Ośrodek Badań nad Tradycją Antyczną w Polsce i w Europie Środkowowschodniej Uniwersytet Warszawski
ŁACINA JAKO JĘZYK ELIT
Koncepcja i redakcja naukowa Jerzy Axer
WYDAWNICTWO DIG Warszawa 2004 CIP — Biblioteka Narodowa Łacina jako język elit/koncepcja i red. nauk. Jerzy Axer; Ośrodek Badań nad Tradycją Antyczną w Polsce i w Europie Środkowowschodniej. Uniwersytet Warszawski. — Warszawa : OBTA : „DiG", 2004
Publikacja dofinansowana przez Komitet Badań Naukowych ze środków DWB, wydana przez OBTA UW (przy współpracy Wydawnictwa DiG)
Redaktor OBTA: Katarzyna Tomaszuk Współpraca: Marek A.Janicki
OBTA English Editor: Kate Delaney
Indeks zestawił: Tomasz Ososiński
Projekt okładki: Paweł Tomaszek
© Ośrodek Badań nad Tradycją Antyczną w Polsce i w Europie Środkowowschodniej (OBTA) Uniwersytet Warszawski Nowy Świat 69, 00—046 Warszawa tel. (48 22) 828-02-84, 552-01-31 fax (48 22) 828-02-85; e-mail: [email protected]
ISBN 83-920180-1-X (OBTA) ISBN 83-7181-321-Х (DiG)
Skład i łamanie
PL 01-524 Warszawa AI. Wojska Polskiego 4 tel. (48 22) 839-08-38 e-mail: [email protected] ittpy/www.dig.pl
Nakład 800 egz. Złożono do druku w 2003 г., wydrukowano w 2004 r. Druk: Toruńskie Zakłady Graficzne „ZAPOLEX" Sp. z o.o. Jūratė Kiaupienė
NARÓD POLITYCZNY WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO W XVI WIEKU: POJĘCIE OJCZYZNY
Pisał w pierwszej połowie XX wieku litewski filozof Antanas Maceina:
Ojczyzna to stworzone przez historię miejsce pobytu narodu. Obejmuje ona za równo przestrzeń jak i czas, w którym przestrzeń ta zmienia się i w którym po wstają duchowe dzieła będące jej treścią. [...] Dlatego dia zrozumienia ojczyzny sama geografia nie wystarcza. Potrzebna jest również historia. Może nawet więcej historii niż geografii'.
Współczesny filozof hermeneuta Hans-Georg Gadamer pojęcie ojczyzny wiąże z językiem. Pisze:
Ale tak naprawdę ojczyzna jest przede wszystkim ojczyzną języka. Język ojczy sty dla każdego zachowuje walor czegoś wrodzonego [Heimatlichkeitj; odnosi się to również do poligloty, nawet gdy ten, tylko sporadycznie spotykając się z ludźmi ze swojego kraju, używa języka ojczystego2.
Takie pojmowanie ojczyzny jest dzisiaj bliskie i zrozumiałe dla wielu z nas. Prze cież trudno nie zgodzić się z Gadamerem, gdy ten powiada, że
kiedy wracamy z obcego kraju do domu, nagłe spotkanie z językiem ojczystym wręcz nas poraża; cały otaczający nas świat jest wręcz przepełniony brzmie niem ojczystego języka3.
1 A. Maceina, Laikas ir erdvė, „Dienovidis" 24 I 1997, s. 13. 2 H.-G. Cadamer. Istorija. Menas. Kalba [Historia. Sztuka. Jezyk\, wyb. i tlum. A. Sverdiolas, Vilnius 1999. s. 223-224. 3 Ibid., s. 223. 296 Jūratė Kiaupienė
Jednak historyków antyku, średniowiecza i wczesnych dziejów nowożytnych te rozważania filozofa zmuszają do zadania pytania: jak daleko w przeszłość można przenieść takie rozumowanie — utożsamianie ojczyzny z językiem. Dla badaczy historii Wielkiego Księstwa Litewskiego zagadnienie związków oj czyzny i języka ma wyjątkowe znaczenie. Bez zrozumienia stosunku ówczesnej szlachty4 do języka nie zrozumiemy tej społeczności; co więcej — pojawi się niebez pieczeństwo stworzenia nieprawdziwego lub wypaczonego obrazu szlachty dawne go państwa litewskiego oraz jej stosunku do Litwy jako do ojczyzny. Do czego prowadzi próba utożsamienia Wielkiego Księstwa Litewskiego ze współczesnym państwem litewskim, a ówczesnej szlachty z dzisiejszym narodem li tewskim oraz dokonywania oceny według etnicznych i językowych kryteriów, może my przekonać się, czytając rozważania litewskiego filozofa Arvydasa Šliogerisa:
Współczesna Litwa powstała w inny sposób niż, powiedzmy, dawna Republika Rzymska, średniowieczna Francja, nowożytne Niemcy czy narody i państwa Skandynawii. Na czym polega wyjątkowość tego zjawiska? Współczesna Litwa powstała z języka i prawie wyłącznie z języka, czego nie można powiedzieć 0 wspomnianych wielkich historycznych narodach i państwach. Pojawienie się Litwy było nienaturalne, w pewnym sensie — sztuczne; powstała ona jako re zultat wprowadzenia w życie projektu językowego (można nawet powiedzieć: ideologicznego czy utopijnego), jako skutek świadomego działania, świadomej woli i świadomej decyzji. Normalne państwa powstają, rozwijają się i rozkwita ją zupełnie inaczej niż współczesna Litwa. \....\ A co ze współczesną Litwą? Kim byli jej ojcowie założyciele? Jak ona powstała?
Odpowiadając na to pytanie, filozof podkreśla, że
pomiędzy Litwą wielkich książąt i dzisiejszą Litwą nie ma żadnego — ani bez pośredniego, ani pośredniego — przejścia, ani nawet związku. Szukanie korze ni współczesnej Litwy w epoce Giedymina czy Witolda będzie tym samym, co szukanie w prochach nieboszczyka żywego bijącego serca, czego, noro bene, nie będziemy robić również w odniesieniu do normalnych historycznych narodów 1 państw.
Zdaniem Šliogerisa
korzeni dzisiejszego państwa i narodu litewskiego nie warto szukać nawet, na przykład, w Wielkim Księstwie Litewskim XVII wieku. Między Litwą Maironisa czy Smetony i, powiedzmy, państwem Zygmunta Augusta nie ma żadnego insty tucjonalnego przejścia. Nawet głośny Statut Litewski — ile on znaczył dla po wstałej w 1918 roku Republiki Litewskiej albo dla dzisiejszego Państwa Litew skiego? Nic, nie miał najmniejszego znaczenia dla praktyki politycznej czy choćby prawnej! To była i jest tylko historyczna mumia. Ale najważniejsza przy czyną zupełnej przepaści pomiędzy, powiedzmy, archaiczną Litwą i Litwą
4 Słowem „szlachta" określam tutaj cały stan szlachecki, zarówno magnatcrię jak i prostą szlachtę. NARÓD POLITYCZNY WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO W XVI WIEKU... 297
współczesną jest zmiana samego substratu politycznego. Į...J W dawnej Litwie istniała warstwa polityczna, ale jej wpływ na stworzenie współczesnej Litwy był zerowy. Już w XVII wieku warstwa ta zupełnie oderwała się od plemiennego li tewskiego substratu, a Wielkie Księstwo Litewskie zapuściło korzenie nie w li tewskim, tylko w polskim etnosie. Litewski substrat plemienny i etniczny, z któ rego powstało współczesne państwo i naród litewski, istniał „poza granicam" I Rzeczypospolitej jako tworu politycznego, jako państwa5.
Te analizowane przez filozofów XX wieku pojęcia języka i ojczyzny dzielą od spo sobu odczuwania świata przez szlachtę Wielkiego Księstwa Litewskiego aż cztery bar dzo znaczące stulecia. W tym czasie świat zmienił się radykalnie, pojawiła się w nim zu pełnie inna Litwa — państwo i społeczeństwo, zmieniła się też znacznie indywidualna i zbiorowa mentalność członków tej społeczności, która dziś utożsamia się z historycz ną Litwą. Historycy natomiast stworzyli własne interpretacje przeszłości Litwy. Litwa to tak naprawdę zagadnienie nie geograficzne, a z dziedziny nauk historycz nych. I nie tylko. Pojęcia ojczyzny nie można oddzielać od kultury lub — dokładniej mówiąc — kultur. Historyk zawsze ma obraz ojczyzny uformowany przez swoją epo kę. Ale w kulturze opisywanych przez niego czasów mógł być on inny. W kontekście tych rozważań bardzo aktualny wydźwięk mają słowa współczesnego historyka kul tury Europy Petera Rietbergena:
pisanie historii jest kulturowym i politycznym, a może nawet moralnym dyle matem. W rzeczywistości historyk w nieunikniony sposób włącza do swoich pism swoją kulturę i siebie samego6.
To właśnie zrobiła romantyczna i patriotyczna narodowa historiografia litewska w XIX i pierwszej połowie XX wieku. Stworzyła ona obraz Wielkiego Księstwa Litew skiego — państwa narodu litewskiego, ojczyzny, której ziemie rozciągały się „od mo rza do morza". Za najwybitniejszych założycieli i opiekunów tej ojczyzny uznano Wielkich Kniaziów Litewskich — Giedymina, Olgierda, Kiejstuta i Witolda. Naród li tewski, odbudowując na początku XX wieku swoją państwowość, właśnie w prze szłości szukał najważniejszych punktów oparcia. Obraz wielkiego państwa, ojczyzny Litwinów traktowany był jak filar podtrzymujący świadomość narodową. Tworząc ten obraz, opierano się na współczesnych definicjach narodu etnicznego i jego ojczyzny, przenosząc je w przeszłość. Gdy w procesie odrodzenia narodowego kształtował się współczesny naród litew ski, część szlachty, mająca swoje korzenie w czasach Wielkiego Księstwa Litewskie go, językowo i kulturowo spolonizowana, pozostała poza granicami narodu7.
