Jentilen Akaberak1

MUNIBE (Antropologia-Arkeologia) Supl. Nº 20 5-131 SAN SEBASTIAN 2004 ISSN 1132-2217

Recibido: 2004-03-22 Aceptado: 2004-04-20 Jentilen Akaberak1

The Giants’Ends1

GAKO-HITZAK: Ahozko kontakizunen bilakaera, jentilak, mairuak, trikuharria, betazala, lainoa, pestea, izurritea, igarpena, akabera. KEY WORDS: Tales’ evolution, giants, Hühnen, Riesen, dolmen, eyelids, cloud, pestilence, divination, extinction.

Juan Inazio HARTSUAGA*

LABURPENA Lan honen atal nagusiak honako hauek dira: a) Ahozko kontakizunen bilakaera aztertzeko metodo proposamena b) Metodoaren aplikazioa jentilen akaberaren mitoaren hamaika bertsioei. Konklusioak eta inkognita berriak. c) Jentilen akabera osatzen duten motiboak Euskal Herritik kanpo aurkitzeko saioak: Betazal jasoa, lainoa, akabera. d) Mitoaren esanahi jatorraren osaketa, Europan zehar aurkituriko elementuen laguntzaz. e) Egokitzapen arkeologikoa motiboen banaketa mapentzat eta mitoaren esanahiarentzat.

ABSTRACT This article’s main contents are the following: a) A method proposal for analysing oral tradition’s evolution b) An application of the method to the 11 Basque versions of the Giants End’s myth. Conclusions and new questions. c) An attempt to find beyond the Basque Country motifs related to those appearing in the Giants End’s myth: The lifted up eyelids, the cloud, the extinction. d) A reconstruction of the myth’s original meaning achieved with the help of data collected all across Europe. e) An archaeological correspondence to the maps showing motifs’ distributions and to the meaning expressed by the myth.

I. SARRERA

Jentilen Akaberak deritzan ale honek, euskal mitolo- ko eredu ideologikoak ohartaraztearren. Honen asmoa giaren ikerketarako ikuspuntu arras berria proposatzen aitzitik, sinpleki eta zehazki, euskal mitologian ugari kau- digu, Euskal Mitologia Konparatuan saiatutako hurbilbi- situ den kontakizun baten historia berreraikitzea litzate- deetatik argiro bereizgarria: Hartan, mezu mitologien ke, alegia, honen jatorria, hedapena eta eraldaketak des- eduki eta mami ideologikoak ageriratzen eta haien on- kribatzea. Ikuspuntu historiazalea, jarrera berreraikitzai- doriozko gizakiaren irudia eta munduaren irudia azter- lea, eta ia ia arkeologiko iritzi geniezaiokeen helburua. tzen iharduten dugu: Kosmosaren irudiragarriak, natura- "Jentilen akabera"ren bertsioak aztertuko ditugu, eta Euskal Herritik kanpo kontakizun honen antza ukan de- ren indarrei dagozkien irudirabide sinbolikoak, jainkozko- zaketen kontakizunak, edota apalago, kontakizunaren en jarrerak gizazkoen ihardunekiko, gizarte eredu propo- osakin diren motiboen antza ukan dezaketen motiboak samenak eta era honetako beste zenbait aztergai uki- ikertzeari ekingo diogu; azkenerako, zenbait hipotesi tzen ditugu. Orain berriz, honako hau, historiari soziolo- proposatu beharko dugu mitoaren esanahia eta bere he- giari baino hurbilago dabilkion saioa dugu. Honen asmoa dapena ulergarri eta argi emaile bilaka daitezen. ez da gero ikuspegi orokorrez eta osokorrez hartutako mitologia baten hondakinetan oinarritzea haren oharpe- 1) JUAN INAZIO HARTSUAGA URANGA, -ENA 0015135-G zenbakidun-, azpian sinatzen dudan honek zera ZIURTATZEN DUT: JENTILEN AKABERAK izenburua duen lan hau ez dela bere osotasunean * Gernikako Arbolaren Lorategiak 8, ezk 1. 20400 Tolosa. sekula inon lehenago argitaratu. Eta dagokion hartan aintzat har E-mail: [email protected] dadin sinatzen dut. Tolosan 2004ko martxoaren 27an. 6 J. I. HARTSUAGA

Jentilen Akaberaren euskal bertsioak eta gure herri- baidek, azken finean beti hautabehar berera eramango tik kanpo bildutako aztergai mitologikoak elkarren ondo- baikaituzte: Euskalduna ala indoeuroparra? an jartzeak, mitoaren benetako jatorria finkatu beharra Honi dagokionez, aurretik buruturiko bi ikerlanetatik ekarriko du, eta horrekin batera, euskaldunen jatorriaz ikasitako konklusioak izanen ditugu behar dugun oinarri aritu beharra halaber. Honelako azterpuntuak aurreko sendoa. ikerketetan alde batera utzi baditugu ere, –ez baitzuten Euskal kultura gaur egun irla bat delarik, bere bakar- garrantzirik euskal mitologiak bideratzen dituen mezu dadeak bere mugakideen indoeuropar aitzineko geruza ideologikoak aztertzeko garaian–, erdi erdian plazaratu dakarkigu gogora. Indoeuropar mitologia luze eta zorrotz beharko ditugu orain, horrela ezinbestekotzen duelako aski ikertu dugu honezgero zera jakiteko, alegia, ezin du- gure helburuak: Mito zehatz baten jatorriaren eta esa- gula bertan bilatu, indoeuropar hizkeretaz mintzatzen di- nahiaren berreraikipen historiko-arkeologikoa. ren gizarteetako gai mitologiko guztien jatorria. Hiru- Honelako berreraikipen saio batean gailen irten nahi garren funtzioari dagokionez, argitan ipini dugun egokita- izanez gero, tresneria metodologiko sendoa beharko du- sun ezak batik bat argi eta garbi erakusten du zeintzuk gu lehenengo, ikerketa ausarta eta bizia izan dadin, eta nolakoak diren indoeuroparren intereseko alorrak eta zuhurra eta pertinentea izanik orobat. Gure lan honetara- indoeuropar aitzineko mitologia korpus baten izanaren li- ko metodologia hiru zutabeon gainean datza: Lehe- tekenezkotasuna. nengo, ahozko kontakizunen bilakaera, –mitoena tarte–, Bi mitologia hauen ezaguerak, –euskalduna eta in- gobernatzen duten legeen ezaguera; bigarren, euskal doeuroparra alegia–, ikerketa nondik nora bideratzeko eta indoeuropar mitologien arteko ezberdintasunei bu- balio digu eskuarki, hots, zenbait hipotesi gomendatu ruzko irudi argi bat, Euskal Mitologia Konparatuaren kon- eta beste zenbait baztertzeko, konklusio sendoak bota- klusioetan oinarrituz; eta hirugarren, arkeologiarekiko be- tzeko baino. Ikus ditzagun esate baterako, oineztarritik girunerik handiena, hori izanen baita aurretik gure hipo- babesteko gure herrian erabili ohi ziren bi babespide tesien eraketa gidatuko duena, eta ondotik, gure konklu- errito hauek: Bata zera zen, harri, brontze edo burdinaz- sioen onesgarritasuna erabakiko duena. Baina beha diko haizkora txiki bat ahozkora ipintzea etxeko ate aurre- tzagun lasaiago hiru puntu hauek banaka harturik. an; bestea berriz, erramu igandean bedeinkaturiko erei- Ahozko kontakizunak, ahozkoak direnez gero, izaera notz zotzez gurutze bat egin eta ateari iltzez jostea. egongaitza eta aldabera ukanen dute, idazlanak edo Ereinotzaren indoeuropar lehen funtzioarekiko lotura magnetofoiak fijatzen ez dituzten artean. Gizazkoen en- aski ezaguna da, greziar atleta olinpikoen eta erromatar tzumen eta oroimen mekanismoen mugak, egongaizta- enperadoreen ereinotzezko koroiek erakusten dutenez. sun iturri bilakatzen dira ahoz igorri eta belarriz jasotako Bestalde, Erromako historiak zera erakusten digu, Tibe- edozein kontakizunarentzat. rio enperadorea beti oineztarriaren beldurrez obsesiona- turik, ereinotz abarrez apaintzen zela ostotsa entzun or- Egongaiztasuna eragiten duten faktoreak, (komuni- duko. Beraz, hipotesirik zuhurrena euskaldunen erroma- kazioa uhertzen duten faktoreak) direla medio ahozko tarrengandiko maileguarena izango da (Erromako kontakizun batek jasan ditzakeen eraldaketen multzoa Elizaren bitartekaritzaz apika) eta ez alderantzizkoa, ze- konplexuegia eta aleatorioegia dela pentsa daiteke aldez ren litekeena baita, garaiko euskaldunek haien koloniza- aurretik, eta beraz azter ezinezkotzat jo. Halabaina, erre- tzaile indartsuen aztigoa bereganatu nahi izatea, eta al- alitatean, ahozko kontakizunen dinamika nahiko soila eta derantziz, sinestezina litzateke erromatarrek euskaldunei errepikaria izan ohi da, modu orokorrean eman daitezke- ikasitako zerbait izatea, zeren, nola onartuko luke en zenbait arauri, zenbait aldakortasun printzipiori, obe- Zesarrek herri kolonizatu xume baten sineskeria? Lehen ditzen baitie beti. funtzioa ez da eskuarki hirugarrenaren mailara jaisten Honen arabera, zenbait sailkapen eragin eta zenbait bertan ezer ikastera. kategoria definitu ditugu ahozko kontakizunen munduan, Halabaina, harrizko haizkora bat, –berdin brontze hauen bitartez, ahozko kontakizunek jasan ditzaketen edo burdinazkoa bada ere–, ez zaio indoeuroparren le- eraldaketa motak deskribatzen dituen modelo teoriko hen bi funtzioetako ezeini lotzen. Ez da agintearen irudi- bat osatuz. Berau izanen dugu laguntzaile bikaina laster ragarri, ez eta gatazkan lehiakor litekeen arma. Indoeu- hasiko den ikerketan. ropar irudiramenak ez lioke sekula aitortuko lanari eta hi- Modelo honek ez du, ahozko kontakizunen teoria rugarren funtzioari lotzen zaion tresna arrunt eta saskar orokorra izateko nahikeriarik; aski du, ikerketa lanabes horri oineztarrien aurka, Jainko Varunantzaren armarik zorrotz eta praktikoa izatearekin. Dena den, bere garape- beldurgarrienaren aurka ezer edo inor babesteko gaita- na luzeegia litzateke sarrera honetan egiteko, eta beraz sunik. atal oso bat eskaini beharko zaio, hurrengoa hain zuzen. Indoeuropar mitologiaren mamiaren ezaguerak aha- Bigarren puntua, hots, euskal eta indoeuropar mito- lezkoa bihurtzen du kasu honetan honako hausnarketa logien ezaugarri eta bereizgarri nabarmenenen "irudi argi egitea, alegia, haizkoraren motiboaren hedapena Euro- bat" bezala definitu duguna, zutabe metodologikoetako pan zehar, indoeuropar aitzineko geruzan oinarrituz uler- bat izatera heltzen da lan honetan, zeren eta gure herria- bideratu behar dela. Demostrazioa ez da erabatekoa, ho- ren testuinguru geografiko eta historikoa kontuan har- nelako zenbait haizkora , betiere ahozkora jarririk, zen- tuz, edozein mito edo motiboren jatorriari buruzko ezta- bait harri aroko hilobitan kausitu direla jakin arte, baina

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 7 auzitan dabiltzan bi mitologien ezaguerak, hipotesia zu- dituen aztarnak, hesparru geografiko zehazki mugatuta- zen bideratzeko balio izan digu. ko zenbaitetan kokatzen dira, eta beraz, hesparru horie- Azkenik, hirugarren zutabe metodologikoa den jakin- tatik at garamatzan edozein hipotesi gaitzetsi eta bazter- tza arkeologikoa, bi eratan datorkigu ikerketa honetan la- tu beharra dago. guntzera: Lehenik eta behin, hipotesiak zuzen bideratze- Ondoren, "a posteriori"-ko ikuspuntutik arkeologia- ko izanen zaigu baliagarri, zeren ikerketa arkeologikoek, ren laguntza zera da, gure konklusioen onesgarritasuna- nabarmen aurreratuak eta arrunt zehatzak teknologia beren berme eta lekuko bilakatu behar dela. Edozein mito, rriei esker, aldez aurretik hesparru geografiko zehatz eta motibo, sinesmen edo gainontzeko produktu kulturala- mugatu batzuk marrazten baitizkigu, guk bertan ikerketa ren jatorriaz eta horren eraginaren hedapenaz landu dai- lanari ekin diezaiogun. Hesparru hauen onarpena, filolo- tekeen edozein konklusio, ez da baliagarria izanen beste goek proposatu ohi dituzten zenbait gehiegikeriatatik libratzeko aurreneko eta derrigorrezko urratsa da zalan- aztarna kulturalekin, –kultura materialeko aztarnekin ba- tzarik gabe, esate baterako, euskaldunen eta Ipar Ame- tik bat–, bateratasunik erakusten ez badu. Arkeologia rikako indioekiko edota japoniarrekiko loturak proposa- gure azken fineko bermea dugu: Honek segurtatuko ditzen ibil ez gaitezen hizkuntza kidetasunik nimiñoena gu gure konklusioak ez direla gezurrezko indoeuropar ai- kausitu orduko. tzineko geruzak asmatzen ari. Konklusiook beste aztar- Arkeologiak euskal kulturaren kultur haurrideak aur- nokiko aipatu bateratasun hori frogatu beharko dute, eta kitzeko horren urrun joan beharrik ez dagoela erakusten honela ez balitz, edota nahiko argi ez balego, atzera bota digu. Gure arbasoen kultura materialen hurrenkerak utzi beharko ditugu, eta azterketa berriro bideratu.

II. AHOZKO KONTAKIZUNEN BILAKAERA

Ahozkotasuna esatea, egongaiztasuna eta higikorta- bat badirela ari gara esaten nolabait. Baina bi kontzep- suna esatea da. Ipuin eta mitoen igorpena nahiz beren tuon definizio teoriko hertsiak proposatzea, bistan dago harrera eta finkapena oroimenean, uherdura baten arris- gure neurritik kanpoko lana dela. Beraz, gure ikerketa kupean dago beti. Uherdura hau edo hauek, komunika- aurrera eramateko erabilgarri dakigukeen definizio arras zio mailan edo oroimen mailan eman daitezke, eta edo- praktikoa eta didaktikoa emateari lotuko gatzaizkio soil zein momentutan ager daitezke kontakizunaren mamia soilik: Ahozko literaturan jantzitako edozeinek aztertzen nolabait aldaraziz. Arrisku honen probabilitatea ez da beti dituen kontakizunetako egiturak orekatuak ala bortxa- berdina kasu guztietan, baina halere, handia edo txikia, tuak daudela esateko duen gaitasuna, zerarekin pareka beti hor izanen dugu. daiteke, hiztun batek bere hizkuntzaz esandako perpau- Kontakizunak honelako zauri semantikoa pairatzen sa bat gramatikala ala ez gramatikala dela esateko duen duenean, bere metabolismoa lanean hasten dela esan gaitasunarekin; alegia, oharkabe sentitu eta ikasitako genezake, aurreko osasuna eskuratu nahian, hots, eral- gramatika batean oinarritzen den gaitasuna dugu hau. daketaren aurreko oreka iritsi nahian berriro ere. Konta- Beraz, gramatikaren alorrean gertatzen denaren antzera, kizuna orduan, aurrekoa ez bezalako oreka berri batera perpausa bat gramatika horren muga mugan egonik hiz- helduko da, eta bertan geratuko da harik eta igorpen eta tun guztien iritziak haren zuzentasunaz bat ez datozen oroimeneratze prozesuan zehar oreka hori herren utziko bezala, zenbait kontakizunen oreka ala desoreka egoeraz duten uherdura berriak gertatu arte. iritzi kontrajarriak ager ahal izanen dira halako muga mu- Ahozko kontakizunen ibilbidea beraz, honelako zer- gako kasu batzuetan. Baina era berean, edozein hizkun- baitetan laburbil genezake, alegia, zenbait oreka egoera, tzatako hiztunak egunero erabiltzen dituzten perpausa hauetako edozein biren artean desoreka argiago edo di- arrunten %99aren zuzentasunaz bat datozen bezala, simulatuagoko zenbait egoera tartekatzen direlarik. orrialde hauetan zehar erakutsi behar ditugun desoreka Etengabe aldatze hau dela medio, ia esan liteke ez semantiko egoerak arrunt argiak eta garbiak azalduko dagoela munduan erregistratzeko garaian erabat leuna zaizkio edonori. Ez goaz ez, ahozko literaturaren gramati- eta borobila agertu den kontakizunik. Ia denek erakutsi- ka orokor bat proposatzera, baina bai ordea begibistako ko dizkigute haien orbain zaharrak eta zauri berriagoak, irregularkeria azalduko zaizkigun zenbait fenomeno era- gorabeheraz jositako izaera horren lekuko. Oreka berres- kustera: Hutsune semantikoak, adierazirik gabeko adie- kuratze batek anitz hobekuntza egoera eskatzen ditu, razleak, kontraesan larriak ipuin barnean, e.a. apurka apurka kontakizunaren egiturari herrenkeria era- Ahozko literatura hein zabalean, eta mitoak zehazki, giten dioten zulo eta ezpondak bete eta haitzurtuz hurre- ikergai bezala hartuz gero, honako hausnarketa hau era- nez hurren, erabateko leuntasuna iritsi ahal izateko. bat oinarrizkoa eta beharrezkoa dugu, alegia, ohartzea Beraz, probabilitate arazo hutsa da, erregistraturiko ber- aztergai ditugun ahozko kontakizunak ez direla beti orain tsio ia denetan inperfekzioak agertzen badira. ikusten ditugun bezalakoak izan. Zenbait aldaketa jasan "Egitura herrenak" eta "desoreka egoerak" aipatzen ondoren gureganaino heldu den kontakizunaren jatorriz- ari garenez gero, egitura borobil bat eta oreka teoriko ko egoera, –lehen egoera–, berreraikitzea lortzen dugun

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 8 J. I. HARTSUAGA

bakoitzean, aurrerakada izugarria eragingo dio ikerketari. jistratu duen unea. (Komentatu beharrik ere ez dago, Eta hain zuzen ere, berreraikitze optika horretatik, esa- taulako behealdeko adarrak inongo aldaketarik gabeko nahi galduen berreskuratze asmo horretatik proposatzen ibilbidea marrazten duela). dugu honako modelo hau, ahozko kontakizunen ibilbide- Auziaren gakoa zera da, kontakizunen atzetik ibiltzea an parte hartzen duten elementu garrantzizkoenak ber- haien bilakabideetan zehar, eta bertan gertatzen den tan bildu eta laburtzen direlarik. guztiaren lekuko izatea. Honela, eraldaketa desorekatzai- Kontakizunaren jatorrizko egoeratik abiatzen garela- le eta berrorekatzaile mota guztiak lanean ikusi ondoren, rik, aldaketak nola gertatzen diren erakusten digu mode- edozein kontakizunetan honelako eraldaketek utzitako loak lehenik eta behin; ondoren, eraldaketa hauek har di- orbainak ezagutzeko gauza izanen gara, eta areago, zen- tzaketen bilakabideak marrazten dizkigu, eta amaian, baitetan, horrelakorik ahalezkoa denean, orbainen azpiti- eraldaketa hauen bilakaeraren azken egoera erakusten ko aurreko oreka egoera berreraikitzeari ekinen diogu, zaigu, "azkentasun" edo taulak dioen bezala "egonkorta- eta nork daki!, jatorrizko egoera bateraino ez ote garen sun" horiek noski, ahozko igorbidearen azkena eta erre- helduko zenbaitetan. Baina oraingoz, goazen hiru sail jistroaren egonkortasuna adierazten dutelarik, alegia, hauek banan bana astiro eta zabal azaltzera: ikerlari batek kontakizuna idatzi edo magnetofoian erre-

II.2. Eraldaketak Kontakizun baten mamia bi era elementaletan alda baitu kontakizunak; edota bestetan, motibo zahar baten daiteke, alegia, bere osakin bat edo batzuk galtzen di- desagertzea dakarren motibo berri baten bereganaketa, tuenean, edota osakin berri bat edo batzuk beregana- testuinguru aldaketa batek bultzaturik gertatzen da; eta tzen dituenean. Galera eta bereganatze hauek berriz bi testuinguru mailan zenbait informazio galtzen denean, mailatan eman daitezke: Testuaren mailan edo kontaki- mezuaren zati batzuk ulergaitz bihurtzen dira, eta ondo- zuna murgilduta dagoen testuinguru mailan. Eraldaketa rioz, erraz gerta daiteke, motibo berri batzuk iristea za- mota eta mailak biderkatzen baditugu, gaineko taulak har eta ulergaitz bihurtu diren horiek ordezkatzeko. erakusten dituen kasuak ateratzen zaizkigu: Motibo ba- Errealitatean, oinarrizko kasu hauetako bakoitza guten galera, motibo berri baten bereganaketa, (motiboa txienez beste hiruretako bati lotzen bazaio, argi dago al- mezu unitatea da ahozko literaturan), testuinguruko osa- daketa mota bakoitza ilustratzeko hartu ditugun kontaki- kin baten galera, eta elementu berri baten sarrera tes- zunetan, beste aldaketa motekiko loturen aztarnak so- tuinguruan. magarriak izango direla. Dena dela, ondoren datozen Edozein ahozko kontakizuni gerta dakizkiokeen eral- testuen hautapena arreta bereziaz egin da, bakoitzak daketa guztiak oinarrizko lau kasu hauen konbinaketaz ilustratzen duen aldaketa mota beste aldaketa moten az- ulerbidera daitezke. tarnen gainetik nabarmen ager dadin, eta ez dut uste Izan ere, lau kasuok bakarka harturik, errealitate benetan honen inguruan inolako nahasterik gerta daite- praktikorik gabeko eragiketa abstraktuak baizik ez dira, keenik. zeren eta esate baterako, motibo baten galerak uzten Zehaztapen hauek eginik, gatozen aurreneko kasua duen hutsunea, motibo berri bat bereganatuz beteko aztertzera.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 9

"Ostatuko mutil horrek lehenagokotan bezala egun guztia leiho ondoan mailuarekin kax kax kax eginez pasatu omen zuen." Biharamunean, eta ezteiak hirugarren aldiz hondatu ondoren atxilotu egiten dute eta erregeren aurrera eraman. Bertan printzesak ezagutuko du eta ezkondu egiten dira. Ipuin harrigarriak, harrigarriak direnez gero, gure eguneroko logika ez den logika batek arautzen ditu. Gertakaririk txundigarrienak ez du inolako oztoporik ber- II.3. Motibo Galera tan onartua eta onetsia izateko, eta inor ez da harrituko Kontalariak oroimen kaxkarra duelako, entzulea gehie- gure gazteak sorginaren mihia hozkatuaz erauntsiak so- gizko arretaz adi egon ez delako, edota igorbidean beste rrarazten dituela jakiterakoan. Noski, ipuin harrigarri bat baita. Halabaina, ipuin harrigarri batean ere ez logikoa edonolako uherduraren bat gertatu delako, mezu zati bat eta ez pertinentea ez dena zera da, alferrikako elemen- bidean galtzen da. BARANDIARANEK jasotako "Sorgin lapurra- tuak egotea. Gure gaztearen iharduera horiek burdinaz- ren ipuina" gertaera honen adierazgarri bikaina dugu. Hona ko mailu txikiarekin jo eta ke, "kax kax kax" egun santu istorioa laburbildurik1: guztian aritze horiek ez dute inongo funtziorik betetzen Etxe bateko hiru anaiek gauero norbait sagastira sa- ipuin honetan: Ez dute ezer adierazten, ez dute ezer ar- garrak lapurtzera etortzen zaiela somatzen dute, eta gitzen, ez daukate inolako ondoriorik, hitz batez, alferrik ohoina atzemateko kusanetan geratzea erabakitzen du- daude dauden lekuan. Gertakari hori bakar bakarrik dago te. Anaia zaharrenak aurrena eta bigarrenak ondoren, ez ipuinaren erdian inongo loturarik gabe, ez aurreko ez eta dute ezer ikustea lortzen, gau osoa ezin baitute itzarririk atzeko beste ezein elementurekin. Eta gainera, arrunt eman. Hirugarren gauez, gaztearen txanda: Sagastia jo- ulertezina da. Zer adierazten du "kax kax kax" horrek? an da igitaia eskutan, eta egunsenti aldera horra non Zuhurki jokatuz esan dezakegun gauza bakarra zera azaltzen den irudi beltz bat harresiaren gainean. Gaztea da, argi dagoela testuaren zati bat galdu egin dela. Ez oldartzen zaio eta eraso egiten dio igitaiaz. Argiarekin, dakigu zer adierazten zuen, baina izan ere, bere galerak hiru anaiek esku beltz bat eta odol arrastoa kausitzen di- utzi duen hutsunea nabarmen azaltzen da. Mezuaren za- tuzte. Arrastoa harri izugarri baten azpian amaitzen da. ti baten jauskerak aldaketa bat sorrarazi du kontakizuna- Hura mugituz leitze bat azaltzen da, eta hara sartzen da ren baitan, hau erabat herren utzirik loturabako gertakari gaztea beste biak lur gainean utzirik. Soka batez baliatuz alferrikako hori dela eta. heldu da beheraino, eta neska gazte eder batekin egiten Halere, zorionez eta ipuin harrigarrietakoen adineko du topo, sorgin batek bahiturik bertan bizi den erregeren fortuna bolada bati esker ditxosozko "kax kax kax" ho- alabarekin alegia. Printzesa lurgaineratu ondoren bi anaia rren benetako esanahi jatorra jakin ahal izanen dugu. zaharrenek alde egiten dute harekin, gaztea leitze barre- Txiripaz irakurritako errusiar ipuin batean zegoen gakoa: nean utzirik. Honek, luze baino lehen sorginarekin topo Hona "Ivan Zakurrarena eta Basagizon zuria" deritzan eginen du eta borrokan gailen geratu ondoren, artean ipuin horren laburpena2 . sorginari moztu dion mihia gordeaz, leitzetik irten eta Oraindik umerik ukan ez duen errege batek honako salbatu duen printzesaren erresumara heltzen da. aholkua jasotzen du behartsu batengandik bere limosna Bertan jakinen du printzesa eta bere salbatzailea omen eskertzeko, alegia, urrezko hegalak dituen arraina harra- dena ezkontzera doazela ... patu eta bere emazteari eman diezaiola jateko. Esan eta "Gero ostatu batera sartu eta hango aposentu bate- egin, erreginak arrain harrigarria jaten du, baina ez da ba- an burdinazko mailu txiki batekin kax kax kax leihoa joaz karra izanen: Sukaldariak eta sukaldeko zakurrak ere ja- zerbait egiten ari balitz bezala egun guztia pasatu omen tena berbera dastatu baitute halaber. Egun berean hiru ume, Ivan Erregerena, Ivan Sukaldariarena eta Ivan zuen." Zakurrarena jaiotzen dira. Biziki azkar hazi eta laster abia- Hurrengo egunean ezkonaldiko jendeak ikusten ditu tzen dira hirurak elkarrekin abentura bila. Egun batez, leihotik, eta hauen erdian bere anaia zaharrena printze- Basagizon zuria topatzen dute haren larruolan, estepa- sarekin. Sorginaren mihiaren indarrez erauntsi bat sorra- ren erdian eta hark Printzearena eta Sukaldariarena gain- razten du eta ezteiak atzeratu egiten dira. Horren ondo- ditzen ditu borrokan, baina Zakurrarenaren aurrean gal- ren... tzaile gertatzen da. Bizitzaren grazia eskatzen dio, eta "Ostatuko mutil horrek egun guztia bere aposentuan Zakurrarenak barkatu bakarrik ez eta anaiatzat hartzen mailuarekin kax kax kax joaz pasatu omen zuen." du. Beranduago, laurak leitze batera heltzen dira. Hurrengo egunean ezteiak berriz hondatzen ditu au- Bertan, hiru herensugek bahituriko hiru printzesa daude. rrekoan bezala. Eta berriz ere,... Zakurrarenak jaitsi, hiru herensugeak eho, eta printzesak askatzen ditu, bakoitzari eraztunak eskatuz ezaupide gi-

1) J. M. BARANDIARAN. "Eusko Folklore" Obras Completas 2. alea, 62 orr. AT301. 2) AFANASIEV. "Contes russes" / 95. orria 28 zb.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 10 J. I. HARTSUAGA

sa. Irten aurretik bakoitzak egin behar duen hautua adie- Hartzen dizü gerren bat eta irazten diozü boronteko razten die: aurreneko printzesa Erregerenarentzat, biga- begi bakotxa. Gero Tartaroaren aharien artian gordatzen rrena Sukaldariarenarentzat eta azkena berarentzat. Prin- düzü. Bortha ez beitzian idekitzen ahal, ez zakizün nula tzesak lurgaineraturik, Basagizon zuriak argi ikusten du behar zian eskapatü. Hartzen dizü aharirik handiena eta berarentzako saririk ez dagoela, eta haserre, soka moztu lahardekatzen dizü: Gero haren larriaz üngüratzen düzü eta Zakurrarena leitze barruan uzten du. Printzesak eta txintxarria lepuan ezartzen dizü. haien erresumara abiatzen dira ustezko salbatzaileekin. Biharamenian Tartaroa abiatzen düzü aharien kanpo Zakurrarena leitzetik irteteko modua aurkitu eta haien igortera eta jarten düzü bortha saihexian haurra eskapa atzetik heltzen da erresumara. Bertan morroi gisa harez dakion. Haur hori egoiten düzü emeki emeki azkene- tzen duten urraginaren etxean, hain zuzen ere biharamu- tarik, bena Tartaroak hunkitzen zitizün igaitian ahariak nean ezkontzen den printzesaren ezteietarako eraztun oro. Haurra hunkitziareki, ezagützen dizü eta lotzen ziozü bat egiteko mandatua eman dioten urraginaren etxean. ilheti, bena larria ützirik haurra eskapatzen ziozü. Ordian Zakurrarenak, eraztuna berak eginen duela esaten dio Tartaroa lasterrez abiatzen ziozü ondoti, bena ez zitezün urraginari. Bere mailuarekin urrea jo eta jo dihardu, baina gida. Ürthikiten diozü erhaztun eder bat hüra har dezan. gero printzesak leitzean emandako eraztuna luzatzen dio Haurrak hartzen dizü eta ezarten erhi txinkarrian. Bena urraginari. Biharamunean erauntsia sorraraziz ezteiak os- erhaztun harek oihu egiten zizün: "Ni hebe, ni hebe!" eta patzea eragozten du. Berdin beste bi printzesekin. Az- ordian Tartaroa lasterrez huna ziozün haurrari eta hatze- kenean printzesek beren eraztunak ezagutu eta hauen man abantzu zizün. Nahi zizün erhaztuna ideki bena ez bitartez beren salbatzailea ezagutuko dute. Zakurrarenak zirozün. Zer egiten du ordian? Erhia muzten dizü eta ürt- Basagizon zuria ehoko du eta hiru anaiak hiru printzese- hekiten dizü bere erhaztunareki hur handi bat beitzen kin ezkonduko dira. harat. Errusiar ipuin honek, aurreko euskal ipuinarekin Erhaztuna ari beitzen aitzina oihuz: "Ni hebe, ni hebe!" ukan dezakeen ahaidetasun lotura bakarra zera da, biak Tartaroa hur hartarat jauzi züzün eta han itho. ipuin tipo AT301eko bertsioak direla, beste inongo lotura Haur bat joan zen egun batez oihanera. Topatu zuen estuagorik gabe; halabaina, bertan aurkitzen dugu sorgin Tartaro bat eta Tartaro hark eraman zuen bere etxera. lapurraren ipuinean somatutako bitxikeria argi dezakeen Tartaro hark egunero jaten zuen gizon emakumeren bat, motiboa, izan ere, ziur aski ipuin tipo honen eta inguruko eta haurraren aldia ere ari zen hurbiltzen. Gau batez ipuin tipoen bertsio gehiagotan ere kausitu ahal izanen Tartaroa nekaturik etorri zen, eta lotara jarri zen sutondo dena. Urragin baten etxean morroi bezala sarturiko he- txokoan. Orduan haurrak zer ez du egiten? Hartzen du roiaren motiboa, bere gezurrezko ihardun horrekin urrea burduntzi bat eta iragazten dio kopetako begi bakarra. mailuz jo eta jo, gero, printzesa askatu zuenean hark Gero Tartaroaren aharien artean gordetzen da. Atea ezin oparitutako eraztun jatorra emateko, Ataungo ipuinak zuen ireki eta ez zekien nola alde egingo ote zuen. ezagutu behar izan du noizbait, eta eraztunaren motiboa Hartzen du aharirik handiena eta zintzurra mozten dio: galdu ondoren, gaztearen ihardunaren argazki ulergaitz Gero haren larruaz bildu eta txintxarria lepoan ipintzen hori besterik ez du gorde: Burdinazko mailu txiki batez du. Biharamunean Tartaroa abiatzen da ahariak kanpora- leiho ondoan egun osoz batek daki zer jo eta jo ari den tzera, eta jartzen da ate saihetsean haurra eskapa ez da- gaztearen irudia. kion. Haur hori egoten da isil isilik azkenekoekin, baina Tartaroak ukitzen zituen igarotzerakoan ahari guztiak. II.4. Motibo baten bereganaketa Haurra ukitu eta bertan ezagutzen du eta iletatik heldu. Motibo berri bat kontakizun batean sartzea, arrazoi Baina larrua utzirik haurra eskapatzen zaio. Orduan desberdinei zor dakieke: Testuinguru mailakoak izan dai- Tartaroa lasterka hasten zaio atzetik baina ez zitekeen gi- tezke beharbada, –moda dela eta kitto–, edota motiboak datu. Jaurtitzen dio eraztun eder bat hura har dezan. Haurrak hartzen du eta ipintzen du behatz txikian. Baina berak ukan ditzakeen zenbait baliotan, –polita edo adie- eraztun hark oihu egiten zuen: "Ni hemen, ni hemen¡", razkortasun handiko izatea adibidez–, datzake. Dena de- eta orduan Tartaroa lasterka bertan zetorkion haurrari, la, so egiogun nola gertatzen den bereganaketa hau xi- eta harrapa hurren zuen. Nahi zuen eraztuna ireki, baina berutar mendietako Tartalo (Polifemo) ipuin honetan3. ez zezakeen. Zer egiten du orduan?, behatza mozten du, Haur bat juan züzün egün batez oihanialat. Batü zi- eta ondoan zegoen ur handi batetara botatzen du eraztu- zün Tartaro bat eta Tartaro harek eraman zizün bere etxe- na eta guzti. rat. Tartaro harek egün oroz jaten zizün jente bat eta haur Eraztunak aurrera segitzen zuen oihuz: "Ni hemen, ni haren aldia ere ari züzün huilantzen. Gai batez Tartaroa hemen!", eta Tartaroa ur hartara jauzi zen eta bertan ito. einherik jin züzün eta lo jarri züzün suphazter khantian. Ordian haurrak zer ez dü egiten? Eraztun hiztun hori etorri berria dugula begi bistan uzten du bere agerrera bortxatuak. Izan ere, gertakarien hurrenkera borobil eta harmoniatsua, bat batean eteten da gertakari bitxi horretaz: Tartaroa, itsuturik dagoela, ezin 3) M.CERQUAND. "Légendes et récits populaires du Pays Basque." zaio umeari jarraiki, baina hala ere zuzen jaurtitzen dio Bulletin de la Société des Sciences, Lettres et Arts de Pau (BSS- LAP) delakoan argitaraturik 1881-82ko alean./ "Le Tartare et l’en- eraztun magikoa; eta umea berriz, izuak hartuta herioan fant", 505orr. 54 zb. bide doan arren, horra non gelditzen duen lasterra, –non-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 11 bait bere estuasunaz une batez ahazturik–, etsaiak jaurti- tzerakoan adierazi dugunez5, elkarrekiko laguntza ohitu- tako eraztun madarikatua jaso eta behatzean ipintzeko. rak agindutako karitatezko jokabide onesgarria besterik Kontraesan hauek alde batetik, eta pasadizoaren agerrera ez da Gaazetxeko andreak egiten duena, hots, gaixota- bortxatu eta traketsak bestetik, zera erakusten digute, sun eta heriotza kasuetarako jainkozko eta gizazkoen alegia, pasadizo hau etorri berria dugula, ipuinari duela hesparru baterakoia den auzoan legezkoa den ohiturak gutxi lotu zaiola eta beraz, honen egituran borobilkiago in- agintzen duena. Testuinguru gako honen hutsuneak, tegratzeko behar hainbat astirik ez duela oraindik ukan. mezuren esanahi jatorraren jauskera dakar.

