Łacina Jako Język Elit
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Ośrodek Badań nad Tradycją Antyczną w Polsce i w Europie Środkowowschodniej Uniwersytet Warszawski ŁACINA JAKO JĘZYK ELIT Koncepcja i redakcja naukowa Jerzy Axer WYDAWNICTWO DIG Warszawa 2004 CIP — Biblioteka Narodowa Łacina jako język elit/koncepcja i red. nauk. Jerzy Axer; Ośrodek Badań nad Tradycją Antyczną w Polsce i w Europie Środkowowschodniej. Uniwersytet Warszawski. — Warszawa : OBTA : „DiG", 2004 Publikacja dofinansowana przez Komitet Badań Naukowych ze środków DWB, wydana przez OBTA UW (przy współpracy Wydawnictwa DiG) Redaktor OBTA: Katarzyna Tomaszuk Współpraca: Marek A.Janicki OBTA English Editor: Kate Delaney Indeks zestawił: Tomasz Ososiński Projekt okładki: Paweł Tomaszek © Ośrodek Badań nad Tradycją Antyczną w Polsce i w Europie Środkowowschodniej (OBTA) Uniwersytet Warszawski Nowy Świat 69, 00—046 Warszawa tel. (48 22) 828-02-84, 552-01-31 fax (48 22) 828-02-85; e-mail: [email protected] ISBN 83-920180-1-X (OBTA) ISBN 83-7181-321-Х (DiG) Skład i łamanie PL 01-524 Warszawa AI. Wojska Polskiego 4 tel. (48 22) 839-08-38 e-mail: [email protected] ittpy/www.dig.pl Nakład 800 egz. Złożono do druku w 2003 г., wydrukowano w 2004 r. Druk: Toruńskie Zakłady Graficzne „ZAPOLEX" Sp. z o.o. Jūratė Kiaupienė NARÓD POLITYCZNY WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO W XVI WIEKU: POJĘCIE OJCZYZNY Pisał w pierwszej połowie XX wieku litewski filozof Antanas Maceina: Ojczyzna to stworzone przez historię miejsce pobytu narodu. Obejmuje ona za równo przestrzeń jak i czas, w którym przestrzeń ta zmienia się i w którym po wstają duchowe dzieła będące jej treścią. [...] Dlatego dia zrozumienia ojczyzny sama geografia nie wystarcza. Potrzebna jest również historia. Może nawet więcej historii niż geografii'. Współczesny filozof hermeneuta Hans-Georg Gadamer pojęcie ojczyzny wiąże z językiem. Pisze: Ale tak naprawdę ojczyzna jest przede wszystkim ojczyzną języka. Język ojczy sty dla każdego zachowuje walor czegoś wrodzonego [Heimatlichkeitj; odnosi się to również do poligloty, nawet gdy ten, tylko sporadycznie spotykając się z ludźmi ze swojego kraju, używa języka ojczystego2. Takie pojmowanie ojczyzny jest dzisiaj bliskie i zrozumiałe dla wielu z nas. Prze cież trudno nie zgodzić się z Gadamerem, gdy ten powiada, że kiedy wracamy z obcego kraju do domu, nagłe spotkanie z językiem ojczystym wręcz nas poraża; cały otaczający nas świat jest wręcz przepełniony brzmie niem ojczystego języka3. 1 A. Maceina, Laikas ir erdvė, „Dienovidis" 24 I 1997, s. 13. 2 H.-G. Cadamer. Istorija. Menas. Kalba [Historia. Sztuka. Jezyk\, wyb. i tlum. A. Sverdiolas, Vilnius 1999. s. 223-224. 3 Ibid., s. 223. 296 Jūratė Kiaupienė Jednak historyków antyku, średniowiecza i wczesnych dziejów nowożytnych te rozważania filozofa zmuszają do zadania pytania: jak daleko w przeszłość można przenieść takie rozumowanie — utożsamianie ojczyzny z językiem. Dla badaczy historii Wielkiego Księstwa Litewskiego zagadnienie związków oj czyzny i języka ma wyjątkowe znaczenie. Bez zrozumienia stosunku ówczesnej szlachty4 do języka nie zrozumiemy tej społeczności; co więcej — pojawi się niebez pieczeństwo stworzenia nieprawdziwego lub