5 A. Šliogeris, Mažvydas ir Lietuva, „Literatūra ir menas" 15 II 1997 (nr 7), s. 3. 6 P. Rietbergen, Europe: A Cultural History, London-New York 1998, p. xvii. 7 Problem powstania współczesnego narodu litewskiego jest szerzej omawiany w periodycznej publika cji Lietuvių atgimimo istorijos studijos \Studia nad historią odrodzenia litewskiego], 1.1: Tautinės savimonės žadin tojai: nuo asmens iki partijos. Vilnius 1990 (streszczeń w innych językach nie ma); t. III: Lietuvos valstybės idėja (XIX a.-XX a. pradžia), Vilnius 1991 (streszczenie w jez. pol. Wee państwa litewskiego w okresie 298 Jūratė Kiaupienė
Dlatego w tym obrazie Litwy-ojczyzny, który w XIX i pierwszej połowie XX wieku stworzyli historycy litewscy, tak niewiele miejsca zajęli możnowładcy i szlachta — budujący i broniący, słowem i pismem sławiący Wielkie Księstwo Litewskie. Bez od powiedzi pozostało również pytanie, jak oni — członkowie XVI-wiecznego wielona rodowego, wielojęzycznego narodu politycznego, którzy sami o sobie mówili: „My naród litewski" albo jeszcze krócej: „My, Litwa" — rozumieli znaczenie słowa „oj czyzna"8. Temu właśnie problemowi poświęcony jest niniejszy artykuł. Jego celem jest od danie ducha minionych czasów, próba zrozumienia i — poprzez zagłębienie się w ję zyk materiałów źródłowych — ukazania, jak pojęcie ojczyzny rozumieli ludzie żyjący w XVI wieku, przedstawiciele narodu politycznego zamieszkujący ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Szukanie odpowiedzi na pytanie, czy Żmudzini urodzeni w okolicach Wilna, Trok, Kiernowa, Mejszagoły czy Kowna, a także mieszkańcy No wogródka, Grodna, Mińska czy bardziej jeszcze odległych — Smoleńska, Kijowa, Wo łynia, Podola i innych ruskich ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego, żyjąc oddaleni o tysiące kilometrów, mówiąc różnymi językami, inaczej oddając cześć Bogu, mogli tak samo rozumieć pojęcie ojczyzny i kojarzyć je z Litwą? W życiu publicznym Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI wieku używano równo legle kilku języków — łaciny, polskiego, ruskiego; w połowie wieku powstały pier wsze drukowane teksty litewskie. W tekstach napisanych w tych właśnie językach szukać będę znaczeń słowa „ojczyzna". Szczególnie ważna rola przypada tu łacinie, ponieważ w tym języku napisano wie le tekstów funkcjonujących w życiu publicznym Wielkiego Księstwa Litewskiego, po zwalających zrekonstruować rozumienie przez szlachtę pojęcia ojczyzny. Informacje z tekstów łacińskich uzupełniają i pogłębiają źródła pisane po polsku, w kancelaryj nym języku starosłowiańskim i po litewsku. Chcąc zrozumieć, jak te wielojęzyczne teksty pojmowali i interpretowali ich ówcześni odbiorcy, musimy najpierw zagłębić się w słowniki. Współcześni autorzy słowników języka staropolskiego, objaśniając słowo „ojczy zna", podają informację, że w XVI wieku używano dwóch bliskoznacznych słów — polskiego „ojczyzna" i łacińskiego patńa. Wskazują również źródło, z którego można zasięgnąć informacji, jak oba te słowa rozumiała i odbierała polska społeczność szla checka w XVI wieku. Jest to wydrukowany w 1566 roku w Krakowie utwór Łukasza Górnickiego Dworzanin polski. Znajdujemy w nim opinię autora i umotywowane zalecenie zawarte w wyjaśnieniu, że
XIX-pocz. XX w., s. 487-495); t. IV: Liaudis virsta tauta, Vilnius 1993 (streszcz. w jęz. pol. Lud przekształca sie w naród, s. 507-519); t. VIII: Asmuo tarp tautos ir valstybės, Vilnius 1996 (streszcz. w jęz. pol. Osoba: mię dzy Narodem a Państwem, s. 456-469); t. XIII: Mykolas Römeris, Vilnius 1996 (streszcz. w jęz. pol. Micha! Römer, s. 255-268). 8 Niektóre aspekty tego problemu z pozycji współczesnej polskiej historiografii zostały omówione |w:| E. Opaliński. Kultura polityczna szlachty polskiej w latach 1587-1652. System parlamentarny a społeczeństwo obywatelskie. Warszawa 1995. NARÓD POLITYCZNY WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO W XVI WIEKU.., 299
Patria jest łacińskie słowo; moim zdaniem lepiej uczyni, kto mówiąc o Polszczę, rzecze patria moja niźli ojczyzna moja, bo ojczyzna częściej się rozumie to, co gruntu komu ociec jego zostawił'.
W kancelaryjnym słowiańskim (ruskim) języku Wielkiego Księstwa Litewskiego, w pisanych cyrylicą dokumentach słowa отчизна, отчизна, отчина, отчына miały dwa — w tym czasie jeszcze mało od siebie oddalone — znaczenia: mogły zna czyć odziedziczoną po ojcach ziemię (ojcowiznę) i ojczyznę we współczesnym rozu mieniu tego słowa. Dobrze to obrazują dokumenty przygotowywane przez kancela rię Wielkiego Księcia Litewskiego. Tak więc w dokumencie z 1518 roku, pisanym przez Zygmunta Starego, czytamy:
Билъ нам чолом земянин нашъ волынскии Михаило Семашъкович и покладал перед нами запис братьи своее рожоное, Васильев а Грицковъ Семашъковичов, под печатьми ихъ и тежъ под iпечатьм и владыки луцкого и некоторых князей и земянъ волынских, в котором же записе выписано, иж они межы собою поделили и поровнали на вечност вси имениья, отчызну и выслугу, и куплю свою10.
Gdy król Zygmunt Stary pisze
Тыми разы писали к нам Панове Рада наша Великого Князства Литовского ижъ их милость без небытности нашое у в отьчине нашои, у Великомъ Князстве";
[...] писали к нам Панове Рада наша Великого Князства Литовского, иж их милост, без небытности нашое у отчизне нашои Великом Князстве'2,
słowo отчызна może oznaczać i ojcowiznę władcy, i ojczyznę. W XVI wieku w Wielkim Księstwie Litewskim dla określenia ojczyzny można było użyć również łacińskich, polskich i litewskich słów. Świadczy o tym wydany w Wilnie w 1620 roku pierwszy słownik polsko-łacińsko-litewski. Opracował go jeden z pre kursorów litewskiego piśmiennictwa, pierwszy litewski leksykograf, Konstanty Szyr- wid (Konstantinas Sirvydas). Jedyny zachowany egzemplarz tego słownika, prze chowywany w Moskwie w Rosyjskim Państwowym Archiwum Akt Dawnych, nie ma ani początku, ani końca, a datę jego wydania określono, opierając się głównie na zna-
9 Ł. Górnicki, Dworzanin polski, opr. R. Pollak. wyd. 2 zmienione, Wroclaw 1954, s. 84. 10 4 V 1518: Potwierżenie ziemieninu wolynskomu Michailu Siemaszkowiczu imieniej, kotoryje sie jemu wsielu ot bratijego dostali, to jest Dobriatin i z Bruchowom, a Omielenik i Zdienież etc, na wiecznost' |w:| Lietuvos Me trika, ks. X (1440-1523). Užrašymų knyga, орг. E. Banionis, A. Balinus, Vilnius 1997, s. 35, dok. 5. " 1 X11518|: Zastawa panu jurat Iwanowiczu lliniczu zamku Bierestia z miestnom i z ynszymi pożytki wpietisot kopach hroszejetc. |w:| Lietuvos Metrika, ks. X (1440-1523). Užrašymų knyga, s. 46, dok. 21. 12 30IX Į1518]: Zastawa wojewodie trockomu panu Hryhoriu Ostiku dwora Dorsuniszok w szestisot kopach hro- szej |w:| Lietuvos Metrika, ks. X (1440-1523). Užrašymų knyga, s. 46, dok. 22. 300 Jūratė Kiaupienė
kach wodnych papieru. Jego tytuł prawdopodobnie brzmiał Promptuarium dictionum Polonicarum, Latinarum et Lituanicarum. Ustalono, że polską i łacińską część Szyrwid opracował według wydanego w 1613 roku słownika polskiego leksykografa Mikołaja Volckmana, Dictionarium quatuorlinguarum, opierając się na części Polonico-latina. Jest w nim również około 6000 słów litewskich13. Wśród nich są używane na początku XVII wieku litewskie słowa „ojczyzna, ojcowizna" (tėvynė, tėvonija). Konstanty Szyrwid podaje następujący porządek słów oznaczających „ojczyzna" (tėvynė), „rodzinny kraj" (gimtinė) w językach polskim, łacińskim i litewskim: Oyczyz- na/patria, natale solum. Item Patrimonium. Tewikśćia]\ Wskazuje również słowa, któ rymi było określane „dziedzictwo" (tėvoninė valda), „ojcowizna" (tėvonija): Dziedzic- two/haereditas, haeredium. Tewiksztiste'5. W tę wielojęzyczną szlachecką przestrzeń duchową Wielkiego Księstwa Litew skiego próbowali już wkroczyć współcześni litewscy badacze szesnastowiecznej lite ratury i historii. Darius Kuolys, analizując pojęcie jednostki i ojczyzny w literaturze historycznej Renesansu, ukazuje tkwiące w twórczości owego czasu tendencje i podkreśla, że warstwy oświecone Litwy XVI wieku, łącząc ówczesną myśl europejską z tradycjami myśli politycznej swojego kraju, tworzyły pojęcie litewskiej państwowości, uzasa dniającej odrębność naturą narodu, jego zwyczajami i kulturą. Kuolys stara się poka zać, jak w czasach Renesansu formowało się pojęcie narodowej — opartej na swoi stej kulturze — państwowości16. Omawiając problematykę rozwoju społeczeństwa w piśmiennictwie Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI wieku, Kuolys podkreśla, że w renesansowych tekstach po stacie litewskiej politycznej i kulturalnej elity zaczynają utożsamiać się ze wspólnotą narodową: wyrażają i bronią interesów narodu, zastanawiają się nad jego problema mi. Do wcześniejszej troski o Państwo Litewskie dochodzi troska o „naród litewski", „naród Wielkiego Księstwa Litewskiego", „litewski, żmudzki i białoruski naród" poli tyczny, rozumiany jako związek trzech etnokulturowych wspólnot, trzech narodów. Świadomość bycia obywatelem Księstwa funkcjonowała obok świadomości narodo wej bycia Litwinem, Żmudzinem czy Rusinem17. Kuolys pisze:
Z drugiej strony, w piśmiennictwie tego okresu daje się zauważyć wyraźne dążenie do przezwyciężenia istniejących w wielonarodowym państwie podzia łów pomiędzy różnymi kulturowymi i etnicznymi wspólnotami oraz jednolitym narodem obywatelskim. Jest to dążenie do podkreślenia roli państwa narodo-
13 Lietuvių kalbos enciklopedija, opr. K. Morkūnas, red. V. Ambrazas, Vilnius 1999, s. 578. 14 Cyt. wg wydania fototypicznego słownika Konstantego Szyrwida (ok. 1620 r.) |w:] Senasis Konstantino Sin/ido žodynas, opr. K. Pakalka, Vilnius 1997, s. 232. Klbid.,s. 84. |Ь D. Kuolys, Asmuo, tauta, valstybė Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės istorinėje literatūroje: Renesansas, Ba rokas, Vilnius 1992, s. 31-70 (w ksiqzce znajduje się streszczenie w języku polskim: Jednostka, naród, pań stwo w literaturze historycznej Wielkiego Księstwa Litewskiego, s. 262-270). 17 D. Kuolys, Visuomenės raidos projekcija XVI amžiaus Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės raštijoje |w:| Šešio liktojo amžiaus raštija, Vilnius 2000, s. 9-10. NARÓD POLITYCZNY WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO W XVI WIEKU.. 301
wego, oznaka kształtowania się społeczeństwa wyznającego jedną tradycję kul turową. Wizję takiego społeczeństwa uzasadniają aż cztery różne modele pań stwa'8.
