Ośrodek Badań nad Tradycją Antyczną w Polsce i w Europie Środkowowschodniej Uniwersytet Warszawski ŁACINA JAKO JĘZYK ELIT Koncepcja i redakcja naukowa Jerzy Axer WYDAWNICTWO DIG Warszawa 2004 CIP — Biblioteka Narodowa Łacina jako język elit/koncepcja i red. nauk. Jerzy Axer; Ośrodek Badań nad Tradycją Antyczną w Polsce i w Europie Środkowowschodniej. Uniwersytet Warszawski. — Warszawa : OBTA : „DiG", 2004 Publikacja dofinansowana przez Komitet Badań Naukowych ze środków DWB, wydana przez OBTA UW (przy współpracy Wydawnictwa DiG) Redaktor OBTA: Katarzyna Tomaszuk Współpraca: Marek A.Janicki OBTA English Editor: Kate Delaney Indeks zestawił: Tomasz Ososiński Projekt okładki: Paweł Tomaszek © Ośrodek Badań nad Tradycją Antyczną w Polsce i w Europie Środkowowschodniej (OBTA) Uniwersytet Warszawski Nowy Świat 69, 00—046 Warszawa tel. (48 22) 828-02-84, 552-01-31 fax (48 22) 828-02-85; e-mail: [email protected] ISBN 83-920180-1-X (OBTA) ISBN 83-7181-321-Х (DiG) Skład i łamanie PL 01-524 Warszawa AI. Wojska Polskiego 4 tel. (48 22) 839-08-38 e-mail: [email protected] ittpy/www.dig.pl Nakład 800 egz. Złożono do druku w 2003 г., wydrukowano w 2004 r. Druk: Toruńskie Zakłady Graficzne „ZAPOLEX" Sp. z o.o. Jūratė Kiaupienė NARÓD POLITYCZNY WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO W XVI WIEKU: POJĘCIE OJCZYZNY Pisał w pierwszej połowie XX wieku litewski filozof Antanas Maceina: Ojczyzna to stworzone przez historię miejsce pobytu narodu. Obejmuje ona za­ równo przestrzeń jak i czas, w którym przestrzeń ta zmienia się i w którym po­ wstają duchowe dzieła będące jej treścią. [...] Dlatego dia zrozumienia ojczyzny sama geografia nie wystarcza. Potrzebna jest również historia. Może nawet więcej historii niż geografii'. Współczesny filozof hermeneuta Hans-Georg Gadamer pojęcie ojczyzny wiąże z językiem. Pisze: Ale tak naprawdę ojczyzna jest przede wszystkim ojczyzną języka. Język ojczy­ sty dla każdego zachowuje walor czegoś wrodzonego [Heimatlichkeitj; odnosi się to również do poligloty, nawet gdy ten, tylko sporadycznie spotykając się z ludźmi ze swojego kraju, używa języka ojczystego2. Takie pojmowanie ojczyzny jest dzisiaj bliskie i zrozumiałe dla wielu z nas. Prze­ cież trudno nie zgodzić się z Gadamerem, gdy ten powiada, że kiedy wracamy z obcego kraju do domu, nagłe spotkanie z językiem ojczystym wręcz nas poraża; cały otaczający nas świat jest wręcz przepełniony brzmie­ niem ojczystego języka3. 1 A. Maceina, Laikas ir erdvė, „Dienovidis" 24 I 1997, s. 13. 2 H.-G. Cadamer. Istorija. Menas. Kalba [Historia. Sztuka. Jezyk\, wyb. i tlum. A. Sverdiolas, Vilnius 1999. s. 223-224. 3 Ibid., s. 223. 296 Jūratė Kiaupienė Jednak historyków antyku, średniowiecza i wczesnych dziejów nowożytnych te rozważania filozofa zmuszają do zadania pytania: jak daleko w przeszłość można przenieść takie rozumowanie — utożsamianie ojczyzny z językiem. Dla badaczy historii Wielkiego Księstwa Litewskiego zagadnienie związków oj­ czyzny i języka ma wyjątkowe znaczenie. Bez zrozumienia stosunku ówczesnej szlachty4 do języka nie zrozumiemy tej społeczności; co więcej — pojawi się niebez­ pieczeństwo stworzenia nieprawdziwego lub wypaczonego obrazu szlachty dawne­ go państwa litewskiego