II.5. Testuinguru Osakin baten Galera II.6. Osakin berri baten Sarrera Testuinguruan Ipuina jatorriz sortu deneko testuinguruko osakin Datu berri bat sartzen da kontakizuna sortu zeneko bat ez da gehiago ageri egungo testuinguruan, eta ho- testuinguruan. Bereganaketa honek zenbait mezuren in- nek, mezuaren zati bat gaizki ulertzera eramaten gaitu. Hauxe da, "Utsaleako zubiko laminak" deritzan kontakizu- terpretazio berria eragiten du. Honen adibide zehatza, Jentilbaratzako jentilak eta Agerreko baserritarren arteko nean gertatzen dena. Ikus ditzagun JEAN BARBIER-ek hartu emanak ikusarazten dizkigun kontakizunean dugu6. Senperen bildutako leienda honen zenbait pasarte4. Duela bizpahiru ehun urte, laminek ba omen zuten Lehenago Jentilbaratzan jentilak bizi izaten omen zi- egoitza bat Senperen, Utsaleako zubiaren azpian. Bainan ren. Askotan gauez Agerrera jaitsi ohi omen ziren eta nahi bezenbat behaturikan ere, nehork ez omen zuen han jokoan aritzen omen ziren egunsentian oilarrak ku- deus jakiten ahal barne hartako berririk. Behin batez ha- kurruku jo artean. lere, lamina hetarik bat hiltzera omen zoan. Haren lagu- Behin Agerreko nagusia gaizkitu egin omen zen eta nek bazakiten arras ongi orena etorria zuela, eta futxo!, elizakoak egitera omen zihoan. Hau jentilek jakin zutene- ez zitekeen hil deus gisaz, gutarteko jende batek lamina an, kristauak ez izanagatik, urrezko sobrekama Agerrera ez zen batek, hura ikusi eta haren aitzinean, den otoitzik jaitsi omen zuten, eta berarekin gaixoaren ohea elizako- ttikiena erran gabe. Laminetarik bat joan zen beraz, ak joaterako jantzi omen zuten. –Gaazetxean baitzuten ezagun bat eta–, harenganat. Agerrekoek jentilen sobrekamaren gura izan nonbait –"Etorri behar duzu, otoi, gure etxeraino...! Gure la- ere eta hala iltzez oheari josi omen zioten, eta baita ge- gunetarik bat arras gaizki da, eta ez du bere azken hatsa roxeago oilarrari kukurruku joarazi ere. Jentilak oilar kan- botako ahal, zuk ikusi eta otoitz ttiki bat harentzat erran tua aditu zutenean heldu beren sobrekamari eta bereal- dukezun arte. Sari ederra izanen duzu, berrogoi eta ha- diko "errun" (ziztuan) abiatu omen ziren; baina sobreka- mar liberako bat, eta gainerat oraino, ikusgarri zerbeit." ma puska bat ohearen ertzari josita geratu omen zi- Gaazetxeko gure emaztekiak deliberatzen du beraz tzaien. Orduan jentilek deiadar egin omen zuten, Agerre joatea, zernahi izanen bazen ere. Utsaleko zubiari buruz Agerre zen bitartean ez zela etxe hartan eririk edo maki- heldu zirelarik, laminak erraiten dio emaztekiari: rik faltako. Eta harrez gero eria edo makia beti izan –"Gure etxetik sarri ateratzearekin deus harraman- omen da Agerren. tzarik entzuten baduzu ez otoi gibelera beha! Zoazi beti Atal honen hasieran esan dugunez, ia ezinezkoa da aitzina zure bidean... Bertzenaz zure ikusgarria galduko gainontzeko hiru motatako batekin gutxienez loturik ez duzu, zuhaur batere ohartu ere gabe." dagoen aldaketa mota bat aurkitzea. Halere, horixe da –"Ontsa da, ez dut segurki gibelera behatuko!" kontakizun honek erakusten diguna, alegia, soil soilik datu baten sarrera testuinguruan ezein osakin zaharraren Utsaleko zubiaren ondora heltzen dira beraz, eta jauskerarik gabe, eta testu mailako aldaketarik gabe ha- heien etxean sartzeko behar baitzen urean iragan, lami- laber. Datu berria, jentilen kokapena dugu, alegia, gauez nak makila berezi batekin kaxk jotzen du ura, eta ura egi- bizi eta eguzkiari ihes egiten dioten izaki harrigarri bel- ten da berehala bi zati. Biak gero iragan ondoan, laminak durgarrien multzoan sartzea, halakoekin parekatzea. berriz kaxk emaiten dio makilarekin, eta ura, kuxean jin zen bere lekurat. Bere bidean topatzen dituen erlijioak gaitzestearren Gure emaztekia sartzen da beraz etxe barnera, eta haien ordezkariak deabruratu ohi dituen kristaugoak be- lamina hil-urrenaren aitzinean otoitz bat erranik abiatzen re eragina erakusten digu hemen, jentilak gaueko iza- da kanporat. (...). kien multzoan sarraraziz. (Sariaren ematea eta guretzat garrantzirik ez duten Begi bistako ezkortasunezko datu hau txertatzeak, zenbait pasadizo datoz ondoren). mezuaren esanguraren gardentasuna uhertzen du, eta baita ere eskuarki erabat aldarazi denboraren poderioz. Kontakizunaren funtsa den motiboa, Gaazetxeko an- Oroit gaitezen une batez lamientzako eta Basajauna- drea hil hurren dagoen laminaren ondoan egotea eta harentzako garai bateko opariez, gero lapurretak bailiran in- ren alde otoitz egitea alegia,ez da haboro kontalariak terpretatuak, jainkozko hauek izaki izugarri bilakatu dire- ulertua eta beraz honek aitzakia bat asmatu beharrean nean7. ikusten du bere burua (laminak ezin dira hil kristau baten otoitzik ezean), bitxi samarra iruditzen zaion jokabide hori zuritzeko. Euskal mitologiaren balio ideologiak azter- 5) JUAN INAZIO HARTSUAGA. "Euskal Mitologia Konparatua". 6) JMB. Aip id. 24.orr.

4) JEAN BARBIER. "Gure Herria" 1975. 7) JUAN INAZIO HARTSUAGA. "Euskal Mitologia Konparatua".

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 12 J. I. HARTSUAGA

Halabaina, Jentilbaratzako ipuin honetan bere lehen bila azalduko zaigu, bere adierazmami berrian ez dugu hazia somatzen badugu ere, jentilen deabruratze proze- arraildura edo pitzadurarik somatu ahal izango. sua ezin izan da burutu: Oraindik ere jentilak dira bertan Kontalari errepikatzailea eta kontalari hobetzailea ez ohiturazko ortodoxiaren aldarrikatzaile jatorrak, eta jende dira halere errealitatean aurki daitezkeen bi kontalari mo- kristau zikoitz esker txarreko batzuen biktima gisa era- ta fisiko edo pertsonalak, baizik eta bi kontalari mota te- kusten zaizkigu. Testuinguruak bereganatu duen datu oriko edo funtzionalak. Benetako kontalari errealetan so- ezkor berri horrek ez du oraindik zentzu aldaketa sakonik ma daitezkeen bi joerak irudiratzen dituzte, baina eredu eragin, baina dena den, hortxe dago txertaturik. mailakoak dira halere, eta ez ditugu errealitateko kontalari fisikoekin nahasi behar. Benetako kontalari erreal II.7. Igorbideak bat, eredu errepikatzailetik hurbil ibil daiteke, eta besteren bat berriz, eredu hobetzaileari lot dakioke. Halabaina era berean zera gerta daiteke, –eta izan ere gertatzen da–, kontalari fisiko erreal bera eredu errepikatzailearen arabera aritzea zenbaitetan, eta beste zenbaitetan aldiz eredu hobetzaileari jarraikiz jokatzea, bi ereduon arteko hautapena, komunikazioan parte hartzen duten zenbait zirkunstantziak agindurik etorki, hala nola, kontakizun mota, entzulego mota, istorioa kontatzen duenak duen helburua, istorioaren kontalariarenganako helbidea, eta Honaino azaldutako aldaketa motak, kontakizunen kontalariaren istorioarekiko jarrera asmoa eta erabilera, igorbideetan zehar gertatzen dira noski. Igorbideak deri- alegia, kontalariak bere istorioarekiko duen jarrera zein tzan azpi-atal honek beraz, ez du asmo bezala kontakizu- ote den, begirunez fidelki errepikatzea hala irudimen bi- nen igor bideetan gertatzen diren fenomeno guztien be- ziaz eta graziaz apaintzea entretenigarri atsegina izan da- rri ematea, zeren horrela balitz orain arte azterturiko al- din. Baserritar euskaldunak ez du honako bi kasuotan daketa mota guztiak bere baitan hartu beharko bailituz- ber gisan jokatzen, alegia, bere umeari bere zaharren- ke. Azpi-atal honetan, kontakizunen igortze prozesuaren gandik ikasitako leienda bat kontatzerakoan, –leku jakin tarte zehatz baten ikerketari lotuko gatzaizkio, hain zu- eta ezagun batean gertaturikoa, etxeko arbasoak aipa- zen ere, aldaketa baten ondorioz kontakizun batek jato- tzen dituelarik eta etxeko ondare mitologiakoaren zati rrizko oreka galtzen duen unetik, fijatua edo errejistratua bat dena–, edota egunaren hondarrean lagun artean bil- izan arte iragaten den tartearen ikerketari. Gure abiapun- durik horren antzeko beste bilera batean entzundako is- tua, kontakizun bat herren geratzen deneko une teorikoa da, eta hortik aurrera zer eginen ote duen galdetzen dio- torio harrigarria,–garai eta leku zehaztu ezinetan gertatu- gu geure buruari. riko istorio harrigarria–, kontatzen duenean bere adiski- deak dibertitzeko. Adierazi berri ditugun aldaketa mota baten edo batzuen eraginez desorekatua geratu den kontakizunak, Aurreneko kasuan kontakizun hori berak entzun be- aurrera eginen du bi kontalari motaz osatzen diren igor- zala ahalik eta berdinen errepikatzen saiatuko da, eta bi- bideetan zehar, alegia, kontalari errepikatzailea, kontaki- garrenean ordea fideltasuna bigarren mailako kontu bila- zuna entzun bezala ia hitzez hitz errepikatzen duena, eta katzen da, kontalariaren abilezia eta entzulegoa liluratze- kontalari hobetzailea, kontakizunaren baitan somatzen ko gogoa nagusi direlarik. dituen herrenkeriak leuntzen eta borobiltzen saiatzen de- Bi kontalari mota teoriko hauen presentziak bereha- na. Aurrenekoak jarrera arrunt oharkabeaz dihardu, eta la dakarkigun auzia zera da, alegia, bakoitzak duen ga- ez dauka inongo erreparurik batere zentzurik gabeko rrantzia erlatiboa finkatzea. Hots, zein da horien arteko mezuak igorri eta kontraesanik ikusgarrienak ere bere proportzioa igorbidean zehar? Zein dira gehienak, errepi- horretan errepikatzeko. Bigarrenak aldiz, esaten ari dena katzaileak ala hobetzaileak? aztertu egiten du eta trakeskeriarik somatzen baldin ba- Egin berria dugun hausnarketak erantzun bide has- du, kontakizunaren egitura hobetzeari ekinen dio, kontra- tapen bat erakusten digu nolabait, alegia, esan nahi bai- esanak irtenbideratuz, hutsuneak betez eta alferrikako ta ez dagoela osaketa bakar bat kasu guztietarako, baizik osakinak suntsituz, kontakizunak, egitura, esangura eta eta, kontakizun motari eta komunikazioaren inguru eta itxura borobil ulergarri eta harmoniatsuak ukan ditzan. asmoari dagokien faktore multzo batek igorbidearen Kontakizun bat dabilen igorbideko bi kontalari mota osaketaren proportzio ezberdina finkatzen duela kasu hauen arteko proportzioak erabakiko du kontakizun ho- bakoitzean. Baieztapen honetan oinarrituz, honako haus- rren azken egoera, errejistratua izaterakoan erakutsiko narketa egin genezake, hots, erdi aroko Bagdad-eko duen itxura alegia: Zenbat eta gehiago izan kontalari kontu kontalari profesionalen ingurugiroko igorbideetan errepikatzaileak, orduan eta ageriago azalduko dira jasa- eredu hobetzailea zela nagusi eta alderantziz, euskal niko aldaketen aztarnak (kontraesanak, hutsune seman- leienda mitologikoen igortze prozesuan zehar eredu tikoak eta adierazirik gabeko adierazleak batik bat). errepikatzaileak osatu duela gehiengoa. Alderantziz, zenbat eta ugariago izan kontalari hobe- Dena dela, erabateko erantzuna, "a posteriori" bota tzaileak, orduan eta nekezago kausitu ahal izanen dugu daiteke bakarrik. Esate baterako, Agerrera joan ohi ziren horietako aztarnaren bat: Kontakizuna orekatua eta boro- jentilen istorioari buruz, kontalari errepikatzaileen ahotan

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 13 ibili dela nagusiki esan daiteke, zeren eta Jentilaroko nahia zein den argi eta garbi erakutsiz: Elizak, lehenago- ikuspuntua gorde baitu gizarte kristautu baten baitan tik egon diren leku beretan gordetzea. Ziklo honetako zenbait mendetan zehar, lehenago erakutsi dugun kon- bertsioen lar ugaritasunak bere modernotasunaren hipo- traesan larria egoskor gordeaz batere estutu gabe, ale- tesia iradokitzen digu, eta beraz, kasu honetan, jatorriz- gia, jentilak alde batetik sorginak eta mamu gaiztoen an- ko orekaren hipotesia onargarri izan liteke. Dena dela, tzera eguzkiari ihes egiten dioten gaueko izakiak izan, eta honela ez balitz ere, gure koadroan gordeko genuke eta aldi berean, lagunbera, eskuzabal eta bihotz onekoak beti ere hipotesi hau, posibilitate teoriko modura. izateak plazaratzen duen kontraesana. Ikertzaileak beste zera ere aurki dezake, alegia, kon- Halaber, hesparru geografiko zabal batean zehar traesan edo hutsune nabaririk gabeko kontakizun borobi- han eta hemen bildutako kontakizun baten bertsioek el- la, baina borobiltasun hori aldaketaren batek eragindako karren antza handia agertzen badute, guztien igorbidee- trakeskeriak konpondu eta txukundu ondoren sortzen tan errepikatzaileak nagusitu direla esan ahal izanen du- den oreka berriaren emaitza delarik. Hori ez da jatorrizko gu. Kasu orotan beraz, "a posteriori" eman behar izaten orekari eutsi dion kontakizuna, eraldaturiko eta berrore- dugu erantzuna. katuriko kontakizuna baizik. Honelakoen aurrean ikertzaileak egituren eta esanguren borobiltasuna eta oreka konstatatu besterik ezin du egin, kontakizunak ez baitio II.8. Kontakizunaren egungo egoera bere ibilbidean jasandako istripu, matxura eta ondoren- Gure koadroaren hirugarren atala, ikertzaileak bere go konponketei buruz inolako jakinbiderik eskaintzen. aurrean aztergai topatzen duen materiala da: Kontaki- Euskal mitologiaren eduki ideologikoaren azterke- zuna, errejistratua izan den unean agertzen duen itxuraz. tan8 azaldutako zenbait lamina istorio kontakizun berrore- Itxuraren arabera, hiru atal nagusitan bana ditzakegu katuaren eredu borobilak ditugu. Bertan ikusten ditugun kontakizunak: Jatorrizko orekari eusten diotenak, aldake- izaki gauezkari gaiztook etxeetan sartu eta etxekoandre- ta bat edo zenbait jasan ondoren desorekatuak geratu ak izutuz gauero bapo afalduz bizi direnok, kontraesan direnak, eta azkenik, desorekaturik geratu ondoren ore- arrastorik gabeko istorio zuzen eta poliki egituratuetako ka berri batera heldu direnak. protagonistak dira. Izan ere, honelako bertsioak izan bali- Kontakizun bat, gaur egun erakusten duen itxuraz, ja- ra gure aztergai bakarrak, laminen irudi gaizto hori izanen torrizko orekan dagoela susmatzea, alegia, asmatua izan genuke konklusio gisa, bertan ez baita inongo pitzadura zenetik errejistratua izan den arte forma eta esangura edo orbain semantikorik kausitzen ahal. Baina zorionez, berberak gorde dituela uste izatea, hipotesi benetan eta batik bat hauek baino "traketsagoa" zen bertsio bati arriskutsua da, izan ere. Euskal Herrian badugu, ziur aski esker, laminen benetako nortasuna asmatzeko bidea nahiko modernoa den leienda ziklo bat (XVII-XVIII men- aurkitu dugu, eta baita azkenean asmatu ere, hauen be- deetakoa), hain zuzen ere, baseliza zahar eta kaleko eliza netako nortasunak sasi-sena gaizto horrekin zer ikusirik berrien inguruan baserritar eta kaletarren arteko auzi eta ez zuela. istiluekin zer ikusirik baduen leienda zikloa. Azkenik bere baitan desoreka aztarna argi edo iluna- Gizartearen kaletartze prozesuari jarraiki datorren er- goak erakusten dituen kontakizunak topa ditzake iker- lijioaren kaletartze bidea gaitzesten da leienda hauetan, tzaileak. Eraldaketa jasan ondoren kontalari errepikatzai- honako mezu hauekin: Amabirjinak edo aingeruren ba- leak nagusi ziren bidean ibili dela eta, okerrak disimula- tek kalean eraiki asmo den eliza berria altxatzeko egu- tzeko eta matxurak leuntzeko behar hainbat astirik ukan nez bildu diren materialak, gauez lehengo ermita zaharra ez duten kontakizunak izanen lirateke hauek, eraldake- zegoen lekura itzultzen ditu, auzi honetan Zeruaren ten ondorioak bistan ageri dituztenak. Lau aldaketa mota definitu ditugu lehenago, eta hauetako bakoitzak igergarri berezia uzten duenez gero, lau izanen dira halaber desoreka erakusgarriak: Mamirik eta funtziorik gabeko osakinen presentzia, egituran gaizki ematen duten osakinena, arrazionalizaketak, eta kontraesan semantikoak. Kontakizun baten barnean adierazmami eta funtziorik gabeko osakin bat egoteak, alegia, ezer argitzen ez duen, ezeri lotzen ez zaion eta hitz batez, alferrikakoa den osakin bat egoteak, zera adierazten digu, hain zuzen ere, osakin horri bere zentzua ematen bide zion zatia jausi egin dela. Noski alferrikako elementuek, alferrika- koak direnez gero, beraiek ere suntsitzeko probabilitate handi samarra dute, eta hori gertatzen ez bada, eta kontakizunaren baitan badirau, oharkabeki eta fideltasun osoz diharduen kontalari errepikatzaile hurrenkera bati KJO: Jatorrizko orekari deuskion kontakizuna esker izanen da. Hauxe da hain zuzen, "Sorgin Lapurra- KD : Kontakizun desorekatua KB : Kontakizun berrorekatua 8) Id.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 14 J. I. HARTSUAGA

ren" ipuinarekin agitu dena, sasi-eraztungintzaren moti- zetxeko andrea hil hurren dagoen laminaren ondoan boa jauzi ondoren, heroiaren iharduera "kax kax kax" egi- ikusten dugu, haren alde otoitz eginez ari delarik, eta nez bere mailu txikiarekin alferrikakoa eta ulertezina bila- kontalariak irudi hau zuritzeko beharra sentitzen du. Ho- katu dela. rretarako asmatzen duen argibidea, –arrazionalizakete- Kontakizunaren egituraren barnean gaizki ematen tan maiz gertatzen denez izan ere–, arrunt bitxi eta harri- duten osakinak egoteak, osakin horien etorriberritasuna garria dugu: Laminek kristau baten otoitzaren beharra bi- salatzen du, irentsi berriak eta erabat liseritu gabeak di- de dute azken hatsa eman ahal izateko. Asmakeria hau rela erakutsiz. Itsuturik dagoela eta, umeari jarraiki ezi- noski ez da inoiz beste inon agertzen Euskal Mitologian nean dabilen Tartaroa hari eraztun hiztuna zuzen jaurtiki- zehar. tzen ikusten dugunean, eta umea lasterrari une batez Azkenik, kontakizunek erakutsi dezaketen laugarren utzi eta estuasunaz ahazturik eraztuna jasotzen ikusten desoreka igergarri mota, haien baitan nabaritzen diren dugunean, ezin dugu eskenaren trakeskeria ez somatu, kontraesanek osatzen dute. Kontraesan hauek, hurren- eta hau honen begi bistakoa izaki, ez dugu haratagoko kera narratiboan zehar berehala eta zuzenean nabarmen- komentarioren beharrik. tzen direnetakoak izan daitezke, edota baita ere, kontaki- Atal honetan azaltzea luzeegia ez balitz, benetan in- zunaren testuinguruaren laguntzaz bakarrik idoro daitez- teresgarria litzateke eraztun hiztun honen motiboaren keenetakoak. kokapenaren bilakaerari jarraitzea, xiberutar bertsio ho- Kontraesana, kontakizunaren borobiltasun semanti- netatik abiaturik, gipuzkoar bertsio batean bere kokale- koa berrosatzearren diharduen liseriketa lanaren edozein ku borobila aurkitu artean, mugaz bi aldeetan bilduriko momentutan sor daiteke. Halere eskuarki, kontraesana, dozena erdi bat kontakizunetan somatzen diren liserike- bereganaketaren baten ondorio izan ohi da. Izan ere, ta ahaleginak aztertuz. osakin baten galera gertatu denean, edozein mailatan, Arrazionalizaketa, bere horretan batere ulergarri ez ondorengo igorbideko kontalarien eginbeharra hutsune den motibo bati nolabaiteko zentzua ematearren konta- bat betetzea izanen da, eta ez da logikoa baldintza ho- lariak burutzen duen eragiketa da. Gertakizun hau, me- riek kontutan harturik, bide horretatik kontraesanik sor- zuaren zati bat galdu deneko kasuetan eman daiteke, tzea. baina eskuarki, testuinguruko zati bat jausten denean Aldiz, aldaketa bereganaketa izan denean, bi osaki- sortzen den erantzuna izan ohi da, hain zuzen ere, orain nak, jatorra eta etorri berria, ahalik eta gozoen harmoni- ilun eta ulergaitz bilakatu den zati horren zentzua argi- zatu beharra dago, harik eta bietako bat, –zaharrena nor- tzen zuen testuinguruko datuaren jauskera konpontzen malean–, suntsituko den arte; eta egoera honek noski saiatzen den erantzuna. Arrazionalizaketa, garai batean kontraesanak agerrarazten ditu. Zehazkiago esanik, be- testuinguru gako batek betetzen zuen funtzio argiemai- reganaketak testuinguru mailan gertatzen direnean, or- lea betetzera datorren mintzabidea da. Sistematikoki he- duan hain zuzen ugalduko dira batik bat kontraesanak rrenka dabilen kontakizunari oreka eta zentzua ematera sortzeko probabilitateak, zeren eta kasu horretan, konta- datorren mintzabidea da, baina beti fideltasunarekiko kizunak bi bide, bi gako ukanen baititu mezu zati bat arreta eta begirune bereziz. Alegia, errekurtso hau ulertarazteko, hauetako bakoitzaren arabera esanahia erabiltzen duenak zera erakusten du, nahiago duela, ne- arras aldaturik gertatuz. Bi testuinguru-gakoen arteko kez ulertzen duen baina halere horrelaxe heldu zaion tentsioak bietako bat suntsitu arte iraunen du. Aurreran- motibo batentzat esplikazio bat bilatu, –nahiz eta espli- tzean, gailen geratu den gakoaren arabera interpretatu- kaziorik barregarriena izan–, kontakizunean hobe emanko da argiro eta zalantza izpirik gabe zati konfliktibo hori, go lukeen motibo ulergarriago baina berri eta eratorri ba- baina horraino, aipatu tentsioak, ikerlariarentzat somaga- tez ordezkatzea baino, kontakizunaren benetakotasun rri diren bitxikeria kontraesankorrak sorraraziko ditu. eta jatortasunaz arduratzen baita. Kontakizun baten barne kontraesanok ageri edo lau- Arrazionalizaketen kausitzea nekerik gabeko lana sotuago soma daitezke, kasuak kasu. Halere, eta sailka- izan ohi da, zeren eta kontakizunaren erdian arras nabar- pen teoriko trinkoa eraikitzeko asmokeriarik gabe, guk mentzen den mintzabide berezi eta bitxia baita. Zen- honako bi kontraesan mota bereizi ditugu, hots, alde ba- baitetan honako esamoldeetaz baliatzen dira kontakizu- tetik, kontaturiko gertakarien hurrenkeran argi eta garbi nean sartzeko: "Badirudi,...", "hau honela bada...", e.a.; begi bistan agertzen direnak, eta bestetik, testuinguruko baina sarrerazko esamolde hauek huts egiten dutelarik informazioen laguntzaz bakarrik idoro daitezkeenak. argudioa zalanzkunerik gabe irmo botatzen denean ere, Aurreneko motaren eredu borobila, Euskal Mitologia bere argudiotasuna, bere esplikaziotasuna, argi eta garbi Konparatuan erakutsi eta aztertzen den Behorlegiko ele- nabarmen azaltzen dira kontakizunaren benetako osakin zahar batean aurkitzen dugu, lamina itsuarenean hain zu- jatorren gainetik, esan bezala, beste mintzabide mota zen. Liseriketa bidearen erdian egotea zer den hain poli- arrunt ezberdina delako. ki erakusten digun istorio honetan zera ikusten dugu, Senpereko Utsalea zubiko laminen istorioaren ira- alegia, lamina batek bere laguntza eskaini diola andre kurketak, berez nahiko somagarri den arrazionalizaketa bati, honen lan zama arinduz, eta honek esker onez jan eredua erakusten digu, eta are eta nabarmenagoa azal- opari batzuk eman dizkiola ordainetan. Halabaina bat batzen da, arrazionalizaketak argitu nahi duen aspektuaren tean, –eta aldaketa ezerk ulertarazi ezin duelarik–, etxe- esanahia beste bideetatik jada ezaguna dugulako. Gaa- ko andreak arras aldatuko du bere lehenagoko jarrera; la-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) 56, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 15 minaren laguntzaz fitsik ere aipatu gabe zera esango dio emanak kontatzen dizkigun leienda dugu, alegia, testuin- senarrari,aspertuta dagoela beti laminari eman eta eman guruak osakin berri bat bereganatzea zer den erakuste- aritu behar horrekin, eta honelako eskale temosoak ji- ko erabili dugun eredu bera. Kontakizun honen testuin- poia ongi merezia lukeela, eta senarrak gau horretan gurua ezagutzen ez duen norbaitek ez luke agian zeran bertan burutuko du emazteak eskaturikoa. Elkarren kon- bateraezintasunik somatuko, alegia, jentilak auzoen la- trakoak diren laminarekiko bi jarrera hauek elkarrekin eta guntzaile prestuenak eta eskuzabalenak izan, eta aldi be- elkarren hurrean egoteak, bi testuinguru-gako kontrae- rean, oilarraren eta eguzkiaren beldur diren izaki gauezkari izatean. Oraingo honetan testuinguruaren ezaguerak sankorren presentzia somarazten digute: Gako zaharra- bakarrik irakatsi diezaguke gauezkaritasuna eta eguzkiaren arabera, laminak izaki adiskidetsu eta langileak ditu- ren beldurra, jentilak mamutzar gaizto anitzen maila be- gu, beti gizazkoei haien lanetan laguntzeko prest jan-or- rean kokatzen dituzten ezaugarri ezkorrak direla, eta be- dain apal baten trukean; gako berriari jarraiki aldiz, lami- raz kontraesanaren hazia ereinda dagoela, fruitua orain- nak, gauez etxeetan sartu eta andreen beldurra eraginez dik ikusgarria ez den arren, eta hazi horretatik abiatzen gizazkoen kontura elikatuz bizi diren izaki gaizto eta mal- dela eraldabidea, aurrena kontraesanen nabarmenago- tzurrak dira. tzera, eta gero, –gako zaharraren jauskeraz–, gako be- Azkenik eta amaitzeko, bigarren kontraesan motako rriaren araberako esanahi berri eta ez-jatorraren onespe- eredua Jentilbaratzako jentilen eta Agerretarren hartu nera daraman eraldabidea.