Pierwszy wyróżniony przez badacza model zgadza się wyrażonym przez Han- sa-Georga Gadamera przekonaniem o wyjątkowej misji ojczystego języka. Kuolys twierdzi, że dedykowana Wielkiemu Księciu Litewskiemu pierwsza litewska książka, wydany w 1547 roku katechizm Marcina Mażwida (Martynas Mažvydas, ок. 1520-1563), za główny wyznacznik narodu litewskiego uważa język litewski: nostra gens jest w tej książce łączona z lingua Lituanica nostra; autor wysnuwa wniosek, że
najpewniej było to programowe przekonanie części wykształconego litewskie go społeczeństwa, a koncepcja państwa litewskiego opartego na języku litew skim pozostaje żywa w kulturze kraju również w późniejszych czasach".
Inny model kultury, zdaniem Kuolysa, proponowali litewskiemu społeczeństwu zagorzali zwolennicy teorii o pochodzeniu Litwinów od Rzymian. Z teorii tej w XVI wieku rozwija się, oparta na kulturze „przodków" —języku łacińskim, rzymskim pra wie, łacińskim systemie szkolnym —wizja Państwa Litewskiego. Koncepcji łacińskie go pochodzenia Litwinów bronili w swoich pracach Lituani Michalonis (Venclovas Mi- kalojaitis Maišiagališkis, ok. 1490-1560), Venceslaus Agrippa (Venclovas Jonas Agri- pa, ок. 1525-1597), ale najbardziej chyba wyczerpująco kwestię tę omówił wójt wi leński Augustyn Rotundus Mieleski (1520-1582) 20. Przetłumaczył on na język łaciń ski napisany w kancelaryjnym języku słowiańskim i ogłoszony w 1566 roku II Statut Litewski. W liście dedykacyjnym skierowanym do Stefana Batorego (Wilno, 20 X 1576) przedstawił nowo wybranemu władcy swoją definicję ojczyzny. Wyjaśniając,
[...| quod non omnium regni huius tui procerum suffragaiis in Varsaviensibus proximis anno superiore creando regi habitis comitiis, rex renuntiatus es,
autor pyta:
Quis enim tam sensus expers est, qui non intelligat, omnes omnium caritates secundum Deum optimum maximum pietate erga patriam superari?
i wykrzykuje:
Utinam quantus sit parentum in liberos amor, re ipsa cito experiaris Serenissime Rex!
Po czym kontynuuje:
,8/b«.,s. 10-11. 19s. 11-12. 20 Ibid., s. 12. 302 Jūratė Kiaupienė
Parentes cogit amor, ut prius quam alicuius tutelae liberos committant, diu mul- tumque secum deliberent, ac plerunque accidit, vt ipsi sententias varient atque mutent. Cum autem hoc sunt patriae, rege et principe orbatae, proceres ac se natores in republica, quod parentes liberis in domo, qui propterea et patres et senatores vocantur, pietas in patriam iure suo naturaeque vi cogit itidem eos omni cura et solicitudine prouidere, cuius tutelae rem ita caram, qua cariorem nuliam habent, rempublicam scilicet patriae suae mandent2I.
O związkach języka łacińskiego i społeczeństwa szesnastowiecznej Litwy pisze Rotundus następująco:
Non enim ignorare Maiestatem tuam arbitror, Lituanos gente Latinos esse, ex Italiaque oriundos, in has regiones P. Libone, vel, ut vulgus opinatur, Palemone duce migrasse, vti non dubiae fidei scriptores probant et reliquiae Latini sermo¬ nis, quo hactenus agrestes vtuntur, argumento sunt. Par itaque est, ut ea lingua, quae natiua et primigenia Lituanorum fuit, vna ex tribus, quas Christus Deus по- ster dignas suo titulo ornando iudicauit, Lituanis restituatur, passimque hie in legibus, in priuilegiis ac diplomatibu, quod ab initio Christianismi factum acce- pimus, in edictis, in iudiciis, in actionum formulis, in contractibus, in commer- ciis, in familiarbusque deniqe, si fieri possit, sermonibus frequentetur potius, quam ascitą ista ас barbarą cum perpetuo ас hereditario Lituanorum hoste Mo- scho communis, quae Latinam exulare hactenus coegit
Zachęca władcę, aby ten starał się umocnić pozycję języka łacińskiego w życiu pu blicznym Wielkiego Księstwa Litewskiego:
Spes itaque nos certissima tenet, si tua Maiestas paululum adniti voluerit, ad id- que iuuentutis in Latinae linguae cognitione se in Lituania exercentis studium, auctoritatem suam adhibuerit, fore ut cito Latina lingua, Lituanorum natiua ac propria, Lituanis restituatur, qua certę facilius muito et clarius leges, senatus- consulta, principalia decreta, plebiscitą actaque omnia publica et fori actiones scribi et ad laudem et gloriam huius praeclarae gentis a barbarie prorsus per omnia vindicatae, edi poterunt, atque ut alacriores ad complectendum sermo- nem Latinum, sibi natiuum ac genuinum cum Russi, tum Lituani reddantur, non abs re me facturum putaui in huius statuti initio DrinciDum Lituaniae oriein'es et propagationes in epitomen redactas eodem Latino sermone quod hactenus fecit nemo".
Trzeci, według Dariusa Kuolysa, model społeczeństwa i państwa — białoruski lub ruski, wyodrębnić można na podstawie pisanych po białorusku (w kancelaryjnym ję zyku słowiańskim —J.K.) Statutów Litewskich, kronik oraz pochodzącego z Wielkie-
"Pomniki prawa litewskiego z XVI wieku.wyd. F. Piekosiński, Kraków 1900 (Archiwum Komisyi Prawniczej, t. VII), s. XV. 22 Ibid., s. XVIII-XIX. 23 Ibid., s. XIX. NARÓD POLITYCZNY WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO W XVI WIEKU.., 303
go Księstwa Litewskiego bogatego piśmiennictwa polemicznego w języku białoru skim24. Czwarty model — polski, związany z kulturą sarmacką, zdaniem badacza opierał się nie tyle na manifestach i określonej ideologii, co na praktyce życie codziennego, która kazała możnowładcom i szlachcie XVI-wiecznej Litwy coraz częściej przyjmo wać język polski25. W kontekście wywodu Kuolysa, historyka literatury, nietrudno znaleźć związki pomiędzy ojczyzną i językiem, doszukać się w świadomości szlachty Wielkiego Księ stwa Litewskiego w XVI wieku koncepcji litewskiej, łacińskiej, białoruskiej czy pol skiej ojczyzny. Warto tu znów przypomnieć, co na temat języka i jego używania pisał w 1576 roku królowi polskiemu i Wielkiemu Księciu Litewskiemu Stefanowi Batore mu—Augustyn Rotundus. Przypomniawszy, że
Recens iste in Poloniae cancellarias inuectus Polonice scribendi mos est; quam autem gratiam iniuerint et laudem sibi conciliauerint, qui eum primi vsurpare caeperunt, videbit posteritas.
Rotundus kontynuuje:
Verum, id Polonis non ita vicio dari debet, qui natiua sua et genuina lingua vti in- cipiunt, sed Lituani non reprehendi non possunt, qui ipsi suam religione diuino beneficio sibi restitutam aspernantur. Quaero enim ex eis, qua lingua vsos majo res suos, qui cum P. Libone seu Palemone in haec loca venerunt, putant certe siue Neronis, siue Atilae (ut quidam uteris prodiderunt) tempore hue migrarunt, Latine locuti sunt, nondum enim turn externarum nationum intermixtus sermo Latinam in Italia corruperat linguam.
I podsumowuje:
Itaque Latina vetus vestra per Iagellonem et Vitoldum ex Libonia id est Latina Stirpe prognatos principes, diuino beneficio restituta, obuiis vlnis, quod aiunt, excipienda vobis Lituanis esset, hac vobis religio Christi ab iis prineibus inuecta est, agnoscitis enim eorum verba. Latine non Russice in priuilegio loquentium26.
Pojęcie państwa w twórczości autorów żyjących w XVI wieku w Wielkim Księstwie Litewskim analizuje Sigitas Narbutas, również historyk literatury. Autor podkreśla, że utwory twórców współczesnych Janowi Radwanowi — którego twórczość jest głów nym przedmiotem jego badań — w przekonywający sposób udowadniają, że ówczes ne społeczeństwo litewskie miało definicję własnego państwa, którą w ogólny spo sób Narbutas wyraża tak:
24 D. Kuolys, Visuomenės..., op. cit., s. 13. 24bid. 26 Ibid., s. XX. 304 Jūratė Kiaupienė
Społeczeństwo Wielkiego Księstwa Litewskiego jest społeczeństwem trzysta- nowym, które jednoczy ten sam władca, równe dla wszystkich prawa, wspólna pamięć kulturowa, wspólny język przodków (łacina), jedna religia i jeden wróg — państwo moskiewskie.Jest to społeczeństwo, albo etnopolityczny naród, ży jące na terytorium Księstwa, które posiada umowami ustalone i ustawami po twierdzone granice, i dążące do dobrobytu, który zapewnia mu wolność oby watelska, wynikająca z równości wszystkich wobec prawa. Sławiąc ojczyznę w swym poemacie Radivilias, Radwan zwraca uwagę na niektóre tylko aspekty państwa litewskiego, przy czym za najważniejszy czynnik gromadzący jedno stki we wspólnotę i nadający państwu diachroniczny charakter uznaje właśnie terytorium, władcę, wroga i pamięć kulturową27.
