Nippon Wyobrażony : Japonia I Japończycy W Piśmiennictwie Polskim Do 1939 Roku
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Title: Nippon wyobrażony : Japonia i Japończycy w piśmiennictwie polskim do 1939 roku Author: Michał Spurgiasz Citation style: Spurgiasz Michał. (2019). Nippon wyobrażony : Japonia i Japończycy w piśmiennictwie polskim do 1939 roku. Praca doktorska. Katowice : Uniwersytet Śląski UNIWERSYTET ŚLĄSKI WYDZIAŁ FILOLOGICZNY INSTYTUT NAUK O KULTURZE I STUDIÓW INTERDYSCYPLINARNYCH MICHAŁ SPURGIASZ NR ALBUMU: 7164 Nippon wyobrażony. Japonia i Japończycy w piśmiennictwie polskim do 1939 roku PRACA DOKTORSKA PROMOTOR: DR HAB. ANNA GOMÓŁA PROMOTOR POMOCNICZY: DR MAŁGORZATA RYGIELSKA Katowice 2019 Spis treści Wstęp ................................................................................................ 5 Rozdział 1. Wyobrażenie jako problem badawczy ..................... 19 Rozdział 2. Polak, jaki jest ............................................................ 36 2.1. Kazania sejmowe ...................................................................37 2.2. Mowa przeciw oszczercom Polski (Declamatio contra obtrectatores Poloniæ) .................................................................38 2.3. Nowe Ateny ...........................................................................40 2.4. Pisma Kajetana Koźmiana .................................................44 2.5. Kilka prawd z dziejów naszych. Ku rozważeniu w chwili obecnej ..........................................................................................46 2.6. Polska współczesna ...............................................................49 2.7. Duch dziejów Polski ..............................................................52 2.8. Polska w świetle psychiki własnej i obcej .............................57 Podsumowanie ............................................................................61 Rozdział 3. Japonia i Japończycy w polskich encyklopediach .. 69 3.1. Nowe Ateny ...........................................................................69 3.2. Zbiór potrzebniejszych wiadomości porządkiem alfabetu ułożonych .....................................................................................71 3.3. Encyklopedya ogólna wiedzy ludzkiej ..................................72 3.4. Encyklopedie Samuela Orgelbranda .................................75 3.4.1. Edycja I ...........................................................................75 3.4.2. Edycja III ........................................................................79 3.5. Podręczna encyklopedya powszechna ..................................82 3.6. Encyklopedya powszechna kieszonkowa .............................83 3.7. Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana ....................84 3.8. Encyklopedja staropolska ilustrowana ................................88 3.9. Encyklopedya podręczna ilustrowana ..................................88 3.10. Encyklopedja powszechna Ultima Thule ...........................89 2 3.11. Wielka ilustrowana encyklopedja powszechna ..................91 3.12. Trzaski, Everta i Michalskiego encyklopedia powszechna 93 3.13. Ilustrowana encyklopedia powszechna ..............................94 Podsumowanie ............................................................................95 Rozdział 4. Japonia w tekstach podróżniczych i geograficznych ....................................................................................................... 103 4.1 Relatiæ Powszechne. Abo Nowiny Pospolite ......................105 4.2 Swiat We Wszystkich Swoich Częsciach Większych y Mnieyszych .................................................................................108 4.3 Dokument Osobliwego Miłosierdzia Boskiego ................... 111 4.4 Geografia Czasow Teraznieyszych ...................................... 114 4.5 Geografia Powszechna Czasow Teraznieyszych ................. 117 4.6 Dykcyonarzyk Geograficzny ................................................122 4.7 Historya podrozy y osobliwszych zdarzeń ...........................124 4.8 Na około ziemi 1888–1889. Wrażenia i poglądy .................129 4.9 W niewoli japońskiej ............................................................135 4.10 Gieografja malownicza. Z wrażeń podróżników ...............139 4.10.1 Domy japońskie Wilhelma Deppinga .........................140 4.10.2 Harakiri Wilhelma Deppinga .....................................144 4.10.3 Położenie robotników i kapitalizm w Japonji Gustava Ecksteina .................................................................................146 4.10.4 Japonja i Japończycy Eugeniusza Romera ................147 4.11 Na wulkanach Japonii .......................................................150 Podsumowanie ..........................................................................158 Rozdział 5 „Tygodnik Ilustrowany” o Japonii .......................... 