III. JENTILEN AKABERA: KONTAKIZUNAREN AZTERKETA

Ikergaitzat hartu dugu kontakizun honek hamabi betazalak eta hodeietara begira jarri omen zuten, hark bertsio ditu Euskal Herrian zehar barreiaturik. Hauetatik izar hari zer zen antzemango ziola eta. hamaika bildu dituen BARANDIARAN maisuak proposaturi- Baita ikusi orduko deiadar egin omen zuen zera: "Ah ko izenburua onartu eta erabiltzen dugu ikerlan honetan: nire umeak: Kixmia jaio dek, galduak gaituk oraintxe. "Jentilen akabera." Hain zuzen ere, leienda honek, gizaz- Bota nazazue ni hemendik gainbehera!" koen aurretik bizi izan omen ziren erraldoi hauen sun- Jentilek Jesukristori "Kixmia" deitzen omen zioten, tsiera nola gertatu zen adierazten digu. Kixmik berriz tximinoa esan nahi omen du. Berak esan Jentilen ezaugarriak eta euskal mitologian duten bezala, mailoan behera bota omen zuten amilka, eta ha- funtzioa hitz bitan gogoratuz esan dezagun haien funtzio la hil omen zen jentil zaharra. Gero kristiandadea mun- nagusia gizazkoei jokabide ereduak eskaintzea dela, gi- duan zabaltzen hasi zenean, jentil denak sakabanatu eta zabanakoaren nortasunerako ereduak, eta gizarte harre- berehala galdu omen ziren. manetarako ereduak halaber: Aurrenekoari dagokionez, Leienda honetan kontatzen zaigunez beraz, izar ha- langile itzelak ziren jentilak, eta bigarrenari bagagozkio, auzoekiko jarrera emankor eta lagunbera erakutsiaz rrigarri batek eman zien jentilei Jesukristoren jaiotzaren azaltzen zitzaizkigun beti. Halere, definizio funtziokari ho- berri, eta une beretik hasi ziren jentilak apurka-apurka nen ondoan, grafikoago litekeen beste definizioa ema- suntsitzen kristautasuna nagusitzen zen heinean. Or- nen dugu irakurle ez euskaldunen laguntzarako: Jentilak tzian agertutako izar harrigarria, –Errege magoak Belen- "erraldoiak" dira, germaniarren "hühnen" edo "riesen"-en go estalperaino gidatu zituen izar bera apika–, jakintsu in- eta eskandinabiarren "jöturn"-en kidekoak , alegia, zen- terpretatu zuen jentil zaharrak Kristo eta kristautasunaren bait mendi, ibai, harpe eta haitzen formak eta egoerak etorreratzat eta ondoriozko jentil aroaren suntsipenaren esplikatzeko herriak aipatu ohi dituen indar itzeleko erral- igergarritzat. Jentil zahar horrek, bere arrazaren akabera- doiak. ren lekukoa izateko ideia ezin jasanik edo, bere burua Gure leiendako pertsonaiak honela definitu eta ko- galtzen lagun diezaioten eskatzen die beste jentilei, eta katu ondoren, ez gaitezen berantu ikergaitzat dugun hauek berehala eginen diote mesedea. Azkenik, jentil kontakizuna azaltzerakoan. Hona jentilak Ataungo Leiza- herriaren sakabanaketa eta jentilen apurkako baina baita di mendian kokatzen dituen aurreneko bertsioa, noski ere erabateko akabera adierazten zaizkigu. BARANDIARAN- Ataunen bildua9: ek berak ere antzeko konklusioak tiratzen ditu kontakizu- 10 Jentilak Leizadiko koba batean bizi zirela, sekulako naren mezuari buruz honako hau dioenean : izar eder bat hodeietan agertu omen zen. Halako izarra Kontakizunaren esanahi historikoa argi azaltzen da, ikusi zutenean, jentil horiek erabat ikaratuta munduan zeren eta bera dena, bi gertakari historiko oroitaraztera zer gertatu behar ote zuen ezin asmaturik omen zebil- zuzentzen baita: Jesukristo G. J.aren etorrera eta jentil- tzan. Halako batean, koba barruan erdi itsututa zegoen tasunaren deuseztatzea. jentil zahar bat ataka aurrera atera eta zabaldu endaiekin

9) JMB. Aip id. 24.orr. 10) JMB. Aip id. 31.orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 16 J. I. HARTSUAGA

Halabaina, komentario hauek guztiak, aurren hurbil- pimarraturiko bi auziguneek alegia, kontakizunaren egun- keta baten ondorio dira, kontakizunaren aurren irakurke- go esanahia jatorrizko adierazmamiaren bestelakoa izan ta batetik tira daitekeen berehalako axalezko inpresio ba- daitekeela hausnartzera eramaten gaitu. Hurrengo urra- ten emaitza. tsa beraz, zalanzpide hau urratzea izanen dugu, horreta- Izan ere, arreta gehixeagoz eta begia eta gogoa zo- rako, gainontzeko bertsioen azterketaz baliatuko garela- rroztuz ostera bigarren aldiz behatzen badugu, gutxienez rik. Hona hemen Oihartzunetik heldu zaigun bat11: bi irregularkeria azalduko zaizkigu begien bistan bereha- Mairuak12, zuloetan bizitzen omen ziren. Orduan lai- la: Bata, testuaren puntu zehatz bati dagokio, eta bestea norik ez zen ikusiko noski, eta behin batean, laino polit berriz kontakizunaren adierazmami orokorrari. bat agertu omen zen zeruan, eta denak harrituta geratu Astiro eta zuhurki begiratu beharra dagoen testua- omen ziren. ren puntu zail hori, jentil zaharraren betazalen jasoera Aitona zahar-zahar bat ba omen zuten, aspaldian ikusarazten digun pasartea da. Igergarri harrigarria ikusi itsu zegoena, eta lainoak zer esan nahi zuen haretxek ja- ahal izateko endaiak erabiliaz burutzen den eragiketa bi- kinen zuela eta, zuloko txoko batean zegoen hartatik txi hau ulertarazteko, testuak jentil zaharraren adina eta hartu, eta atarira argitara atera omen zuten. Itsua nola itsutasuna plazaratzen dizkigu aitzakia gisa. Irudia bitxia baitzen, basora joan eta pago urkuluak egin, eta pago ur- eta harrigarria da, bistan dagoenez, eta testuak proposa- kuluekin begiak ireki omen zizkioten. tzen digun adierazpenari arrazionalizaketa usaina dario Aitona zaharrak lainoa ikusi eta "Gazteak!, –esan zirrikitu guztietatik. Bistan dago itsutasuna ez dela nor- omen zuen–, gazteak, gure denbora joan duk: Jesus bere betazalak ezin jaso izatea, eta izan ere, beste jenti- mundura jaio duk eta gu galduak gaituk". len laguntzaz betazalak gora eraman orduko jentil zaha- Hori esan, eta denak kuzkur-kuzkur zuloan sartu eta rrak poliki ikusten du izar harrigarria. Beraz, ez da itsua, akabo!, ez omen ziren gehiago sekula atera. eta itsutasunaren aitzakiak, ziurrenik ere, arrazionalizake- Horregatik esaten zigun askotan aitonak zerbaitetan ta izateko anitz probabilitate ditu. Guk orain horren bitxi trabatu eta erortzen ginenean: "Mairuari bezala pago ur- deritzogun betazalen jasoaldiaren motibo horri garai ba- kuluekin begiak zabaldu beharko ote dizkizuegu?" tean bere benetako esanahia ematen zion testuinguru gakoa jausi, eta horren hutsunea betetzera heldu den Bertsio honek,Jesukristoren jaiotzaren iragarpena sasi azalpena izanen litzateke itsutasunaren aitzakia hori. eta jentilen akaberaren arteko lotura, aurreko bertsioan ikusitakoa baino estuago eta hurrenago erakusten digu. Bigarren auzia, kontakizunaren adierazmamiak so- Leizadiko bertsioan zera esaten zitzaigun, hots, agerkun- rrarazten du. Honek, lehenago esan dugun bezala, Kris- dearen ondorioz, jentilak suntsibidean jarri zirela, eta toren jaiotza iragartzen zuen izar harrigarri baten ager- suntsitze hori, apurka eta astiro gertatu bailitzan adieraz- kundea, jentilen akaberaren abiapuntu izan zela adierazten zaigu. Oihartzuneko bertsio honetan aldiz, jentilen ten digu. Kristautasunaren saihetsetik begiraturik, argi akabera (mairuena alegia), –ostera sekula ez irteteko sar- dago jentilen konbertsioa kontatuko lukeen istorio bat tzen direneko irudiak sinbolizaturik–, jentil zahar itsuak ja- aurkitzea espero behar zela, eta ez hemen kausitu dugu- kinarazi duen igarpenaren ondorio zuzena eta berehala- na, alegia, Jesukristoren jaiotza nahiko jator eta bihotz oneko diruditen jentil hauen heriotzaren sorburua dela koa da. Igarlearen amilketaren motiboa bertan ez azal- adierazten digun kontakizun bat. Europar paganoen tzeak, Leizadiko bertsioak baino itxura gozoagoa eta leu- ebanjelizaketaren mintzabide ideologikoa argi eta garbi nagoa agertzea ahalbideratzen dio Oihartzuneko honi, azaltzen zaigu puntu honi dagokionez: Paganoek indarra baina halere, jentil guztiak bizirik lurperatzen direla, ezku- eta salbaiakeria dituzte armak, eta kristauek aldiz, otzan- ta ezinezko gertakizun ageria dugu. tasuna, errukiortasuna, karitatea, martirigorako joera na- Kontakizun honek, izan ere aurrekoak bezala, Jesu- barmena eta mirariak egiteko indar erlijiosoa erakusten kristoren jaiotza eta jentilen hondamenaren arteko lotura dituzte baliabide nagusitzat. Bertute koktel eraginkor ho- zuzen eta hurrena azpimarratzen du, gertakari hurrenke- nek garaipena lortzen du beti azken buruan, barbaroen ra saihestezina bailitzan, "eragile-eragina" motako lotura bihotz gogorra lehuntzeko lehia horretan, eta hauek, bailitzan, Jesukristok berak ekidin ezin bide zukeen lotu- egiazko federako konbertsioa burutu ondoren, beren au- ra. rreko salbaiakeriaren azpitik zeramatzaten zuzentasuna Bitxi samarra da jentilen hondamena Jesukristoren eta noblezia erakutsiko dizkigute. Ezaugarri orokor guz- jaiotzari lotzea zuzenean, Euskal Herriaren ebanjelizake- tiok huts egiten dute guk darabilgun testuan: Konber- tari lotu beharrean. Azken lotura hau izanen litzateke lo- tsioaren aukera aipatu ere ez da egiten, baina areago eta gikoena eta izan ere, bera da izaki mitologikoen honda- larriago, Jesukristoren jaiotzaren igergarria heriotza era- mena azaltzeko herriak ematen dituen erantzunetan gilea eta deuseztapen bidea bilakatzen da gure begien azaltzen dena, jentilak, lamiak eta halakoak baselizetako aurrean. Izar iragarleak jentilen galbidea (heriotza) ekar- kanpai hotsen indarrez, ur bedeinkatuaren indarrez, edo- tzen du, eta testuaren adierazkeraren arabera, badirudi patu ekidin ezina dela heriotza hori. Kontakizunak erabat ezkutatu ezin duen heriotza mezu hori arras bateragaitza 11) JMB. Aip. id. 31.orr. da, eta areago, erabat kontraesanean dago kontakizun 12) Jentilen beste izena. Jentilei arrotz indartsu eta beldurgarriren berak iragartzen omen duen kristau erlijioaren funtsa, baten izena emateko joera ("mairua" moroa baita), alemanian era aurkitzen dugu, bertan, "hühnen" (hunoa) kausitzen baitugu, mami eta mintzabide ideologikoekin. Honek guztiak, az- "riesen" (erraldoia) izenaren alboan.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 17 ta prozesioen indarrez egotzi zirela (egotzi, eta ez hil edo nera zetorren laino harrigarri bat agertu zela. Jentilek, lurperatu) esaten denean. izuturik, ihesari ekin zioten Intzensao (Intxensao beste Dena dela, bertsio honetako gauzarik interesgarrie- ahoskeren arabera) deritzan baso batean barrena. na zera da dudarik gabe, izarraren ordezko lainoaren pre- Arraztaranera heldu zirenean, gaur oraindik bertan dago- sentzia agerkunde harrigarri gisa, eta laino horren sarre- en eta Jentilarri deritzan harri pila baten azpira sartu zi- raren inguruko ezaugarriak, nabarmenki somagarriak ren. Bertan geratu ziren betirako lurperaturik. kontakizunean. Bertsio hau, dudarik gabe, honaino ikusitakoetatik Izan ere, testuinguru gako baten jauskeraren ondo- ulergaitzena eta ilunena dugu, eta beraz, bera da gure riozko arrazionalizaketa konpentsatzailea, ezin begibista- arretarik handienaz miatu behar duguna. Jentil zaharra- koagoa agertzen zaigu: "Orduan lainorik ez zen ikusiko ren motiboa ahazten du, baina benetan garrantzizkoa de- noski...", horra kontakizunak eskaintzen digun argibidea, na, Jesukristoren jaiotzaz edota Euskal Herriaren ebanje- mairuen harridura uler eta onets dezagun, eta egia esan, lizaketaz inoiz txintik ere ez aipatzea da. Izan ere, bertsio nekez ulertuko genuke bestela, argibide horren ezean, honek honako bi gertakarion hurrenkera soila baizik ez laino batek halako eraginik nola ukan dezakeen. Beraz, digu erakusten, alegia, argi eta garbi erasokor azaltzen honako hausnarketa hau proposatzen dugu, alegia, ze- den laino baten agerkundea, eta ondoriozko jentil ororen ruetan laino bat agertzearen esanahia, –ezaugarri berezi suntsipen fisiko osoa, aski garbi esaten baita betirako eta jakineko laino bat seguru aski–, kontakizun hau as- lurperaturik geratu zirela. Kristau erlijioaren inguruko matu edo/eta igorri duen garai bateko gizartean ongi ezer ez aipatzea are erakusgarriagoa da, ausentzia ho- ulertua izan behar dela. Beranduago, motibo horren esa- rrek kontakizuna ulergaitzagoa bihurtzen duela hausnar- nahia ulertarazten zuten testuinguru gakoak herri oroi- tzen badugu. Alegia, lainoa zerk bihurtzen duen hain bel- menetik jausi direnean, zenbait bide ezberdinetatik egi- durgarri oso ongi ikusten ez badugu ere, aski da lainoa nen dira, testuinguru mailako hutsuneak sorrarazitako kristautasuna iragartzen duen igergarria dela esatea, on- herrenkeria semantikoak zuzentzeko ahaleginak: Oihar- dorioz gertatzen den jentilen suntsipenak zentzu logiko tzuneko bertsioak arrazionalizaketa bat asmatu du laino- borobil eta begibistakoa eskura dezan gure begien au- aren irudiari zentzu bat eman ahal izateko, eta honela rrean, zeren eta kristautasunak mundu paganoaren gal- lortu du hain zuzen irudi jator horri eustea. Leizadiko ber- bidea ekarri zuela, topiko ezaguna baita gure testuinguru tsioak ordea, lainoaren motiboa jausten utzi du lasa-lasa, kulturalean, eta baita kontakizuna ibili deneko testuingu- eta izar harrigarriarena bereganatu du haren ordez. Izar ruan ere. Kontalariaren eta entzulegoaren begien aurre- honi dagokionez, azpimarra dezagun ez daramala ondoan, kristautasunak poliki ulertaraz dezake jentilen akabe- an, inongo argibide edo zuriketarik, zeren noski, horretara, baina ezin beste honenbeste esan testuinguru erre- rako Belengo izar harrigarri biblikoa, –leiendaren egungo ferentziak galdu dituen laino harrigarri horri buruz. testuinguru kristauaren osakin ospetsua–, nahikoa baita Halabaina, kontakizuna ozen eta garbi mintzatzen da au- aipagabeko argibide gisa. zi honetaz: Laino baten agerkundeak dakar ondorioz, zu- Idorokunde honek, izarraren motiboak lainoaren mo- zenean eta berehala, jentilen arrazaren suntsipena. tibo zaharragoaren lekua hartu duela ageri agerian uzten Honats iluntasuna jatortasunaren berme duen leienda du, eta bide batez, leienda honek gaur egun adierazten honen gunea. duen esanahiari buruz lehenago azaldu ditugun zalantzak Kontakizun honen mezua, BARANDIARAN-ek ipinitako arrazoizkotzat jotzen ditu. Izan ere, Jesukristoren jaiotza izenburuarekin arras bat datorrela, jentilen benetako aka- iragartzen duen izar harrigarria, –jator jatorrian jentilak bera adierazten duela (akabera, eta ez amaiera edo bu- txunditu, liluratu edo beldurtzen dituen agerkundea–, eta kaera), eta akabera hau, bere baitan zenbait indar ezeza- Jesukristoren jaiotzaren arteko lotura ahuldurik geratzen gun biltzen dituen laino batek eragiten duela argi eta da nolabait, Oihartzuneko bertsioak lotura hori azpima- garbi erakutsi ondoren, erraza gertatzen zaigu plazaratu- rratu nahi badu ere. tako aurreneko bi bertsioek zapaldu dituzten bideak eza- Une honetan kontakizunaren esanahiari buruz dauz- gutu eta berrosatzea: Bere testuinguru erreferentzien kagun datu seguruen arabera, esanahi jator ulertezineko jauskera dela medio zentzugabeturik geratu den laino laino batek, –Kristoren jaiotza iragartzeko agerkundea batek sorrarazi duen herrenkeria semantikoa zuzendu omen denak–, jentilen berehalako hondamena eragiten beharra dagoela eta, kontakizunak topiko ezagun bat pla- du, jentilen suntsipen fisikoa mundu honetatik. zaratuko du, alegia, kristautasunaren etorrerak ekarri Ondoren dakargun testuak, "imbroglio" aldrebes hau zuela mundu paganoaren azkena. Argibide beharrak era- irtenbideratzeko behar ditugun gakoak luzatuko dizkigu. ginda gertatu den bereganaketa hau, jentilen suntsipe- "Jentilarri" izenburupean datorren bertsioa da hain zunaren adierazkera gozotzearen sorburua izan da. zen13: Aurreneko bi bertsioetan ikusten denez, suntsipena, Artaldeak Aralarko mendebaldeko larreetan zeuzka- kasik jentilen gogoko erretiro modura erakusten da ten artzain batzuk 1917. urtean zera kontatu zidaten, as- Oihartzunen, eta gertabide motel eta piskanakakoa baili- paldi aspaldian, jentilak dantza eta jolasean arituz Argain- tzan Leizadi mendiko bertsioan. txabaletako zelaian bildurik zeudela, iparretik haien gai- Honaino erakutsitako hiru bertsioek, leienda honetako osakin zahar eta interesgarrienak zein diren finkatzea ahalbideratu digute, eta baita kontakizunak egun erakus- 13) JMB. Aip. id. 30.orr. ten duen adierazia moldatu arte urratu dituen bideak fin-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 18 J. I. HARTSUAGA

katzea, alegia, jatorrizko testuinguru gako zenbaitek huts nak kontakizunaren hitzaurre eta azken-hitz modura ko- egin ondoren, egungo testuinguru berriaren laguntzaz katzen dira bere baitan txertatu gabe, baina kontakizuna- hutsuneok bete arte ibilitako bideak finkatzea. Baina ba- ren esanahia ulertarazteko koordenatuak osatuz. dira halere, erakutsi eta komentatzea merezi duten bes- Jentilen akabera berari dagokionez, deskribapena arrunt te bertsio batzuk, zeren, apenas ezer berririk ikusaraziko gozotuta eta eufemizatuta ematen zaigu. badigute ere, leiendaren bestelako bilakabideen erakus- Hurrengo bertsioa BARANDIARAN beraren ahotik da- garri gerta baitakizkiguke, eta halaber, motibo bakoitza- torkigu, honek bere amarengandik entzun baitzuen sarri- ren agerpen maiztasuna, –eta beraz, garrantzia–, neur- tan. Bertan gertakizunak Jentilarri bertsioak aurkezturiko tzeko balioko baitigu, eta dena dela, zuzenbidezkoa baita leku berberean garatzen dira15: irakurleari, ikerlariak eskuartean darabilen informazio guz- "...Ataunen nire haurtzaroan maiz entzun nuen ber- tia ezagutaraztea. Ondoren datorren bertsioari Balen- tsio baten arabera, behin jentilak Aralarko Argain- kaleku ezarri diogu izenburu, eta Seguratik datorkigu14: txabaleta zelaian jolasean ari zirelarik, beraiengana zeto- Jesukristo G. J. mundura jaio baino lehen jentilak bi- rren laino argidun bat somatu zuten Ekialdetik. Agerkun- zi omen ziren Balenkalekun. Garai hartan ez omen zuen deak izuturik, zahar jakintsu bati hots egin eta haien ar- euririk egiten, eta ez omen ziren lainoak ikusten zeruan. tera ekarri zuten, laino harrigarria ikus zezan eta haren Han urrunean aurreneko lainoa agertu zenean denak bel- esanahia argi ziezaien. Zaharrak zera esan zuen: "Kixmia durtu omen ziren. Haien artean ba omen zen bere bor- jaio duk eta gure arrazaren denbora joan duk! Amil naza- dan erretiraturik bizi zen 400 urteko aiton zahar bat. zue mailo horretan behera!" Handik atera omen zuten agerkundea ikus zezan, baina Besteek bertan amilarazi zuten, eta lainoa atzetik zu- alferrik!, ezin baitzituen begiak zabaldu. Orduan balenka tela, –lainoari iheska alegia–, mendebalderantz jo zuten batzuen laguntzaz zabaldu omen zizkioten betazalak. lasterka hestuan, eta Arraztarango harantxora heldu zire- Aiton zaharrak lainoa ikusi zuenean deiadar egin omen larik, anabasan sartu ziren denak batera geroztik Jentilarri zuen: "Gure arraza galduko duk". deritzan harlauza handi baten azpira: Jentilarri hau, zen- Eta izan ere, une beretik, kristaugoa barreiatuz hasi bait urte beranduago Arantzadi eta Eguren doktoreekin omen zen eta jentilak desagertu egin omen ziren. batera miatu nuen ganbara bikoizko trikuharria da. Jentil zaharraren begiak zabaltzeko balenkak erabili Honela egin zuen jentilenak, leiendak dioskunez. zituztela eta, hortik omen dator Balenkaleku izena. Agerkundea beha dezan zahar jakintsuari betazalak Bertsio honen hasierak, Oihartzuneko mairuenak jasotzea ahantzi duen bertsio honetan, bi ezaugarri azpi- erakutsi dizkigun arrazionalizaketa eta kontraesan berbe- marragarri soma daitezke: Lehenengo, bertsio honek, rak plazaratzen ditu: "Garai hartan ez omen zuen euririk aurrekoak ez bezala, irtenbide bat aurkitu dio lainoaren egiten, eta ez omen ziren lainoak ikusten zeruan", hona funtzioaren mailan orain arte ekidinezina gertatu den testuak eskaintzen digun hausnarketa, jentilek lainoaren kontraesanari, lainoa, jentilen akaberaren iragarlea eta aurrean erakusten duten beldurra ulertarazteko. tresna xederatzailea eginez orobat, bi aspektu hauek Komentatu ez dugun arren honetan bezala Oihartzu- inongo bateragaiztasunik gabe elkartuz. neko bertsioan ere azaltzen den kontraesana, argudio hau Seguru aski bere harrigarritasuna justifikatzeko argi- eta jentilek itsu zaharrarengan, –igergarriaren esanahia ja- dun bilakatu den laino hau, Jesukristoren jaiotzaren eta kingo duelakoan–, jartzen duten itxaropenaren artean na- beraz jentilen akaberaren igergarritzat jotzen da aurrena, baritzen da. Begibistakoa denez, laino hori lehen lainoa gainerako bertsio gehienetan gertatzen den legez; eta baldin bada, jentil zaharrak ez du inongo bentajarik bere honen ondoren jentilengana buruz oldartzen da hauen lagun gazteagoen aldean 400 urtetako esperientzia za- ihesa Jentilarri azpian amaitu arte, Zaldibiko bertsioan balaz ezin baita baliatu lehenago sekula ikusi ez den zer- agitzen den bezalaxe. Honela, bada, lainoaren erasokor- bait baldin bada arazoa dakarrena. Betazal jasoeraren tasun eta gaiztokeria baieztaturik ikusten ditugu, bere in- eragiketa bitxi hori berriro kausitzen dugu bertsio hone- darra eta beldurgarritasuna zertan datzaten zehazki igarri tan, eta zuhurtzia handiagoaz argiturik gainera: Ez da ez badezakegu ere. inoiz itsua denik esaten, begiak zabaltzeko behar hainbat Bigarren bereizgarri nabarmena, –lainoaren funtzio indarrik ez duela edo baizik. Dena dela, zuhurrago izanik deuseztatzaileari irmo loturik dagoena–, zera da, alegia, ere argibide hau ez da inola ere asegarria, eta eragiketa kristautasuna auzian sartu arren, kontakizunari ez zaio hi- bitxi horren benetako adierazmamia asmaezintzat jo be- guin jentilen deuseztapena bere gordintasunean azal- harko dugu oraingoz. tzea, eta Jesukristoren jaiotzak eragindakotzat jotzea; Lainoaren funtzioa berriz ere, eta Zaldibin ez bezala, gogora dezagun kristautasuna aipatzen zuten bertsioe- akaberaren azaltzailea eta iragarlea izatea da, Oihartzu- tan akaberaren deskribapena erabat gozotua ematen zi- neko lainoaren antzo, akabera horretan eskuhartze zu- tzaigula. zen eta ekinkoia duenik inoiz ere esaten ez delarik. Aka- Bertsio honek, gure honainoko inpresioa indartzen bera iragartzen du, baina ez du zuzenean eta berehala du, alegia, jentilen akaberaren kontakizuna, jatorriz, jenti- eragiten, kasu honetan esaten denez. Jesukristoren jaio- len akaberaren deskribapenaz mintzatzen zela soil-soilik, tzarekiko eta kristautasunaren hedatzearekiko aipame-

15) JMB. "Diccionario ilustrado de mitología vasca" Obras comple- 14) JMB. Aip. id. 30.orr. tas I.alea 132.orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 19

bat bateko akabera beldurgarri eta orokor batez, eta kris- izan liteke. AZKUE bertsioan begiak zabalduz gero prime- tautasunaren aipamenak beranduago bereganatu behar ran ikusi eta igartzen duen itsu honek, hipotesi horren izan dituela akabera hau ulertaraztearren, testuinguru- aldeko froga berria eskaintzen digu. Baina gehiago ere gako jator zaharren jauskeraren ondorioz kontakizunaren egiten du, zeren eta aurreneko aldiz ikerketa honetan zentzua galtzear gertatu denean. zehar, bertsio honek ez baitu itsua zahartzat jotzen, eta Jentilarri deritzan trikuharriaren inguruan bada R. M. honek zera hausnartzera garamatza, alegia, beste ber- AZKUEk bildu eta argitaraturiko hirugarren bertsio bat16: tsioetan itsu honi erasten zaion "zahartasun" ezaugarria au- Itsu zegoen jentilen nagusia. Aldi hartan, lainoa eta rrena itsu bihurtu duen arrazionalizabide beraren bigarren euria ez ziren ezagunak, sortzeko zeuden. Gauerdiko basu- urratsa edo garapen osagarria ez ote den izanen. Izan ere, itsutasunak alde batetik, eta igergarriaren esanahia rez edo ihintzez bizi ziren lurrak. Behin itsuak lagunei: adierazterakoan erakusten duen jakintzak bestetik, igarle- –Motilak, –esan zien–, usai bat aditzen dut eta begiari "zahartasuna" ezaugarria erastea eragin ahal izan dute ra ezazue bazterretara ondo. gogoeta-lotura arrunt baten arabera. –Itsas gainean halako zerbait ageri da. Zehaztapen honek ez digu beharbada kontakizuna- –Atalai batzuekin nire betazalak zabal itzazue. ren esanahi jatorra berreraikitzeko ezer berririk ekartzen, Hala egin zioten. Ernaga mendian gertatu zen hau. baina bai ordea, lagundu kontakizunaren baitan benetan Itsuak, betazalak zabalik zeuzkala honela jarraitu zuen funtsezkoa dena bereizten erakusteko. Igarlearen zahar- hizketan: tasuna osakin jatorra izan liteke, baina izan liteke halaber –Ernaga ernega dedila! Pilistindarrak sortu dituk eta motibo eratorria, betazal jasoeraren arrazionalizaketak sekulako galduak gaituk! Zoko batera jaurtiki nazazue ni. eragindako bereganaketa baten fruitua. Dena dela eta Ahal duzuena egin ezazue! saihets semantiko batetik, "zahartasuna" ezaugarria ez Jentilen nagusia orduan hil zen eta bere lagunek ha- da funtsezkoa edo erabat beharrezkoa kontakizun hone- ren gorputza Arrastanera eraman zuten. Arrastanen dago tan. jentilarria, itsuaren hobi gainekoa. Orduan aienatu ziren BARANDIARANek beste hiru bertsio labur argitaratu di- jentilak gure artetik. tu oraindik. Hauen laburra jatorra eta berezkoa izan lite- Arrastanen jentilen hezur bila oraintsu nortzubait ibili ke, edota entzun bezain laster ez idazteagatik gero erdi dira, baina alferrik. ahazturik egotearen ondorioa, edo agian baita ere beti Kristautasunaren etorrera ez da bere izen propioaz motibo berdinekin asper ez gaitezen BARANDIARANen kez- aipatzen, mesprezuko "pilistindarrak" (filisteoak) izenpe- karen erakusgarria. Dena dela, hona hemen hirurak17: an baizik, hori baitzen jentilek erabiltzen omen zuten ize- Jentileiho-aren hurrean eta harkaitz berean, jentilen na "kristau" esan nahi zutenean. Dena dela, etorrera hori sukaldea izan omen zen zulo bat dago. Bertan bizi izen bertan dago, kontakizunaren osakin garrantzitsua bilaka- omen zen arraza honetako azkena. Izarrak beha zitzan tu da. betazalak endaiekin zabaltzen zizkioten aiton zahar bat. Gainerakoan, aipagarria litzateke lainoaren motiboa Behin batean, izarren behaketa amaitu eta zera esan ulertarazteko asmatzen den arrazionalizaketaren landuta- omen zuen: "Akabatu da jende humanua eta heldu da suna: Lehenengo, sarritan beste bertsiotan ikusten du- perrua". Jentilen aroa amaitzen zela eta kristautasuna gun bezala, garai hartan oraindik lainorik ez zegoela esa- zetorrela adierazi nahi omen zuen. ten zaigu. Baina noski, lainorik gabe euririk ez dagoenez, Orozkoko Olarten diotenez, paraje haietan jentil asko eta urik gabeko bizitza ezinezkoa denez, hausnarketa zebilen garai batez. Behin, urrunean laino marismea ager- hauek kontutan hartuz, mintzabide arrazionalizatzaileak tzen zela somatu zuten. Bazen haien artean gaitzen ba- gaueko basura eta goizeko ihintza aipatzeraino iritsiko da tek jota betazalak beti itxita zeuzkan agure zahar jakintsu bere burua borobiltzeko ahaleginetan. bat, horrela itsuturik zegoena. Urkulu batzuekin zabaldu Akaberaren deskribapena, bertsio gozotuan heldu zizkioten, eta jakintsuak lainoa ikusi orduko kristautasu- zaigu azken testu honetan: Bertan ikusten dugun herio- naren etor hurrentasuna iragarri zuen. tza bakarra, –eta biktimaren gogozkoa gainera–, zahar Nafarroako Aranotik datorkigun beste bertsio baten itsuarena da, eta jentilen suntsikera, apurkakoa eta luza- arabera, jentilen garaian izar harrigarri bat agertu omen rokoa bailitzan adierazten da. Gozoketaren kutsadura za- zen. Haien artean izarretaz zerbait bazekien zahar jakin- harraren heriotzaraino heltzen da, honek "txoko batera" tsu bat ba omen zegoen. Betazalak jaso zizkioten izar jaurtiki dezaten eskatzen baitie lagunei, bere homologo- berria beha zezan, eta zera esan omen zuen orduan: ek hizkera gogorrago eta gordinagoaz amilaraztea eskatu duten bitartean. "Gure denbora joan duk". Jentilen akabera iragartzen duten zahar iragarlearen Urdiaineko bertsioak, izan ere AZKUE bertsioak beza- azterketa zorrotzagotu egin dezakegu orain bertsio berri la, jentilek kristauak deitzeko erabiltzen omen zituzten honi esker. iraingarriak erakusten dizkigu. Lehenago "pilistindarrak" (filisteoak) esaten zitzaien, begibistako konnotazio itsusi- Lehenago engoitik aurreratu dugunez, zaharraren ko izena, eta orain "arraza perrua" omen da kristauena, itsutasuna, –beti ere ulergaitz deritzogun betazal jasoera jentilek beren buruari "arraza humanua" esaten dioten bi- bitxi horren argibide gisa–, asmatu den arrazionalizaketa