Narbutas zwraca uwagę, że Radwan nie rozdzielał precyzyjnie pojęć narodu, pań stwa i społeczeństwa, dlatego często trudno jest powiedzieć, co miał na myśli. Jed nak, zdaniem badacza, niektóre fragmenty eposu mimo wszystko pozwalają stwier dzić, że występująca w nich nazwa Litwy — tak czule opiewanej ojczyzny podmiotu lirycznego — oznacza państwo, a nie naród. Według Narbutasa w poemacie szcze gólnie ważną rolę wyznaczono terytorium28. Ten wyróżniony przez Narbutasa aspekt najlepiej chyba odzwierciedla definicję ojczyzny szesnastowiecznego poety. Oto jak brzmi jeden z fragmentów Radiviliady.
Armatur prompti pedites, equitumque procellae: Qui Vilnam, qui culta tenent tua rura Cunasse, Et qui littora habent, qua Nerys conditur ingens In vada Chrononis valles diffusa perimas, Et qui Trocorum campos, fortesque Vitebas Late habitant, qui sunt Orsae florentis in arvis, Qui Beresina nitens praetexit arundine ripas, Quosque vetus pascit forissima corda Polottus. Qui priscam Gartyna viri, quique aequora Minsci Lata colunt, Lidamque legunt, Vacamque liquentem, Erdvilonis et qui (gens Martia) campos, Qui terras Mohilae tuas, vicinaque vertunt Aequora, despectant et quos Orsancia tecta, Atque quaterdenis Ozeriscia turribus audax, Fluctus inaccessam late hanc circumsonat undis. Non ego transierim felicis moenia Brestae, Et priscos tractus, et parvae tecta Recitzae. Quos Homella viros alit et auos Moseris etauos Duratos pugnis belli videt Oster amoenus. Quid loauar Osmenios DODUIOS? Lastava leeentes Littora, qui procul hinc flavi Nemenis ad altas Rura colunt valles Cobriniae aeauora nulchrum Axiacenque bibun't, ubi sunt pingguisśima mra.
27 S. Narbutas, Tradicija ir originalumas jono Radvano „Radviliadoje", Vilnius 1998. s. 180. 28s. 153-154. NARÓD POLITYCZNY WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO W XVI WIEKU... 305
Egregiis pascit quos agris Mscislaus, et quos Via viros, iam tum Moschorum sanguine in undas, Oscibus humanis campusque Ivanscius albens, Keystutique necis Crevus vestigia servans: Slonimiique viri, Volcoviscumque colentes, Et Rusei, et mortem haud metuentes lazyges, olim Caniciem galea premere, armis pectora sueti. Qui vitreae valles exercent vomere Suentae, Et quos dives apum, et Cereris Samogetia misit, Volcomeraeque manus, пес поп Braslavia pubes. Multae praeterea gentes, populique feroces, Quos tunc Batthorheus magna ditione regebat24.
Widzimy, że w swoim utworze Radwan „zmieści!" całe Wielkie Księstwo Litew skie, jego terytorium nadał charakter jednolitej przestrzeni, którą, operując współ czesnymi kategoriami, można by było utożsamiać z ojczyzną. Ingė Lukšaitė omawia poglądy zwolenników reformacji na problem państwowości Litwy w drugiej połowie XVI wieku i, analizując teksty literackie pisane przez ewan gelików, zwraca uwagę na określanie przez nich państwa litewskiego jako ojczyzny30. Za przykład mogą posłużyć przywołane przez badaczkę, wydane w języku łacińskim, myśli Heliusa Pilgrimoviusa (Panegyrica apostrophe... ad illustrissimum dominum D. Chri stophorum Radvilonum, Cracoviael583), który stwierdził, że
Litwa to Į...Į ojczyzna, która wydała na świat tylu wielkich i mądrych władców jak Witold i Jagiełło3'.
Historycy zajmujący się Wielkim Księstwm Litewskim i jego społeczeństwem w XVI wieku zwracają też uwagę na to, że w różnych wariantach językowych słowo Lietuvis (rus. — Litvin, pol. — Litwin, lac. — Lituanus) oznaczało nie tylko przynależ ność etniczną, ale również państwową. Ten problem nie został jednak przez historio grafię zbadany. W każdym razie historycy są zgodni, że Litwinem mógł być nazywany lub nazywać sam siebie każdy szlachcic indygena Wielkiego Księstwa Litewskiego, bez względu na to skąd pochodził — z Litwy, Żmudzi czy ziem ruskich Wielkiego Księstwa Litew skiego. Tym, co ich łączyło było wspólne państwo — Wielkie Księstwo Litewskie. A co z Polską, z którą od końca XIV wieku Państwo Litewskie łączyła ta sama dyna stia rządząca, a władzę nad oboma państwami sprawował zazwyczaj ten sam władca? To prawda, że w późnym średniowieczu i w początkach czasów nowożytnych dyna stia nie była mocnym spoiwem łączącym dwa różne społeczeństwa. Co zmieniła —
291. Radvanus. Radivilias, sive De vita et rebuspraeclarissimegestis immortalis memoriae illustrissimiprinäpis NicolaiRadivili. Georgiißlii... libriquatuor, Vilnae metropoli Lituanorum ex officina loannis Kartzani 1592.
Cytat wg fototypicznej edycji tekstu [w:| J. Radvanas, Radviliada, Vilnius 1997, s. 213-214. 301. Lukšaitė. Reformacija Lietuvos Didžiojoje Kunigaikštystėje ir mažojoje Lietuvoje. XVI a. trečias dešimtme- tis-XVII a. pirmas dešimtmetis, Vilnius 1999. s. 530-548. 31 Ibid., s. 541. 306 Jūratė Kiaupienė
a może tylko potwierdziła stan, który już istniał — Unia Lubelska w 1569 roku? Czy pod pojęciem ojczyzny rozumiano po podpisaniu aktu Unii Lubelskiej oba państwa, czy też ojczyzną nazywano w dalszym ciągu tylko Wielkie Księstwo Litewskie? Takich i podobnych, niezbadanych jeszcze bądź dopiero badanych przez historiografię kwe stii, pojawia się niemało. Dziś słowo „państwo" zrozumiałe jest dla każdego. Jednak, jak twierdzi badacz europejskiej myśli i języka politycznego czasów nowożytnych Quentin Skinner, poję cia państwa, w znaczeniu, w jakim rozumiemy je dzisiaj, zaczęto używać w języku po litycznym w XVI wieku, w tym czasie słowo to znaleźć można w języku politycznym Anglii i Francji32. Historycy, próbując spojrzeć na Wielkie Księstwo Litewskie jako na jednolity or ganizm państwowy, nie dzieląc go na ziemie według kryteriów etnicznych, zajmowali się przede wszystkim złożoną, często zmieniającą się strukturą terytorialno-admini stracyjną państwa. Jej funkcjonowanie na początku interesującego nas okresu szcze gółowo omawia, opierając się na pracach poprzedników, autor jednego z najnow szych opracowań, Krzysztof Pietkiewicz. Pisze on, że na przełomie XV i XVI wieku, kiedy u władzy był król Polski i Wielki Książę Litewski Aleksander Jagiellończyk (1492-1506), państwo dzieliło się na Litwę właściwą (którą tworzyły ziemie województwa wileńskiego i trockiego), Żmudź oraz Ruś, składającą się z pięciu ziem administrowanych przez namiestników równych rangą wojewodom. Osiem wymienionych prowincji tworzyło samodzielne okręgi wojskowe. Drobniejszych jednostek administracyjnych było w państwie więcej, zda niem Pietkiewicza — około 300. Na przełomie XV i XVI wieku, jak pisze autor, w Wielkim Księstwie Litewskim odbywał się proces niwelacji, tworzyły się przesłanki do rozwoju jednolitego stanu szlacheckiego33. Pietkiewicz wyróżnia tylko jedną tendencję w rozwoju litewskiego społeczeństwa — niwelację różnic. A przecież w XVI wieku w Wielkim Księstwie Litewskim przebie gały równocześnie dwa procesy—integracja i dezintegracja. Wyszło to na jaw, kiedy na przełomie XV i XVI w. doświadczono pierwszych strat terytorialnych w wojnie z Moskwą, utracono wschodnią część litewskich ziem ruskich i ich mieszkańców. Rozpoczęła się dezintegracja terytorium państwa — przestrzeni, której jedność opierała się na tradycji państwowości — trwająca cały XVI wiek. W 1569 roku miało miejsce jeszcze jedno wydarzenie, która pogłębiło proces dezintegracji. Zgodnie z wolą Zygmunta Augusta odłączono od Wielkiego Księstwa Litewskiego i przyłączo no do Królestwa Polskiego terytorium Podlasia, Wołynia, litewskie Podole oraz woje wództwo bracławskie i kijowskie. Można by powiedzieć, że szlachta tych ziem straciła historycznie uformowaną oj czyznę. Ale czy taka odpowiedź nie byłaby zbyt prostą zachcianką historyka, aby zmierzyć wszystko jedną — litewską — miarą?
