-10-2009 08:10:46 Jacques Frenken (1929)

Stilleven 1969, signed and dated, mixed media: various household objects wrapped in white painted linen in cupboard, 220 x 120 cm

Het katholieke milieu waarin Jacques Frenken op- The Catholic milieu in which Jacques Frenken grows groeit in ’s-Hertogenbosch is voor deze kunstenaar up in ’s-Hertogenbosch proves to be both a source of zowel bron van inspiratie geweest, als wel reden om inspiration for this artist and grounds for him to zich er tegen af te zetten toen de tijdgeest daar rijp challenge once the time is ripe. At fi rst he is voor was. Aanvankelijk voelt hij zich aangetrokken tot attracted by the latest painting movements of the de actuele schilderstromingen van die tijd. De time. He is infl uenced by Abstraction Lyrique from the Abstraction Lyrique uit het Parijs van de jaren ’50 en de Paris of the fi fties and the American art that can be Amerikaanse kunst toen deze begin jaren ’60 te zien seen in the Stedelijk Museum and the Gemeentemuseum was in het Stedelijk Museum en het Haags Gemeente- Den Haag in the early sixties. Inspired by what he sees museum hebben hem beïnvloed. Geïnspireerd door in American Pop Art, Frenken transposes these ideas hetgeen de Amerikaanse Pop Art liet zien, vertaalt to his own, local situation. Just as Rauschenberg and Frenken deze ideeën naar zijn eigen lokale situatie. Jasper Johns, Frenken uses “found objects”, only in his Waar Rauschenberg en Jasper Johns gebruik maken case the “found objects” are discarded plaster religious van “found objects”, doet Frenken dat eveneens. icons. Afgedankte gipsen heiligenbeelden zijn de “found He works on them and converts them into new sculptures, objects” van Frenken. into “sacred pop”, something that is widely viewed as Hij bewerkt en verwerkt ze tot nieuwe sculpturen, unacceptable at the time. The extraordinarily fi erce tot een “sacrale pop”, hetgeen hem in die tijd nog in criticism causes him to decide to use more secular brede kring zeker niet in dank werd afgenomen. “disposables of the consumer society”: milk bottles, De buitengewoon heftige kritieken doen hem dan ook coke bottles, egg boxes, kitchenware, etc. He makes besluiten meer profane “wegwerpartikelen van de three cupboards in which he places objects wrapped consumptiemaatschappij” te gebruiken: melkfl essen, in linen and paints cupboard and contents in white or colafl esjes, eierdozen, keukengerei, etc. Hij maakt monochrome shades. een drietal kasten, waarin hij in linnen gewikkelde objecten plaatst en kast en inhoud wit of in monochrome tonen schildert.

modern & contemporary art 35

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd35 35 02-10-2009 08:10:49 Jacob Zekveld (1945-2002)

Het koffertje (The Suitcase) 1967, signed and dated Zekveld 67 acrylic on canvas, 130 x 140 cm

De Rotterdamse kunstenaar Jacob Zekveld begint in In 1965 the Rotterdam artist Jacob Zekveld starts to 1965 te schilderen met een vlakke techniek en felle, paint with a fl at technique and bright, strong colours. harde kleuren. Zijn onderwerpen zijn eenvoudige His subjects are simple scenes of recognisable scènes van herkenbare alledaagse bezigheden als everyday activities such as shaving and washing up. scheren en afwassen. De schilderijen vertellen een The paintings tell a story, initially about the common- verhaal, in eerste instantie over de alledaagsheid, place, later the images become more complicated. later worden de beelden gecompliceerder. Portretten Portraits of historical or fi ctional people and self- van historische of fi ctieve personen en zelfportretten portraits are surrounded with attributes that worden omringd met attributen die hem of haar characterise him or her. Zekveld seems to be giving karakteriseren. Zekveld lijkt een nieuwe inhoud aan new substance to the genre of portrait. The “Blue- het genre van het portret te geven. Zo is de vrouwen- beard” serial killer Landru is shown amidst women’s moordenaar Landru temidden van vrouwenkleding, clothing, a woman’s head and a naked lady. een vrouwenkop en een blote dame afgebeeld. Het koffertje (The Suitcase) (1967) shows Zekveld with Het koffertje (1967) toont Zekveld met in de hand a case clasped in his hand. From this personal geklemd een koffertje. Uit dit eigen attribuut, dat attribute, containing the artist’s notes, ideas and plans, aantekeningen, ideeën en plannen bevat van de are crawling a snake and a strange insect creature. kunstenaar, kruipt een slang en een vreemd insecten- The case is apparently a Pandora’s box. beest. Het koffertje blijkt een doos van Pandora te zijn.