16) R. M.AZKUE. "Euskalerriaren Yakintza", II.alea 393.orr. 40zb. 17) JMB. "Eusko Folklore" II. Alea (JMB II) 212.h.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 20 J. I. HARTSUAGA

tartean. Irain gutxiesle hauek, kristautasunaren motiboa- ratzen den motibo bat, zeren bere agertzeak edo huts ren sarkeriaren ondoriozko garapen narratibo berantiarra egiteak ez baitu narrazioaren garapena edo bilakaera eral- besterik ez dira, baina halere badakite beren buruak kon- datzen. Gure honainoko ahaleginak kontakizunaren adie- takizunaren interes-erdigunean kokatzen entzule-irakur- razmamiaren gako diren osakinak aztertzera zuzendu di- learen arretari hots eginez, edukirik jatorrenak gerizpean ra, eta helburu hau beterik, ikerketa, kontakizunaren bes- ezkutatuz orobat. Aipatu berri ditugun bi kasuetan, jenti- te osakinetara heda dezakegu orain. len akaberaren kontakizuna bi kulturen arteko borroka Jentil zaharraren heriotzaren motiboaz ari gara nos- baten itxura hasi da hartzen, bertsio jatorren eta eusko- ki, hiru bertsiotan jentilen akaberaren apur bat aurretik rrenei esker, akabera hau laino baten eraginez burutu gertatzen den igarlearen heriotzaren motiboaz. Beti igar- dela ikasi dugun arren. Jentil-kristau oposizioa, bere esa- learen eskaerari erantzunez lagunek gainbehera amila- nahi jatorretik gero eta urrunago dabilen kontakizun ba- razten dute. Oroit gaitezen hiru pasarteotaz: ten ardatz berria bilakatu da. LEIZADI: "Ah nere umeak: Kixmia jaio dek, galduak Orozkoko bertsioa, jentilen akabera esplizitoki adie- gaituk oraintxe. Bota nazazue ni hemendik gainbehe- razten ez duen bertsio bakarra dugu; eta alderantzizkoa ra!... Aranokoan aurkitzen dugu, kristautasunaren inongo ai- Berak esan bezala, mailoan behera bota omen zu- pamenik gabe iragartzen baita akabera. Halere badirudi ten amilka, eta hala hil omen zen jentil zaharra. Gero bai batek eta bai besteak ere bi motibook eduki behar kristiandadea munduan zabaltzen hasi zenean, jentil de- izan dituztela, alegia, Kristoren jaiotzaren edo kristauta- nak sakabanatu eta berehala galdu omen ziren". sunaren etorreraren aipamen bat, eta ondoriozko jenti- BARANDIARAN: "Zaharrak zera esan zuen: "Kixmia jaio len akaberaren iragarpena, eta hutsegite hauek, azkarre- duk eta gure arrazaren denbora joan duk! Amil nazazue gi egindako laburpen baten ondorio bide diratekeela. mailo horretan behera!" Gainontzekoaz zera esan bakarrik, hiru bertsiook ho- Besteek bertan amilarazi zuten, eta lainoa atzetik naino ikusitako motibo berberak edo berdintsuak aurkez- zutela, –lainoari iheska alegia–, mendebalderantz jo zuten dizkigutela, irudien mailako berritasunik eskaini gaten lasterka hestuan, eta Arraztarango harantxora heldu be. zirelarik, anabasan sartu ziren denak batera geroztik Bertsioen azalpen hau amaitzeko, esan dezagun BA- Jentilarri deritzan harlauza handi baten azpira..." RANDIARANek, osorik transkribaturik argitaratu ez diren AZKUE: "...Ernaga ernega dedila! Pilistindarrak sortu beste hiru bertsioei buruzko aipamen xume eta labur bat dituk eta sekulako galduak gaituk! Zoko batera jaurtiki egiten duela. Ondoren datozen nota hauek zenbait bitxi- nazazue ni. Ahal duzuena egin ezazue! keria bereizgarrietaz baizik ez zaizkigu mintzatzen18: Jentilen nagusia orduan hil zen eta bere lagunek ha- Akotaingo jentilei (Gipuzkoako Idiazabalen), izar txiki ren gorputza Arrastanera eraman zuten. Arrastanen da- baten itxurapean agertu omen zitzaien. go jentilarria, itsuaren hobi gainekoa. Orduan aienatu zi- Gipuzkoako Zerainen, jentilek itsaso aldetik zetorren ren jentilak gure artetik". laino txiki batean, ortzian zekusaten aurrenekoa, ezagutu Hirugarren bertsioan irakurtzen dugun "zoko batera" zuten Kixmi. jaurtikitze hori, hori baino zerbait gogorragotzat ulertu Haien nagusi zaharrak itsasoko urez beteriko pertza behar da zalantzarik gabe, –amildegia zokoaren ordez–, zela hura esan omen zien,... bera baita jentil igarlearen heriotzaren eragile zuzen eta Iturbei mendiko jentilak (Gipuzkoako Hernanin) har- berehalakoa. petik irten eta elurra bota zuela ikusi omen zuten, eta Salbai samar itxurako igarlearen erhotze hau, bikti- haien nagusi eta aholkuemaile zaharrak haien arrazare- mak berak otoikatua da kasu guztietan, jentilen arraza- nak egin zuela eta "pilistriak" (kristauak) zetozela esan ren suntsipena iragarri eta berehala. Honelako mesedea omen zien. eskatzeko ukan ditzakeen arrazoiak ez dira garbi adieraz- Lainoaren interpretazio berria, –itsasoko urez beteri- ten, baina beharbada zera soma liteke jarrera horretan, ko pertza–, eta igergarri harrigarri mota berri bat, –lehen alegia, ondoren datorkien patuarekiko etsi ezina, eta be- elurteak–, hona nota hauek dakarkiguten berritasun bare lagunen akaberaren azken lekukoa nahi ez izatearren karra. Gainontzekoaz zera bakarrik, alegia, Iturbeiko berbere burua aurretik galdu gura. Argibide hauek, –burura- tsioa, komentatu berri dugunaren araberako ardatz lerratzen zaizkidan egokienak–, ez dira halere erabat asega- kera edo erdigune lerrakera jasaten ari dela azpimarra- rriak. Igarlearen jarrerak erakusten duen logika edo zen- tzutasunari buruzko alferrikako eztabaidetara lerratu ga- tzea, jentil-kristau oposizioranzkoa alegia. be, hausnar dezagun auzi honetan argi dagoen gauza ba- Hauxe da jentilen akaberaren leiendari buruz dauka- karra: Inork mailo batean gainbehera amildu nahi badu gun informazio guztia. Garaia da beraz, zenbait ohar be- bere burua galtzeko, berak egin dezake aidoso bakar ba- rriez azterketa burutu eta konklusio nagusien laburbilke- karrik, inoren laguntzaren eskean aritu gabe. ta emateko. Jentil igarlearen zahartasunak ez du aitzakiatzat ba- Leienda honetan bada, oraindik gure hausnarketek lio, zeren eta, seguruenik arrazionalizaketa bidetik bere- sakonki ukitu ez duten motibo bat, bazter samarrean ge- ganaturiko ezaugarria izateaz beste, AZKUE bertsioak ez baitigu igarlea agure zaharra bailitzan erakusten, jentilen 18) JMB. "Diccionario..." (JMB I) 132.orr. nagusia bailitzan baizik, eta halere, laguntza berbera es-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 21 katzen du bertsio honetan ere amildu ahal izateko. Eta learen amilketa, erritual baten osakina litzateke, opari- dena den, ekintza hori burutzeak ez du benetan inongo gintza teknika zehatz baten burutzea, igarri berri zaien zailtasunik agure zahar batekin ari bagara ere. Gauzak eta berehala beteko den patu gaiztoa saihets asmoz jen- honela, hala eta guztiz ere, hiru bertsioak arras bat datoz tilek erabiltzen duten azken baliabidea. auzigune honi dagokionez: Bere burua galdu nahi duen Giza oparigintza hipotetiko honen ezaugarriei dago- igarleak besteen laguntza eskatzen du bere nahi hori be- kienez ezer gutxi esan dezakegu: bakarrik testuek azal- tetzeko. tzen dizkiguten zenbait gauza konstatatu. Oparikia igar- Aurretik dakarren argibidezko mintzoa une batez lea da beti, beti halaber, amilketa dugu burutze teknika, ahantziz gero, eta gertakaria bere hutsean behatzen ba- eta eragilea kasu orotan jentilen senitarte osoa da, opa- dugu, zera geratzen zaigu, alegia, jentilen senitarteak riaren bitartez babestu eta salbatu nahi den gizartea ale- mailoan behera amilarazten duela bere suntsipena iraga- gia. Halere, badira azpimarratu beharreko bizpahiru za- rri berri duen lagun igarlea. Horra, testuak eskainitakoa lantza: Esate baterako ez dakigu amilketa oparigintza baino argibide hobeaz ulertarazi behar dugun ekitaldia. teknika orokorra ote den, –alegia, gizazko nahiz animalie- Halako jokaera zuritzeko anitz argibide eman daitezkeen kin burutzen dena edozein motako arazoak zuzentzen arren, bi dira berehala gogora datozkigunak: Zigorra, eta saiatzeko–, edota arazo zehatz bati zuzenduriko opari giza oparia. mota berezia ote den, alegia, bereziki laino mehatxari Aurrenekoaren arabera, jentilen jokabidea erreflexu mota horietakoak konjuratzeko, beti giza opariez, –giza- zahar eta ezagun baten erakusgarria litzateke, alegia, be- seme zehatz eta berezi baten opariez–, egiten dena. rri txarren emailea zigortzeko ohituraren erakusgarria. Hots, lainoak irudiratzen duen mehatxua eta igarlearen Horren igarpen gaiztoa egiteagatik amilaraziko lukete amilketazko opariaren arteko loturaren zenbaterainoko jentilek haien lagun igarlea. Hipotesi honek halere ozto- esklusibotasun eta espezifikotasunaz ez dakigu ezer. Ez po gehiegi plazaratzen ditu eutsigarri izateko. Lehe- dakigu ezta ere igarleak zer zeritzon benetan opariki nengo, ezingo luke ulertarazi zergatik, –AZKUE bertsioan bihurtzeari. gertatzen denez–, opatuko lioketen jentilek bonbeziazko Testuek, amilketa igarleak berak eskaturikoa baili- hobiraketa zigortu berri duten igarle gaiztoari. Baina hau tzan erakusten digute, baina argibide horiek arrazionali- ez da oztopo bakarra: BARANDIARAN eta Leizadi bertsioe- zaketak izan litezke. Edo agian ez. Testuinguru gako za- tan ikusten denez, jentilek argi eta garbi erakusten dute harrenak galdu ondoren dagoeneko opari bezala ulertzen igergarriek eragiten dieten beldurra. Izar harrigarria bate- ez den amilketak krimen izugarria ematen duela eta, hori an eta laino argiduna bestean, hasiera hasieratik beldur- nolabait eztitzeko asmoz ez ote da amilketa suizidioa garritzat eta mehatxaritzat jotzen dituzte jentilek; badaki- bihurtu? Baina halaber, igarlearen amilarazteko eskaera, te ez dakartela haientzako gauza onik, eta disimulorik bere burua opatzeko jatorrizko jarrera onesle eta gogo gabe azaltzen dira hestu eta larri. Testuinguru honetan, baikorraren isla izan liteke, agian aspaldidanik jakinik, jentilaren igarpena nolabait esperogarria dela esan deza- –ohitura zaharren batek agindurik edo–, lainoa azalduz kegu, eta somatu egiten dela, hori entzun zain daudela. gero opariki gisa hiltzea zuela patua, zaharrena delako, Eta etsipen giro honek noski zigorraren hipotesia indar- nagusia delako, igarlea delako, edo den dena delako. geturik uzten du hein handi batean, horrelakorik ere la- Azken buruan beraz, igarleak beste jentilei amilketa bu- rregitxo bailitzateke zirkunstantzia horietan. rutzeko laguntza eskatzeak ez digu, suizidioaren ezinta- Azkenik, BARANDIARAN bertsioak, –orobat akaberaren suna eta opariaren izana baino frogatzen, baina ezin digu iragarle eta xederatzaile azaltzen zaigun laino argiduna- oparikiaren opariarekiko gogo on edo txarrari buruz zer- ren bertsioak–, zigorraren hipotesia erabat bazterrera bait erabatekoa esatea ahalbideratuko ligukeen argibide bultzatzen duela emango luke. Izan ere, ez baita batere sendorik ematen. sinesgarria hasiera hasieratik lainoaren mehatxua soma- Amaitzeko, mito honen aspektu azpimarragarri bat tu duten jentilok, eta berehala laino horren eraginez bizi- aipatu behar dugu, mezuan azaltzen ez den baina tes- rik lurperaturik geratuko direnok, beren beldurra baiezta- tuinguruaren osakin garrantzitsua eta interpretaziorako tu eta berehala gertatuko zaiena igarri baizik egin ez gako-datua den aspektu bat: Jentilen akaberaren ber- duen lagun igarlea zigortzen denbora galduko dutenik. tsioetariko lauetan megalitoak agertzen dira. Badirudi beraz, asegarriagoa izan daitekeela biga- Balenkaleku deritzan bertsioak, lainoa azaltzerakoan rren hipotesiari jarraitzea, alegia, amilketa giza oparitzat jentilak jolasean zebiltzan zelaiaren izenetik hartzen du hartzea. Lainoak irudiratu edo ezkutatzen dituen indarrak berea. Bertan bi trikuharri ikus ditzakegu gaur egun baretzearren eta hauen mehatxua ekiditearren eskainita- oraindik. ko giza oparia izanen litzateke. Giza opari honek ez du Halere, mitoa eta megalitoaren arteko lotura begi- bere helburua iristen, baina honek ez du hipotesiaren bistakoagoa eta adierazkorragoa da, gertakariak Jenti- balioa urritzen, eta hausnar dezagun gainera zeinen ongi larrian kokatzen dituzten hiru bertsioetan, alegia, Jenti- ematen duen AZKUE bertsioan, jentilek, eho (giza opari larri, BARANDIARAN eta AZKUE deritzaten bertsioetan hain eskaini) berri duten igarlea, ondoren zergatik lurperatzen zuzen, eta ez da harritzekoa gainera, hiru hauek baitira duten ulertarazteko. Giza opariaren hipotesiak gainera, heriotza eta hobiraketaren irudiak argien gorde dituzte- ongi ematen du bertsiorik zahartzale eta jatorrenetan nak. Hauetako azkenekoan, jentilen nagusia da hil eta garbi gorde den lainoaren mehatxaritasunarekin. Igar- hobiratzen ikusten dugun bakarra, baina gainontzeko

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 22 J. I. HARTSUAGA

bietan jentilen senitarte osoa da patu berori jasaten due- Aurren Hurbilketa deritzan urratsean, mito eraren na. Kasu guztietan, hilobia, herriak Jentilarria esaten zenbait bertsio ezberdinen aurrean eta esanahiari buruz dion trikuharria dugu. bakoitzak zekarren komentarioen aurrean kokatu dugu Bateratasun honek zera hausnartzera garamatza, gure burua. Begien aitzinean genituen bertsioen artean alegia, gainontzeko bertsioek ere halako lotura megaliti- ezberdintasun bat bederen somatu ahal izan dugu: koa ukan behar izan dutela, oraindik argi eta garbi jenti- Batzuk dotoreago eta borobilago ziren esanahiari dago- len heriotza eta bat bateko suntsitze fisikoa kontatzen kionez, eta beste batzuk berriz, traketsago eta ulergaitza- zuten garaian, eta akaberaren deskribapena eztitu ondo- goak. Aztertzeari ekin, eta honen bitartez zenbait arrazio- ren etengo zela lotura hori, kontakizunaren esanahi kris- nalizaketa eta kontraesan somatu ahal izan dugu bertsio tau berriaren eraginez, zeren noski, hilik ez dagoen le- batzuetan, eta besteetan berriz, gutxi edo gaizki esplika- kuan alferrik baita hilobirik aipatzea. turiko elementuak kausitu ditugu. Arrazionalizaketa begi- Beranduago itzuliko gara, leiendarekin loturik dauden bistakoenak honako hauek ziren, hots, alde batetik, ho- megalitoen puntu honetara, bertan egin diren miaketen deitan agertzen den lehen lainoarena, –AZKUE bertsioan eta horietatik tiratu diren ikasketen berri labur emanez. argibide kate luzea sorrarazten duelarik–, eta bestetik, Baina oraingoz aski izanen da, –ikerbidearen hasieran bai- itsutasunaren aitzakia jentil igarlearen betazalen jasoera no ez gaudela kontutan harturik–, trikuharri hauen adinek, ulertarazteko. Halaber, "zahartasuna" ezaugarria arrazio- astian zehar, Kristoren jaioteguna baino dezente atzerago, nalizaketa bidetik bereganatua izatea litekeena dela aipa- eta noski Euskal Herriaren ebanjelizaketaren garaia baino tu dugu, baina "litekeenaren" maila baino urrunago jotze- atzerago eramaten gaituztela jakitea. ra ausartu gabe, eta dena dela argi izanik garrantzia han- Orrialde hauetan zehar egindako azterketek, ikus- dirik gabeko detailea dugula igarlearen adina. puntu berri batean kokatu gaituzte, aurreneko hurbilke- Kontraesani dagokienez, testuan bertan soma litez- tetan jentilen akaberaren mitoa behatu eta juzkatzeko keen bi geneuzkan, eta testuinguruko argibideen lagun- plazaratzen ginen perspektiba zaharra ez bezalako ikus- tzaz bakarrik ageriratu litezkeen beste bi. Testu mailan, puntu berrian. Lehen atalean azaldu dugun metodologia- jentil zahar itsu bat, ortzietako igergarria ikusi eta inter- ren laguntzaz, leienda honen bertsiorik osatuen eta ho- pretatzen azaldu zaigu, kontraesan hau, komentatu berri beren errejistratuetan adierazten ziren mezu eta esa- dugun itsutasunaren arrazionalizaketaren ondorio dela- nahien azterketa kritiko bat egin dugu, eta honen emai- rik. Beranduago, bere burua amiltzea bezalako eginkizun tza nagusia zera izan da, hasieran egiazkotzat jotzen zi- sinple horretarako jentilen laguntza eskean harrapatu du- ren zenbait esanahiren gezurrrestea, eta noski, ondo- gu igarlea. Bestalde eta testuinguruaren laguntzaz ido- rioz, beste horrenbeste zalantza sorraraztea; eta bestal- rotutakoei dagokienez, jentilen akabera bikoitza aipatu de, "gutxienezko baieztapen" zenbaiten formulazioa, ale- behar dugu lehenengo: Mundu pagano osoarekin bate- gia, arrisku txikiko eta beraz egiantz handiko hipotesi ra, jentilen suntsipena kristau erlijioaren ikurren indarrez zuhurren formulazioa. burutzen da (ermiten eraikuntza, elizetako kanpai ho- Hurrengo grafikoak honainoko ikerketaren urratsak tsak, prozesioak,...) gure herriko zenbait albistek diosku- eta hauetatik ateratako konklusio nagusiak laburbiltzen tenez, eta auzia Jentilak versus kristauak moduan plan- ditu. Konklusio hauek dira hain zuzen, jarraian datorren teatuz gero, askoz logikoago da azken hauetako edozein ikerbide osoaren euskarri. suntsikera, jentilen akaberaren mitoak proposatzen digu-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 23 na baino. Azkenik, eta testuinguruaren laguntzaz baita dina, ez eta, –sorburuari dagokionez–, Kristoren jaiotzak ere, zera jakin dugu, leiendaren hiru bertsiook jentilen hi- edo gure herriaren ebanjelizaketak eragindakoa. lobitzat jotzen duten Jentilarria (jentilen nagusiarena ba- Eta bestalde, birmoldaketa semantiko guztiok ageri- karrik AZKUE bertsioari jarraituz) historiaurreko trikuharri ratu eta baztertu ondoren, kontakizunaren jatorrizko esa- bat dela, eta honek ez du noski mitoaren interpretazio nahiari buruzko zenbait egiazkotasun gertatu zaizkigu es- kristauzalearekin batere ongi ematen. ku artean, biziki larguratsu ez agian, baina benetan sen- Oroit gaitezen, arrazionalizaketak eta kontraesanak doak. Honako lau esaldiotan laburbil daitezke egiazkota- testuinguru mailako uherduren ondorio izan ohi direla, sun hauek: Lainoa, mehatxari eta erasokorra da. testuingurua osatzen duten informazioen multzoan ger- Jentilaren betazalak, lainoa ikus dezan jasotzen dira, eta taturiko hutsune eta bereganatzeen ondorioa hain zu- beraz, lainoa da eragiketa bitxi hau ulertzera heltzeko ar- zen. Ondorio hauek identifikatu, eta sorrarazi dituzten gitu behar dugun gakoa. Jentil igarlearen amilketa giza eragileak aurkitu ditugunean, kontakizunak disimulatu oparitzat ulertu behar dugu, eta seguru asko, lainoaren nahi zuen testuinguru hutsunea ageri agerian utzi dugu. erasoa ekidin asmoz burutzen da. Jentilen akabera, bat Eta hortik hain zuzen elkartzen gara bigarren azterbidea- bateko suntsikera masiboa da. Lau baieztapen hauek, rekin, alegia, hutsune eta akatsak ezkutatzen saiatu ez hamabi bertsioen multzoan azaltzen diren lau sekuentzia diren bertsio lotsagabeenen azterketatik datorren bidea- nagusiei (ezein bertsiok ez dauzka laurak) egokitzen zaiz- rekin. Bide elkartze honetan, gutxi edo gaizki esplikaturi- kie hurrenez hurren. ko osakin guztiak biltzen ditugu, alegia, berez gutxi edo Lau sekuentziok osatuko lukete antzinako mitobu- gaizki esplikaturik zeudenak alde batetik, eta bestetik, ruaren argumentua: gure azterketaren ondorioz, –arrazionalizaketa edo kon- Kontakizunaz dakigunari buruzko sail honetan, jenti- traesanen bat ageriratu dugulako edo–, testuinguruan len akaberaren leiendak historiaurreko megalitoekin azal- sortu diren hutsuneak direla medio esplikazio asegarririk tzen duen lotura gainera genezake oraindik. Lotura ho- gabe umezurtz geratu direnak. Atal honen funtzioa, ongi nek, eta testuinguru-gako nagusien suntsipenak, azken ulertzen ez den guztia ageriratzea litzateke, eta helburu albiste bat dakarkigute: Mitoa nahiko zaharra izanen da honek soil eta kaxkar ematen badu ere, beste edozein seguruenik ere. urratsak adina garrantzia du: Ez dugula ulertzen aitortzen Ikerketaren Egungo Egoeraren zirriborro hau buru- badugu, arrazionalizaketa txar batekin konformatzen ga- tzeko, ez dakigunari buruz hitz egitea geratzen zaigu ba- renean baino askoz hobe gabiltza. Hein honetan, lainoa- karrik. Eta zerbaitetan ezjakin bagabiltza, testuinguruko ren esanahia (eta jentilen erreakzioarena haren aurrean), informazioen mailan daukagu dudarik gabe hutsunerik igarlearen betazalen jasoerarena, eta igarlearen amilal- nabarmenena: Lainoaren mehatxua nola zertzen den diarena behar bezala ulertarazteko beharko liratekeen (zertan dago bere indarra? zergatik ote da horren beldur- testuinguru-gako jatorren hutsegitea nabaritu dugu. garri?) eta jentil igarleak hari so egin diezaion zergatik za- Azkenik, azterketak ageriratu dituen elementu be- baldu behar ote zaizkion begiak besteen laguntzaz, rrietan oinarrituz burutu ditugun hausnarketak, ikerketa- hauek lirateke gure bi enigma nagusiak, ulertuak izanez ren Egungo Egoera osatzen dute, alegia, gaiari buruz as- gero kontakizun osoa argitzeko bidea zabalduko lukete- matu ahal izan dugunaren bilduma, eta ondoren helduko nak. Bi enigma hauen argitzea izanen da zalantzarik ga- diren ikerlanen abiapuntua. Egungo Egoera hau bi sail be ikerketa honen helburu nagusienetako bat. nagusitan laburbil dezakegu: Kontakizunari buruz daki- Ezjakin gabiltza halaber jentil igarlearen amilketaren gun guztiak osatuko luke lehena, eta berorri buruz azter- inguruko zera gehienei dagokienez; halere, zuhurtzat jo- ketaren ondoren, –eta zenbaitetan hain zuzen azterketa- tzen dugun gure ustearen arabera, amilketak giza opari ren ondorioz–, oraindik ez dakigun guztiak berriz, biga- errito mota bat adieraziko luke; eta zuhurtziaz beti ere, rrena. gure ustea da halaber amilketa horren esanahia argiago Lehen sail horrek ostera bi azpi-sail erakusten dizki- ulertu ahal izanen dela bere sorburua den lainoaren adie- gu: Alde batetik badakigu kontakizunak zer ez duen adierazmamia ulertu eta gero. razten benetan, hots, zer ez zuen adierazten jatorrian, eta Amaitzeko, eta kontakizunaren hesparrutik kanpo hau, azterketan zehar argitan ipini ditugun kontraesan eta jalgiz, orain arte bururatu ere ez zaigun galdera bat plaza- arrazionalizaketen kausitzeari zor zaio: Kontakizunak era- ratuko dugu, hain zuzen, jentilen akaberaren mitoak be- kusten duen lainoa ez da lehen lainoa, ez eta Kristoren re garaiko sistema mitologikoan ukan ahal izan duen jaiotzaren igergarria ere; betazalak jasotzeko laguntza be- funtzioarena. Galdera honi ihardespen bat eman ahal iza- har duen jentila ez da itsua, eta ez du, seguruenik ere, tea, kontakizunaren esanahia asmatzeko burutuko ditu- bere buruaz beste egiteko gogo handirik; mito honek en- gun lanen arrakastan datza noski. Esanahia ezagutzan ez tzunarazten digun jentilen akabera ez zen jatorrian, orain dugun bitartean, alferrik arituko baikara, ulertzen ez du- ikusten dugun oinazebako suntsikera apurkakoaren ber- gun kontakizun horren funtzioa definitu nahian.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 24 J. I. HARTSUAGA

IGERGARRI AURREN BETAZAL IGARPENA AMILKETA GAINERAKO SUNTSIKERA TRIKUHARRIEKIKO MOTA ERREAKZIOA JASOERA JENTILAK LOTURA

LEIZADI Izar harrigarria Beldurra Bai Jentilen akabera Bai ? Gozotua -

SEGURA Lehen lainoa Beldurra Bai Jentilen akabera - ? Gozotua Bi trikuharri Balenkalekun

ZALDIBI Lainoa oldartuz Beldurra - - - Harri pila azpira Bat batekoa Jentilarri erabatekoa trikuharria orobatekoa

OIHARTZUN Laino harrigarria Harridura Bai Jentilen akabera - Harpera betirako Gozotua -

URDIAIN Izarren behaketa - Bai Jentilen akabera - ? ? -

ORZKOKO Laino bat ? Bai Jentilen akabera - ? ? - OLARTE

IGERGARRI AURREN BETAZAL IGARPENA AMILKETA GAINERAKO SUNTSIKERA TRIKUHARRIEKIKO MOTA ERREAKZIOA JASOERA JENTILAK LOTURA

ARANO Izar harrigarria ? Bai Jentilen akabera - ? ? -

BARANDIARAN Lehen argiduna Beldurra Bai Jentilen akabera Bai Harri pila Bat batekoa Jentilarria azpira erabatekoa lainotik ihesi orobatekoa

AKOTAIN Izar ttipia ? ? ? ? ? ? -

ZERAIN Lehen lainoa ? ? ? ? ? ? -

HERNANI Lehen elurra ? ? Jentilen akabera ? ? ? -

AZKUE Lehen lainoa ? Bai Jentilen akabera Bai Nagusiari Eztitua Jentilarria (eztitua) lurra ematen diote

IV. IKERBIDEAREN LEHEN URRATSAK

Hona non gauden, azaldu berri dugun azterketatik ti- Aurkezturiko hamabi bertsioak behatu eta hausnartu ratutako argibideak lagun ditugula, interesgarri bezain ondoren, eta euskal mitologiak erantzun asegarririk gabe ilun eta zail dirudien ikerbide baten aurrean. Izan ere, zo- dirauten enigmak argitzeko beste argibiderik eskaini ezin ri onekotzat jo dezakegu geure burua hain ilun eta enig- digularik, ikerlana beste bideetan barrena abiatuko da, maz beterik dagoen kontakizun batekin topo egiteagatik. gure kontakizunari hurbil dakizkiokeen beste kontakizu- Itxura interesgarrikoa dugu benetan. Eta hau guztia, tes- nak, edota gure testuinguru hutsuneak bete ditzaketen tuinguru mailako hutsuneen zabalari esker, hauek baitira datu etnografiko edo mitologikoak nonbaiten kausi ote leienda harrigarri eta ikerbidea oztopatsu, orobat egiten daitezkeen ikusi asmoz. Une honetan, euskal mitologia- dituztenak. ren hesparrutik kanpora ateratzen gara, apriorismo eta Ikerbide honen abiapuntua, bere oinarri sendoa in- aurreritzirik gabe motibo aurkibide orokorren munduan guratzen duten area higikorren artean, aurreko azterke- murgiltzeko. tan zehar isolatu eta definitu ditugun lau motibo nagu- Hona hemen, STITH THOMPSON-en aurkibide oro- siek osatzen dute: korretik ("Motif Index of Folk Literature") gure lau motibo - Laino mehatxaria nagusietan oinarrituz tiratutako erreferentziak, hots, iker- 19 - Betazal jasoak bidearen lehen urratsak : - Seguruenik ere opari baten adierazpena den amilketa - Jentilen suntsipena 19) S. THOMPSON. "Motif Index of Folk Literature". Bloomington (Indiana), VI. alea

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 25

KRISTAUAK - Kristauak eta erraldoiak. F531.5.8.

JAURTIKI - Zorigaiztoko jolasa: Mailoan behera amildu. K544.84. - Garaitik jaurtikiz eho. S127. - Inozoa amildegira jaurtiki. K891.5.3. - Indartsu batek bestea jaurtiki hormatik behera. F528.2.2. - Inozoari eragin horma gainetik jauzi egin dezan. K891.4.5. - Heroia bultzakadaz amildurik. H1535.