32 Q. Skinner, The Foundations of Modern Political Thought, 1.1: The Renaissance, Cambridge 1978, s. X. 33 К. Pietkiewicz. Wielkie Księstwo Litewskie pod rządami Aleksandra Jagiellończyka. Studia nad dziejami pań stwa i społeczeństwa na przełomie XV i XVI wieku, Poznań 1995, s. 66 i 74. NARÓD POLITYCZNY WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO W XVI WIEKU.. 307
Jak trudno odpowiedzieć na pytanie, jaka była ówczesna szlachta, jak sama rozu miała siebie i swój stosunek do ojczyzny, dowodzi jeden, za to bardzo wymowny, przykład — głośna postać księcia Michała Glińskiego, w 1508 roku okrzykniętego buntownikiem. Wywodzący się z tatarskiego rodu chanów Mamajów, katolik, mieszkaniec ziem ruskich Wielkiego Księstwa Litewskiego, z wykształcenia i obyczajów był Gliński Eu ropejczykiem. W Europie spędził pół życia; cesarz Maksymilian I nazywał go swym uczniem. Gliński walczył w jego armii w Hiszpanii i Italii, chcąc być może umocnić swoją władzę na ziemiach ruskich Wielkiego Księstwa Litewskiego i stworzyć z nich własne buforowe państwo — protektorat Moskwy; na kartach historii zapisał się jako symbol walki zbrojnej Rusi Litewskiej przeciw Litwie. Tak pisze o Michale Glińskim badaczka dziejów Ukrainy, Natalia Jakowenko34. Co dla Glińskiego stanowiło ojczyznę? Ilu było takich przedstawicieli narodu poli tycznego — żyjących w terytorialnej i duchowej przestrzeni Wielkiego Księstwa Li tewskiego, być może utożsamiających się z nim, a może będących w konflikcie? Dzi siaj historycy nie potrafią odpowiedzieć na to pytanie; nawet do formułowania przy puszczeń niezbędne są wyniki nowych badań. A może rację mają ci uczeni, którzy podkreślają inne tendencje widoczne w okre sie Unii Lubelskiej, tendencje do integracji z Polską. Zwracają oni uwagę na mocno już zaawansowany proces polonizacji szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego, na zjawisko unifikowania się szlachty dwóch państw, a ojczyznę całego narodu politycz nego nazywają krótko — „Polska" albo „Rzeczpospolita"? Wątpię, czy możliwa jest kategoryczna i jednoznaczna — twierdząca bądź prze cząca — odpowiedź na choćby jedno z tych pytań. Możliwa jest jedynie próba odna lezienia w szesnastowiecznych źródłach informacji, które pozostawili nam członko wie ówczesnego narodu politycznego. Zacznijmy od wierzchołka piramidy stanowej szlachty Wielkiego Księstwa Litew skiego — od oficjalnych dokumentów Wielkiego Księcia Litewskiego i jego kancela rii. Króluje w nich wielojęzyczność. W XVI wieku teksty dotyczące spraw wewnętrz nych państwa pisane są po łacinie, w kancelaryjnym języku słowiańskim, niekiedy po polsku. Z nich dowiadujemy się, że Wielcy Książęta Litewscy — Aleksander (1492-1506), Zygmunt Stary (1506-1548), Zygmunt August (1529-1572), Henryk Walezy (1573-1574), Stefan Batory (1576-1586), Zygmunt Waza (1587-1616) byli również królami Polski. Wszyscy oni wymieniali w swej tytulaturze terytoria znajdu jące się pod ich władzą (Мы, Александра Божью млстю великий княз литовъскии, рускии, жомоитскии и инныхъ25; Жыкгимонт Август, Божю млстью корол полскии, великий княз литовский, рускии, прускии,
34 N. Jakowenko, Narys istoriji Ukrajiny z najdawniszych czasiw do kincja XVIII stolittja, Kyjiw 1997, s. 99-100. 3516 II 115011: Potwierżenije korola jeho m/////o/sfi Aleksandra wsiej ziemli Wofynskoj na prawa i wolnosti ich, podluh priwileju korola Kazimira |w:] Lietuvos Metrika, ks. XXV (1387-1546). Užrašymų knyga, opr. D. Anta navičius, Л. Baliulis, Vilnius 1998, s. 101, dok. 36. 308 Jūratė Kiaupienė
жомойтскии, мазовецкии, лифлянтскии и иныхъ2*; Proinde nos, Alexander, Dei gratia magnus dux Lithuaniae necnon terrarum Russiae Samogitiaeque etc. dominus et hae- res37; Proinde nos, Sigismundus, Dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithuaniae, Russiae, Russiae, Prussiae, Samogitiae dominus et haeres, signifwamus ere.38; Zygmunt August, z la ski Bożey kroi polski, wielki xiąże litewski, ruski, pruski, żmoydzki, mazowiecki, inflantski etc. pan i dziedzicz39). Jednak sformułowania te składały się tylko na formalną stronę dokumentu, nic nam nie mówiącą o emocjonalnym stosunku władcy do terytoriów, którymi władał, nie ujawniającą znaczenia słowa „ojczyzna". Pomiędzy sprawującymi władzę w XVI wieku istniały jednak znaczące różnice, które, można przypuszczać, miały wpływ na stosunek emocjonalny władców do Wiel kiego Księstwa Litewskiego. Trzej pierwsi byli przedstawicielami dynastii Giedymino- wiczów-Jagiellonów. Dla nich Państwo Litewskie było dziedzictwem, ziemią ojców, dziadów i pradziadów, można by powiedzieć, iż stanowiło ojczyznę we współczes nym znaczeniu tego słowa. Niestety, bezpośrednich potwierdzeń takich przypu szczeń w źródłach nie znajdujemy. Dlatego też szerszego omówienia stosunku ostat nich Giedyminowiczów-Jagiellonów do Wielkiego Księstwa Litewskiego jako ojczyz ny nie możemy się podjąć. Oczywiste jest tylko jedno — Wielkie Księstwo Litewskie i Królestwo Polskie rozumiane są jako dwa oddzielne państwa zarówno przed Unią Lubelską 1569 roku jak i po jej zawarciu. Z odbywających się w 1564 roku dyskusji na temat unii, dowiadujemy się, że Zyg munt August nazywa Wielkie Księstwo Litewskie „naszym państwem" i „ojczyzną". W liście do Mikołaja Radziwiłła Czarnego pisze:
[...] aby tak za pomocą Boską, a spolnem staraniem a obmyślaniem naszem z WM pany radami naszemi wszystko ku lepszemu końcowi przywieść się mogło, z dobrem a pożytecznem rzeczypospolitej państw i ojczyzny naszej a obywatelstwa WM40.
36 2 IX 1567: Listy do wsich miest upriwilewanych o pozyczku takowyje pisano. A mienowitie do kotorych niżej opisano jest' [w| Lietuvos Metrika, ks. IX (1567-1569). Viešųjų reikalų knyga, opr. L. Anužytė, A. Baliulis. Vil nius 2001, s. 35, dok. 1. 37 7 X11493: Privilegium magnißci PetriJanowicz, palatini Trocensis. super bona Duszmiany [w:| Lietuvos Metri ka, ks. XXV (1387-1546). Užrašymų knyga, op. cit., s. 76, dok. 10. 38 11 XII 1510: Privilegium Serenissimi regis Sigismund! magnißco loanni Sapiehae marschalco super viliam Lu- niewo in distrktu Brestensi ac super oppidum et pontale in aevum datum [w:| Lietuvos Metrika, ks. XXV (1387-1546). Užrašymų knyga, op. cit., s. 195, dok. 136. 3915IV 1572 / 20IV 1572: Opowiedanije i soznanije listu jeho korolewskoje misti panu Mikołaju Mniszku na za- mok Lyskow, i dwor Mieyżrecz z miestami izo wsimi do nich należnostiami w sumie pnziej dwadcati tysieczach ko pach hroszejzawiedienyje danoho |w:| Lietuvos Metrika, ks. LI (1566-1574). Užrašymų knyga, opr. A. Baliulis, R. Ragauskienė, A. Ragauskas, Vilnius 2000, s. 296, dok. 210. 40 Do Mikołaja Czarnego, Bielsk, 31 V 1564 [w:| Listy króla Zygmunta Augusta do Radziwiłłów, opr., wstęp, komentarze I. Kaniewska, Kraków 1997, s. 459. NARÓD POLITYCZNY WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO W XVI WIEKU.., 309
To — mówiąc słowami Zygmunta Augusta — „nasze państwo" w jasny sposób od bierane jest jako posiadające granice Wielkiego Księstwa Litewskiego („aby byli w granicach państwa naszego Wielkiego Księstwa Litewskiego")41. Czy używając słów „nasze państwo", Zygmunt August myślał o nim jako o ojczyź nie? A może ojczyzną była dla niego Polska, w której się wychował? Kategoryczne twierdzenie czegokolwiek po kilkuset latach byłoby zbyt śmiałe. Węgier z pochodzenia, Stefan Batory, został Wielkim Księciem Litewskim, chociaż w czasach bezkrólewia (1575-1576) sprzeciwiała się temu większość polityków Wiel kiego Księstwa Litewskiego, zwyciężyła jednak frakcja polityków polskich. Dziś w po dręcznikach historii pisze się, że Stefan Batory był jednym z najbardziej dla Państwa Litewskiego zasłużonych mężów. Wziął on sobie za żonę przedstawicielkę dynastii Giedyminowiczów-Jagiellonów, znacznie od siebie starszą siostrę Zygmunta Augusta — Annę Jagiellonkę. Potomstwa po sobie nie zostawili. Czy Stefan Batory, umierając w 1586 roku w grodzieńskim zamku, czuł, że odchodzi z tego świata w obcym kraju, czy w ojczyźnie? Właściwa odpowiedź razem z władcą powędrowała w zaświaty. Wiadomo jednak, że Stefan Batory uświadamiał sobie — i to przysięgał — że jest władcą niepodzielnej Rzeczpospolitej, którą tworzą dwa państwa — Korona Polska i Wielkie Księstwo Litewskie. Czytamy o tym w liście nowo wybranego władcy Rzecz pospolitej Obojga Narodów do Krzysztofa Radziwiłła42. Słowo „ojczyzna" nie było rzadkie w słownictwie możnowładców i szlachty Wiel kiego Księstwa Litewskiego XVI wieku. Spróbujmy uchwycić jego znaczenia, wyłania jące się z zachowanych tekstów. Oto kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego wojewoda wileński Olbracht Gasz- tołd w głośnym memoriale pisanym po łacinie do królowej Bony jako swoją ojczyznę wymienia Litwę, państwo litewskie. Opisując swe zasługi przy tłumieniu buntu Mi chała Glińskiego, Gasztołd pisze, że podczas nieobecności przebywającego daleko władcy, Najjaśniejszego Króla, i wszystkich urzędników, którzy mogliby go zastąpić, sam obronił przed wrogiem ojczyznę i szczególnie ważne dla tej ojczyzny miejsca — Wilno i Troki, że dzielnie ich broniąc, uratował je43. Szlachecka elita polityczna jasno i zdecydowanie wyraża swój stosunek zarówno do Wielkiego Księstwa Litewskiego jak i do Polski. Widać to zwłaszcza w krytycznych okresach największego napięcia w polityce obydwu państw. W połowie XVI wieku wśród szlachty obydwu państw dyskutowano o perspekty wach unii, kształtował się także emocjonalny stosunek do tego wydarzenia. Jawnie kryzysowa sytuacja pomiędzy dwoma państwami zaistniała wiosną 1569 roku, kiedy to w pierwszych dniach marca delegacja Wielkiego Księstwa Litewskiego na Sejm Lubelski, nie uprzedziwszy nikogo, nawet króla, wyjechała z Lublina, tym sa-