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd36 36 02-10-2009 08:10:55 Julia Passtrana 1970, signed and dated acrylic on canvas, 130 x 150 cm

bronnen/sources Jaap Wagemaker S. den Heyer, a.o. Jaap Wagemaker Aarde in verf, Zwolle 1995 Louise Nevelson R. Oxenaar, foreword for Louise Nevelson’s exhibition at the Kröller-Müller Museum, 1969 Fencing the museum Exhibition catalogue Gustave Asselbergs en de Pop Art in Nederland, Nijmeegs Museum Commanderie van Sint-Jan en Stadsgalerij Heerlen, 1993-1994 G. Imanse, De Nederlandse Identiteit in de Kunst na 1945, Amsterdam 1984 Website Stedelijk Museum Amsterdam Mark Brusse de Groene, 10-2-1999 Mark Brusse, Reponse en question exhibition catalogue, Villa Tamaris Centre d’art - La Seyne-sur-Mer, 2008, p. 6 Frits Bless, Mark Brusse, exhibition catalogue Van Reekum Museum, Apeldoorn/Institut Néerlandais, Utrecht 1991, p. 24, Woody van Amen Hein van Haren, Frank van de Schoor, a.o. Woody van Amen Crossing Worlds, Museum het Valkhof Nijmegen, Rotterdam 2003 Rik van Bentum Exhibition catalogue Gustave Asselbergs en de Pop Art in Nederland, Nijmeegs Museum Commanderie van Sint-Jan and Stadsgalerij Heerlen, 1993-1994 Jacob Zekveld Exhibition catalogue Jacob Zekveld, schilderijen, tekeningen en collages 1965-1971, Museum Boymans-van Beuningen, 1995 Lucassen Exhibition catalogue, Lucassen, Cobra Museum Amstelveen, 1999 Gustave Asselbergs G. Imanse, De Nederlandse Identiteit in de Kunst na 1945, Amsterdam 1984 Daan van Golden Gustave Asselbergs en de Pop art in Nederland Exhibitions: Tokyo, Naiqua Gallery, Van Golden, Patterns, 1964 Amsterdam, Stedelijk Museum, Daan van Golden, werken 1962-1991, 1991, exhibitioncatalogue Wim T. Schippers H. Ruhé, Het beste van Wim T. Schippers, Centraal Museum Utrecht, 1997 Jan Cremer W.A.L. Beeren, Cremer, I paint, I write, I paint, Amsterdam 2000

modern & contemporary art 37

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd37 37 02-10-2009 08:11:02 De Biënnale van Venetië 2009