oraz jej stosunku do Litwy jako do ojczyzny. Do czego prowadzi próba utożsamienia Wielkiego Księstwa Litewskiego ze współczesnym państwem litewskim, a ówczesnej szlachty z dzisiejszym narodem li­ tewskim oraz dokonywania oceny według etnicznych i językowych kryteriów, może­ my przekonać się, czytając rozważania litewskiego filozofa Arvydasa Šliogerisa: Współczesna Litwa powstała w inny sposób niż, powiedzmy, dawna Republika Rzymska, średniowieczna Francja, nowożytne Niemcy czy narody i państwa Skandynawii. Na czym polega wyjątkowość tego zjawiska? Współczesna Litwa powstała z języka i prawie wyłącznie z języka, czego nie można powiedzieć 0 wspomnianych wielkich historycznych narodach i państwach. Pojawienie się Litwy było nienaturalne, w pewnym sensie — sztuczne; powstała ona jako re­ zultat wprowadzenia w życie projektu językowego (można nawet powiedzieć: ideologicznego czy utopijnego), jako skutek świadomego działania, świadomej woli i świadomej decyzji. Normalne państwa powstają, rozwijają się i rozkwita­ ją zupełnie inaczej niż współczesna Litwa. \....\ A co ze współczesną Litwą? Kim byli jej ojcowie założyciele? Jak ona powstała? Odpowiadając na to pytanie, filozof podkreśla, że pomiędzy Litwą wielkich książąt i dzisiejszą Litwą nie ma żadnego — ani bez­ pośredniego, ani pośredniego — przejścia, ani nawet związku. Szukanie korze­ ni współczesnej Litwy w epoce Giedymina czy Witolda będzie tym samym, co szukanie w prochach nieboszczyka żywego bijącego serca, czego, noro bene, nie będziemy robić również w odniesieniu do normalnych historycznych narodów 1 państw. Zdaniem Šliogerisa korzeni dzisiejszego państwa i narodu litewskiego nie warto szukać nawet, na przykład, w Wielkim Księstwie Litewskim XVII wieku. Między Litwą Maironisa czy Smetony i, powiedzmy, państwem Zygmunta Augusta nie ma żadnego insty­ tucjonalnego przejścia. Nawet głośny Statut Litewski — ile on znaczył dla po­ wstałej w 1918 roku Republiki Litewskiej albo dla dzisiejszego Państwa Litew­ skiego? Nic, nie miał najmniejszego znaczenia dla praktyki politycznej czy choćby prawnej! To była i jest tylko historyczna mumia. Ale najważniejsza przy­ czyną zupełnej przepaści pomiędzy, powiedzmy, archaiczną Litwą i Litwą 4 Słowem „szlachta" określam tutaj cały stan szlachecki, zarówno magnatcrię jak i prostą szlachtę. NARÓD POLITYCZNY WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO W XVI WIEKU... 297 współczesną jest zmiana samego substratu politycznego. Į...J W dawnej Litwie istniała warstwa polityczna, ale jej wpływ na stworzenie współczesnej Litwy był zerowy. Już w XVII wieku warstwa ta zupełnie oderwała się od plemiennego li­ tewskiego substratu, a Wielkie Księstwo Litewskie zapuściło korzenie nie w li­ tewskim, tylko w polskim etnosie. Litewski substrat plemienny i etniczny, z któ­ rego powstało współczesne państwo i naród litewski, istniał „poza granicam" I Rzeczypospolitej jako tworu politycznego, jako państwa5. Te analizowane przez filozofów XX wieku pojęcia języka i ojczyzny dzielą od spo­ sobu odczuwania świata przez szlachtę Wielkiego Księstwa Litewskiego aż cztery bar­ dzo znaczące stulecia. W tym czasie świat zmienił się radykalnie, pojawiła się w nim zu­ pełnie inna Litwa — państwo