41 Zygmunt August do Jana Chodkiewicza, Piotrków, 11V1567, Biblioteka Czartoryskich w Krakowie (da lej: BCz), Teki Naruszewicza (dalej: TN) sygn. 76, dok. 24. 42 Stefan Batory do Krzysztofa Radziwiłła. 6 VII 1576, Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Ar chiwum Radziwiłłów (dalej: AGAD AR), dz. III, dok. 3. k. 17-21. 43 Albertus Gastold, palatinus Vilnensis, Bone Sphortie, Regine Polonie contra ducem Constantinum de Ostrogk et contra Radvillones. 2 VI 1525, Acta Tomiciana, t. VII. Poznań 1859. nr XXVI. s. 258-269. 310 Jūratė Kiaupienė
mym jednostronnie zrywając dotyczące unii negocjacje. W odpowiedzi na tę poli tyczną demonstrację Zygmunt August, który w owym czasie, jak się wydaje, prze szedł już całkowicie na stronę polskich polityków - zwolenników uni, ogłosił przyłączenie do Królestwa Polskiego części terytorium Wielkiego Księstwa Litew skiego. Zaangażowani w litewską politykę możnowładcy bardzo ciężko przeżyli ten krok Zygmunta Augusta nie tylko dlatego, że odmowa przysięgi posłuszeństwa Polsce mogła grozić utratą cennych posiadłości na przyłączonych terenach Podlasia i Wołynia, na należącej do Litwy części Podola i województwa kijowskiego. Naruszona została terytorialna suwerenność Wielkiego Księstwa Litewskiego: zasiadający na tronie przedstawiciel dynastii Giedyminowiczów-Jagiellonów złamał uzgodnione z elitą polityczną Wielkiego Księstwa Litewskiego ustalenia, dotyczące nienaruszalności te rytorium państwa, zawarte w historycznych przywilejach. I to była najważniejsza strata dla pokolenia litewskich polityków w siódmym dziesięcioleciu XVI wieku. Kryzys, który wstrząsnął szlachecką społecznością Wielkiego Księstwa Litew skiego, badaczom pozostawił zespół dokumentów źródłowych, w których wyraźniej niż ma to miejsce w warunkach sytuacji niekryzysowej wyrażony jest stosunek do rea liów omawianego czasu. W korespondencji znajdujemy jasno sformułowane definicje, czym dla przedstawicieli politycznego narodu jest Wielkie Księstwo Litewskie. Tak oto Ostafi Wołowicz w liście do Romana Sanguszki datowanym 3 lutego w 1569 roku, a więc w przeddzień omawianych wydarzeń, pisał z Lublina, że polskim panom powiedzieliśmy jasno, iż речи своей посполитое ни в чом зменшыти и отступтит не можем44. 6 marca 1569 roku sekretarz króla Maciej Sawicki, polityk o prolitewskiej orienta cji blisko związany z Radziwiłłami, relacjonując nowiny z Lublina, pyta, jak powinien się zachować wobec zerwania przez delegację Wielkiego Księstwa Litewskiego per traktacji dotyczących unii, i sam o sobie pisze: „życzliwy sługa panów litewskich i mi- łey Oyczyzny a Rzeczypospolitey swey"45. Opisując, co działo się w marcu 1569 roku na przyłączonych do Polski ukraińskich ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego, jak zachowywali się posiadający tam wło ści właściciele ziemscy, gdy król zagroził, że tych, którzy nie przysięgną wierności Polsce, pozbawi posiadłości, daje nam Sawicki możliwość przekonania się po raz ko lejny, że w XVI wieku dla przedstawicieli elity politycznej Wielkiego Księstwa Litew skiego pojęcie „ojczyzna" miało własne znaczenie. Pisząc o postawie wojewody ki jowskiego księcia Konstantego Wasyla Ostrogskiego w tym trudnym okresie, Sawicki donosił:
Xiąże Konstanty stały przy Oyczyznie odważył Tarnów, i do Zbaraskiego posłał, upominając, aby w ziemie nie lazł. gdyz i Krasnemu siołu niewiem iako się obra-
44 Ostafi Wołowicz donosi księciu Romanowi Sanguszce o czynnościach sejmu Lubelskiego, mającego przyprowadzić do skutku unię Korony z Litwą, w Lublinie 3 lutego 1569 r. |w:] Archiwum książąt Lubarto- wiczów Sanguszków w Siawucie (dalej: AKS), t. VII: 1554-1572 (Dyplomataryusz gałęzi Niesuchojeżskiej, t. II.). Lwów, 1910, s. 319. 45 Lublin. 6 III 1569 [w:| BCz. TN, sygn. 77. dok. nr 21. NARÓD POLITYCZNY WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO W XVI WIEKU.., 311
duje. Bo nie zla odmiana Zbaraż i Miedzyrzyc za Krasne sioło a co większego część utraci i wypisanie z Xiąg żywota. Z Xiążęciem Słuckiem się dla Boga nie chby porozumiał, Pan Wojewoda Wiliński, niech szuka drog ku ziednaniu, bo na Podlasiu moglby co broić nad zdraycy, i Panowie Kiszkowie i Panowie Radziwi- łowie, Xże Wojewoda kijowski porzuciwszy prokuratorom sprawę Tarnowska ma odiechać. a leży jako rzkomo chory, barzo upominali go od Króla wieley lu dzie/ale już się odkrył że pamięta czy Syn i jakiego zawołania i mówiąc żal się Boże iż mi? do karcźemnikow łotrów Kosińskiego Falszera i BuyT^w- nano ia w tei klubie bvć niechce i da Вое nie bede do gardła atoli mam ie- szcze Raubnicze pod Cesarzem i tam mog? chleb jeść lesli mię wypędzą z miłey Oyczyzny46.
Kontynuując relację, Sawicki jeszcze raz podkreśla przywiązanie i miłość księcia Ostrogskiego do ojczyzny jako wartą pochwały postawę prawdziwego szlachcica w trudnych okolicznościach, grożących nawet utratą ziemi:
I tak wiem, iż kazał z Tarnowa pieniądze wywieść i srebro. Bo tam był wszystko zwiosł nad wolą Żony swey, która go z tego upominała aby tam „ruchomości" у supelectilia niechował, a jeśli do czego przyidzie, aby raczey został przy Oyczy- znie, umiłowawszy uczciwość i zawoła nie swe xiążęce, i przodków swych, a nie patrzył ze ona za nim Polka, co jest mirandu że taka w niey stałość iakosmy nie którzy słyszeli od tych właśnie, przed ktoremi jeszcze doma Xiąże upominała i przestrzegała47.
Radziwiłł Rudy w liście do Romana Sanguszki z 13 marca 1569 roku pisał o Pań stwie Litewskim i stosunku do niego:
А иж есмо всего князства Литовского з речю посполитою съ тыту- ломъ, а назвискомъ великого князя Литовского и з достоенствы наши ми в коруну Полскую не втелили ся, ани пану своему допустили ся есмо даровати Коруне тымъ правомъ, яко панове Поляцы поведают48.
Kontynuując, zaprasza Sanguszkę na naradę w Wilnie, gdzie — jeśli nawet nie udałoby się nic zrobić — można byłoby chociaż posłać do króla przedstawicieli Wiel kiego Księstwa Litewskiego, którzy przypomnieliby mu o przysięgach i prosili, aby nie robił tego narodowi i państwu naszemu Wielkiemu Księstwu Litewskiemu, żeby Wołynia i Podlasia nie odłączał od Księstwa Litewskiego, łamiąc swoją przysięgę, i by ich jak chłopów, a nie szlachtę, Polakom nie darował (абы того народови и Речи Посполитой нотой, Великого Князства Литовского не чинил, а Волыня
46 Ibid. 47 Ibid. Zakres znaczeniowy pojęcia „ojczyzna" w tym dokumencie jest trudny do ustalenia: ojczyzna jako patria, jako „ojcowizna", jako dominium książęce czy też wszystko po trosze (przyp. red.). 48 „List wojewody wileńskiego i kanclerza litewskiego. Mikołaja Radziwiłła do ks. Romana Sanguszki w sprawie unii, przy czem utyskuje na przyłączenie Podlasia do korony, aby zaś król nie zrobił tak i z Wołyniem, proponuje zjazd Panów Rad do Wilna dla obmyślenia środków przeciw temu", Zblany, 13 III 1569 r. |w:| AKS, t. VII, s. 320. 312 Jūratė Kiaupienė
и Подляша от Князства Литовского не отдалял против присязе своей, а якохлопов, а не шляхты Поляком не даровал)*"*. W przeddzień Unii Lubelskiej również Andrzej Wolan nazywa Wielkie Księstwo Li tewskie Ojczyzną i godnym chwały państwem. Donosząc Mikołajowi Radziwiłłowi Rudemu o najnowszych wydarzeniach w Lublinie i rozmowie z Zygmuntem Augu stem, Wolan pisze o ciemnych perspektywach: „Owa Mciwy Panie nie chcą nic Litwie zostawić, jedno podobno Ejszyski a Meyszagołę50. W pełnym rozczarowania i żalu liście Jana Chodkiewicza do Mikołaja Radziwiłła Rudego, pisanym z Lublina w kwietniu 1569 roku, czytamy takie słowa:
Stryj moi pan trocki rozkazał W. Mości ostateczną służbę swą powiedzieć, któ ry, maiąc u mnie na obiedzie rozmowę s panem Osolinskiem, co za zgubę nam ta unia takowa przynosi amore patriae ductus, zyczijł sobie aby jei niedoczekal, co się i tak stało, dnia niedoczekawszi dał p. Bogu duszę 5'.