Als één van ’s werelds meest belangrijke kunstmani- Het viel me in dit verband wel op dat veel bijschriften festaties ambieert de Biënnale van Venetië bij iedere bij de werken in het Arsenale niet voldoen aan hun afl evering weer de laatste stand van zaken in de functie van informatieverschaffi ng en verduidelijking wereld van de beeldende kunst te laten zien. Ruim 30 over de vermeende bedoeling van de kunstenaar, landen presenteren in eigen paviljoens in de Giardini maar daarentegen zelfs diens bedoelingen eerder hun nationale inzendingen. Tientallen andere landen, verbergen of benevelen door onbegrijpelijk jargon. die in het verleden geen eigen paviljoen in de Giardini wisten te realiseren, hebben tijdelijke onderkomens Na een volle dag in het prachtige Arsenale met hon- gevonden in palazzi, kerken en andere gebouwen, derden meters ‘aaneengeschakelde’ kunst en een verspreid over de stad. In het prachtige, door Rietveld tweede dag voor de landenpaviljoens in de Giardini ontworpen Nederlandse paviljoen in de Giardini, toont en het centrale - overigens chaotisch ingerichte - de curator voor 2009, Saskia Bos, prachtig video werk Biënnale paviljoen, kwam toch een licht gevoel van van Fiona Tan. Voor deze Biënnale creëerde Fiona Tan een zeker heimwee boven. Hoewel zeer gevoed én de fi lm Disorient: beelden uit de Oriënt met gesproken opgevoed door de talloze uitingen van geënga- commentaar, opgetekend uit de dagboeken van de geerde, conceptuele, fi losofi sche en politieke kunst, Venetiaan Marco Polo. (Helaas zijn de fi lmbeelden verlangde ik naar kunst zónder boodschap, naar art door de gebrekkige verduistering in het paviljoen niet for arts’sake, l’art pour l’art. Dat neemt natuurlijk niet optimaal te zien). weg dat een bezoek aan de Biënnale zeer de moeite waard is en het als een onderdompeling in kunst is te FARE MONDI - MAKING WORLDS ervaren. Die ervaring doet je ook beseffen hoe De Biënnale staat onder de centrale leiding van een belangrijk kunst is als niet slechts een product ter voor iedere afl evering nieuw benoemde curator, dit verfraaiing van huis of ruimte, maar eerst en vooral als jaar de jonge kunsthistoricus Daniel Birnbaum. Onder een onmisbare uiting van creativiteit en cultuur. Vier zijn leiding vinden de presentaties plaats in het grote dagen Venetië zijn onvoldoende om ‘alles’ te zien. Biënnale paviljoen in de Giardini en in het nabij- Naast Giardini en Arsenale zijn er de talloze neven- gelegen imposante Arsenale. Birnbaum koos als titel activiteiten verspreid over de stad. Het maken van en motto voor deze 53e Biënnale: Fare Mondi, Making keuzen is onontkoombaar. Enkele van die ‘collateral Worlds. In het voorwoord van de catalogus schrijft events’ hebben ons bijzonder getroffen: hij: A work of art is more than an object, more than a commodity. It represents a vision of the world, and if LA NOZZE DI CANA taken seriously must be seen as a way of making a In het klooster op Isola di San Giorgio Maggiore weet world. Het is een ambitieus streven om kunstenaars te kunstenaar/onderzoeker/cineast Peter Greenaway op selecteren die willen en kunnen voldoen aan Birnbaum’s miraculeuze en magistrale wijze het beroemde werk criterium. Onmiskenbaar houdt een dergelijk streven van Veronese, Le Nozze di Cana te ontleden. in dat veel van de getoonde kunst een politieke en Grote indruk maakten ook de fi lms Giardini van Steve maatschappij kritische lading heeft en veelal zeer McQueen in het Britse paviljoen en Unconditional Love conceptueel en fi losofi sch van karakter is. van AES+F uit Rusland, in het Arsenale Novissimo.