OPARIA - Jakintsuaren odolarekin nahasturik. K1673. - Giza-oparien odolaz lurra gorriturik. A1241.4. - Buru-oparia. W28. BETAZALA - Opari ankerra. S200. - Betazala kirten batek iragazirik duen jainkoa. - Oparien jatorria. A1545. A128.2.2. - Gizona opariki, tabua hautsi duela eta. C929.5. - Betazal astuna. F541.7. - Miraria giza opari zain. K1785. - Buru-oparia. S125.1. BETAZALAK - Jakintasuna erakutsi bere burua botaz. J173. - Ogroa hain zaharra izaki, betazalak jaso egin behar - Hobe heriotza giltzapea baino. J227.1. dizkiote. G631. - Hobe heriotza desohorea baino. J227.2. - Begi suemailez hornituriko jainkoa. A124.1. - Begi majikoa. D993. Erreferentzia hauek ikerketaren hesparru orokorra - Begi bat jakintzaren trukean. J163.3. osatzen dute, baina ikerketa hori ez da mugatzen noski, hauek guztiei buruzko kontsulta axalkari batzuk egitera. - Ohi ez bezalako begiak dituen jainkoa. A123.3.hh. Goragoko ohar bakoitzaren barnean aurki daitezkeen - Begi azpimarragarriak. F541.hh. erreferentziak, eta hauetako bakoitzak berriz erakusten dituenak, zuhaitz abartsu baten antzera zabaltzen dira, LAUSOA eta helburutzat dugun ikerlanak exhaustibotasuna eska- - Aztikeriaz sorrarazia. D2143.3. tzen duenez gero, bide horien guztien urratzea nekaga- - Deabruak sorrarazia. D1361.1.0.4. rriegi bihurtzen da, hizkuntza ez nazioartekoetan idatzita- - Lausoari buruzko gezurrak. X1651. ko testuek dakarten zailtasuna alde batera utzirik ere. - Lausoaren jatorria. A1134. Aukera bakarra beraz, bideetako bat hautatu eta hari az- - Arima lauso itxurapean. E741.1. ken ondorioetaraino lotzea litzateke. Eta hautapena, be- - Ogroa lauso bilakatzen da. G522.1. tazalen jasoeraren motiboa izango da, ondoren azaltzen diren arrazoiak direla medio. LAINOA Azterketaren konklusio gisa, lainoa, kontakizunaren - Mendi eme bati uztaitzen zaio. A969.2. esanahiaren gako nagusitzat jo badugu ere, argi dago or- - Laino-izakiak lurrera bisitan. F33. dea betazalen jasoeraren motiboak, lainoarenak ez bezalako zehaztasuna, bitxitasuna, eta apartekotasuna ditue- - Laino-jainkoa. A283. la. Honen bitartez zera esan nahi dugu, lainoa, eguraldi - Lainoak erakusten du Kristoren jaiolekua. agerkari arrunta izaki, edozein garaitan eta edozein leku- V211.1.3. tan anitz errealitate abstraktu irudiratzeko balio ahal izan - Zorigaiztoko ikurra. Z156. duela, eta balio izan duela izan ere; eta gaitasun honek - Laino beltza etsaiaren aurka jaurtikia. D2091.11. noski, ereduak larregi aniztuz, ikerbidea nahasi eta ozto- - Jainko bat lainoan. A137.11. patzea ekar lezake ondorio. Bide honetatik sartuz gero, - Laino majikoa. D901. zorioneko laino horren benetako esanahiari buruz orain- - Santuak armada uxatu laino batez. V229.7.1. goz ia deus ere ez dakigularik, eredu pila handiegi baten - Iratxoa laino itxurapean. G304.1.2.1. erdian korapilaturik iparra galtzeko kinkan jarri gintezke. Betazal jasoeraren motiboa, –zehatz bezain bitxia HILOBIA bistan dagoenez–, zalantzarik gabe bide hertsiagotzat jo - Aberatsa opari-hilobira jausi. K1603. daiteke aldez aurretik: Badirudi gainera askoz sinpleagoa - Erraldoien hilobiak. F531.6.13. izanen dela eta okerretan ez erortzeko lainoaren bide la- - Hilobi industearen jatorria. A1541.1.1. bainkorra baino seguruagoa eta menderagarriagoa.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 26 J. I. HARTSUAGA

Gainontzeko bideei dagokienez, argi dago orokorre- Motibo hau ez da gehiago ostera agertzen ipuinean. gi eta zehaztekeegiak direla aitzintasuna emateko. Izan Heroiak ez du agure zahar horiengandik behar duen la- ere, beste bide horiek, exhaustibotasun helburua bete- guntza iristen, baina hauetako bakoitzak etxea eskain- tzearren bide osagarri gisa aipatu ditugu bakarrik, eta be- tzen dio gaua igaro dezan. ti bigarren mailan egonen dira, bide nagusiak agortzen Motiboari dagokionez, espero dut konformatuko za- ote diren zain, ordezko gisa plazaratzeko. rela honenbesterekin, eta orain, zure eskakizuna betez, Ikerketa beraz, betazalen motiboari lotzen zaio; eta ipuin osoaren laburpena ematen saiatuko natzaizu. zenbait aurkibide eta bilduma bibliografikotan zehar mia- Transilbaniako Szovata-n bildutako ipuin harrigarria da. keta luze eta sarritan nekagarriak burutu ondoren, ja- Bere izenburuaren itzulpena zera da, "Pipermin-ale he- rraian azalduko dugun korpusa biltzea iritsi dugu. Esan roia eta Julia ederra, basoa berde eta larrea loretsu egi- beharra dago aurkibide eta bilduma horietan betazalen ten duena". jasoera, irudiz nahiko hurbil zaizkion betile eta bekain lu- Pipermin-ale heroia, ingeles Tom-thumb heroiaren ze zintzilikarien jasoerarekin nahasten dela sarritan. Gure baliokidea da gutxi gorabehera (eta euskal Kukubiltxoa- korpus hau, hamaika kontakizunek osatzen dute, haueta- rena beraz) . riko lau Frantziako liburutegietan kausiezinak direlarik: Bere izena, pipermin alea bezain txiki eta indartsua Finlandia, Britainia Handia, Alemania eta Hungariatik eka- izatetik datorkio. Izan ere, bere amak irentsi duen piper- rri behar izan dira. Beraz, ez da inolaz ere oso zabaldua min ale batetik jaiotzen da, eta oraindik sabelean dagoe- edo ezaguna den motibo bat gure aurrean daukaguna. larik Julia ederrarekin ezkonduko dela hitz ematen zaio... Gure ikerketa lana, betazalen jasoeraren bidean ba- Ez dut oso osorik BARKOCZI jaunak hain jatorki igorri rrena sartu badugu, motibo horren zehaztasuna eta itzel- didan laburpena hemen azalduko, aski eta sobera baitu- tasuna lagungarri izanen zaizkigulakoan egin dugu. gu orain arte erakutsitakoarekin, gure aurrean zein kon- Alegia, eragiketa hain bitxi eta apartekoa izanik antzeko takizun mota dugun argi eta garbi ikusteko. Jentil zaha- ereduren bat azalduz gero, bien artean jatorkidetasuna rraren betazalen jasoera testuinguru hutsune baten era- izanen zela pentsa liteke aldez aurretik, zeren kasualitate ginez suertatzen bada ulertezina orain arte ikusi ditugun izugarria behar bailuke, halako detaile bitxia elkarren ar- euskal kontakizunaren bertsioetan, akats hori eta hutsu- teko loturarik ez duten bi kontakizunetan erabat etenki ne hori are eta nabarmenagoak dira ipuin harrigarri hutsa agertzea. Halabaina, errealitateak ez ditu aurrikuspen den hungariar kontakizun honetan, bertan betazalen ja- hauek baieztatzen, zeren gure korpuseko kontakizun soerak funtzio apaingarria besterik ez baitu. Ez dauka gehienek ez baitute gure ikergaiarekin zerikusirik. On- honezgero inongo adierazmami edo esanahi zehatzik; al- doren azaltzen dugun hauetako aurreneko kontakizune- derantziz, antzeko beste askorekin batera, irudi bitxi eta an, eragiketak antza handia du guk ezagutzen dugunare- harrigarri bat izatea du funtzio bakarra, ipuinaren giroga- kin, baina bere esanahia arras aldatzen duen testuinguru rria izatea alegia. berri batean murgildurik ikusten dugu. Sailkapen argi eta zehatza egitea sarritan ahalezkoa Hungarieraz argitaraturiko ipuin bat da, eta Buda- ez bada ere, kasu honi dagokionez bederen bistan dago pesteko Szecheny Liburutegi Nazionaleko liburuzaina Jentilen Akaberaren kontakizuna mito bat dela, eta hun- den ANDRAS BARKOCZI jaunak, –nire eskabideari jator gariar kontakizuna aldiz, bere Kukubiltxo eta agure zahar erantzunez–, ingeleraz egindako laburpenari esker iza- hirukoiztuarekin, ipuin harrigarrien sailean sartu behar nen dugu honen berri20: dela nahitaez. ... testuingurua zera da, heroiak, bere hara eta hona- Mito eta ipuin harrigarrien arteko maileguak bi norako ibileran, zahar batekin topo egiten du, honako baldin- bideetan gertatu ohi dira, baina aztertzen ari garen kasu tza hauetan: Belaze baten erdian bere oinatza adinako zehatzari bagagozkio, aldez aurretik bazter daiteke eus- zulo bat ikusten du, bertatik ke uhinak jalgitzen direlarik. kal mitoaren hungariar kontakizunatiko edo beste edo- Zurubi batez jaitsi daitekeela somatu eta bertan zein piz- zein ipuin harrigarritiko mailegua, honako bi arrazoiok di- ti mota bizi ote den hasten da hausnarketan. Zurubitik rela eta: alde batetik, betazalen motiboa erakusten du- jaitsi eta betazalak lau burdin-hagaz eutsirik dituen agure ten euskal bertsioen kopurua garrantzitsuagoa da moti- zahar bat ikusten du sutondoan. Agure zahar horri bere bo berori ipuin harrigarri testuinguruan azaltzen duten haratonen arrazoia azaltzen dio, –beranduago itzuliko kontakizunena baino, kontutan hartuz noski, Euskal naiz horretara–, baina ezin du harengandik laguntzarik ja- Herriaren tamaina eta ipuin harrigarri horiek bildu diren so. Hurrengo goizean, bideari jarraiki, eta ilunabarrean, lurraldearena. Eta beste aldetik, zera hausnartu behar aurreko zuloaren berdina den beste batera heltzen da. dugu, mito batek motibo bat maileguz hartzen duenean Bertan, betazalak sei burdin-hagaz eutsirik dituen agure ipuin harrigarritik, motibo horrek harrigarri izaten dirauela zaharra topatzen du. Honekin ere gauza bera. Baina hiru- mitoaren barnean ere. Mitoak bere osakin guztiak ulerta- garren ilunabarrean, aurreko bi agureen anaia nagusia razteko testuinguru argibideak dauzka, eta beraz, inoiz topatzen du, betazalak hamabi burdin-hagaz eutsirik di- testuinguru argibiderik gabeko harrigarri hutsa den ele- tuelarik, eta katu txiki batzuk betazal horietan etzanik. mentu bat bereganatzen badu, bereganekta hori ez da istilu larriak sortu gabe burutuko. Betazalen jasoearen motiboak jentilen akaberaren mitoan hain egonera ore- 20) MAGYAR NEPKÖLTÉSI GYUJTEMENY VII. 6 zb. katua eta borobila ukateak atzera botatzen du, motibo

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 27 hori ipuin harrigarri batetik hartu duela esango lukeen hi- getza hitz emanez. Betazalen jasoera berriz ere, pertso- potesia. Honela izan balitz, detaile hori jentil igarlearen naia horren zahartasunaren erakusgarri bitxia baizik ez zahartasuna indartsuago azpimarratzearren erabilia zate- da, ez baitu bestelako inongo garrantzirik, eta izan ere, keen, eta badakigu gauzak ez direla honela: Betazalen ez da gehiago agertzen ipuinean zehar. Beraz, ostera jasoera lainoaren agerkundearekin eta honen irakurketa ere, jentilen akaberarekin inongo estekarik ez duen kon- eta interpretazioarekin lotzen du kontakizunak. Jatorriz- takizun batekin gabiltza, eta bere balio bakarra, gure iker- ko esanahi honen gaizki ulertu batek bakarrik ekarri du ketarekiko bere zer ikusirik eza azpimarratzea litzateke. jentil igarlea zahartzat jotzen duen arrazionalizaketa. Urrezko Ahotseko Txontaren ipuina dakarren ipuin Beraz, esandakoaren ondorioz, jentil igarlea jatorriz zaha- bildumaren oharren atalean, berriro ere gure motiboa rra izanik betazalen jasoera zahartasun horren irudi era- aurkezten duen ipuin berri bati buruzko erreferentziak kusgarri gisa sartu izan litekeela dioen hipotesia erabat aurkitu genituen. Hungariar kontakizun bat hau ere. Ez bazterturik utzi behar dugu. dut halabaina horren bila aritzeko nekerik hartu, garbi Alderantzizko hipotesia beraz, egiantzekoagoa dugu: baitago bi aurrekoen tankera beretsukoa dugula. Hona 22 Ipuin harrigarriak, kontakizun mitikoren bati maileguz hemen erreferentziak zioena : harturik ukanen luke betazal eutsien motiboa, irudi ho- ... eta beste (ipuin) batean,... 336 urteko (erregea- nen bitxitasuna eta indar espresiboa bere baitan giroga- ren) betazalak burdinazko pertika batez gora jaso behar rri gisa erabiltzeko asmoz. Bere jatorrizko testuinguru dituzte eta honela eutsi, bere aurrean duen erregina ikus mitikoan funtzio bat bete eta esanahi zehatz bat eduki ahal dezan. zuen ekintza, apaingarri soila bilakatzen da honela ipuin Hungaria laga eta Errusiara helduz, "Ivan behiarena" harrigarriaren baitan, dekoraziozko zera, funtsik gabeko eta "Ivan "Katurena" deritzaten bi ipuin aurkitzen ditugu, anekdota hutsa. eta bertan, heroiarekin borrokatzen den sorginaren se- Mailegu hau non, noiz, eta nola burutu ote den ezin narrari begien gainetik jausten zaizkion bekaina iletsu lu- dugu noski asmatu, oraingoz behinik behin, ikerketa hasi zeak burdin urkuluz nola jasotzen dizkioten ikusiko dugu. berri honen lehen urratsetan gabiltzalarik. Dena dela, Ez da doiki bila gabiltzan motiboa, baina aurkibideek sa- galdera horiek erantzutea ez da gure ardurapeko arazoa. rritan nahasten dituztenez, eta honela, bekain luze horiek bidean topatu ditugunez, orrialde hauetan azalduko Azkenik, eta posibilitate teoriko gisa, bi motiboen ja- ditugu, irakurlearen begipean ipintzeagatik besterik ga- torri loturabakoaren hipotesia aintzat hartu beharra dago, be. Ivan Behiarena, AFANASIEV bildumako23 ipuin bat du- motiboaren bitxitasunak nahiko sinesgaitza bihurtzen ba- gu, RALSTON-ek24 ere komentatzen duelarik. Ikus deza- du ere. gun zer nolako itxura duen sorginaren senarrak: Zernahi den, hungariar kontakizun honek eskain die- (...)Sorginak lurpera eraman zuen Ivan-Behiarena, zagukeen argibiderik nagusiena zera da, hain zuzen ere, eta bere senarrarenganaino gidatu. Agure zahar bat zen: bera eta euskal mitoaren arteko lotura zuzenik ez dagoe- "Hona hemen, –esan zuen sorginak–, gure hondamena la. Hurbiltzen saiatzea alferrikakoa litzatekeen bi magni- ekarri duena!" tude ezberdinak dira. Agure zaharra burdinazko ohe baten gainean zetzan, Ikerketa honen aztergaia den motiboa erakusten eta ezin zuen deus ere ikusi: Bere betile luzeek eta bere duen bigarren kontakizuna, Hungariatik datorkigu baita bekain iletsuek begiak erabat estaltzen zizkioten. Ha- ere, eta aurrekoarekin antz handia ez ukan arren, biak mabi erraldoi indartsu etorrarazi eta honela agindu zien: batera datoz motiboaren erabilpenari dagokionez, he- "Burdinazko sardeak hartu eta jaso nire betile eta bekain men berriz ere, apaingarri eta girogarri hutsa bilakatzen beltzak; nire semeak ero dituena ikusi nahi dut eta!" 21 baita. Kontakizunaren hasiera hasieran agertzen zaigu : Erraldoiek betileak eta bekainak jaso zizkioten sardeekin; Non zen, non ez zen, zazpi aldiz erresuma urrun, eta zaharrak honela esan zuen: "Ah Vanioutcha jasoa! Zu iza- haratago, Itsas Gorrietaz bestalde, baina haratago orain- nen ote zara nire umeekin indarrak neurtzera ausartu de- dik, nire amonaren etxea baino urrunago, hantxe bizi zen na? Zer egin behar ote dut zurekin?" lurraren gainean errege bat. Hiru seme zituen. Dagoe- -"Zeure nahiaren arabera egin; edozertarako prest neko oso zaharra zen, eta betazalak burdin-hagaz eutsi nago." behar zizkioten. Behin honela mintzatu zitzaien semeei: -"Alferrikako berriketak: Honezgero ezin ditugu gure "Semeok, Gaztetasunaren eta Heriotzaren Ura eta Urrez- semeak piztu; hobe, egidazu mesede bat. Zoaz erresu- ko Ahotseko Txonta ekartzen badizkidazue, orduan nire ma ikusezinera, herri izanezinera, eta urrezko iledun Erresuma osoa emanen dizuet..." printzesa lor iezadazu; emaztetzat nahi dut." (...) Aurreko kasuan bezalaxe, ipuin harrigarri tipiko ba- Iban-Katuarenak topatzen duen agure zaharra ere, ten aurrean gaude. Erregeak, Gaztetasunaren Ura eta aurrekoaren parekoa dugu25: Urrezko Ahotseko Txontaren bila igortzen ditu bere hiru semeak, hauetatik bere eskakizuna beteko duenari erre- 22) Ber. 296 orr. (Anmerkungen 19 zb.). 23) AFANASIEV, aip.id. 90 orr.,26zb.: "Ivan-de-la-vache" (AT300B) 24) W. R. S. RALSTON. "Russian Folktales" London 1873/72 orr. 21) E. RONA-SKLARek. "Hungarische Volksmärchen" II.alea 209.orr. 25) G.J.SCHULTZ.(BERTRAM). "Sagen von Ladogasee" Helsingfors 19 zb.: "Der Fink mit der goldenen Stimme". 1872. 25 orr 24 zb.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 28 J. I. HARTSUAGA

(...). Ivan jo zuen konortea galaraziz, eta Wisslo- Gizonak otoi egin zuen otsoaren alde eta maltzurkeria browü (Bekainzintzil) erregearengana eraman zuen, he- handia egokitu zitzaion konpentsazio gisa. rensuge-emea baitzen, –hain zuzen ere (Ivanek eho Mendebaldeko Mongoliako Siddi-Kür herriko ema- zuen) hamabi buruko herensugearen alarguna–. kume batek, ondorengo kontakizunean azaltzen denez, Wisslobrowü erregeak, aurpegia estaliz lurreraino ustekabean egin duen oker bat zuzentzeko zazpi egun jausten zitzaizkion bekain luzeak zeuzkan. Ivan bere au- eta zazpi gau igaro behar ditu itzarririk, baina azkenean rrera eraman zutenean, honela oihukatu zuen: "Aurrera porrot eginen du amerikar larreetako otsoaren antzera, bitez zazpi gizon eta jaso biezazkidate bekainak aurpe- bere iraupena bikaina izan arren28: gian gora, zaldun itzel hau nire begiz ikus dezadan." (...) Andreak makila eskuetan hartu eta "luma-bela- Luzaz behatu zuen eta ondoren honela mintzatu rra"-ren (Stipa pennata) kikiluz betazalak zabaldu eta eu- zen: "Nire herensuge bikainenak ero dizkidazu, eta tsi zituen. Ondoren, honela eman zituen sei egun eta sei hauen emazteek eta neronek orain zera diogu: "Nola zi- gau itzarririk, baina zazpigarren egunean instant batez gortu behar zaitugu?" (...) burua erori zitzaiolarik, jainkoek eta deabruek, Itsali, Azken bi testu hauetan, bekainen jasoeraren irudiak –txori etxea zeukan gizona–, bertan bahitu zuten. (...) itxura beldurgarria harrarazten die azti zaharrei. Horixe Betazalen jasoera logalea saihesteko erabiltzen den da hain zuzen, eta ez beste, motiboaren helburua, horre- kontakizun hauetan gure ikergaia den mitoarekiko este- taz gain ez baitu inolako euskarri etnografikorik. Berriz karik eza hain borobila eta begibistakoa izanik, ez du me- ere, bi ipuin harrigarri baino ez dira, eta motiboak (guk rezi beste inongo komentariorik gaineratzea. Eta hauen bilatzen dugunaren senide hurbila seguru aski) bertan ondoren, beste bi kontakizun plazaratuko ditugu, bertan, duen funtzioa, detaile bitxi izatearena besterik ez da. nor bere betazal zintzilikarien jasoeraz inoren laguntzarik Honaino plazaratu ditugun bost kontakizunotan, des- gabe arduratzen delarik. Baina orain, eragiketaren helbu- kribapenari dagokionez jentil igarlearen betazalen jasoe- rua ez da itzarririk eustea izanen, muturren aurrean dago- rarekin antza handia duten bi motibo azaldu zaizkigu: ena ikustea baizik. Asmoen mailako bateratasun honek Agure zaharraren betazalak edo bekainak hagaz, pertikaz halere, ezin ditu, kontakizun hauen eta euskal mitoaren edo sardeaz jasotzen dituzte zenbait gizonek edo zenbait arteko dibergentzia sakonak estali. Izan ere, aipatu moti- erraldoik, nolanahi ere zahar horien erraldoitasuna nabar- boaz beste, gainontzekoan ez dute inongo bateratasunik. menaraziz. Deskribapenaren mailako antza, asegarria da Ikus dezagun lehenengo Ipar Amerikako seneca in- benetan, baina ipuin harrigarri testuinguruan aurkitu ditu- dioen leienda hau29: gunez gero, alferrikakoa litzateke euskal mitoari hurbil- Orduan Hodadeñon abiatu zen. Hor zehar lasterka tzeko edozein saio. zebilela, hotsak entzun zituen, dum dum dum! Berak ba- Ondoren datozen lau testuak aurrekoen alderantziz- zekien hots hori Deagahgweoses izeneko gizonak sorra- ko egoeran daude nolabait. Ez dago lauren artean ipuin razten zuela, mazoaz ehotuz tabakoa egiten zuenean. harrigarritzat jo litekeen bakar bat ere, eta gutxienez bi, Txabolara heldu zenean, agure zaharra barnean jezarrita mitoak dira argi eta garbi. Baina beste aldetik, bertan aur- ikusi zuen, tabakoa joaz eta honela kantatuz: "He yon- kituko ditugun betazal jasoerek ez dute guri dagokigun diengonni goyengwayen gens", alegia, "batek tabakoa motiboarekin zer ikusirik. Betazal jasoera motibo bitxi eta egiten duenean tabakoa eduki ohi du beti". Eta tabako apartekoa izan arren, zenbait kultura ezberdinetan ager- bilguak prest zeudelarik, zuhaitz azalezko sokaz lotzen zi- tzen da halere, protagonista eta funtzio berriak dituelarik. tuen. Berari zuzenduz, Hodadeñon honela mintzatu zen Ondorengo bi testuetan betazalen jasoera logura saihes- zenbait aldiz: "Kaixo osaba, zure txabolara etorri natzai- teko helburura zuzendurik ikusten dugu26. Hona lehenen- zu", baina zaharrak ez zuen jaramonik egin. Orduan go, Ipar Amerikako indioen kontakizun mitologiko bat27: Hodadeñonek, bertan zegoen mazo txiki batez zarta jo Mundua sortua izan zen eta gero gizona. Hurrengo zuen buruan, bide batez esanaz, "zu ikustera etorri na- egunean, honek piztien artean indarra banatu behar tzaizu osaba!". Baina orduan ere, Deagahgweoses-ek ez zuen bere gogoaren arabera, eta horretarako, gezi luze zion jaramonik egin bisitariari. Hodadeñon-ek berriz, bes- edo motzagoak eman behar zizkien. Larreetako otsoa, te zartakoa eman zion esanaz, "osaba, zuri bisita egitera denetan indartsuena bilakatu nahi baitzuen, gau osoa etorri naiz!" Orduan zaharrak honela esan zuen, "saguek itzarturik ematen saiatu zen, hurrengo goizean gezia harrizko bola behera bota dutela uste dut", baina bere hautatzeko garaian aurrena izateko asmoz. Ondorioa ze- horretan jarraitu zion tabakoa ehotzeari. Orduan Hodade- ra izan zen, alegia, egunsenti aldera loak hartu zuela be- ñon-ek zartako latza eman zion, eta horrekin zaharrak tazalen artean zotzak ipini bazituen ere. Piztia guztiek aurpegitik behera bizarreraino jausten zitzaizkion goiko nork bere gezia eskuratu zuten, baina larreetako otsoa betazalak jaso zituen. Zuhaitz azalezko sokaz lotu zituen ez zen inon ageri. Gizona bere bila hasi zen, eta lo aurki- kontu handiz, eta txirla oskol batez igurtziaz begi barne- tu zuen betazalak zotzek barrutik kanpora iragazirik. Or- ko zikin zolda atera zuen esanaz, "norbait txabolara etorri durako gezi txikiena bakarrik geratzen zen banatzeke. zaidala iruditzen zait". Orduan bere ingurura begiratu eta Hodadeñon ikusiaz zera galdetu zion, "zertarako etorri

26) Helburu berbera agertzen da halaber C.H.SCHARLING-en "Zur Neujahrszeit im Pastorat zu Nöddebo" eleberriko pasarte bate- 28) B. JÜLG. "Die Märchen des Siddi-Kür" Leipzig 1866/91 orr. VII an, baina bertan, protagonista gazteen denborapasako jolasa zb. baino ez da. Ikerketa ahaleginak nekoso eta frustragarri bihur- 29) J. CURTIN & N. B. HEWITT. "Seneca fictions,legends and Myths" tzen dituzten erreferentzia okerren eredu bikaina dugu hau. Annual Repport of the Bureau of American Ethnology aldizka- 27) O. DÄHNHARDT. "Natursagen" III.alea/147 orr. riaren 32. zbko 213 orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 29 zara?, zer nahi duzu?". Hodadeñon-ek erantzun: "Tabako Egia da zenbaitetan, Erdi Aroko testuetan paganis- eskean etorri naiz". Zaharrak tabakoa ukatu egin zion be- mo zaharreko tradizioen oihartzun eta oroitzapen eralda- re bisitariari esanaz "ez duzu hemen tabakorik hartuko". tuak agertzen zaizkigula, eta hein horretan, litekeena da Eta "akabatuko haut" deiadarka hasi eta Hodadeñon-en betazal luze hauen jasoerak gure motiboaren senideren atzetik jarraika joan zitzaion ateetatik kanpo txabolaren batekin lotura urrun bat edukitzea. Baina dena den, argi inguruan borra handi bat eskuetan zeramala. Hodade- dago "femiele ne mignote ne bele" hau gure jentil jakin- ñon-ek aise egin zion ihes, eta aurki atzean urruti utzi tsuarengandik urrunegi dagoela edonolako hurbilketa zuen. Azkenik, gelditu, itzuli eta aurre egin zion zaharrari; saiotan hasteko. Beraz, laburki, testu hau, aurretik pasa bi gezi jaurtiki eta honela hil zen Deagahgweoses. diren beste zortziak bezalaxe, euskal mitoaren esanahia Azaltzen ari garen testu hurrenkera honen ekarpen ikertzeko bide antzu bezala agertzen zaigu. bakarra zera erakustea da, bilaketa exhaustibo baten on- Orain, eta jentilen akaberaren leiendarekin zenbait doren euskal mitoarekin loturik egon litezkeen bi testu bateratasun erakusten duten azken bi testuak aipatu bai- baizik ez daudela. Eta hurrenkera honi amaiera emateko, no lehen, bibliografia inkesta honi buruzko zenbait haus- Erdi Aroko testu bat dakargu: Bertan, Lancelot-ek gau narketa proposatzeko une egokia dugu. beltzean baso itxi baten erdian topatzen duen izakia Inkestan exhaustibotasun osoa iristea ia ezinezkoa deskribatzen zaigu: Itsusikeria guztiak biltzen dituen mada epe labur edo ertainean, eta noski, gure saio honek mu honek, noski, betazal zintzilikari luzeak dauzka beste ezin izan du helburu ideal hori lortu, alegia, betazal jaso- grazien artean. Testua ez dut itzuli, –eta hau da salbues- era eta horren hurbilean dauden beste zenbait motibo pen bakarra lan honetan zehar–, neurtitzetan emana da- azaltzen dituzten testu guzti-guztiak aztertzea. Une ho- 30 goelako : netantxe badira, kontsultatu ezin izan ditugun hiru erre- Ja estoit mienuis passee ferentzia, bertan iragarritako testuak eskuragaitzak dire- Quant il a devant lui trovee lako, edota erreferentziak berak behar bezain zehatzak En la foriest une maison ez direlako. Hiruotako aurrenekoak, "Robignone-ko Herri- Ne sai de quele region. Alegiak" deritzan liburu italiar batera garamatza; bigarre- Li maisons toute ouverte fu. nak, "Ipuinen Mundua" deritzan idazti alemaniar batera; Il garda ens, si vit .i. fu eta hirugarrena, tamalez, zehazten ez den MOE delako Qui mout cler argoit par encant, norgetar baten idazlanei dagokie. Et il vint ens acevaucant. Italiar liburuaren izenburuko "alegiak" horrek, gure Sor une torce de lihue motiboa ipuin harrigarri testuinguran azalduko dela uste- A une figure veue arazten digu, azterturiko ipuin hungariar eta errusiarretan Dont il s’est mout esmervelliés bezalaxe; "Ipuinen Mundua" aipatzen duen erreferentziak Ne sot a dire ce sachiés gure motiboa Birmaniako ipuin batean azaltzen dela ze- Se ço fu hon u femme u fee, hazten digu, eta honek noski, ia aldez aurretik baztertzen Mais longement l’a esgardée. du eredu hau gure ikerbidetik; beraz, apika interesgarria Sachiés que plaisans n’estoit mie. litzatekeen posibilitate bakarra, noizbait aurkitzea espero Sor ses genous s’est endormie dudan norgiar kontakizunean geratzen zaigu. Et sor ses .ij. bras par avant. Azken bi testuen zain gaudelarik, eta norgiar errefe- Il li va deriere et devant, rentziaz egin berri dugun zehaztapena kontuan harturik, Il va a diestre et a siniestre aurkibide eta bibliografia bilduma ospetsuenetan zehar Mout s’emerveille que puet iestre burutu dugun lan eskergaren gainontzeko fruitu guztiak, Qui la dormoit dalés ce fu. –euskal mitoaren antzera betazal jasoeraren motiboa Quant mout emervelliés s’en fu, erakusten duten kontakizunak alegia–, ez digute bene- Se perçut que c’estoit femiele. tan laguntza handirik eman, ez baitute jentilen akabera- Mais n’ert pas mignote ne bele. ren mitoarekin areagoko bateratasunik azaldu, ez eta be- ...... tazalen jasoera hobe uler dadin inongo datu berririk pla- ...... zaratu. Dont primes a ouvert ses oex. Zenbaitetan, motibo nagusiaren helburua eta ezau- A ses mains qui ne sunt pas bieles garriak, gurearen bestelakoak zirelako, eta beste zenbai- Autresi con .ij. fenestreles tetan, motiboaren deskribapena euskal bertsioari hurbil- Leva ses paupieres amont garri izan arren, testuinguruak semantikoki mamigabe- Desor son cief devant son front Et atacha a .ij. coustices tua uzten zuelako, zernahi izanik ere, azken buruan, in- Con .ij. feniestres collëices; kesta honen emaitza arrunt ezkorra izan da honaino. Car cornes avoit sor la tieste Halere, ezkorkeria honek, ikerketarako argibide interes- Ausi comme sauvaige bieste. garriak eman ditzake. Lehenengo, gure istorioaren ba- La ou les coustices tenoient, kartasuna argitan ipintzen du, eta ondoren eta ondorioz, Qui les paupieres soustenoient, biziki zaharra ote deneko ustea zabaltzen du, jatorrizko .ij. grans crocés de fier forcié. testuingurua arras ahantzirik zegoela ohartu garenetik Eut ses paupieres eforciés. hartu gaituen susmoa indarberrituz. Bakartasun horrek halaber, zera adierazten digu, inoiz euskal mitoaren an- 30) H. BREUER & W. FORSTER. "Les merveilles de Rigomer" / 100 hk. tzeko kontakizunik aurkitzen badugu, ahaidetasun lotura

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 30 J. I. HARTSUAGA

izanen dela ziur aski bien artean, zeren eta zenbat eta –Zure alaba Olwen gure Kulhwch Kilydd-en semea- bakarrago izan kontakizun bat, orduan eta nekezago ger- rentzat, Kelyddon-go printzearen semea denarentzat es- tatu ahal izanen da horren bi bertsio zein bere aldetik katzera gatozkizu. eta inongo loturarik gabe sortuak izatea, eta elkarren ar- –Non ote dira nire morroi aluok? Jaso itzazue nire tean duten antza kasualitate hutsari zor izatea. bekainen azpiko sardeak, bekainok begiak estali dizkida- Azaltzeko geratzen zaizkigun bi testuetako aurrene- te eta. Ikus dezagun gure suhigaia. koak ez dizkigu, jentilen akabera aztertuz geroztik age- Hau eginik, honela mintzatzen zaie: rian ipinitako enigmak ulertaraziko; baina halere ez litza- –Zatozte bihar berriro eta erantzuna izanen duzue. teke justiziazkoa izanen, aurretik bota ditugun bederatzi Irteteko jaiki ziren: Yspaddaden erraldoien nagusiak, kontakizunen ondoan sailkatzea, zeren eta bertan aurki- eskura zituen hiru lantza lupuztuetako bat atxiki eta haiei tuko dugun pertsonaia batek, gure jentilarekiko antzeko- jaurtiki zien. Bedwyr-ek airean hartu eta etorri bezala bi- tasun zenbait erakusten baititu, bien arteko hurbilketa dali zion, eta lantzak belauneko errotula apurtu zion: saioa ahalezkoa eginez. Xehetasun ttipi bat besterik ez da, baina bada zerbait. Pertsonaia honek, Yspaddaden –Suhi basapiztia madarikatua! Nire bizitza osoan izo- Penkawr du izena, eta gaiztoarena egiten du galestar rratuko zidak honek malkarrean ibiltzerakoan. Mandeu- Mabinogion leienda bildumako honako kontakizun hone- liaren helduaren adineko oinazea eman zidak burdin lu- tan, Kulhwuch heroia bere alaba Olwen-ekin ezkon ez puztatu honek. Madarikatua bedi bera egin duen arotza, dadin behin eta berriz alferrik saiatuz. Alaba honen eder- eta madarikatua bera jotzerakoan azpian zuen ingudea. tasunaren deskribapenaz hasiko gara hain zuzen31: Begi bistan dagoenez, testu honek ez du jentilen Bere ileak espartzuaren lorea baino horiagoak; bere akaberaren kontakizunaren antzik inondik ere, baina be- larrua uhinaren aparra baino txuriago; bere esku eta re azterketa ez da halere erabat antzua. Egia da,noski, eriak iturri batek beteriko urmahelean ageriratzen den testuak Yspaddaden gaiztoaren begietan behera jausten uretako hirusta berria baino diztiratsuago; lehen lumabe- diren bekain luzeetaz hitz egiten digula, eta ez ordea be- rritzea egindako aztorearen begirada eta hirugarren lu- tazal zintzilikarietaz. Egia da halaber, printzesa xarmanta maberritzea egindako aztorarrarena ez ziren berea baino eta printze gazte ausartaren arteko amodioei buruzko is- argiago. Bere bularra zisnearen paparra baino txuriago, torio honek ez duela jentilen suntsikera harrigarriarekiko bere musuak larrosarik gorriena baino gorriago. Ezin hu- inongo bateratasunik. Halabaina datu interesgarri bat ba- ra ikusi bertan harenganako maitasunaren ziztada barne- dauka,eduki: Bekain luzeak jaso behar zaizkion pertso- an sentitu gabe. Lau hirusta zuri jaiotzen ziren haren oi- naia "erraldoien nagusia" dela esanez aurkezten zaigu. Ez natzetan noranahi zihoalarik: Horregatik ipini zioten Ol- da engoitik ipuin harrigarrietako izengabeko agure zahar wen (oinatz zuria) izena. bitxi hura, baizik eta "erraldoien nagusia", jentilen nagu- Sartu zen (Olwen) eta banku nagusian jezarri zen sia alegia, eta honek gure mitoko jentilarekiko baterata- Kulhwuch-en ondoan. Honek hura ikusi zuelarik berehala sun garrantzitsua plazaratzen du. ezagutu zuen: "Neskato, –deiadar egin zuen–, zu zara bai KULHWCH eta OLWEN-en istorioa ez da noski erral- nik maite nuena. Nirekin etorriko zara biok bekatua eki- doiaren mitologiaren kontakizun bat, indoeuropar he- din dezagun. Aspaldi honetan maite zaitut". roien mitologiaren zati bat baizik. Azkenik OLWEN-ekin –"Inola ere ezin dut, –erantzun zuen neskak–, nire ai- ezkontzea eta honen aitari lepoa moztea erdietsiko duen tak zera hitz ematera behartu nau, alegia, bere onespe- KULHWCH honen balentriek zera ekartzen digute gogora, nik gabe ez dudala alde eginen, ni senar batekin partituz alegia, mota guztietako erraldoiak akabatuz, –erraldoi gero, bera ez bailitzateke luzaroago biziko. Halere bada eme ederren baten amodioa iristearren zenbaitetan–, nik eman diezazukedan aholku bat, horren arabera joka- garatzen diren Thor jainkoaren abenturak. Bi heroion katu nahi baduzu. Zoaz nire eske nire aitarengana; eska- suetan, erraldoiek ezaugarrikidetza nabarmena azaltzen tzen dizun guztia egin iezaiozu, eta horrela neroni ere digute: Bereizgarri tipikoak, inozokeria, gaiztakeria, eta ukanen nauzu. Zerbaitetan ezezkoa ematen badiozu, be- mamutzar bihurtzen dituzten itsuskeria eta elbarrikeria izan ohi dira. Bistan dago indoeuropar jainkoek (germa- tirako galduko nauzu, eta nahiko zoriontsutzat jo ahal iza- niar eta zeltek batik bat) konkistaturiko lurraldeetako biz- nen duzu zeure burua, bizirik ihestea iristen baduzu".– tanle jatorrak omen diren izaki hauek ez dutela oso eder "Dena aginduko diot eta dena izanen dut". ematen, beraien garaileek egindako argazki horretan. Neska bere egoitzarantz abiatu zen, eta heroi gazte- Erraldoiak dira beti gaizkileak bi mitologia hauetan, ak hari gazteluraino jarraitzeko jaiki ziren. Bederatzi atee- eta honek ulertarazten du YSPADDADEN PENKAWR-en hala- tan jagole zeuden bederatzi atezainak ero zituzten, ezei- beharrezko nortasun gaiztoa, eta betazal jasoeraren api- nek ere garrasirik egin gabe, eta bederatzi orak ere ino- kako bilakaera, bekain luze iletsuen jasoera izateraino, lako oihurik gabe, eta egongelan sartu ziren zuzen zuze- azken hau gaizto irudikoago eta beldurgarriago delako nean. edo. –Kaixo, –esan zuten–, Yspaddaden Penkawr erral- Zernahi dela ere, gertakari hauek mitologiazko tes- doien nagusia, jainko eta gizonen izenean. tuinguru batean aurkitu ditugula eta, honek, euskal mito- –Eta zuek zertara zarete hona etorriak? ko jentila eta galestar erraldoi honen artean loturaren bat izateko posibilitatea plazaratzen du, ikerbidearen une ho-