Słowa amore patriae odnosiły się do Wielkiego Księstwa Litewskiego. 1 lipca 1569 roku sam fakt podpisania Unii Lubelskiej nie zmienił ukształtowane go przez kilka stuleci sposobu myślenia szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego. Do końca XVI i początku XVII wieku niezmieniony pozostał również obraz Wielkiego Księstwa Litewskiego jako samodzielnego, odrębnego od Polski państwa. Latem 1572 roku, tuż po śmierci Zygmunta Augusta — ostatniego władcy z dyna stii Giedyminowiczów-Jagiellonów, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka rozpatruje potencjalne kandydatury na nowego władcę. Wśród nich, jak pisze autor listu, bierze się również pod uwagę możliwość pretendowania do tronu Rzeczpospolitej Obojga Narodów Polaka — „Piasta". Dla nas w tym przypadku najważniejszy jest komentarz autora, z którego wynika jego stosunek do Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego:
Są też niektórzy co barzo Piastem allegują, ale insze w ten czas czasy były; a też jako to wiem że się Polak barzo by nie rad kłaniał Litwinowi, tak też Litwin Pola kowi; więc na to podobno nie przyjdzie, a też Boże uchowaj, aby przychodzić miało. — Nie było nic Polskiej krwie w panie naszym, iedna się litewska z wło ską zmnieszła, a jedno iż polska edukacja przystąpiła, duże Litwa to na siebie czuje i czuć będzie".
W innym liście, pisanym kilka tygodni później, Sierotka wyraża nadzieję, że „pan wojewoda podlaski będzie wolał być legitimus filius ojczyzny swej, niźli salva reveren- tia, spurio tej nowej polskiej"53.
49 Ibid., s. 321. 50 Cytat według oryginalnego tekstu listu w języku polskim Andrzeja Wolana do Mikołaja Radziwiłła, Lu blin, 31 V 1569, ogłoszonego drukiem |w:| A. Volanas, Rinktiniai raštai [Pisma zebrane], s. 346. 51 J. Chodkiewicz do M. Radziwiłła, Lublin, 6 VI 1569. AGAD AR. dz. V. sygn. 2044, s. 20. 52 M. К. Radziwiłł do M. Radziwiłła, Knyszyn. 15 VII 1572 [w:| A. Traczewskij. Polskoje biezkorolewie po priekraszczenjidinastjiJagiellonów; Moskwa 1869, Pritożenija, s. 91-92. 53 M. K. Radziwiłł do M. Radziwiłła, Knyszyn, 29 VII 1572 |w:| ibid., s. 95. NARÓD POLITYCZNY WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO W XVI WIEKU.., 313
Nieznany szlachcic, autor pisma politycznego poświęconego wyborom nowego władcy, pisanego w tym samym okresie pierwszego bezkrólewia, już w pierwszych wierszach pisma deklaruje, że jego ojczyzną jest Wielkie Księstwo Litewskie:
Przyjechawszy ninie tu do Wilna, stolice W. Ks. Litewskiego, gościem, iżem też jest ślachcić z tegoż państwa W. Ks. Litewskiego, jednom sie z młodu uchował miedzy postronnemi narody, przysłuchywałem sie, coby się też tu działo, w oj czyźnie mej54.
Wyjaśniając czytelnikowi, dlaczego zamierza rozpatrywać kandydatury preten dentów do tronu Rzeczpospolitej Obojga Narodów, autor jeszcze raz niedwuznacz nie wyraża swój związek z ojczyzną i troskę o jej przyszłość, pisząc:
ja tedy w tej mierze nie chce być sędzią, ani sie zdaniu mym co stawię, ale mnie przywodzi do tego miłość ojczyzny, w której radbym widział wszytko dobre, bacząc ją być barzo osierociała, że jedno mało sie jeszcze zadzierżę, a nie napi szę: Domina gentium facta est vidua",
i kontynuuje rozważania, wyjaśniając, że
[...] bo czytamy z kronik starych litewskich, iż kiedy ks. wielki litewski jedno sa mej Litwie rozkazował, był panem możnym i rozszyrzał granice swe od Morza Pruskiego aż do Morza Pontskiego, także na północy, na zachód, na południe, da leko rozkazował. Ale kiedy nam począł panować pan jeden, to jest, Koronie i Ks. Litewskiemu, już Księstwo okrasę swą, jako kwiat ku jesieni, utrącać poczęło, a im dalej, tym więcej, że sie ledwie kęs czynności albo okrasy starolitewskiej okazuje, bo Pskowa, Nowohroda, i wszystkiej Siewierskiej Ziemie nie mamy, że ledwie nieprzyjaciel koło murów wileńskich szablą nie szyrmuje. A ten wszytek upadek Rzeczypospolitej Litewskiej stał sie za niebytnością królewską w księ stwie etc.56
Dwa lata później, gdy rozpoczęło się drugie bezkrólewie, Radziwiłł Sierotka pi sząc do jednego z polskich polityków.Jana Zamoyskiego, również konsekwentnie od dziela Polskę i Litwę, pisze: „tak w Polszczę, jako i w Litwie"; „u nas w Litwie"; „Litwa nie chce"; przestrzega Polaków, że „Chcecie-li nas, Litwę, zgubić, uźrzycie, że sami przy nas zginiecie etc."57
54 Zdanie o obieraniu nowego króla Pisma polityczne z czasów pierwszego bezkrólewia, wyd.J. Czubek, Kra ków 1906, s. 349. nr 23. 55 Loc. cit. 56 Ibid., s. 350. 57 M. K. Radziwiłł do J. Zamoyskiego. Niehniewicze, 06IX 1574 |w:] Archiwum Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana wielkiego Koronnego, 1.1: 1553-1579, wyd. W. Sobieski, Warszawa. 1904. nr 53. s. 69-72. 314 Jūratė Kiaupienė
O Litwie, utożsamiając się z nią i nazywając ojczyzną, pod koniec września 1547 roku pisze też Jan Chodkiewicz. Zachęca on Radziwiłła Rudego, aby bronił honoru „swojej ukochanej ojczyzny"58. Kilkanaście lat później, pod koniec 1586 roku, rozpatrując problem wyboru nowe go władcy po śmierci Stefana Batorego, starosta żmudzki Jan Kiszka proponuje Krzy sztofowi Radziwiłłowi, żeby w sprawach dotyczących wyborów spotkać się lepiej nie w Grodnie, tylko w Wołkowysku albo Słonimiu, żeby inni nie przeszkadzali. Dalej z li stu wynika, że ta propozycja nie oznacza, że planuje się konfrontację z przedstawi cielami Polski. Po prostu o wyborze zdecydowała świadomość odrębności własnego państwa i jego spraw. Kiszka nie wątpi, że wspólnie z polskimi senatorami należy omówić to, co dotyczy wszystkich, ale nie można też zapominać „tutecznego pań stwa Seorsine", bo „kto nam tego zabronić może"59. W okresie drugiego bezkrólewia troska o „obronę miłej ojczyzny" kazała również wojewodzie połockiemu Mikołajowi Dorohostajskiemu zachęcać w 1587 roku przy wódcę elity politycznej Wielkiego Księstwa Litewskiego, wojewodę wileńskiego Krzysztofa Radziwiłła, do zamieszkania na stałe w stolicy60. Jeszcze kilka lat później, w ćwierć wieku po zawarciu Unii Lubelskiej widzimy, że pojęcie Wielkiego Księstwa Litewskiego nie zmieniło się zbytnio, choć w życiu poli tycznym uczestniczą już politycy nowego pokolenia. Oto w 1595 roku starosta żmudzki Stanisław Radziwiłł w liście do brata, wojewo dy wileńskiego Krzysztofa Radziwiłła, pisze:
Pana Boga Wszechmogącego z tego chwalę, iż Ojczyźnie naszej Wielkiego Księstwa Litewskiego dać raczył Waszą Książęcą Mość, takiego Senatora i Het mana wielkiego miłośnika i stróża Rzeczy Pospolitej6'.
W tym samym roku w liście Lwa Sapiehy do Krzysztofa Radziwiłła czytamy takie słowa odnoszące się do ojczyzny — Wielkiego Księstwa Litewskiego:
Ja z osoby mojej dochowam całey wiary ojczyznę swei, a nietylko pieczętować tego so jest przeciwko prawu naszemu niebęde, ale у opponowac się temu za równo z w. mościu wszytkiemi gotów będę".