161 5.1. Wybrane artykuły poruszające kwestie związane z Japonią okazjonalnie ................................................................164 5.2. Artykuły dotyczące spraw społecznych, politycznych i gospodarczych Japonii .............................................................168 5.3. Artykuły o tematyce kulturalnej i sportowej poświęcone Japonii ........................................................................................180 3 Rozdział 6. Polska refleksja nad sztuką japońską na przełomie XIX i XX wieku ............................................................................ 187 6.1 Feliks Jasieński ...................................................................190 6.2 Stanisław Witkiewicz ..........................................................196 6.3 Julian Fałat ..........................................................................198 6.4 Obraz sztuki japońskiej w tekstach krytyków sztuki z przełomu XIX i XX ...................................................................200 Podsumowanie .......................................................................... 211 Zakończenie .................................................................................. 212 Bibliografia ................................................................................... 218 Streszczenie .................................................................................. 232 Summary ...................................................................................... 234 4 Wstęp Niniejsza praca poświęcona jest analizie wybranych przykładów piśmiennictwa polskiego z okresu od końca wieku XVI do wybuchu drugiej wojny światowej, w których pojawiają się informacje na temat Japonii i Japończyków. Skupiam się nie tyle na tym, ile Polacy wiedzieli o Japonii i jej mieszkańcach, lecz przede wszystkim na tym, co sobie na ten temat wyobrażali. Tym samym podejmuję próbę konstrukcji „modelu rozumienia” Japonii opartego o różnego typu teksty, w tym zaliczane do homiletyki, literatury podróżniczej, beletrystyki, opracowań naukowych i popularnonaukowych dotyczących Japonii. Szczególnie interesować mnie będą encyklopedie oraz artykuły prasowe. W obrębie każdego rozdziału podejmuję próbę opracowania listy cech przypisywanych kulturze japońskiej, zarówno tych, które postrzegano jako atrakcyjne, jak i tych, które uważano za odpychające. Staram się też przeanalizować, w jaki sposób wyobrażanie Japonii i Japończyków przez Polaków zmieniało się wraz z upływem czasu. Materiały, na które się powołuję, należą do kilku grup. Pierwszą stanowią opracowania geograficzne oraz bezpośrednie relacje podróżników. Te poczytne teksty prezentowały czytelnikowi (który miał ograniczone możliwości podróży) obcy świat oraz odmienne kultury. Na ich podstawie budowane były wyobrażenia dotyczące odległych państw i ich mieszkańców. Charakteryzuje je zróżnicowany poziom merytoryczny, zależny od dostępnych autorowi informacji. Stąd też materiały późniejsze dotyczące Japonii przeważnie są bardziej szczegółowe i poruszają coraz liczniejsze kwestie. Teksty wczesne, siłą rzeczy oparte o nieliczne dostępne relacje oraz dokumenty, bywają powierzchowne, a niejednokrotnie treści mijają się z prawdą, brak w nich ważnych szczegółów związanych z geografią bądź kulturą japońską. Do tej grupy zaliczam wspomnienia 1 podróżników, kolekcje ich listów, jak i 1 Treść pamiętników nie stanowi przedmiotu osobnej analizy w obrębie niniejszej rozprawy. Jednakże teksty o zabarwieniu pamiętnikarskim pojawiają się w rozdziale 4. Tematykę obecności i wyobrażenia związanego z Japonią i Japończykami w pamiętnikarstwie polskim porusza Aleksandra Niewiara w książce Wyobrażenia o narodach w pamiętnikach i dziennikach z XVI–XIX wieku. Autorka wskazuje, iż wzmianki dotyczące Japończyków w badanych materiałach są fragmentaryczne i okazjonalne. Oznacza to, iż osobna analiza pamiętników i dzienników stanowiłaby ograniczony materiał badawczy. „O Japończykach nie wspomina się prawie wcale. W XVI w. ich kraj może być symbolem najodleglejszego na wschód od Europy państwa albo kojarzy się z bardzo obcą, oryginalną kulturą, między innymi z pismem ideograficznym. Dopiero w związku z sukcesami działalności misyjnej kościoła katolickiego w Japonii pojawiają się komentarze dotyczące kanonizacji Japończyków w XIX w.”; Aleksandra Niewiara, Wyobrażenia o narodach w pamiętnikach i dziennikach z XVI–XIX wieku, Katowice 2000, s. 116. 5 bezpośrednie relacje z wypraw do Japonii. W obrębie podróżopisarstwa umieścić można np. wydany w 1893 roku diariusz Na około ziemi 1888–1889: wrażenia i poglądy autorstwa Karola Lanckorońskiego2 czy pamiętniki Maurycego Augusta Beniowskiego, które po raz pierwszy ukazały się w 1790 roku3 w języku angielskim i następnie zostały przetłumaczone na wiele