31) J.LOTH. "Les Mabinogion" / 118h. netan oraindik zehaztezina gertatzen den lotura, baina

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 31 gure motiboaren urritasun nabarmena ezagutu ondoren, kausitu dugun bakarra. Bertan, ikergai dugun motiboa, kasualitate hutsari eragoki ezin dakiokeen lotura halere. lainoarena eta giza talde handi baten akaberarena ere Eta orain, testu bat baizik ez dugu aurkezkizun, hain dakartzan gertakari hurrenkera berberean lerrokaturik, zuzen ere, inkesta ahalegin guztien ondoren, –eta ez di- eta zeharo mitologiazkoa den testuinguru batean murgil- ra hutsalak izan, exhaustibotasunaren ideala erabat iritsi durik agertuko zaigu. ez badugu ere–, euskal leiendari hurbiltzeko moduan

V. MAG TUIRED-EKO GATAZKA

Moytura edo Mag Tuired-eko gatazkaren kontakizu- bat jaurtiki zion habailaz. Haren armada ere begira zego- na, Irlandak ezagutu dituen inbasio mitologikoetako az- en; begia Fomore-en armadaren gainean jausi zen, eta kenaurrekoaz mintzatzen zaigu. Konkistatzaileak, Tuatha honen hiru bederatziren bertan galdu ziren; (...) De Dannan direlakoak dira, De jainkosaren senitarteak Kontakizun hau ez da noski jentilen akaberarenaren alegia; Moytura-ko zelaietan bi gatazkatan gailen geratu berdina; halabaina, ikergai dugun motiboaren urritasun ondoren, –Fir Bolg direlakoen aurka aurrena, eta Fomore larriak alde batetik, eta bi istorioen zenbait aspekturen direlakoen aurka hurrengoan–, irlako nagusi berriak bila- arteko antza ageriak bestetik, gatazkaren kontakizun ho- katzen dira. De jainkosaren senitarte hauek zelten kultu- ni une batez arretaz begiratzea eskatzen digute, antzera irudiratzen dute, hauen artean azaltzen baitira zelten kotasun eta kidetasunak astiro neur ditzagun. zibilizazioaren jainko nagusien irudirapen euhemeriza- Aurreneko gauza, haien euskal adierazkideekin an- tuak, gizaratuak alegia. Bi gatazkatan zatituriko konkistal- tza handia duten bi motiboen deskribapena dugu, alegia, di honen istorioan, daramagun ikerketarako benetan ganduzko lainoak, eta lau gizonek jasotako betazala. adierazkor zaizkigun honako bi pasarteok aurkitzen ditu- Ondoren, bi motiboon agerpena, esplizitoki indarkeriaz- gu. Aurrenekoa, ganduzko laino batzuetaz mintzatzen koa den testuinguru baten baitan, gatazka baten erdian, zaigu32: gertatzen da, eta hau, jentilen akaberaren kontakizunean De senitarteek flota handi batez heldu ziren Irlanda- somatzen den mehatxu giroaren, –zehaztu gabe baina ra Bolg-gizonei irla indarrez kentzeko. Corcu Belgatan-go argi eta garbi ageri den mehatxu giroaren–, baliokidea li- lurraldera (gaurko Connemara-ra alegia) heldu orduko, tzateke. Azpimarra dezagun baita ere, bi motiboon hu- itsasuntziei su eman zieten, atzera itzuli ezin izateko, eta rrenkera berbera dela, alderatzen ari garen bi kasuotan, untzietatik zetozen keak eta ganduak zeru lurrak bete zi- alegia, lainoaren agerpena betazal jasoeraren aurretik tuzten haien inguruan; horregatik hain zuzen esan ohi gertatzen dela, eta areago esan genezake, zuzen edo zen ganduzko lainotan heldu zirela. zeharkago, lainoaren agerpenak eragiten duela betaza- Bigarren pasartea berriz, betazal jasoera batez min- len jasoera bi kasuetan. Euskal mitoan jentil igarlea lai- tzo zaigu (begi-bakar baten betazalaren jasoeraz zehaz- noari begira jartzen dute eta betazalak jasotzen dizkiote ki), eta bertan, motibo honek, bere euskal adierazkidea- lainoa behatu eta interpretatu ahal dezan; eta irlandar ren kasuan bezalako esanahi zentzuna eta kokapen ego- testuan berriz, gandu lainotan etorri omen diren konkis- 33 kia azaltzen ditu : tatzaileen buruzagiaren aurrean jartzen da Balor, eta mo- Elkarrenganatze bat izan zen Lug eta Balor-Begi- rroiek betazala jasotzen diotelarik hura akabatzen saia- Gaiztoa-ren artean. Honek begi kaltegile bat zuen; begi tzen da, bere begi gaiztoaren adurraz. hau ez zen gatazkan baino zabaltzen. Lau gizonek jaso- Euskal mitoaren gainerako bi elementuek, lainoak tzen zuten betazala, bera iragazten zuen kizki zorrotz ba- eragindako igarpena eta igarlearen amilketa alegia, ez ten laguntzaz. Begi hori ikusten zuen armadak ezin zuen dukete egokidurarik irlandar kontakizunean (Balor-en he- gehiago eutsi, milaka lagunek osaturikoa bazen ere. Ho- riotza ezin aldera daiteke jentil igarlearenarekin, betazala na nondik zetorkion lupua: Bere aitaren druidak edabeak jaso eta berehala agitzen bada ere), baina honek ez du egosten ari ziren; Balor agertu eta leihotik so egin zuen, garrantzia handiegirik, zeren euskal bertsio beren artean eta orduan edabeari zerion lurrinaz kutsatu zen bere be- ere, batek ere ez baititu mitoaren osakin guztiak biltzen. gia, eta lurrinaren lupuaz bide batez. Lug eta bera elkarrenganatu ziren. (Elkarrizketa ulertezina dator ondoren). Azaldutako bi motiboon esanahiari dagokionez, hau arras argi eta ageria da irlandar gatazkan, euskal leien- –"Jaso iezadazu betazala morroi!, –dio Balor-ek–, dan ez bezala. Azken honetan, bai lainoa eta bai betazal hizketan ari zaidan berritsu hori ikus dezadan". jasoera ere, irtenbiderik gabeko bi enigma genituen, bai- Balor-en begiko betazala jasotzen dute. Orduan Lug- na Irlandan aldiz, ganduzko lainoak zeragatik dira beldur- ek, begia buruaren atzealdetik aterarazi zion harrikada garri, hots, barnean ezkuturik Dedannan gerlariak daude- lako armen indarrez irla konkistatzeko prest, eta Balor- 32) G. DOTTIN. "L’Épopée Irlandaise" / 38 orr. en betazalaren jasoera berriz, bere begiari darion adur 33) Ber. / 47 orr. erhokorra jareiteko eragiketa da, eta betazal zintzilikaria,

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 32 J. I. HARTSUAGA

begi arriskutsu hori itxi ohi duen segurtasun atea dugu. Moytura-ko gatazkaren kontakizunaren arbasoren Bi motibook poliki esplikaturik dauzkagu, eta ez dago be- bat baldin bada euskal jentilen akaberaren leienda inspi- ren esanahiei buruzko inongo zalanzkunerik. ratu duena, honek ahalezkoa egiten du leienda honetako Euskal eta irlandar kontakizunen arteko bereizkune- enigmei erantzun bat ematea, eta halaber, leienda osoa- ak asko dira, eta garrantzizkoak gainera. Eta hau normala rentzako esanahi proposamen bat luzatzea. da, bien arteko loturaren aspaldikotasunaz hausnartzen Gaiztakeria zertan ote daukan ahazturik dagoen lai- badugu. Baina bereizkune hauek guztiek huskeria dirudi- no beldurgarriari dagokionez, soldaduz beteriko lainoa te, aurkitu ditugun kidetasunen ondoan. Kidetasun haue- izanen litzateke jatorrian, –Troiako zaldiaren pareko–; ho- tatik garrantzitsuena dudarik gabe, Balor-en betazalaren nek poliki ulertaraziko liguke jentilek haren aurrean ha- jasoerari dagokiona dugu, zeren bera baita, –noski gure siera hasieratik erakusten duten beldurra, igarleak bere inkestaren exhaustibotasunaren mugetan barrena–, bai mezua jakinarazi baino lehenago, eta halaber, berauen deskribapenaren aldetik, bai eta kokatzen den testuin- ihesa lainoa atzetik datorkielarik, eta azken buruko sun- guaren aldetik ere, jentilen akabera iragartzen duen igar- tsikera (hitzetan esaten ez bada ere, horixe adierazten learen betazalen jasoerarekin nolabaiteko lotura suposa baita inplizitoki testuan). dakiokeen motibo mitiko ezagun bakarra. Bi lainoen ar- Jentil zaharrari betazalak jasotze bitxi hori, jentilen teko kidetasunari dagokionez berriz, dudarik gabe ga- herriak lainoaren mehatxuari aurre egiteko burutzen rrantzitsua bada ere, oraindik ezin dugu garrantzia ho- duen defentsazko eragiketa izanen litzateke, zeren eta rren benetako neurria eman, motiboari buruzko inkesta leiendako "agure zahar itsua", begiei adur gaiztoa darien exhaustiborik ez baitugu egin. pertsonaia baikenuke, ortzietan agerturiko igergarriari begiratzen dion bitartean, bere indar majikoa jaurtikitzen Euskal eta irlandar tradizioen zein bere aldetiko jato- ari zaiona. rri loturabakoaren hipotesia beti kontuan hartu beharra dago posibilitate teoriko modura, baina alderantzizkoaz Jatorrizko bertsio hipotetiko honekiko euskal bertsioek darakusten ezberdintasun guztiak, bi moduz sor- komentzitu nahi gaituzten erakusgarriak anitzegi eta ze- turikoak izan litezke, alegia, kultura batetik besterako hatzegi dira, posibilitate teoriko hori benetan seriotzat igarobidean agituriko uherduren ondorioz, edota une larri hartzeko. horren ondoren, igorbideetan zehar gertaturiko hutsune Aurkituriko ebidentziak ikusi ondoren, azterketa ho- eta jauskerak direla medio. nen konklusioa, bi betazal jasoeren arteko eta noski, era- Bata dela edo bestea dela, euskal leiendak ezer gu- giketa bitxi hau jasaten duten bi pertsonaien arteko ahai- txi gorde ahal izan du, jatorrizko bertsio hipotetiko horre- detasun genetikoaren hipotesiari eustea besterik ezin tatik: Lainoaren mehatxaritasunaren oroipen lausotua, du izan. eta azken buruko emaitza, –gozotua gehienetan halere–, Ezin gara aldez aurretik bi kontakizunen arteko ahai- jentilen orobateko eta erabateko suntsikerarekin. Beta- detasunaren jatorria zein ote den edo non ote dagoen zalen jasoera ez zaigu inola ere indarrezko ekintza baili- asmatzen hasi, baina halere, badira bi arrazoi mota zera tzan erakusten. Jentil igarlearen heriotzak, Balor-ena be- onartzeko lan hipotesitzat, alegia, euskaldunek mailega- zalaxe, betazala jaso eta berehala gertatzen bada ere, ez tu eta eraldaturiko kontakizun zelta jatorra dela esku ar- du honekin beste inongo antzekotasunik. Euskal jentila tean duguna. giza opari gisa amilarazten dute gainerako jentilek, eta ir- Alde batetik, kontakizunen azterketak hipotesi holandar erraldoia, bere etsaiak habailaz jaurtikitako harri nen aldeko zenbait erakusgarri eskaini dizkigu: Euskal batek burua iragazirik hilko da . bertsioen ikerketak zenbait ordezkapen (izarra) eta arra- Dena dela, bistan dago Mag Tuired-eko gatazkaren zionalizaketa (lehen lainoa, agure zahar itsua) argitan kontakizunari esker euskal leiendari, aurkitu dugun egun- ipintzea ahalbideratu digu, eta hauen azpian, laino bel- go egoeran jadanik ez zeukan zentzu borobila eta esa- durgarri bat, eta ulertezina egiten zaigun betazal jasoera nahi koherentea eman ahal izan dizkiogula. Jentilen aka- bat aurkitu ditugu. Irlandar kontakizuna, nahiko pertinen- bera beraz, honela ulerbidera genezake, alegia, kontakizun zelta baten oroitzapen eraldatua bezala, erdia ahazte ematen duten ulerpideak luzatzen dizkigu bi motibo- turik, erdia gaizki ulerturik. Kontakizun zelta horrek zera on esanahia argi dadin, eta beraz, arrazoizkoa da ilunta- erakutsiko liguke, konkistatzaile zeltak gandu lainoetan suna argitu digunari lehentasuna esleitzea nolabait. gorderik heltzen zirela lurralde batera, beraien buruzagi Beste aldetik, arkeologiak irakasten digunez, zeltak nagusiak bertakoen arteko erraldoirik beldurgarriena gure herrian ibili ziren Penintsularako bidea eginez, eraiten zuela, alegia, begirada batez etsaia ezaba dezan K.A.ko azken milurteko osoan. Erromatar geografoen betazalak jasotzen dizkioten erraldoia, eta honen ondo- zenbait berri gorabehera, ez dirudi haien eragina gure lu- ren, konkistatzaileek bertakoak akabatzen dituztela. rraldean eta gure arbasoen artean sakonegia edo iraun- Honats bada, euskal bertsioen azterketan ageriratutako korregia izan zenik, eta are gutxiago jentilen akaberaren enigma guztiak argitzen dituen ulerbide egiantzeko eta bertsioak bildu diren lurraldeei dagokionez. Idazle zelta- kontraesanbakoa, honats halaber, mitoaren benetako zaleenek ere onartu ohi duten errealitate hau halere,aski esanahiaz jabetzeko gakoak luzatzen dizkiguna. da euskaldunen eta zelten kulturen artean noizbait ukitu- Duela 100 urte, testu azterketetan egiten ziren arin- ren bat izan dela erakusteko, eta ukitu horrek ematen du keriak, eta edozein hipotesi zeltazale onesteko zegoen edozein hipotesik behar duen euskarri historikoa. joera kontuan hartuz, proposatu berri dugun interpreta-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 33 zioa ezbairik gabeko egiatzat har zitekeen. Halabaina, zuenetik. Erregetza Bress-i, Elatha-ren seme eta beren plazaratu dugun lan hipotesi horrek, ikerbideari amaiera iloba zenari eskaini behar zitzaiola esan zen; berari erre- asegarria eman irudi dion horrek, makina bat oztopo to- getza emateak Fomore-ekiko adiskidetasuna sendotuko patzen ditu bidean. Oztopo hauek lau sailetan banatu di- zuela zioten, zeren honen aita, Elatha, Delbacht-en se- tugu: Bat, zentzunak eraikitzen dituenak; bi, irlandar tes- mea, Fomoreen erregea baitzen. (...) tuaren azterketak ageriratzen dituenak; hiru, indoeuropar Irlandako errege egin zutenean, kontalariak eskandi- mitologiaren ezagutza sakonak plazaratzen dituenak; eta nabiar bailiran deskribatzen dituen Fomore horiek, larre- lau, arkeologiaren alorretik heltzen zaigun bat. gi zergapetu zuten Irlanda. Bress-ek bestalde, jendeak Dena den, ukan dezagun lehenengo irlandar gataz- haserretu zituen bere zikoizkeria zela eta, eta Dedannan karen berri osotuagoa, ia testu osoa plazaratuz, bere senitarteek honen abdikazioa esijitu zuten. Honek luza- azalpena guztiz beharrezkoa baita, gero oztopo horien pen bat eskatu zuen, eta horretaz baliatuz, Fomore-en- mamia ongi ulertzeko. gana jo zuen laguntza eskean. Hauek laguntza hitz eman zioten,... Zazpi urte igaro ondoren, Dedannan-darren ar- MOYTURA-KO GATAZKA mada prest dago... Bi armadak elkarren aurrean lerroka- Dedannan senitarteak munduko iparraldeko irletan tzen dira. bizi ohi ziren, zientzia, aztigoa, druidismoa, sorginkeria Fomore-ek aurre egin zuten eta hamargarren egu- eta jakituria ikasiz, eta Dedannan-darrak jentilak baino nean Scetne-ra heldu ziren. Irlandako gizonak Cachette- handiago bilakatu ziren jakituria eta arte guztietan. Zien- ko zelaian zeuden. Bi armadak borrokari ekin zioten. tzia eta deabrukeriazko jakituria honako lau hiriotan ikas- –"Irlandako gizonak guri ekitera ausartzen dira!"– ten zituzten, alegia, Falias, Gorias, Murias eta Findias esaten dio Bress, Elatha-ren semeak, Indech, Dedannan- izeneko hirietan. Falias-etik, Tara-n zegoen Fal-en harria en semeari. ekarri zuten; deiadar egiten zuen Irlandan agintzen zuen –"Neronek ekingo diet oraintxe, –dio Indech-ek–, he- errege bakoitzaren azpian. Gorias-etik, Lug-ek zeukan zurrak txikituko dizkiet ez badituzte zergak ordaintzen". lantza ekarri zen; hura eskuan zuenaren gainean inork ez Irlandako gizonek Lug borrokara joaten ez uztea, zezakeen garaipenik lortu. Findias-etik Nuada-ren ezpata –bere jakituria zela eta–, erabaki zuten batzar batean. ekarri zen; inork ez zuen ihesi ahal bere lekatik ateratzen Bere bederatzi ugazaitak etorri zitzaizkion zaintzera... zenean, inork ezin hari aurre egin. Murias-etik Dagde-ren Hain gerlari dohatsuak heriotza goiztiarregia izanen ote pertza ekarri zen; ezein ostea ez zen joaten hari eskertu- zuen kezkaturik zeuden; beraz ez zuten utzi borrokara jo- rik egon gabe. Lau druida zeuden lau hiri horietan: aten. Morfesa Falias-en, Esras Gorias-en, Uiscias Findias-en, Semias Murias-en. Lau "fili" hauekin ikasi zituzten ikasi Dedannan-darren arteko jauntxoak Lug-en etxean bildu zituzten zientzia eta dotrina Dedannan-dar senitarteek. ziren. Honek Goibné bere arotzari, beraien aldeko zein Beranduago, De senitarteak Fomore-tarren lagunak ekintza nagusi burutu zezakeen galdetu zion. egin ziren, eta Balor, Net-en ilobak, Ethne bere alaba, –"Ez da zaila, –erantzun zuen–, Irlandako gizonak Ciann, Diancecht-en semeari, eman zion. Neska hau zazpi urtez borrokan arituko balira ere, bere hagatik as- izan zen Lug garaipenaren haurra mundura ekarri zuena. katzen den lantza bakoitzagatik edo puskatuko den ez- De senitarteek flota handi batez heldu ziren Irlandara pata bakoitzagatik arma berria prestatuko dut haiek or- Bolg-gizonei irla indarrez kentzeko. Corcu Belgatan-go dezkatzeko. Nire eskuak egindako ezein puntak, –dio–, lurraldera (gaurko Connemara-ra alegia) heldu orduko, ez du kolpea huts egiten. Berak iragazitako ezein larruk itsasuntziei su eman zieten, atzera itzuli ezin izateko, eta ez du berriro bizia dastatzen. Dolb, Fomore-en arotzak untzietatik zetozen keak eta ganduak zeru lurrak bete zi- ez du beste hainbeste egiten. Moytura-ko gatazkarako tuzten haien inguruan; horregatik hain zuzen esan ohi prest naukazu". zen ganduzko lainotan heldu zirela. Moytura-ko gatazka –"Eta zu,oh Diancecht, –dio Lug-ek–, zein ekintza berauek eta Bolg gizonen artean borrokatu zen. Bolg gi- nagusi burutu dezakezu bada?" zonak garaituak izan ziren, eta haien arteko ehun mila hil –"Ez da zaila, –dio–; zauriturik datorkidan edozein le- ziren haien errege Eochaid Erc-en semearen inguruan. poa erabat moztu edo burmuinetako geruza edo bizkar- Gatazka honetan hain zuzen moztu zioten eskua Nuada- muina ebaki ez badiote behintzat, biharamunerako ga- ri. Sregg, Sengand-en semea, izan zen moztu ziona, eta tazkarako prest jarriko dut erabat osaturik". Diancecht medikua izan zen Credné arotzaren laguntzaz, –"Eta zu, oh Credné, –dio Lug-ek bere brontzaginari- beste edozein eskuk adina indar zuen zilarrezko esku –, zein izanen da zure ekintza nagusia gatazkan?" bat josi ziona. Halere, Dedannan senitarteen arteko anitz erori ziren gatazka honetan, Edleo, Alla-ren semea, –"Ez da zaila, –dio Credné-k–; errematxa eta jabali- Ernmas, Fiachra eta Turill Bicreo-ren inguruan. Bolg gi- nak, ezpata kirtenak,ezkutu,ezpondak eta erzpilak, de- zonen artetik bizirik irten zirenek Fomore-engana ihes nak prestatuko ditut". egin zuten, eta Arann, Islay, Man, eta Rathlin-en jarri zi- –"Eta zu, oh Luchté, –dio Lug-ek bere zurginari–, ren bizitzen. Irlandako aginte gorenari buruzko auzia sor- zein izanen da zure ekintza nagusia gatazkan?" tu zen Dedannan-darren eta hauen emazteen artean, ze- –"Ez da zaila, –dio Luchté-k–, beharko diren ezkutu ren Nuada ez baitzen engoitik errege, eskua mozturik eta lantza haga guztiak, denak hornituko ditut.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 34 J. I. HARTSUAGA

–"Eta zu, oh Ogmé, –dio Lug-ek bere gizon indar- eta arriskuzalea. Fomore-ak gatazkan gertatzen zitzaie- tsuari–, zein izanen da zure ekintza nagusia gatazkan?" naz harritzen ziren: Beren armak, beren lantza eta ezpa- –"Ez da zaila, –erantzuten du–; erregea atzera bota tak alegia, hondatu egiten ziren, eta beren arteko hilda- eta haren lagunen hiru bederatzirenak atzera bota eta koak ez ziren gatazkara itzultzen biharamunean. Baina ez gatazkaren heren bat irabaztea Irlandako gizonekin". zen gauza bera gertatzen De senitarteen aldean, zeren –"Eta zu, oh Morrigane, –dio Lug-ek–, zein ekintza eta haien armak, gaur hondatuak bazeuden ere, bihara- nagusi?" munean konpondurik azaltzen baitziren, Goibné arotza olan izaki, ezpatak, lantzak eta jabalinak ekoizten; arma –"Ez da zaila, –erantzuten du–; atzetik nabilkionari horiek hiru kolpetan egiten zituen. Luchtaine zurginak hi- helduko natzaio, joko dudana joa izanen da, eta moztuko ru kolpetan egiten zituen hagak; hirugarren kolpeak arra- dudana loturik izanen da". datu eta lantzaren begitik sarrarazten zituen; armak ola- –"Eta zuek, oh aztiak, –dio Lug-ek–, zein ekintza naren ondoan jarrita zeudenean, eraztunak jaurtikitzen zi- gusi?" tuen hagatara; ez zegoen gehiago doitzeko beharrik. Or- –"Ez da zaila, –esan zuten aztiek–; gure arteak jotzen duan Credné brontzaginak hiru kolpetan egiten zituen il- dituenean, haien oinak zuritu eginen dira eta haien arte- tzeak eta eraztunak gainera botatzen zituen, eta ez ze- ko indartsuenak beren kemenaren bi herenak txiza erre- goen gehiago doitzeko beharrik, eta honelaxe tinko lotu- tentzio batek galaraziz hilko dira". rik geratzen ziren. –"Eta zuek, oh kopa eramaileak, zein ekintza nagu- Hona orain nola itzultzen zitzaien beroa hildakoei, si?" biharamunerako berriro biziaz erabat beterik jarriz: Dian- –"Ez da zaila, egarri handia emanen diegu, eta ez du- cecht-ek bere bi semeek eta alabak, Ochtriuil, Airmed te hori asetzeko edaririk aurkituko". eta Miach-ek, Osasuna izeneko iturriaren gainean en- –"Eta zuek, oh druidak, zein ekintza nagusi?" kantamendu bat abesten zuten. Bertara botatzen zituz- –"Ez da zaila, –erantzun zuten druidek–; Fomore-en ten gero, sendagai zituzten heriotzak jotako gizonak, eta aurpegien gainera suzko zaparradak igorriko ditugu, eta hauek bizirik jalgitzen ziren bertatik. Zauritutakoak, iturri honela, gora begiratu ezin izanen dutelarik, haien aurka inguruan zeuden lau sendagileen kantuaren indarrari esker osatzen ziren. (...) borrokatuko diren gerlarien indarraren azpian eroriko dira". Gatazkaldi nagusirako elkarrenganatzea heldu zenean, Fomore-ak beren kanpalekuetatik irten eta batailoi –"Eta zu, oh Coirore, Etan-en semea, –esan zion sendo eta apur ezinak osatu zituzten. Haien artean ez Lug-ek bere poetari–, zein izanen da zure ekintza nagu- zegoen, burdin-larrurik soinean, kaskorik buruan, lantza sia gatazkan?" eskuinean, ezpata zorrotza gerrian, eta ezkutu sendoa –"Ez da zaila, –esan zuen Coirore-k–, glam diccin de- sorbaldaren gainean ez zeukan buruzagi edo soldadurik. lakoa (enkantamendu bat) eginen dut haien aurka, eta Egun hartan Fomore-en armadari ekitea, burua harkaitz satirizatu eta ohorekabetu eginen ditut, eta nire artearen baten aurka jotzea, eskua suge hobi batean sartzea, edo aztikeriaz honela gero ezin izanen diete gure gerlariei au- aurpegia sutan jartzea bezala zatekeen. (...) rre egin". Dedannan senitarteak berriz, zutitu egin ziren hala- –"Eta zuek, oh Bechulle eta Diannan, –esan zien ber; bederatzi herkide Lug zaintzen utzi, eta borrokari Lug-ek beren sorginei–, zein ekintza nagusi burutzeko ekitera abiatu ziren gainerakoak. Borroka hasirik zegoe- gauza izanen zarete gatazkan?" nean, Lug-ek bere jagoleei ihes egin, borroka-orgara igo, –"Ez da zaila, –esan zuten–; zuhaitzak, harriak eta eta De senitarteen frontean agertu zen. Orduan Fomo- lur-samarrak sorginduko ditugu, eta armada indartsu bat re-en klanak eta Irlandako gizonen arteko oldartze lazga- bailiran azalduko zaizkie, eta ihesera bultzatuko dituzte rri eta zakarra izan zen. (...) izuak eta itolarriak harturik". Armadek deiadar beldurgarria bota zuten elkarren –"Eta zu, oh Dagdé, –dio Lug-ek–, zein ekintza nagu- kontra talka egiterakoan; nork bere arerioa txikitzeari si burutu ahal izanen duzu gatazkan Fomore-en armada- ekin zion. Gizon lerden asko erori ziren bertan, herio- ren aurka?" tzaren kortan. Sarraski izugarria izan zen, eta hilarri asko. –"Ez da zaila, –esan zuen–; Irlandako gizonen ondoan ja- Ohorea eta lotsa elkarren ondoan ibili ziren; sumindura rriko naiz jotzeko eta txikitzeko, nahiz sorgintzeko. Zaldien eta piztiakeria izan ziren; odol jarioak ugari nabaritzen zi- oinen azpiko harriak bezain ugari izanen dira haien hezurrak ren gerlari gazte kozkorren larru zuriaren gainean, hauek nire borraren azpian, etsaiak topatzen ditugun unean benetako indartsuei ekiten baitzieten emulazio nahiak Moytura-ko zelaiaren gainean". bultzaturik, beren buruak arriskuan jarririk. Dunbots eta Honela elkarrizketatu zen Lug banan bana haietako zalaparta ikaragarriak sortzen zituzten heroi eta gizon au- bakoitzarekin, nork bere trebetasunak aipatuz; armadari sartok beren lantza, ezkutu eta soinak defendatuz, bes- hitz gozoak eta arengak zuzendu zizkion, honela gizon teek lantzaz eta ezpataz jo eta ematen zieten bitartean. haietako bakoitzak errege edo printze baten mentalitatea Zakarra zen gatazka-lerroan zehar entzun zitekeen orroa: beregana zezan lortuz. gerlarien oihuak, ezkutuen danbatekoak, ezpata eta or- Egunero ekiten zitzaion borrokari Fomore-en klanak tzezpaten diztira eta ziztua; buiraken burdin-hots zorro- eta Dedannan senitarteen artean; bertan ez zegoen esku tza, gezi eta jabalinen hegaldiaren marrua, armen garras- hartzen zuen errege edo printzerik, bakarrik jende suhar ka eta klaskadak. Gutxi falta zen hatzen puntek zangoe-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 35 kin elkartzeko topaldi hartan, zeren gainbehera erortzen be ere, argi dago irudiramen zeltaren berri emateko eus- baitziren, hain baitzegoen labainkor lurra soldaduen oi- kal folklorea irlandar folklorea baino iturri oparoagoa dela nen azpian isuritako odola zela medio, eta elkarri ekine- dioena, gehitxo esaten ariko litzatekeela. an buruekin talka egiten baitzuten. Borrokaldi latz eta Bi oztopo bakarrak hauek izanen balira ere, aski lira- beldurgarria, deitoragarri eta odoleztatua gertatu zen, teke gure lan hipotesia bertan behera lagarazi eta beha- eta Unnsenn ibaiak arerioen gorpuak garraiatzen zituen. keta berri sakon batera behartzeko. Baina ez dira, ez, ba- Orduan hain zuzen erori ziren, Balor, Net-en ilobaren karrak: Testuaren azterketak bi eragozkune berri plazara- erasopean, Nuada-Zilarrezko-Eskuduna, eta Nacha, tzen ditu, eta hauek, aurreko bien antzera, zalantzan ipin- Ernmas-en alaba. Cassmael, Octriallach Indech-en se- tzen dute ikergai ditugun bi motiboon jatorri zeltaren hi- mearen erasopean erori zen. potesia. Elkarrenganatze bat izan zen Lug eta Balor-Begi- Ikus dezagun lainoa aurrena: Lainoaren motiboa Gaiztoa-ren artean. Honek begi kaltegile bat zuen; begi itsasontzi kiskalien motiboaren bidetik sartzen da, De hau ez zen gatazkan baino zabaltzen. Lau gizonek jaso- senitarteek Irlandara heldu orduko untziei su ematen tzen zuten betazala, bera iragazten zuen kizki zorrotz ba- dietenean atzera itzultzeko gogoa etor ez dakien. Her- ten laguntzaz. Begi hori ikusten zuen armadak ezin zuen nán Cortés-en Mexikoko konkistaldian halaber agertzen gehiago eutsi, milaka lagunek osaturikoa bazen ere. den motibo indoeuropar tipiko hau ederki eta zehazki Hona nondik zetorkion lupua: Bere aitaren druidak eda- mintzo zaigu indoeuroparren gogo konkistatzaile eta ko- beak egosten ari ziren; Balor agertu eta leihotik so egin lonizatzaileaz. Ondoren zera esaten zaigu, untzi kiskalie- zuen, eta orduan edabeari zerion lurrinaz kutsatu zen be- tatik zetozen keak eta ganduak Dedannan-darrak ingura- re begia, eta lurrinaren lupuaz bide batez. Lug eta bera tu zituztela, eta horregatik esan ohi zela ganduzko laino- elkarrenganatu ziren. (Elkarrizketa ulertezina dator ondo- tan heldu zirela. Sarrera honek arrazionalizaketa baten ren). itxura osoa du, eta kearen ondoan gandua aipatzea suak –"Jaso iezadazu betazala morroi!, –dio Balor-ek–, hartutako untzietatik bailetorren, kontakizunak gandua- hizketan ari zaidan berritsu hori ikus dezadan". ren motiboa bere baitan sartzeko egiten dituen ahalegi- Balor-en begiko betazala jasotzen dute. Orduan Lug- nen erakusgarria da. Ganduaren motiboa bere baitan ek, begia buruaren atzealdetik aterarazi zion harrikada sartzeko, eta noski, honen bitartez hurrengo esaldia bat jaurtiki zion habailaz. Haren armada ere begira zego- ulertarazteko. Bada, izan ere, untzietako suak kea sorra- en; begia Fomore-en armadaren gainean jausi zen, eta raziko du, baina inola ere ez gandurik. honen hiru bederatziren bertan galdu ziren; (...) Hau alde batetik; baina bestetik ere, azpimarragarria Orduan gatazka hondamen bihurtu zitzaien eta Fo- zera da, gandu lainoen irudia bertakoen ikusgunetik more-ak itsas ertzeraino atzera egin zuten. Ogmé, Ela- emana bailegoen heltzen zaigula, eta ez Dedannan-da- tha-ren semeak, gizon indartsuak, eta Indech, Dedannan rren aldetik kontatua. Fomore-en erregeren semeak, elkar eraitsi zuten. (...) Har dezagun Mexikoko konkistaldia esate baterako, Ondoren Bress, Elatha-ren semea, arriskuan ikusi eta bertan konkistatzaileak, beren zaldi eta armadurak zi- zuen bere burua. Esan zuen: "Hobe da bizirik gorde na- rela medio, jainkozkotzat hartuak izan zirela entzuten du- zazuen hil nazazuen baino". (...) gunean, mexikar indioen ikuspuntura eramaten gaitu Hondamena eta sarraskiaren garbiketa amaitu ondo- esaldi horrek, zeren argi baitago espainiar konkistatzaile- ren, Morrigane, Ernmas-en alaba, gatazka eta garaipen arentzako ez dagoela harridurarik zaldi edo armadura ba- handi hauen berri ematera joan zitzaien Irlandako erre- ten aurrean. Halaber gandu lainotan heldutako De kon- ge-mendiei, aideko izakiei, ur handiei eta itsasoraguneei. kistatzaileen irudia, Fir Bolg bertakoen aldetik ematen (...) zaigu, eta ez zelten ikuspuntutik, eta izan ere, badirudi Euskal mitoaren esanahi jatorra argitzeko bere az- azken hauek ez dutela irudi hau ulertu, asmatu dioten pian kontakizun irlandar honen arbaso bati egindako mai- arrazionalizaketak erakutsi nahi bide duenez. Lainoa ez legua dagoela proposatzen baldin badugu, zentzunak litzateke beraz aztigo zeltaren ikur bat, bertako Fir Bolg- eraikitzen dituen bi oztopori aurre egin beharko diegu leak beldurtzen dituen irudi bat baizik; eta honen antzera henengo: Aurrena zera da, sinesgaitza gertatzen dela halaber, auzitan dabilen bigarren motiboak, Balor-en be- euskal bertsioek lainoa eta betazal jasoeraren motiboak tazalaren jasoaldiak alegia, arazo bera plazaratzen du: gordetzea bakarrik, irlandar kontakizunean bata bestetik Betazal jasoaldi hau ez baita Dedannan-darren alderdian hain urrun daudela kontuan hartuz, eta tartean aurkitzen gertatzen, gatazkan Fir Bolg-en txanda hartu duten ditugun heroi, azti, ekintza nabarmen eta borrokaldi so- Fomore-en alderdian baizik. Beraz Balor ez da jainkozko natu horiek guztietaz hitz erdirik ere azaldu gabe. Erants zelta bat, hauek Tuatha De Dannan-en artean ikusten di- diezaiogun honi, euskal bertsio guztiak arras bat datoze- tugun heroiak baitira, Lug jainko gorena buru dutelarik. la, mitoaren lau motibo nagusietaz gain, beste ezein mo- Aurreko testuaren azterketatik atera ditugun bainaz- tibo edo ekintza nabarmenik ez sartzeari dagokionez. ko hauek, indoeuropar mitologia alderatzaile modernoa- Eta bigarrenez esan dezagun ez dela logikazkoa zelta ren jakintzaren argipean erakusten dute beren adieraz- omen diren bi motibo Irlandan behin eta Euskal Herrian kortasun osoa. Izan ere, Mag-Tuired-eko gatazkaren berriz hamabi bider agertzea. Zelten eraginak gure he- kontakizuna ez baita edozein kontakizun, baizik eta, hain rrian zenbaterainoko garrantzia duen eztabaidan hasi ga- zuzen ere, gizarte baten eraikuntza kontatzen duen indo-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 36 J. I. HARTSUAGA