W tym przypadku przedstawiciele elity politycznej Wielkiego Księstwa Litewskie go omawiają pretensje i żądania polskich polityków, aby na biskupa wileńskiego wy znaczono Polaka i przekazano Polakom także inne urzędy w Państwie Litewskim. W życiu publicznym szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego funkcjonowało rów nież pojęcie ojczyzny w wąskim znaczeniu — terytorium etnicznego. Gdy piszemy
58 J. Chodkiewicz do M. Radziwiłła, Kowno, 30 IX 1574, ACAD AR, dz. V, sygn. 2044, s. 73-76. 59J. Kiszka do K. Radziwiłła. Lubcza, 24 XII 1586, AGAD AR, dz. V, sygn. 6759, s. 29-31. 60 M. Dorohostajski do K. Radziwiłła, Oszmiana, 21 IV 1587. ACAD AR. dz. V. sygn. 3214. s. 13-14. 61 S. Radziwiłł do K. Radziwiłła, Naliboki. 28 IV 1595, AGAD AR. dz. V. teka 38. kop. 549. s. 8. 62 L. Sapieha do K. Radziwiłła. Warszawa. 01 VI 1595, AGAD AR, dz.V.sygn. 13855/V. s. 28. NARÓD POLITYCZNY WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO W XVI WIEKU.., 315
0 Litwie, pojęcia ojczyzny w znaczeniu państwowym i etnicznym często swobodnie się przeplatają. „Litwinem będąc, wiem co się w Litwie dzieie"63, pisał Krzysztof Dorohostajski w 1587 roku. Nie ma chyba powodu, by wątpić, że w zdaniu tym zawierają się obydwa znaczenia słowa ojczyzna. A oto wojewoda kijowski Konstanty Ostrogski w 1579 roku w liście do Krzysztofa Radziwiłła, opisując trudną sytuację ziem ukraińskich, nękanych najazdami Turków 1 Tatarów, nazywa je „moja uboga ojczyzna"54. Przedstawiony materiał pozwala sądzić, że szlachta Wielkiego Księstwa Litew skiego XVI wieku, niezależnie od pochodzenia etnicznego czy też wyznania, posiada ła jasną, historycznie ukształtowaną definicję swojego państwa, odrębnego od Króle stwa Polskiego zarówno przed Unią 1569 roku, jak i po jej zawarciu. Nazywali je Li twą, Wielkim Księstwem Litewskim, Księstwem Litewskim, Państwem Litewskim, utożsamiali się z nim jako z szeroko pojętą ojczyzną. W nielicznych tylko przypad kach odnajdujemy określenie „Reczpospolita", „Rzecz Pospolita". W historiografii problem ten szeroko omówił Iwan Lappo. Opierając się na anali zie tekstu Statutu Litewskiego z 1588 roku, Lappo pisze, że słowo „państwa" (пан ства) mogło oznaczać obydwa państwa, złączone więzami Unii Lubelskiej, i dlatego można wysnuć wniosek, że Statut Litewski z 1588 roku używa słowa „państwa", mając na myśli stały federacyjny związek państwowy Litwy i Polski. Co się tyczy określenia „Rzeczpospolita" (Res publica; Речь Посполитая), Lappo zastanawia się, czy słowo to, dziś najczęściej rozumiane jako nazwa połączonej Litwy i Polski, Rzecz pospolitej Polsko-Litewskiej, w języku Statutu Litewskiego miało to samo znaczenie. Na podstawie konkretnych fragmentów Statutu, autor wysnuwa wniosek, że w Statu cie Litewskim z 1588 roku Respublica była rozumiana i jako odrębna od Polski „Repu blika" — Wielkie Księstwo Litewskie, oraz jako określenie obu państw razem — Rzeczpospolita Polsko-Litewska63. Lappo bada również, jak Statut określa stosunek Wielkiego Księstwa Litewskiego do Polski — czy jest Polska państwem „obcym", czy „swoim", a nawet „wspólnym". Zdaniem badacza, w Statucie Litewskiem z 1588 roku nie ma żadnych wyjątków, któ re pozwoliłyby myśleć, że Polska traktowana jest inaczej niż wszystkie inne obce pań stwa. Lappo przedstawia również własną argumentację. Jednym z ważniejszych, moim zdaniem, argumentów jest stwierdzenie, że na terytorium Państwa Litewskie go działały litewskie władze państwowe, a na terytorium Polski — władze polskie. Terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego było zamknięte dla władz państwowych Polski66. Takie wnioski wysnuł Iwan Lappo analizując jedno źródło — Statut Litewski z 1588 roku. Jednak nie zawsze możliwe jest zidentyfikowanie z kontekstu prawdziwego zna czenia słowa Respublica. Mogło ono oznaczać nazwę państwa i wtedy należałoby je
63 K. Dorohostajski do K. Radziwiłła. Oszmiana. 2 V 1587. AGAD AR. dz. V, sygn. 3213, s. 30. 64 K. W. Ostrogski do K. Radziwiłła, Ostróg, 25 V 1579, AGAD AR, dz. V, sygn. 11078. s. 90. 651.1. Lappo. Litowskij statut 1588 goda, 1.1, cz. 2, Kaunas 1936. s. 95-101. 66 Ibid., s. 89-90. 93. 316 Jūratė Kiaupienė
tłumaczyć słowem „Rzeczpospolita". Najczęściej tak właśnie w skrócie nazywano pounijną Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Czasem mówiono o Rzeczpospolitej, ma jąc na myśli Polskę. Rzadziej zdarzało się, żeby Rzeczpospolitą nazywane było samo Wielkie Księstwo Litewskie. W tych przypadkach w XVI wieku słowu Respublica czę ściej było nadawane znaczenie „państwo". Dobrze znane jest jeszcze jedno znacze nie łacińskich słów res publica — „dobro publiczne". Jednak odpowiedź na pytanie, jak owo „dobro publiczne" rozumiała szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI wieku, czy łączyła to dobro z ojczyzną — nie jest łatwa. W świadomości szlachty mo gło być ono utożsamiane z pojęciem państwa, jednak, jak sądzimy, mogło mieć też inne znaczenia, bliskie pojęciom państwa i ojczyzny. W większości przypadków piszący w XVI wieku nie miał żadnych wątpliwości co do znaczenia określonych realiów owego czasu. Jednak dla czytających XVI-wieczne teksty dzisiaj, na początku XXI wieku, realia owe stają się nierzadko trudną do rozwi kłania zagadką, zachętą do ostrożnej, pozbawionej kategorycznych stwierdzeń inter pretacji, zwłaszcza w przypadku tekstów literackich minionych epok. Oto przykład: W napisanej po łacinie na początku XVII wieku mowie pogrzebowej Andrzeja Wo lana na cześć zmarłego szlachcica z Wielkiego Księstwa Litewskiego, człowieka z otoczenia Mikołaja Radziwiłła Rudego, wspierającego politykę Radziwiłłów—Jana Abramowicza czytamy, że
Non fefellit tarnen et virtus et fortuna hominem, ut a Principe recenti, penes quem nunc summa est rerum potestas, in ordinem Senatorum fuerit cooptatus, et creatus Palatinus Smolenscensis, non infimum inter reliquos Lithuaniae Sena tores locum consecutus. In ea vero dignitate constitutus, totus in earn curam et cognitationem incubuit, ut quam plurimum Reipub[licae| prodesset, et quae ad dignitatem ас salutem eius pertinerent, omni studio invigilaret. Nam in senten- tiis dicendis ea ultoties libertäre usus est, ut nihil ad gratiam cuiusquam locutus fuerit, sed hunc unicum scopum propositum habuerit, quo in optimo RespubĮli- caj statu persisteret, neque malis aliquorum labefacta consiliis et factionibus, in discrimen aliquod incurreret. Multi itaque tam fortem et praesentem animum admirati, summis laudibus hominem ferre, exemploque eius incitati, non tem- poribus servire, sed salutem ас dignitatem ReipubĮIicae] spectare67.
W tekście jeszcze kilka razy występuje słowo Respublica, której służył nieboszczyk Jan Abramowicz. Jakie znaczenie w tym przypadku nadaje Wolan słowu Respublica — czy jest ono synonimem Wielkiego Księstwa Litewskiego jako odrębnego Państwa Litewskiego, a może ma na myśli Rzeczpospolitą Obojga Narodów? Przecież od zawarcia unii mi nęły już trzy dziesięciolecia.
67 Cytat według tekstu mowy A. Wolana Oratio funebris in laudem generosi et magnifici domini, doomini loan- nis Abramovicii palatini Smolenscensis. capitanei Lidensis ac Vendensis ze zbioru mów pogrzebowych lustafu- nebria supremus humanae ccnditionis honor generoso ac magnifico domino, domino loanni Abramovicio palotino Smolenscensi. Capitaneo Vendensi. Lidensi, PraesidiDerpatensi, bm. i d. |ok. 1602], ogłoszonych drukiem |w:| A. Volanas, Rinktiniai raštai, op. cit., s. 295. NARÓD POLITYCZNY WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO W XVI WIEKU.., 317
Można przypuszczać, że Wolan, będąc —podobnie jak Jan Abramowicz —blisko związany z dworem Mikołaja Radziwiłła Rudego i jego prolitewską polityką, słowo Re- spublica rozumiał jako „Państwo Litewskie". Zasadność takiej interpretacji potwierdzałoby również 25 zachowanych listów sa mego Jana Abramowicza, pisanych w latach 1581-1600 do różnych osób. Widać w nich bardzo wyraźne dążenie do obrony statusu odrębnego Państwa Litewskiego i jego interesów68. Jednak nie śmielibyśmy przywiązać się kategorycznie do jednej z tych interpretacji. Przecież od tych żyjących w XVI wieku ludzi dzieli nas kilkaset lat. Do zastanowienia zmusza nas także tekst innej mowy pogrzebowej Wolana, napi sanej w 1584 roku na cześć Mikołaja Radziwiłła Rudego, i zawarte w nim znaczenia slówRespublica, „Wielkie Księstwo Litewskie", „Litwa"69. Znajdziemy tu Wielkie Księ stwo Litewskie nazwane prowincją państwa władanego przez Zygmunta Augusta:
Haec vera virtutum decora, et omnis vitae cultus exia ornamentą, facile persua- serunt Sigismundo Augusto, ut hune iuvenem, his primum dignitatibus, quas il ia postulabat aetas, exornaret, et quae illi aditum ad suprema huius provinciae capessenda munera patefacerent, factus ergo est Magni huius Ducatus pocilia- tor, et venationum regiarum omnium praefectus70;
wyraźny jest również obraz Litwy — ojczyzny:
lila primum lux per te Radivile afllictae et pene desperabundae Lituaniae fuit oblata, ut te patrem patriae recte tunc vocatum, nunc merito deploret, nomen- que tuum immortalitati conseeret7';
występuje tam też Rzeczpospolita w znaczeniu pounijnego państwa polsko-li tewskiego:
Vos ergo, clarissimi Radvili, qua coepistis via, pergite, maiorumque vestrorum vestigiis insistentes, et de Republica et de hominum genere, maxime autem do mestics vestris bene mereri non desinite72.
Z tego, niełatwego dziś do zrozumienia, sposobu użycia pojęć przez Wolana w okresie pounijnym łatwo wyczytać tylko jedną, odnoszącą się do świadomości szesnastowiecznej szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego, definicję — Litwa (Wielkie Księstwo Litewskie) jest państwem mającym swoje terytorium, społeczeń stwo i swoich bohaterów, którzy mogli zasłużyć się dla obu przez wspólnych wła dców rządzonych państw — i Litwy, i Polski.
M Listy Jana Abramowicza z lat 1581-1600, AGAD AR, dz. V, sygn. 16. 69 Oratio funebris in landem illustrissimi principis, Nicolai Radivili ducis in Dubinki ас Birže, palatini Vilnensis et exercituum Magni Ducatus Lituaniae supremi praefedi, Vilnae defuneti 27 die Aprilis. Anno 1584 |w:| A. Vola nas, Rinktiniai raštai, op. cit., s. 276-284. 70 Ibid., s. 278. 71 Ibid.. s. 280. 72 Ibid., s. 283. 318 Jūratė Kiaupienė
Takimi siowami, takimi wyrażeniami szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI wieku określała historyczną siedzibę wielonarodowego i wielojęzycznego narodu politycznego, ojczyznę w najszerszym znaczeniu tego słowa.
Z języka litewskiego przełożyła Joanna Tabor-Książyk (opracowanie przekładu — red).