wypaczonego obrazu szlachty dawne go państwa litewskiego oraz jej stosunku do Litwy jako do ojczyzny. Do czego prowadzi próba utożsamienia Wielkiego Księstwa Litewskiego ze współczesnym państwem litewskim, a ówczesnej szlachty z dzisiejszym narodem li tewskim oraz dokonywania oceny według etnicznych i językowych kryteriów, może my przekonać się, czytając rozważania litewskiego filozofa Arvydasa Šliogerisa: Współczesna Litwa powstała w inny sposób niż, powiedzmy, dawna Republika Rzymska, średniowieczna Francja, nowożytne Niemcy czy narody i państwa Skandynawii. Na czym polega wyjątkowość tego zjawiska? Współczesna Litwa powstała z języka i prawie wyłącznie z języka, czego nie można powiedzieć 0 wspomnianych wielkich historycznych narodach i państwach. Pojawienie się Litwy było nienaturalne, w pewnym sensie — sztuczne; powstała ona jako re zultat wprowadzenia w życie projektu językowego (można nawet powiedzieć: ideologicznego czy utopijnego), jako skutek świadomego działania, świadomej woli i świadomej decyzji. Normalne państwa powstają, rozwijają się i rozkwita ją zupełnie inaczej niż współczesna Litwa. \....\ A co ze współczesną Litwą? Kim byli jej ojcowie założyciele? Jak ona powstała? Odpowiadając na to pytanie, filozof podkreśla, że pomiędzy Litwą wielkich książąt i dzisiejszą Litwą nie ma żadnego — ani bez pośredniego, ani pośredniego — przejścia, ani nawet związku. Szukanie korze ni współczesnej Litwy w epoce Giedymina czy Witolda będzie tym samym, co szukanie w prochach nieboszczyka żywego bijącego serca, czego, noro bene, nie będziemy robić również w odniesieniu do normalnych historycznych narodów 1 państw. Zdaniem Šliogerisa korzeni dzisiejszego państwa i narodu litewskiego nie warto szukać nawet, na przykład, w Wielkim Księstwie Litewskim XVII wieku. Między Litwą Maironisa czy Smetony i, powiedzmy, państwem Zygmunta Augusta nie ma żadnego insty tucjonalnego przejścia. Nawet głośny Statut Litewski — ile on znaczył dla po wstałej w 1918 roku Republiki Litewskiej albo dla dzisiejszego Państwa Litew skiego? Nic, nie miał najmniejszego znaczenia dla praktyki politycznej czy choćby prawnej! To była i jest tylko historyczna mumia. Ale najważniejsza przy czyną zupełnej przepaści pomiędzy, powiedzmy, archaiczną Litwą i Litwą 4 Słowem „szlachta" określam tutaj cały stan szlachecki, zarówno magnatcrię jak i prostą szlachtę. NARÓD POLITYCZNY WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO W XVI WIEKU... 297 współczesną jest zmiana samego substratu politycznego. Į...J W dawnej Litwie istniała warstwa polityczna, ale jej wpływ na stworzenie współczesnej Litwy był zerowy. Już w XVII wieku warstwa ta zupełnie oderwała się od plemiennego li tewskiego substratu, a Wielkie Księstwo Litewskie zapuściło korzenie nie w li tewskim, tylko w polskim etnosie. Litewski substrat plemienny i etniczny, z któ rego powstało współczesne państwo i naród litewski, istniał „poza granicam" I Rzeczypospolitej jako tworu politycznego, jako państwa5. Te analizowane przez filozofów XX wieku pojęcia języka i ojczyzny dzielą od spo sobu odczuwania świata przez szlachtę Wielkiego Księstwa Litewskiego aż cztery bar dzo znaczące stulecia. W tym czasie świat zmienił się radykalnie, pojawiła się w nim