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd38 38 02-10-2009 08:11:10 PUNTA DELLA DOGANA BELGIË Vele jaren stond op de Punta della Dogana, het Opvallend dit jaar is de sterke presentie van België in driehoekige oude douanegebouw te verkommeren. Venetië en dan in het bijzonder door twee manifes- Onlangs heeft architect Tadao Ando in opdracht van taties, mede geïnitieerd door gerespecteerde col- François Pinault dit gebouw gerestaureerd en het lega’s Linda en Guy Pieters en Axel Vervoordt. In het interieur ervan op meesterlijke en respectvolle wijze Arsenale Novissimo een indrukwekkende presentatie getransformeerd tot een indrukwekkende museum- van kunstenaar Jan Fabre, uit de stal van Galerie Guy ruimte voor de collectie van deze Franse verzamelaar. Pieters en in het Museo Fortuny in de binnenstad heeft Al eerder bracht Pinault een deel van zijn omvangrijke Axel Vervoordt op de hem zo eigen wijze met oude en collectie hedendaagse kunst onder in het Pallazo moderne kunst ‘zijn wereld’ geschapen in dit kolossale Grassi. palazzo. Het gevaar van die perfecte inrichting is weliswaar dat het individuele kunstwerk ondergeschikt GLUTS EN GUTS wordt gemaakt aan het concept van de inrichter: Een vast ijkpunt voor moderne kunst in Venetië blijft Manzoni en Morandi in dienst van interior decorating. natuurlijk de Peggy Guggenheim Collection aan het Maar wel mooi gedaan. Canal Grande. Naast een tentoonstelling over de Ita- liaanse stroming Futurisme, waren wij in het bijzonder ...EN NEDERLAND onder de indruk van een expositie over een onderdeel Met grote bewondering – en wellicht ook een tikje uit het brede oeuvre van Robert Rauschenberg: Gluts. jalousie – voor deze opvallende Belgische aanwezig- De titel is ontleend aan een term uit de (olie)economie heid in Venetië, moesten we vaststellen dat Nederland van Texas. Een glut is een recessie, veroorzaakt door op het gebied van beeldende kunst – ook letterlijk! een overschot aan olie, waardoor prijzen dalen met – veel terrein braak laat en heeft liggen. Zou er niet als gevolg een crisis in de locale economie, turning een mooie gelegenheid te bedenken zijn om de bijna the rural landscape into a wasteland... abandoned 1 miljoen uit de hele wereld toestromende, kunst- cars, gas stations, rusting oil barrels. (bron: expositiecatalogus). minnende bezoekers aan de Biënnale van 2011 te De expositie toont sculpturen, gluts, welke Rauschenberg laten zien dat de beeldende kunst in Nederland er creëerde uit en met materialen afkomstig uit dit (weer) toe doet? wasteland. Het is een indrukwekkende en overtuigende expositie van de vorig jaar overleden Amerikaanse De Biënnale van Venetië 2009 is nog open tot kunstenaar. Niet alleen het talent bezitten om als 22 november. kunstenaar te opereren, maar ook de ‘guts’ hebben dat op overtuigende en soms provocerende wijze te doen, Paul J. van Rosmalen is één van de waardevolle ervaringen van een bezoek aan de Biënnale van Venetië in het algemeen en aan deze Rauschenberg tentoonstelling in het bijzonder.

modern & contemporary art 39

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd39 39 02-10-2009 08:11:11 24 October - 28 November 12 - 21 March 2010 agenda New Media New Forms TEFAF Maastricht 21 - 29 November PAN Amsterdam 12 December - 9 January Leon Adriaans

exposition New media New forms opening saturday 24 october 16.00 hrs. Paul van Rosmalen in dialogue with Mark Brusse on view 24/10 - 28/11 BORZO Keizersgracht 516 Amsterdam ------22/11 - 29/11 PAN Amsterdam Stand 130 RAI Amsterdam

Download onze nieuwsbrieven op Openingstijden: woensdag t/m zaterdag www.borzo.com / alle werken zijn te koop van 13.00 tot 17.00 uur en op afspraak

Colofon Uitgave en copyright Borzo modern & contemporary art Borzo Kunsthandel BV Teksten Barbara Jonckheer, Paul van Rosmalen Fotografie Pieter de Vries, Keizersgracht 516 1017 EJ Amsterdam - NL Texel, Henni van Beek, Amsterdam, Joris Lindhout, Amsterdam Vormgeving T +31 [0]20 626 33 03 F +31 [0]20 470 37 36 Scherpontwerp Productie Waanders Oplage 2.500 ex. [email protected] www.borzo.com

090452_Borzo_nieuwsbrief_12.indd40 40 05-10-2009 10:46:20