europar mitoaren bertsio zelta (bi herrien arteko borroka- bertsio ezberdinetako hirugarren funtzioko herrien arte- ren amaiburuz bakea eta batasuna hitzartu eta gizarte ko egokidurarik eza borobilak demostratzen duen puntu berri hirufuntziokaria eraikitzen dela dioskun mitoa). Mi- honetan. to honen helburu ideologiko praktikoa, eta bere azpiko Dena dela, Balor jainkozko zelta bat ez dela ikustea, edo bere barneko errealitate historikoa, Euskal Mitologia ez zaio batere zail gertatzen MACCULLOCH bezalako zelta- Konparatuan34 garbiro ipini dugu argitan. Bertako de- zale bati, berak ez baitu gurea bezain argumentazio lu- mostrazioak ez ditugu hemen berriro azalduko; aski iza- zea behar izan, honako konklusioetara heltzeko35: nen dugu konklusio nagusiak gogora ekartzea. Tuatha De Dannan eta Fomore-ak irlandar zelten el- Gizarte hirufuntziokari baten eraikuntzaren mitoa, karrekin haserreturiko bi jainko talde baldin baziren, az- egiazko geruza historiko baten gainean egitura mitologi- kenekoen makurkeria ez zen analistek ahaztua izanen. ko bat ezartzearen emaitza da. Egitura honek, geruza (...). historikoari ekin eta eragiten dio, gertakariak interpreta- Edota agian, elkarrekin haserreturiko bi jainko talde tzeko duen era berezia indarrez ezarriz, –hiru funtzioen izan litezkeen, lehenak zelten jainkoak, eta bigarrenak ideologian oinarritutako interpretakera hain zuzen–, eta bertakoenak zirelako. Izan ere, Fomore-ak Fir Bolg mo- hau guztiaren emaitza, historia mitifikatuzko kontakizun rroien jainkoak bailiran aipatzen dira, eta hauek bertako bat da. arraza dira dudarik gabe, baina beranduagoko kristauta- Premisa hauen arabera, mito honek indoeuropar gi- sunaren garaian mamuantz eta deabru irudikoak bailiran zarte ezberdinetan dauzkan bertsioek, egitura mailako deskribatzen zaizkigu, Tuatha De Dannan-ak ez bezala; batasuna erakutsiko dute beti, egitura bakar eta bera beraz, jadanik pagano zeltek gaizki ikusiak behar zuten. baita, egiazko gertakari multzo bati, anekdota mailako Herri konkistatzaile baten jainkoak, bertakoen jainkoekin aniztasun bati, eragiten diona. Anekdota eta gertakari etsaiturik baileuden irudiratu ohi dira, eta beste honen- mailako aniztasun hau, indoeuroparrek beren ibilbidee- beste azken hauei dagokienez, eta orduan mito berriak tan topatu eta zanpatu dituzten geruza kulturalen anizta- eraikitzen dira. sun eta berezitasunari zor zaie. Gure arazoaren gakoa Hots, Balor-en ezaugarriztatze ezkorra eta kontaki- beraz zera da, egitura baterakoi horren azpiko eduki zunean duen kokaera kontuan harturik, gure pertsonaia anekdotikoen zenbaterainoko errealtasuna, historikota- hau honako bi kategorietako batean sartu beharra dago, suna. Euskal Mitologia Konparatuan azaltzen dugun alegia, deabru zelta bat da, edota indoeuropar aitzineko Mexikoko konkistaren ereduak zera erakusten digu, Her- irlandar jatorren jainkozko bat da. Arras begibistakoa den nán Cortés-en leienda benetako gertakari historiko ba- konklusio honek, orain arte bezain begibistakoa izaten tzuen gainean eraiki dela. Gizarte hirufuntziokariaren segitu beharko luke, Balor eta euskal mitoko jentilaren eraikuntzaren mexikar bertsioa ez da, inork literatura egi- arteko lotura aurkitu eta gero. tearren asmatu duen istorio harrigarria, baizik eta bene- Kritikatzen ari garen sorburu zeltaren lan hipotesiari tako gertakari multzo bat ideologia zehatz baten arabera buruz bota daitekeen azkeneko bainazkoa, arkeologia deformatu ondoren atera den kontakizuna, bere defor- mailako hausnarketa batek plazaratzen du. O’CURRY ir- mazio eta guzti, oraindik ere bere baitan benetako eduki landar idazleak, gatazka mitologiko honen gertalekua historiko aztarnak daraman kontakizuna. Mami historiko den Moytura-ko zelaiari buruzko argibide garrantzitsu ba- horren ezagutzean datza gure arazoa. tzuk azaltzen dizkigu "Lectures of the Manuscript mate- Mexikar kontakizunean somagarri eta ezagugarri da- rials of Ancient Irish History" deritzan bere idazlanetako goen geruza historiko hori da hain zuzen, gizarte erai- batean36. kuntzaren gainontzeko bertsio historizatuentzat ere Gatazka gertatu zeneko zelaiaren kokapena, xeheta- erreibindikatzen duguna. sun handiz ematen da testuan, eta geroztik, Meagh Mitoaren arabera hirugarren funtzioaren ezaugarrie- Tuireadh na bh-Fomorach deitua izan da, Fomore-en do- taz janztera beharturik dauden herri bertako guztien janz- rreen zelaia alegia, bertatik berrogeita hamar milia urrun kera horren azpian, indoeuropar aitzineko herrien ezau- dagoen hegoaldeko Moytura-tik bereiztearren. garriak nahi ditugu ikusi, apenas somagarriak badira ere. Kontakizunak ez du inoiz aipatzen hilarri, dorre edo Hots, Moctezuma ez da "conquistador" horietako bat, zutarririk eraiki zenik, nahiz eta bertan, gaur egun orain- Cortés-en leiendan azaltzen bada ere, eta halaber dik ikus daitezkeen ziklopantzeko hilobi eta monumentu Mettius Curtius sabindar jenerala ez da erromatar heroi ugari egon; baina testuak amaiera aldera osatugabea di- bat, eta Balor ziklopea ez da jainkozko zelta bat. rudienez, litekeena da bere jatorrizko osotasunean, horri Baieztapen hauek, hain begibistakoak izanik txa- buruzko zenbait argibide azaltzea. txuak ematen badute ere, beharrezkoak dira halere, ze- Honats bada, berriz ere, noski zeltaitzineko diren ren aurreritzi zeltazaleek beren garai bateko indarraren eraikuntza megalitikoak, ganduzko laino beldurgarri ba- zati bat gaurdaino gorde baitute. Benetan kategoriko tzuk agertu diren leku berberean, Balor deritzan ziklope azaldu behar gara indoeuropar aitzineko bertakoen aztar- nei dagokien puntu horretan, bestaldetik ere mitoaren 35) J.A.MACCULLOCH. "Celtic Mythology". "Mythology of all races" bildumako III.alea. Boston 1918 / 34 orr. 34) JUAN INAZIO HARTSUAGA. "Euskal Mitologia Konparatua. Donostia 36) O’CURRY. "Lectures on the manuscript materials of ancient irish 1987. history". Dublin 1878 / 250 orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 37 erraldoi bati betazala jaso dioten leku berberean, Bolg gi- zeltaitzineko irlandar jatorren tradizioak. Nahiz eta bazter zonak aurrena eta Fomore-ak ondoren sarraskituak izan guztiak hankaz gora ipini, eta behin eta berriz miatu, argi diren leku berberean. dago ez dugula azteken kulturaren aztarnarik aurkituko Azpimarratu beharrekoa da gainera, testuak dioe- Filipinar irlatan, espainiar konkistatzaileak Mexiko men- nez, gatazka bikoitz horretan Dedannan-darren arteko dean hartuz geroztik bertaratu baziren ere. anitz hil badira ere, eta tartean zenbait heroi nagusi eta Honaino azaldu dugunak, gure argumentazioaren za- Nuada-Zilarrezko-Eskuduna erregea baziren ere, eraikun- ti nagusia osatzen du, baina badira halere, oraindik egin tza megalitikoak, menderaturiko eta sarraskituriko Fo- gabe geratu zaizkigun komentario batzuk. Balor jainko more-ei zuzenduta daudela (Fomore-en dorreen zelaia). zelten ondoan ez dela lerrokatzen demostratu digun tes- Hau noski erabat ulertezina da ez badugu onartzen tuaren egituraren azterketak, ez liguke beste zera sinple- zelten kontakizuna, antzeko kontakizun zaharrago baten ago hau ahantzarazi behar, alegia, begien bistan nabar- gainean eraiki dela. Indoeuroparren logikaren arabera, men ageri den eta garrantzitsua izan daitekeen honako Moytura-ko zelaian, garaitzaileen artetik gatazkan hilda- irregularkeria hau: Balor-en deskribapena eta bere ekital- ko heroiei zuzendutako eraikuntzak aurkitu beharko ge- diak gatazkan zehar. Balor-en begiaren deskribapena eta nituzkeen, eta gutxienez tenplu bat borroka lekuaren er- bere betazalaren jasoerarena, doiki Lug-ekiko elkarren- dian, ezpata eskuan zuela erori zen Nuada erregeren ganatzearen aurretik ematen zaigu; orduan hain zuzen oroikarri. Baina Erroman Romulo-k Juppiter Feretrius-i esango zaigu lau gizon behar direla bere betazala jaso- honen omenez eta sabindarren aurkako gerlan emanda- tzeko, eta apur bat beranduago entzunen dugu ziklopea- ko laguntzaren esker onez eraikitzen dion tenpluari, ren ahotsa zera eskatuz: "Jaso iezadazu betazala morroi, Fomore-en hilobi megalitikoak besterik ez zaizkio egoki- hizketan ari zaidan berritsu hori ikus dezadan". Halabai- tzen Irlandan. Ez Nuada-ren heriotzak, ez eta Lug-en bana, bere itsutasunaz eta bere erraldoitasunaz elbarri tra- lentriak ere, ez dirudi Fomore sarraskituen hilarrien adi- ketsa eman beharko lukeen erraldoi itsu honek, Nuada- nako oroikarririk merezi dutenik. Imajina al daiteke Zilarrezko-Eskuduna errege ohia, eta Macha, Ernmas-en Erroman sabindar sarraskituei zuzenduriko tenplua alaba, gerlari handia, ero berri ditu gatazkaren erdian. Juppiter Feretrius-i zuzendurikoaren ordez? Honako hitzok marrazten duten nahaste-borrastearen erdian ("gerlarien oihuak, ezkutuen danbatekoak, ezpata Dena dela, azaldu berri dugun hau, irlandar ber- eta ortzezpaten diztira eta ziztua; buiraken burdin-hots tsioak gizarte baten eraikuntzaren mitoaren esanahi ka- zorrotza, gezi eta jabalinen hegaldiaren marrua, armen nonikoarekin dauzkan kontraesan larri eta ugarien arteko garraska eta klaskadak") gertatzen da hain zuzen bi De- bat baino ez da. dannan-darren heriotza Balor-en erasopean, eta batek Bainazko multzo honek, jentilen akaberaren euskal maltzurki galde lezake non babesten ote ziren orduan bertsioak ulertarazteko orain arte erabili dugun euskaldu- betazala goran eutsi behar zuten lau gizonak, eta nola nen zeltengandiko maileguaren hipotesia baztertzera be- moldatzen ote ziren, beren nagusiak bi borrokaldiotan hartzen gaitu. Banan bana gogoratuz, hauek izan dira zehar zalantzarik gabe egin beharko zituzkeen jauzi, ma- bainazkook: Ikergai ditugun motiboak azaltzen dituzten kurraldi, oldartze eta atzerakada bizkor guztiei zehaztasu- kontakizunen artean gehiengoa euskal bertsioei dago- nez eta leuntasunez jarraitzeko, beren oreka delikatu ho- kie; ezinezkotzat jo daiteke euskal bertsioak, kontakizun ri inoiz galdu gabe. Hau dena noski, Balor ez baldin bada zelta zahar batetik eratorriak izatea, ezinezkoa delako de- borroka horietan deus ere ikusi gabe oldartu, baina ho- nak ados jartzea hautatu dituzten motiboak hautatu eta nelakorik, sinestezina izan ezezik, ez da inon edo inoiz baztertu dituztenak baztertzeko, denak modu berean. aipatzen testuan zehar. Azken buruan beraz, Balor-ek Aurreneko bi bainazko hauei, beste bi erantsi dizkie- gatazkan duen jokabidea, erabat kontraesanean dago, gu: Irlandar testuaren irakurketa arretatsu eta zorrotz ba- apur bat beranduago testuak berari buruz emango duen ti esker, eta batez ere indoeuropar mitologiaren ezagu- deskribapenarekin, eta honezgero badakigu, honelako tza ongi jantzi bati esker, gure bi motiboak, geruza irlan- kontraesanak, mezu mailako edo testuinguru mailako dar zeltaitzineko bati egoki dakizkiokeela somatu dugu; bereganaketak izan direnean agertzen direla, eta orduan eta azkenik, zeltaitzineko eraikuntza megalitikoak gataz- kontakizunak eginkizun latza izaten duela elementu jato- ka lekuan egoteak, –berauen izenak plazaratzen zuen rrak eta bereganatu berriak elkarrekin ongi eraman deza- irregularkeriarekin batera–, aurreko susmo hori areago ten. indartu digu. Beraz, guztiak erakutsi irudi duenez, gan- Esan dugu, Balor ez dela inoiz zelten panteoian duzko lainoak eta betazal jasoera zeltaitzineko tradizio ir- egon, eta gure baieztapen honen laguntzera datorkigu landarrak baldin badira, euskaldunen zeltengandiko mai- bere begiaren indar motaren azterketa, indar mota ho- leguaren hipotesia alde batera utzi beharra dago, balio- nek, aurren sopean antzekotzat jo genezakeen indoeuro- gabeturik. Eta alferrik arituko gara zeltak Irlandara edo par jainko baten begiaren indarrarekin ez baitu zer ikusi- Euskal Herrira, bietatik nora heldu ote ziren lehenago as- rik. Izan ere, indoeuroparrek, garairik aspaldikoenetatik matu nahian bagabiltza, zeren Irlandara hona baino le- jainko begi-bakar bat irudiratu ohi duen, begi-bakar ho- hen iritsiak, eta senitarte berak balira ere, –nahiko sines- rrek, gatazkatan erakutsi ohi duen indar majikoa daukala- gaitza dena–, horrek ez bailuke ezer aldatuko: Euskal rik. Irudiragarri hau, indoeuropar ondorengo hiru gizarte- Herrian bizi izan ziren zeltak gure arbasoei zerbait eraku- tan gorde ahal izan dute, nork bere eraldaketa esperoga- tsi bazieten, kultura zelta erakutsiko zieten noski, eta ez rriz noski: Eskandinabiarrak, –eta seguru aski herri ger-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 38 J. I. HARTSUAGA

maniko guztiak ere–, erromatarrak, eta zeltak izan dira, ere ezagutzen zuten37). Kasu honetan ekitaldia ez dago aipatu eraldaketa eta guzti, jainko honen irudi nahiko arerioen aurka zuzendurik, alderantziz, begi-bakarraren garbia gorde dutenak, eta honi esker DUMÉZIL maisuak alderdikoei heltzen zaie errito horri darion adurra. Erritoa- horren adierazmamiaren gehiena zertan den asmatu eta ren helburua ez da testuetan zehazten, baina gatazkare- demostratu ahal izan du. Azkar eta labur esanez, jainko kiko hurbiltasunak, helburu hori, Dedannan-darrak begi-bakarrak, –beti jainko besamotz batekin bikotea Fomore-en gezi eta lantzetatik babestea izan behar dela osatzen duelarik, agintearen alderdi magiko eta kemen- esatera bultzatzen gaitu. Bestalde, alderdi babesgile hau tsua irudiratzen du, Varunantzeko alderdia, besamotzak ezezik, begi-bakarraren begiradaren alderdi beldurgarria Mitrantzeko alderdia, –Legea eta Zuzenbidea, alegia–, aski ezaguna da Irlandan, anitz testutan aipatzen baita, irudiratzen duen bitartean. heroiren batek, haserretzerakoan, begietako bat begi-zu- DUMÉZIL maisuaren ikerketak gai honi buruz, "Mitra- loan barrena kurrilo baten mokoa helduko ez zen lekurai- Varuna" bere idazlanean, eta "Mythe et Épopée" I, 424- no sartu, eta bestea, pertza handi baten adinakoa hazten 428 eta III, 263-283etan aurki daitezke. Gure lanari dago- zitzaiola kanpora. kionez, irudiragarri hau gorde duten indoeuropar gizarte- Indoeuropar begi-bakarraren begirada beraz, begira- etako bakoitzean begi-bakarraren indarra zer nolakoa da magikoa dugu beti, eta eraginak modu askotakoak den ikusiko dugu, argi eta garbi gera dadin Balor-en be- izan arren, helburua berdintsua izan ohi da: Arerioen- gia arras bestelako zerbait dugula. gandik babestea, gatazkatan haien jaurtikigaiak saihes- Hiru begi-bakarrak, eskandinabiarra, erromatarra eta tuz, eta arerioak berak, begirada sutsuen beldurrez urru- zelta, franko ezberdin agertzen zaizkigu bakoitzaren nor- nean eutsiz. tasuna eta senari dagokienez, baina franko bateratsu ha- Indoeuropar zaharren ondorengo hiru gizarteotan lere, begi bakar magiko horren kemenen erabilera azal- aurkitu dugun aztigo mota honen nolakotasunak ez du tzerakoan. Erromatarra, Horatius Cocles deritzan solda- Balor-en begi gaizkileari darion adur pozointsuarekin zer du bat da, –jainko zaharraren gizarapena noski–, eta ikusirik. Azken honen lupuak armada oso bat akaba de- behin bakarrik azaltzen da Erromako Historian, Porsen- zake testuak adierazi digunez, eta argi dago mota hone- na-ren gerlako pasadizo erabakior batean hain zuzen. tako eragin deuseztatzailerik ez dagoela Lug, Othin edo Bere ekitaldia hauxe da: Etruriarrak Erromako ateetarai- Cocles erromatarraren gaitasunen artean. no heldu dira ustekabean, kolpe azkar batez hiriaz jabe- Beste zenbait bereizkune aipa genitzake baita ere, tzeko. Orduan Cocles honek, berak bakar bakarrik, hirira- hala nola, indar horren bereganakera nolakoa den kasu ko sarbidea den Tiber-en gaineko zubiaren muturrean bakoitzean, edota Balor ziklopea dela, eta ez begi-baka- aurre egiten die etruriar guztiei, hiriko ateak ixteko behar rra zentzu arruntean, alegia, ez duela bi begietako bat hainbat beta emanez erromatarrei, eta honela etruriarrak galdu, baizik eta berez begi bakarra duela kopetaren er- hesialdi luze bat prestatzera behartuz. Testuen arabera, dian. Baina ezberdintasun hauek,begiaren indar mota Cocles-ek bere ekitaldia arrakastaz burutzen badu, bere eta erabilerari buruz aztertu ditugunak baino garrantzia zangartasunari esker da, baina batez ere arerioei bota- txikiagokoak dira. Balor-en begia pozointsua da, eta are- tzen dien begirada haserre sutuei esker, zeren begirada rioak bertan akabatzeko erabiltzen da, eta indoeuropar hauek direla eta, arerioak beldurturik ez baitira ausartzen begi-bakarraren begiak aldiz, aztigo laguntzaile baten hari gehiegi hurbiltzera. Testuek diotenez halaber, Co- tresna dira, horretaz baliatzen direnei nolabaiteko hoba- cles-ek zorte on ikaragarria ukan omen zuen etruriarren ria ematen dien aztigoa noski, baina azken buruan laguntzaile baizik ez den aztigoa, zeren berak bakarrik ez baitu gezi eta jabalinetako batek ere ez baitzuen jo, eta zorte balio inor edo ezer deuseztatzeko: Hobari hori, jokabide on hau ere, bere begiaren bertuteari eskertu beharrekoa ausart eta trebeaz osatu beharra dago gero borrokaldian. izan liteke, testuak esplizitoki baieztatzen ez badu ere. Dena dela, eta ezberdintasun hauek begibistakoak Eskandinabiar begi-bakarra Othin da; honek propio izan arren, Balor Mag Tuired-eko gatazkan egotea, kon- galtzen du bere begietako bat, horren trukean ikusmen takizunaren egitura aldrebesten duen fenomenoa dugu, bereziaren dohaina eskuratzearren. Begi-bakarra izate DUMEZIL-ek berak aitortzen duenez38. Balor beraz, ez da horrek ez dio zuzenean, begirada haserre batez arerioak beldurrez paralizatu eta haien armak geldiarazteko kemena ematen, besteak beste bi gaitasunon jabe izan 37) G. DUMÉZIL. "Mythe et Épopée" III.alea / 279h. arren. Begi bakar horrek zuzenean eta esplizitoki ema- 38) G. DUMÉZIL. "Mitra-Varuna" / 185orr. 1.oharra: ten diona zera da, bere sena eta izaeraren ezaugarri na- "(...). Honek zera azpimarratzera garamatza begi-bakarrari dagokionez: Tuatha De Dannan senitarteetako beste buruzagia, Lug gusia, alegia, ikusmen berezia, orojakiletasuna, aztigoa. alegia,"begi-bakarra" dela ikusi dugu, baina une batez bakarrik, Azkenik, begi-bakar zelta, aldian behingo begi-baka- eta berak eraginik, bere keinu magikoak diraueno. Bada, haste- rra baino ez da, egia esan. Lug dugu hirugarren hau, ar dagoen gatazkan, Lug-en aurkaria, arerioen buruzagietariko beldurgarriena (Lug beraren aitona eta bere biktima hurrena) Dedannan senitarteen buruzagia, eta bere aldian-behin- "Balar-begirada-iragazkorra" (Birugderc) da,- benetako begi-ba- go begi-bakartasun hori, honako honetan datza: Fomore- karra-, bere kemena, kemen magikoa alegia-, halaber magikoki en aurkako gatazka erabakiorraren arestian zelten aztigo- sorturikoa den ezbehar fisiko horri lotzen zaiolarik:... Gauzak ho- aren araberako errito bat burutzen du Lug-ek, bere be- nela, badirudi irlandar tradizioa zalantzan ibili dela begi-bakarra eta besamotzaren bikotea (eta elbarritasun hauetako bakoitzak gietako bat eskuaz estalirik, begi bakarra bailitzan, arma- opatzen dituen abantailak) Tuatha De Dannan senitarteen alder- daren inguruan itzuli bat eginez (keinu hori erromatarrek dian ala hauen arerioenean kokatzerakoan.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 39 jainko zelta bat, eta gainera bere agerkundeak, indoeuro- ren indar mota eta indar horren erabilera eta eraginak, parrak subiranotasunaren bi alderdiak irudiratzeko asma- indoeuropar begi-bakar Varunantzekoen begiei darien in- tu zuten begi-bakar eta besamotzaren bikotearen egitura dar motarekin eta honen erabilera eta eraginarekin pare- uhertu eta bihurritu egiten du. Mag-Tuired-eko gatazka- katzerik ez dagoelako. Balor ez da beraz, zelta zaharren ren kontakizunean Balor sartzeko egon diren arrazoiak jainkozko bat, baina halere, oraindik jentil igarlearekin al- direnak direla ere, gauza bat argi dago: Indoeuropar orto- dera dezakegun pertsonaia bakarra dugu. doksiaren aldetik, dena gozoago eta zuzenago ibiliko li- Balor-en lorratza beraz, baliagarria da oraindik ere; tzateke bera bertan ez balego. ez noski engoitik jentilaren eratorbidearen abiapuntu ja- Jentilen akaberaren kontakizuna Mag Tuired-eko ga- tor bezala ikusirik, baizik eta inongo hipotesirik aurresan tazkaren kontakizunetik eratorritzat esplikatzeko saioa gabe, gure eskura dagoen erreferentzia baliagarri baka- antzua agitu zaigu, erakutsi dugunez. Gure lan hipotesia rra bezala. onartezina bilakatu da, gorago azaldu ditugun eta berriro Bide honi azkeneraino jarraiki behar zitzaion lainoa- aipatuko ez ditugun bainazkoak direla medio. Eta halere, ren bidea urratzen hasi aurretik, nahiz eta ikusi begi gaiz- euskal eta irlandar kontakizunok elkarri hurbiltzen saia- kileaz hornituriko mamua, jentil jakintsuarengandik gero tzeko geneuzkan arrazoiak hortxe daude lehen bezala eta urrunago zihoakigula. Tarte honek gero eta zabala- gure begien aurrean; eta guztien artetik, Balor-en beta- goa ematen zuen, jentilaren igarpenak eta heriotzak era- zalaren jasoera nabarmentzen da, gure inkestaren eus- kusten zuten etsipena, irlandar ziklopearen itxura gaizto karri bakar bezala. Balor jainkozko zelta ez dela erakutsi- eta jarrera odoltzalearekin alderatuz gero. Betazalen ja- ko dugu dagoeneko, alde batetik Dedannan-darren seni- soera, errainu edo adur erhokorra jaregiteko eragiketa- tarteetako buruzagietako bat bezala aipatzen ez zaigula- tzat jotzen duen hipotesiari gero eta sinesgaitzago iriz- ko, –eta hauek dira zelta zaharren benetako panteoia ten genion. Eta hala eta guztiz ere, hipotesi hori saia- osatzen dutenak–, eta alderantziz, kontakizunaren egitu- tzera behartu gintuen pertsonaiak, gero eta nahastuago ran zeltaitzineko bertako irlandarrak irudiratzen dituzte- zirudien gure ikerbidearen itxaropen bakarra izaten zi- nen ondoan lerrokatzen delako; eta bestetik, bere begia- rauen.