i społeczeństwo, zmieniła się też znacznie indywidualna i zbiorowa mentalność członków tej społeczności, która dziś utożsamia się z historycz­ ną Litwą. Historycy natomiast stworzyli własne interpretacje przeszłości Litwy. Litwa to tak naprawdę zagadnienie nie geograficzne, a z dziedziny nauk historycz­ nych. I nie tylko. Pojęcia ojczyzny nie można oddzielać od kultury lub — dokładniej mówiąc — kultur. Historyk zawsze ma obraz ojczyzny uformowany przez swoją epo­ kę. Ale w kulturze opisywanych przez niego czasów mógł być on inny. W kontekście tych rozważań bardzo aktualny wydźwięk mają słowa współczesnego historyka kul­ tury Europy Petera Rietbergena: pisanie historii jest kulturowym i politycznym, a może nawet moralnym dyle­ matem. W rzeczywistości historyk w nieunikniony sposób włącza do swoich pism swoją kulturę i siebie samego6. To właśnie zrobiła romantyczna i patriotyczna narodowa historiografia litewska w XIX i pierwszej połowie XX wieku. Stworzyła ona obraz Wielkiego Księstwa Litew­ skiego — państwa narodu litewskiego, ojczyzny, której ziemie rozciągały się „od mo­ rza do morza". Za najwybitniejszych założycieli i opiekunów tej ojczyzny uznano Wielkich Kniaziów Litewskich — Giedymina, Olgierda, Kiejstuta i Witolda. Naród li­ tewski, odbudowując na początku XX wieku swoją państwowość, właśnie w prze­ szłości szukał najważniejszych punktów oparcia. Obraz wielkiego państwa, ojczyzny Litwinów traktowany był jak filar podtrzymujący świadomość narodową. Tworząc ten obraz, opierano się na współczesnych definicjach narodu etnicznego i jego ojczyzny, przenosząc je w przeszłość. Gdy w procesie odrodzenia narodowego kształtował się współczesny naród litew­ ski, część szlachty, mająca swoje korzenie w czasach Wielkiego Księstwa Litewskie­ go, językowo i kulturowo spolonizowana, pozostała poza granicami narodu7. 5 A. Šliogeris, Mažvydas ir Lietuva, „Literatūra ir menas" 15 II 1997 (nr 7), s. 3. 6 P. Rietbergen, Europe: A Cultural History, London-New York 1998, p. xvii. 7 Problem powstania współczesnego narodu litewskiego jest szerzej omawiany w periodycznej publika­ cji Lietuvių atgimimo istorijos studijos \Studia nad historią odrodzenia litewskiego], 1.1: Tautinės savimonės žadin­ tojai: nuo asmens iki partijos. Vilnius 1990 (streszczeń w innych językach nie ma); t. III: Lietuvos valstybės idėja (XIX a.-XX a. pradžia), Vilnius 1991 (streszczenie w jez. pol. Wee państwa litewskiego w okresie 298 Jūratė Kiaupienė Dlatego w tym obrazie Litwy-ojczyzny, który w XIX i pierwszej połowie XX wieku stworzyli historycy litewscy, tak niewiele miejsca zajęli możnowładcy i szlachta — budujący i broniący, słowem i pismem sławiący Wielkie Księstwo Litewskie. Bez od­ powiedzi pozostało również pytanie, jak oni — członkowie XVI-wiecznego wielona­ rodowego, wielojęzycznego narodu politycznego, którzy sami o sobie mówili: „My naród litewski" albo jeszcze krócej: „My, Litwa" — rozumieli znaczenie słowa „oj­ czyzna"8. Temu właśnie problemowi poświęcony jest niniejszy artykuł. Jego celem jest od­ danie ducha minionych czasów, próba zrozumienia i — poprzez zagłębienie się w ję­ zyk materiałów źródłowych — ukazania, jak pojęcie ojczyzny rozumieli ludzie żyjący w XVI wieku, przedstawiciele