zu pełnie inna Litwa — państwo i społeczeństwo, zmieniła się też znacznie indywidualna i zbiorowa mentalność członków tej społeczności, która dziś utożsamia się z historycz ną Litwą. Historycy natomiast stworzyli własne interpretacje przeszłości Litwy. Litwa to tak naprawdę zagadnienie nie geograficzne, a z dziedziny nauk historycz nych. I nie tylko. Pojęcia ojczyzny nie można oddzielać od kultury lub — dokładniej mówiąc — kultur. Historyk zawsze ma obraz ojczyzny uformowany przez swoją epo kę. Ale w kulturze opisywanych przez niego czasów mógł być on inny. W kontekście tych rozważań bardzo aktualny wydźwięk mają słowa współczesnego historyka kul tury Europy Petera Rietbergena: pisanie historii jest kulturowym i politycznym, a może nawet moralnym dyle matem. W rzeczywistości historyk w nieunikniony sposób włącza do swoich pism swoją kulturę i siebie samego6. To właśnie zrobiła romantyczna i patriotyczna narodowa historiografia litewska w XIX i pierwszej połowie XX wieku. Stworzyła ona obraz Wielkiego Księstwa Litew skiego — państwa narodu litewskiego, ojczyzny, której ziemie rozciągały się „od mo rza do morza". Za najwybitniejszych założycieli i opiekunów tej ojczyzny uznano Wielkich Kniaziów Litewskich — Giedymina, Olgierda, Kiejstuta i Witolda. Naród li tewski, odbudowując na początku XX wieku swoją państwowość, właśnie w prze szłości szukał najważniejszych punktów oparcia. Obraz wielkiego państwa, ojczyzny Litwinów traktowany był jak filar podtrzymujący świadomość narodową. Tworząc ten obraz, opierano się na współczesnych definicjach narodu etnicznego i jego ojczyzny, przenosząc je w przeszłość. Gdy w procesie odrodzenia narodowego kształtował się współczesny naród litew ski, część szlachty, mająca swoje korzenie w czasach Wielkiego Księstwa Litewskie go, językowo i kulturowo spolonizowana, pozostała poza granicami narodu7. 5 A. Šliogeris, Mažvydas ir Lietuva, „Literatūra ir menas" 15 II 1997 (nr 7), s. 3. 6 P. Rietbergen, Europe: A Cultural History, London-New York 1998, p. xvii. 7 Problem powstania współczesnego narodu litewskiego jest szerzej omawiany w periodycznej publika cji Lietuvių atgimimo istorijos studijos \Studia nad historią odrodzenia litewskiego], 1.1: Tautinės savimonės žadin tojai: nuo asmens iki partijos. Vilnius 1990 (streszczeń w innych językach nie ma); t. III: Lietuvos valstybės idėja (XIX a.-XX a. pradžia), Vilnius 1991 (streszczenie w jez. pol. Wee państwa litewskiego w okresie 298 Jūratė Kiaupienė Dlatego w tym obrazie Litwy-ojczyzny, który w XIX i pierwszej połowie XX wieku stworzyli historycy litewscy, tak niewiele miejsca zajęli możnowładcy i szlachta — budujący i broniący, słowem i pismem sławiący Wielkie Księstwo Litewskie. Bez od powiedzi pozostało również pytanie, jak oni — członkowie XVI-wiecznego wielona rodowego, wielojęzycznego narodu politycznego, którzy sami o sobie mówili: „My naród litewski" albo jeszcze krócej: „My, Litwa" — rozumieli znaczenie słowa „oj czyzna"8. Temu właśnie problemowi poświęcony jest niniejszy artykuł. Jego celem jest od danie ducha minionych czasów, próba zrozumienia i — poprzez zagłębienie się w ję zyk materiałów źródłowych — ukazania, jak pojęcie ojczyzny rozumieli ludzie żyjący w XVI wieku, przedstawiciele