VI. BALOR-BEGI-GAIZKILEA

Zorionez, Balor-en lorratza ez da Moytura-n amai- ne, eta hamaika aldiz lapurtzen saiatzen ziren behi arre tzen, eta alderantziz, aztarna ugari erakusten duen lorra- ikaragarri on bat zuen. tza dugu. Izan ere, Balor, irlandar folkloreko pertsonaia Garai hartan bertan Tory irla, bekokiaren erdian begi gaizto bat dugu, lapur maltzur eta odolgaiztoa; bere be- bat eta buru atzean bestea zituen Balor izeneko lapur giak, Moytura-n bezala, harek begiratzen duen guztia ospetsu baten egoitza zen. Atzeko begiari zerizkion be- errauts edo harri bihurtzeko ahalmen ikaragarria du. Fol- girada zikin eta makurrek eta errainu eta dirdira pozoin- kloreko Balor hau azaltzen den testuetan, eskatu hainbat tsuek, edozein bertan jo eta akabatzeko adina indar zu- esne ematen duen behi harrigarri baten lapurretaz hitz ten, eta beraz, estalirik eraman ohi zuen, eta arerioak ha- egiten zaigu. Gloss Glaven izeneko behi hau dugu hain rri bihurtu nahi zituenean bakarrik agerian utzi; eta gaur zuzen, Balor-en begia ekinean erakutsiko diguten konta- egun oraindik, begizkoa botatzen duen begiari Balor-en kizun hauen ardatza. STITH THOMPSON eta beste zenbait begia esan ohi diote irlandarrek. Behin bere druidak zera aurkibideren arabera (CROSS, KRAPPE), guztira istorio ho- jakinarazi zion Balor-i, bere iloba baten eskuz hilko zela; nen sei bertsio egongo lirateke argitaraturik. Hauetako eta Balor-ek ume bakarra zuenez, Ethnea izeneko alaba lau bildu ahal izan ditugu lan honetarako, bai eta eskura- gaztea, etorkizuneko arriskuetatik bere burua babestea- ezin gertatu zaizkigun gainerako bi bertsioei buruzko rren, Tor More (Dorre nagusia) izeneko dorre garai eta ia zenbait komentario mamitsu ere. Honats bada, aurrene- helezinean giltzapetu zuen, irlako ekialdeko bazterrean. ko bertsioa, 1835ean SHANE O’DUGAN-ek kontaturikoa, Bertan hamabi matronek zaintzen zuten, gizonezkoak lehen argitaratu zena, eta leienda ospetsu eta ezaguna bazirenik ere sekula ez aipatzeko agindua zutelarik. egin zuena39: Balor-ek bere betiko lapurkerietan segitu zuen, eta azke- Aspaldiko garaitan, Gavida MacSamthainn eta nik MacKineely-ren behi arrea osteko moldatu zen. Ho- MacKineely izeneko hiru anaia baziren. Donegal-eko netarako, mutiko kazkagorri baten itxura hartu eta, kostaldean Tory irlaren parean (bertako "tor" edo harri MacSamthainn behiari urkabiluaz eusten ari zitzaiola iku- handietatik hartzen zuen izena) bizitzen. Gavida, bere ola sirik, berari hurbildu eta zera adierazi zion, olan zeletan Drumnatinee-n ("suaren muinoa") zuen arotz ospetsua egonik entzun zuela nola haren anaiak haren burdina os- zen; Mackineely, lurralde osoko jauna zen, gaur egungo teko asmotan zebiltzan beraien ezpatak egiteko. Orduan Rath-Finan eta Tullaghobelly udalerrietako lurrak ere bar- MacSamthainn-ek urkabilua eusteko eskatu zion kazka- gorriari, eta olara abiatu zen grina gorriak harturik. Mac-

39) Sir JOHN RHYS. "The Hibbert Lectures".1866 / 314hk. Kineely-k bere behiaz ukan zuen hurrengo berria, hura

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 40 J. I. HARTSUAGA

Balor-ekin itsas besoaren erdian ikustea izan zen. Mac- re begi gaizkilearen deskribapena gero,eta azkenik Lug Kineely-k druida baten ahotik jakin zuenez, behia ezingo bere erholearekin duen ahaidetasun lotura, bietan heroi zuen berriro eskuratu Balor hil arte, zeren honek hura gaztea ziklopearen ilobatzat jotzen baita. Gainontzekoaz, gordetzeko zabalik utzi behar baitzuen aurrerantzean be- bai gertakariak, bai eta testuingurua ere arras ezberdinak re buru osteko begia; MacKineely-k bazuen ordea lami- dira bi kasuetan. Moytura-n, Irlandaren jabegoa lortu na bat lagun, eta honek esan zion nola lor litekeen nahirik borrokatzen diren bi herrien arteko gatazka ikusi Balor-en hondamena. "Mendiko Birogé" izeneko andere- dugu, eta hemen berriz, bi alderdik, behi harrigarri bat ño honek, emakumezko itxuraz mozorroturik zegoen dela eta elkarren aurka daramaten auzi bakana dugu, ez MacKineely hartu, airean zehar Tor More-raino eraman, benetako gatazkarik: Alde batetik MacKineely heroia eta eta bertan harentzako ostatu eskatu zuen gau hartarako, bestetik "bandolero" edo bilakatzen ari den Balor ziklo- tirano anker baten eskuetatik erreskatatu berri zuen an- pea. Oraingoz ez da haboro auzi politikoa, eraite eta dereñoa zela esanez. Hamabi matronek ezin noski lami- mendekatze batzuen istorio soila baizik. na hura haserretu eta baietz, eta honek berriz, laminek Azpimarratu berri ditugun kidetasunetara itzuliz, bakarrik ahal dezaketen moduan lokarrarazi zituen guz- egin ditzagun zenbait zehaztapen: Konnotazio politikorik tiak; itzarri zirenean, Birogé eta haren babestua joanak batere ez duen testuinguru berri honetan, Balor, bere zirela ikusi zuten. Matronek dena amets bat baino ez ze- begi gaiztoak deabru itxura ematen badio ere, gaiztagin la izan sinestarazi nahi zioten Ethnea-ri, baina honek on- arrunta bilakatu zaigu. Bere begi gaiztoaren deskribape- do zekien egia, eta garaia heldu zenean hirukiaz erditu nak zenbait aldaketa jasan ditu, aurretik ezagutzen ge- zen, hiru mutikoz. Balor sutan jarri zen hau jakiterakoan; nuenarekin erkatuz. Oraingoan, kopetako ziklope begiaz hirukiak izara batean bildu, eta berak adierazitako ubil ba- baliatzen da ikusteko, arerioak harri bihurtzeko erabiltzen tean ito zitezen bota zitzaten agindu zuen; baina untzia duena buru gibelean duen bitartean. Begi gaiztoaren ko- bertaratu baino lehen, izarako katekorratza askatu eta hi- kapen berri honek Moytura-n azpimarratu dugun bainaz- rukietako zaharrena itsasora jausi zen inor ohartu gabe. ko bat konpontzen du, han Balor itsu geratzen baitzen, Beste biak ubilean ito ziren, zaharrena laminak jasotzen ikusteko nahiz deuseztatzeko balio zion begi bakarra es- zuen bitartean. Honek aitarena eraman zuen, eta Mac- talirik eraman ohi zuelarik. Baina Balor honen berritasu- Kineely-k bere anaia Gavida-ri utzi zion honek hazi zezan nik nabarmenena zera da, Moytura-ko erraldoitasuna eta arotz ospetsua bilaka zedin, lanbide bikaina baitzen galdu duela, eta ez duela inongo morroiren laguntza be- garai haietan. har bere betazala jasotzeko; istorio honetan, edozein gi- Balor-ek, hildakotzat jotzen zituen bere hiru iloben zakumeren tamaina berekoa dugu eta bere begi gaiztoa, aita MacKineely zela jakin zuenean, zenbait gizon lagun guk gure begiak bezain erraz zabaldu eta ixten du. harturik itsas besoa zeharkatu, eta MacKineely-ren lu- Moytura-ko Balor-ek euskal jentilarekin zuen lotura baka- rraldeetara heldurik, hau hartu, harri zuri zabal baten gai- rra ez da haboro ageri hemen. Izan ere, behi ebasle nean eratzan, eta bertan lepoa moztu zion. Odol epela- bihurtu den Balor honek eta jentil igarleak ez dute engoi- ren jarioa harri zurian barrena sartu zen erdiguneraino; tik elkarrekin zer ikusirik. gaur egun oraindik han bertan dago heriotza anker haren Azkenik, zera nabarmendu beharra dago, Moytura- lekuko, eta bere izena "Cloch Chinnfhaolaidh" (Kineely- ko kontakizunean hitz gutxitan eta narrazioaren hesingu- ren harria) bi udalerri hartzen dituen bailarari emanez. ru gisa ematen zitzaigun Lug eta Balor-en arteko ahaide- Balor-ek bere ehizakeriekin segitu zuen gero eta ausar- tasunaren istorioa, zabalkiro eta xehetasun handiz azal- keria handiagoz; baina urteak joan eta urteak etorri, Lug, tzen zaigula hemen berriz, ia ia leiendaren ardatz nagu- –hau baitzen Ethnea eta MacKineely-ren semearen ize- sia bilakatuz. Beranduago, gainontzeko bertsioak irakurri na–, arotz bikaina izatera eta bere jaiotzaren istorioa jaki- ondoren itzuliko gara berriro gai honetara. Oraingoz or- tera heldu zen: Maiz ikusi omen zuten harri zuriaren dea, konstatazio maila hutsean utziko dugu, gehiago az- odolezko zain gorriei begira, eta bat bateko haserrealdi tertzen saiatu gabe. eta malenkonialdiak ukan ohi zituen. Abagune baten zai Bada, zenbait urte beranduago (1887) leku berbere- zegoen, Balor ostera ere Gavida-ren olara maiz etortzen an jasotako leienda honen bigarren bertsio bat40, baina hasi baitzen; eta behin, Lug-en osaba kanpoan zelarik, ez du merezi hemen azaltzea, ia hitzez hitz errepikatzen Balor etorri eta, horra burugabekeria!, zuela zenbait urte- baitu hemen eman berri dugun bertsioa. ko bere MacKineely-ren gaineko garaipenaz hasi zen be- 1893n argitaratutako Mayo-ko konterriko bertsioak, rriketan haixekiro. Lug-ek, gori-gori zegoen burduntzi bat zentzu handia ez duten zenbait pasadizokin nahasten du sutatik atera eta atzeko begitik halako indarrez sartu, eta behi harrigarriaren lapurretaren istorioa. Beraz, zati nagu- aurreko begitik atera zion buru osoa iragaziz. Honela har- siak baino ez ditugu hemen azalduko, hala eta guztiz tu zuen mendeku Lug-ek, MacKineely-ren semeak, bere ere, itxura nahiko aldrebesekoa geratzen bada ere41: aitona akabatuz. (...). Itzultzear zeudenean, bere jauregian burdinak Kontakizuna mitologikoa da zalantzarik gabe, –behi jartzeko zein arotza gomendatzen zion galdetu zion harrigarriaren lapurreta irlandar mitologiako motibo tipi- Balar-ek Gobaun-i. koa dugu–, baina arestian aztertu dugun Moytura-ko gatazkaren kontakizunarekin ez du zer ikusi handirik. Izan 40) Folk Lore Journal V 1887 / 66hk. ere, bi kontakizunon arteko kidetasun bakarrak Balor-en 41) W. LARMINIE. "West Irish Folktales and Romances". London, inguruan biltzen dira: Bera bertan egotea lehenengo, be- 1893 /1-9orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 41

–"Gavidjeen Go baino arotz hoberik ez dago Irlanda –"Zuk esan bezala emanen dizut"–, esan zuen Kian, osoan." Kontje-ren semeak. Gobaun zaharra etxeratu zenean zera esan zion Ga- –"Zatoz untzira!" vidjeen Go-ri,burdinak jauregian jartzeagatik ez zezala Instant batean Hotzaren Erresumaren lurraldean utzi Gloss-a baino onartu ordain saritzat: zuen; irla hartan inork ez zuen sekula jakirik egosi, eta ja- –"Haren azpian hogei upel ipiniko balira ere, hark ho- nari mota guztiak gordinik jaten zituzten. Kian, Kontje- gei upelak beteko lituzke". ren semeak, sua egin eta bere jatekoak egosten hasi Orduan Balar Beimann-ek Gavidjeen Go-ri idatzi zen. Balar Beimann-ek, honelakorik zegoela entzun zue- zion, bere jauregirako burdinak egiten bazituen, ordaine- larik, bere etxera ekarri zuen, bere sukaldari, bere kontu tan Gloss-a emanen ziola hitz emanez. Baina Gloss-a bi- kontalari, eta bere su zaina izan zedin. Balar Beimann-ek dali zionean, ez zion ordea urkabilua igorri, eta bazekien bazuen alaba bat, eta honen gainean honako igarpen urkabilurik gabe, harengandik alde eginen zuela. hau egin zen, alegia, aitona akabatuko zuen seme bat Hona Gavidjeen Go-k egiten zuen tratua berarenga- ukanen zuela . Orduan alaba giltzapetu egin zuen, gizona etortzen ziren zaldun guztiekin: Behia zaintzea eta ilu- nezkorik hurbil ez zekion; eta bera joan ohi zitzaion ala- nabarrean kalterik gabe etxeratzea; berak ezpata bat egi- bari jan edanak ematera, eta alabaren zaintzaile zegoena nen zuen, behia zainduko zion zaldun bakoitzarentzat. emakume txatxu bat zen. Mananaun-ek honako kemen Egunez Connaught-eko Cruahawn-go larretan ibiliko zen, hau eman zion Kian, Kontje-ren semeari, alegia, eskua eta Ulster-go Loch Ayachir-a-Guigalu-n edan arratsaldez. gainean ipiniz gero edozein krisketa irekiko zuela eta ge- Kian, Kontje-ren semea, berarengana heldu zen ez- ro bere atzetik itxiko zela berriro. Balar Beimann alaba- pata bat egin ziezaion. Berak baietz erantzun zion, baina rengana jatekoekin joaten ikusi zuen zelatan, eta bera ordainetan egun hartan behia zaindu beharko ziola adie- ere atzetik jarraitu zitzaion etxeraino, eta eskua krisketa- razi zion. ren gainean jarririk atea zabaldu, eta bi emakumezkoak –"Arratsalderako zurekin etxeratzen ez bada, zure le- baino ez zuen bertan aurkitu. Haientzako sua egin zuen. poa ingudean ipini beharko duzu, zuretzako egindako ez- Egunero bertaratzen hasi zen, alabak umea egin zuen ar- pata berarekin lepoa moztu diezazudan". te. Orduan alde egitear zegoen umea jaio zenean. Erre- Kian, Kontje-ren semea, behia isiputik heldu eta gearengana joan eta alde egin behar zuela esan zion. abiatu zen. Arratsaldean etxeratu zenean, "hemen duzu –"Zergatik alde egiten duzu?"–, esan zuen. Gloss-a kanpoan" deiadar egin zion Gavidjeen Go-ri. Ola –"Irla honetara heldu nintzenetik ustekabeak gertatu barruan Zaldun Barrezkaria izeneko zaldun bat zegoen. baitzaizkit. Joan beharra daukat". Kanpora irten zen lasterka, eta Kian-i honela mintzatu zi- –"Zein da ustekabea?" tzaion: –"Haur bat ukan dut". –"Arotza oraintxe ari da zure ezpata suberatzen, eta Balar-ek beste bi seme zituen beste irla batean drui- zerorrek ez badiozu eusten, gero ez du batere indarrik dagintza ikasten. Aita bisitatzera etxeratu ziren. izanen eskutan hartzen duzunean". –"Aita, –esan zuen hauetako batek–, zure kontu kon- Kian,Kontje-ren semea, barruratu zenean, behia be- talariak, zure sukaldariak eta zure su zainak nahiko bu- rarekin ekartzeaz ahantzi zen. Gavidjeen Go-k galdegin ruhauste ekarriko dizu". zion: Kian,Kontje-ren semea haien mintzoa entzuten ari –"Non dago Gloss-a? zen. Balar Beimann-en alabarengana joan zen, eta ho- –"Hor kanpoan". nen anaiak esandakoa jakinarazi zion. –"Sar ezazu barrena"–, esan zuen. –"Beno, –esan zuen neskak–, alde egiteko garaia Kanpora irten eta behiaren arrastorik ez. heldu zaizu. Hortxe duzu Gloss-aren urkabilua horman –"Ipini ezazu burua ingudearen gainean, zure soi- eskegita. Horrekin behia zu bezain bizkor joanen zaizu netik berezi dezadan". atzetik; eta har ezazu haurra zurekin". –"Behia bilatzeko hiru egun eman diezazkidazun Orduan abiatu zen, eta lehen Mananaun-ek lehorre- otoika ari natzaizu". ratu zueneko lekura heldu zen. Mananaun-ek esan zio- –"Emanen dizut horrenbeste"–, esan zuen. nez, estuasunean egongo balitz, harengan pentsatu bai- Abiatu zen bada, eta behiaren arrastoei jarraiki zi- zik ez zuen agin behar eta berehala etorriko zitzaion. tzaien itsasertzeraino heldu zen arte. Han zebilen gora Horrela egin eta instant batean agertu zen. eta behera ileak eskuaz harrotuz, Gloss-a zela eta, na- –"Sar zaitez untzira, –esan zuen Mananaun-ek–, eta haste ederrean sarturik. Gizon bat ikusi zuen untzi bate- bizkor ibili, zeren Balar Beimann-ek hondoratu eginen an itsasoan. Arraunka hurbildu zitzaion, eta Mananaun baikaitu ahal badu. Baina nire aztigoa berarena baino in- beltzarana zen, Lir-en semea. Zera galdegin zion: –"Zer dartsuagoa da"–, esan zuen beltzaranak, Lir-en semeak. gertatzen zaizu bada?" Gero zera esan zion: –"Zenbat Untziratu zen, bada, jauzi batez,eta Gloss-a atzetik emango zenioke Gloss-a dagoen lekura eramango zin- beste jauzi batez. Balar Beimann atzetik jarraiki zitzaien, tuzkeen norbaiti?" eta itsasoa haien aurretik eta atzetik eraiki zuen ekaitza –"Ez daukat ezer norbait horri emateko". sorrarazi zuen, baina Mananaun-ek berehala, eskua luza- –"Zera bakarrik eskatuko dizut, berriro itzuli artean tuz bakarrik, ostera baretu egin zuen itsasoa. Balar-ek irabaziko dituzun ondasun guztien erdia". orduan itsasoa sutan jarri zuen haien aurrean, bertan kis-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 42 J. I. HARTSUAGA

kali zitezen, baina Mananaun-ek harri bat jaurtiki eta sua Txahal bat bazuen, eta kontakizun honen garaian itzali zuen. Balor Beimeann zen haren jabea. Honek hegoalderantz, –"Eta orain Kian, Kontje-ren semea, kalterik gabe Leinster-era eramatea erabaki zuen. Bazekien behiak ez etxeratu zaitudanez, zer emanen didazu ordainetan? zuela nahiko Ulster-etik alde egin, eta beraz, zera esan –"Haurra besterik ez dut, eta ez dugu bi zatitan erdi- zion hura zaintzeko hartu zuen unaiari, hegoaldera era- bituko; har ezazu zuretzat oso osorik". man zitzala, baina kontu eginez txahala beti behiaren aurrean egon zedin, zeren behiak txahala aurrean ikusten –"Mila esker zuri. Hauxe da aspaldian itxaroten ari zuen artean, ez baitzuen atzera begiratuko. nintzena. Ez da munduan hau adina izanen den zaldu- Unaiak, Balor atzetik zihoakiolarik noski, behia eta nik"–, esan zuen Mananaun-ek. Hona Mananaun-ek hau- txahala hegoaldera eraman zituen. Baina gaur egun rrari ipini zion izena: Dul Dauna. Borrokan eta ekinean Dublin eta Meath konterrietako kostaldeko itsasoa dena, irakatsiz hazi zuen. Egun batez, hura eta Mananaun itsa- larre laua eta loreztatua zen garai hartan. Unaia lore bil- soan zebiltzalarik, Balar Beimann-en itsasuntzia ikusi zu- tzen hasi, eta eginkizunaz ahantzi egin zen, eta ondorioa, ten. Dul Dauna-k eraztun bat begi aurrean ipini eta bere txahala behiaren atzean geratzea izan zen. Behiak atzera aitona untzi-zubian gora eta behera zebilela ikusi zuen, begiratu zuenean txahalaren bila, Ulster-go mendi eta baina ez zekien hura bere aitona zenik. Sakelatik azkon muinoak somatu zituen han urrunean, eta bertan hasi bat atera, hari jaurtiki, hura jo eta bertan ero zuen. Hone- zen marru bizian antsika. la bete zen igarpenak zioena. Balor-ek bere begi bakarreko betazala jaso zuen Testu honetan aurkitzen dugun punturik azpimarra- behiari zer gertatzen ote zitzaion ikustearren, baina bere garriena, zera da, bertan ez dela azaltzen, beste bertsio- begiko zorigaiztoko kemenak harri bihurtu zituen behia etan Balor-en bereizgarri nagusitzat ematen zaigun ezau- eta txahala. Eta Ulster-tarrek, Dublin-go konterrira uztak garria, alegia, bere begi gaiztoaren deskribapena. Balar igitaitzera joan ohi zirenean, behia eta txahala ikusi ohi Beimann izaki duingabea dugu, Gloss-aren urkabiluare- zituzten, Dublin-go konterriko kostaldeko bi irla alegia. kin egiten duen maltzurkeriak erakusten duenez, eta az- Bere ilobaren eskuz hil behar duen pertsonaiaren tikeriazko gaitasun deuseztatzaileaz horniturik ikusten motiboak bertsio honetan huts egiten duela ikus daite- dugu Kian-i atzetik jarraitzen zaionean, baina inoiz ere ez ke, eta horrekin batera noski amaiburu tragiko horretara dugu entzuten gaitasun horien sorburua izan behar luke- daramaten gertakariek ere huts egiten dute halaber, is- en begi gaiztoari buruz ezer esaten denik. Behi harriga- torioa sakonki eraldatuz. Izan ere, eta aurreneko bertsio- rriaren lapurretaren motiboa, eta ilobaren eskuaz hiltzen arekin erkatuz gero, behi harrigarriaren irudia eta orain den aitonarena ere bertan ditugu. Eta azken honi dago- hain gaizto ez dirudien Balor-en begiarena lirateke kide- kionez, bertsio honetan heriotz hau ezerk ez duela zilegi- tasun bakarrak. Balor honek berriz ere eta Moytura-koa- tzen ikusten dugu, edo agian zoritxarreko patuak baka- ren antzera, begi bakar eta balio aniztuna erakusten di- rrik, zeren gainontzekoan, ez baitago ez mendeku asmo- gu, honek azken buruan itsu bihurtzen duelarik, beti es- rik, ez eta mendeku asmoa zilegi lezakeen Kian-en erai- talia eduki ohi baitu. Bestalde, betazalaren jasoerak, –eta terik. Dul Dauna-ren azken ekintza arrunt abazkoa gerta- honetan bat datoz orain arte azaldutako folkloreko ber- tzen da. tsio guztiak–, ez dauka inolako ikusgarritasunik: Ez sar- Ondoren datorren bertsioa halaber, aurren erakutsi derik, ez kizki zorrotzik, ez gizon indartsurik, Farney-ko duguna baino kaxkarragoa bada ere, badauka ordea inte- Balor hau, Tory Island-ekoa bezalaxe, handitasun aipaga- resatzen zaigun motiboa: Balor-en begi gaiztoa. Farney- rria ez bide duen ziklopea dugu, bere begi bakarra, guk ko bertsioa dugu hau, XIX. mendeko hondar urteetan bil- geureak bezain sinpleki zabaltzen duen ziklopea. Bi dua42: Balor hauen begiradek harri bihur dezakete harrapatzen Glas Gaibhleann behia, Donaghmoyne inguruko ka- duten guztia, baina indar hori askatzeko egiten den era- re-lur aberatseko lurraldeetan zebilen larrean, izen bere- giketa ez da engoitik jentil zaharraren igarpenaren isto- ko udalerriaren erdian; eta nolakoa izango ote zen haren rioarekin parekagarria. esne jarioa, azpian ipinitako ontzi guztiak betetzen zitue- Betazala lau morroien laguntzaz jasotzen zitzaion la. Patrizio doneak fundatutako Donaghmoyne-ko eliza Moytura-ko Balor-a hortxe dago, bada, gure jentila eta zaharraren hurrean badago sakon bat zelai batean, orain- folkloreko Balor hauen arteko lotura bakarra bezala, ze- dik ere "Poll na Leamhnachta" edo "esne berriaren sako- ren argi baitago gainontzekoaz, inolako kidetasunik ez na" izenaz ezagutzen dena, eta hark hura bete ohi zuen dutela. jezteko garaian. Gauzak honela izan ziren maltzur doha- Balor-en dossierra, CURTIN-ek argitaratutako bi ber- kabe batek, berak, behiak beteko ez zuen ontzi bat eka- tsioekin osotzen da, bata Connemara-koa, eta bestea rriko zuela apustua egin eta bahea ekarriz irabazi zuen Donegal-goa. Tamalez, bi kontakizunok dakartzan liburua arte. Azpikeria honek nazkaturik, behiak bere esne jario aurki ezina gertatu zaigu, baina jatorrizko bertsioen eze- harrigarria eten egin zuen, eta aurrerantzean beste edo- an, hona hemen haiei buruz H.LESSMANN-ek egiten di- zein behiren antzera baino ez zuen eman. tuen komentarioak, gure jakinminerako asegarriak ikusten denez43:

42) A. MORRIS. "Miscelanea", Bealoideas aldizkarian, VII.zb. Dublin, 43) H. LESSMANN. "Über der umstandliche Tötung", Mitra aldizkaria, 1937 / 245 orr. I. zb. 1914-20 / 172 hk.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 43

BALOR BERE BEGI GAIZTAGINAREKIN ETA LÜ Azken lau testuok aztertu ondoren hausnar dezagun LAWADA BERE ILOBA. (J. CURTIN, "Hero Tales of une batez gure ikerlanaren egoera. Gure abiapuntua, lai- Ireland" / 296 orr.) no beldurgarri bat beha zezan, betazalak jasotzen zizkio- Balor-ek bere bi begi arrunten gainean zeukan begi ten jentil bat zen, eta Moytura-ra heldurik, adur pozoin- gaiztagin hau. Alde honetatik Poliphemo-ri hurbiltzen tsu eta deuseztatzailea darion begi bakarreko betazala zaio. Baina begi honen kemena, mundu honetako gauza jasotzen dioten Balor ziklopea aurkitu dugu. Motiboa ia guztiak errauts bihurtzea zenez, gehiago gogorarazten berbera zen, baina asmoa eta ondorioak ezberdinak zi- digu Gorgo-Medusa-ren begi harri-bihurtzailea (ikus ren bi kasuetan. Honen ondoren Balor-en lorratzari jarrai- ROSCHER LEX. d.gr.u.r.M. I, Sp. 1696). tu gatzaizkio, eta pertsonaia hau azaltzen den folkloreko Eskuarki, kopetako hirugarren begi hori burdinazko bertsioak plazaratu eta aztertu ditugu, hauetan ere Balor zazpi ezkutuen azpian eraman ohi zuen Balor-ek, haueta- gaizkile lanetan ikusi dugularik. Bertsio zaharren eta osa- ko bakoitza gaztelu batetik harrapaturik. Leienda beraren tuenei esker, kontakizunaren mamia edo eduki nagusiak Donegal-go bertsioan (ikus CURTIN a.a.0.,283 orr.) larruz- bereizi ahal ukan dugu: Behi harrigarriarekin edo behi ha- ko bederatzi ezkutu dira... rrigarririk gabe, Balor-en istorio hau zera da batez ere, Connemara-ko bertsioan zera dio Balor-ek bere bu- begi gaiztagina duen deabru antzeko izaki gaizto baten ruaz: "Ezein gizonak ezin dit eragotzi nik Irlanda deusez- kontakizuna, bere bizitzarena, bere alabaren semea jaio tatzea; nire alabaren semea izan ezik, inork ezin bainau ez dadin burutzen dituen alferreko saioekin, eta bere he- eho, eta alabak semerik ez duenez,... Baina semerik ba- riotzarena, igarleek aurresan bezala etorria. lu ere, Gaiwnin Gau-k egindako lantza gorriaz bakarrik Baina gure ikerketarako batik bat interesatzen zaigu- erho nentzake, eta bakarrik nire kopetako begiko azken na zera da, begiaren deskribapenari eta kemenei dago- estalkia jasotzen dudanean (...) lantza begiaren erdira kienez Moytura-ko eta folkloreko Balor-ek elkarren antza jaurtikiko balit,..." handia izan arren, azken hauengan ez direla azaltzen Balor-ek Connemara-ko bertsioan esaten duen hau, inondik ere, ez erraldoitasuna, ez eta betazal zintzilikaria igarpen baten bidez jakinarazten zaio gainontzeko ber- ere, alegia, Moytura-ko Balor-a eta jentil igarlea elkarri tsio gehienetan, eta orduan bere eskura dagoen guztia hurbilarazten zieten bi kidetasunak hain zuzen. Kideta- egiten du, igarpenak aurresandakoa gerta ez dakion. sun eta bereizkune multzo honek, mitoko Balor-a eta fol- Bertsio honetan alaba zazpi ateren atzean giltzapetzen kloreko Balor-en arteko beratasunaz, nortasun batasu- du gizonezkorik hurbil ez dakion, eta bera bakarrik joaten naz, hausnartzera behartzen gaitu. Pertsonaia bakar eta zaio ikustera, ate bakoitza itxiaz hurrengoa zabaldu baino bera ote dira denak, edota folkloreko Balor-a mitokoare- lehen. Baina Bark Tré druidak,..., Iluntasun Kapusaia kin ahaidetasun loturarik ez lukeen begi gaiztoaren irudi- ematen dio Kian-i, eta hau horretan bildurik alabarenga- ragarri arrunt ugarietako bat besterik ez ote litzateke? naino heltzen da Balor-en atzetik. (...) Balor-ek goiko be- Gure ustetan pertsonaia bakar eta bera dugu beti. giko azken estalkia jasotzen duen instant berean, kope- Folkloreko bertsioetan Balor-en begiaren deskribapenari tako begiaren erdian jotzen du Lü Lawada-k jaurtikitzen eta kokapenari buruz somatzen ditugun zalanzkune eta duen lantza gorriak eta Balor ziplo hilda erortzen da. (...) zeinberekeriek ezin dute ezer egin kontakizunen garape- Hona, bada, lehenengo, Balor-en buruaren deskriba- naren mailako batasunaren aurka, ez eta Balor eta bere pen berri bat, bere hiru begiekin, alegia, bi begi arruntak erailearen arteko ahaidetasunari dagokionez bertsio guz- eta horien gaineko begi gaiztagin erretzailearekin. Eta tiek azaltzen duten adostasunaren aurka ere. ondoren, testu honek zeraren erabateko konfirmazioa Izan ere, folkloreko bertsioetan nahiz Moytura-ko ematen digu, alegia, folkloreko Balor hauetako batek ere mitoetan, Balor, bere alabaren semeak akabatzen duen ez duela, zenbait gizonek tresna egokietaz baliatuz jaso deabruantzeko mamua da beti, eta beti ere, begi pozoin- behar izaten duten betazal zintzilikaririk. Connemara-ko tsua zera puntadun batez lehertzearekin amaitzen da is- Balor-ek burdinazko zazpi estalkiren azpian gorderik da- torioa. Kidetasun hauek gehiegi eta zehatzegi dira zorte rama begi erretzailea, –larruzko bederatzi estalki Done- hutsaren zordunak izateko. gal-go bertsioaren arabera–, eta inongo zailtasunik gabe Balor bat besterik ez badago beraz, zer pentsatu be- berak bakarrik jasotzen ditu beti, Lü Lawada (Lug) ilo- har dugu orduan bere bertsio mitikoa eta bere bertsio bak emanen dion heriotzaren arestian bertan azken aldiz erakusten duenez. Gainontzekoaz, badirudi komentario folklorikoen arteko adostezintasun nagusiari buruz, ale- hauen arabera Connemara-ko bertsioak, argumentuari gia, munstroaren begia estaltzen duen betazal ahul zin- dagokionez behintzat, Tory Island-ekoaren antza handia tzilikari baten jasoeraren motiboari buruz? duela, hark behi harrigarririk ez duela aipatzen alde bate- Bi eratara ulertaraz dezakegu: Balor zaharrenaren ra uzten badugu. Izan ere, behiaren motiboak funtzio ba- ezaugarri jatorra izan liteke, edota bestela, jatorrizko kar eta bera du, agertzen den bertsioetan, hots, bi alder- Balor-ek ez zeukan eta Moytura-n bakarrik erantsi zaion dien arteko etsaikeri testuingurua osatzeko aitzakia iza- motibo independentea litzateke. tea. Donegal-go bertsioari dagokionez, LESSMANN-ek ez Aurreneko hipotesiak, batetik, Moytura-ko tradizioa- dio nonbait arreta handiegiz begiratu, eta Balor-en beren antzinatasuna (testua XV.mendeko eskuizkribu bate- giak bertan duen itxura azaltzeko bakarrik arduratzen da koa da, baina bertan idatzitako ahozko tradizioak askoz bertsio horretaz; beraz guk ezin diogu beste ezer erantsi zaharragoak dira noski) du bere aldeko, eta bestetik, komentario urri horri. gauza ezaguna da, ahozko tradizioek denboraren pode-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 44 J. I. HARTSUAGA

rioz motiboak galdu ohi dituztela ahotik belarrirako igorbideetan zehar. Halabaina, ez da zaila ere, hipotesi honi zenbait bainazko leporatzea. Izan ere, betazalen jasoeraren motiboa hagitz ikusgarria da, ikusgarriegia ere esan liteke, bat batean erabat ahantzirik gera daitekeenik aha- lezkotzat onartzeko. Baina bere irudi-indarra ez dago bere baitan bakarrik: Aldiz, Moytura-ko kontakizunean betetzen duen funtzioak, alegia, Balor-en begia agerian uztea adur luputsua aske jario dakion, areago sendotzen dio irudi-indar hori. Honela beraz, motiboak berez duen ikusgarritasunari begi pozointsuarekin duen esteka erantsi behar zaio, eta ideia lotura honek benetan begibista- koegi, ikusgarriegi eta tinkoegi dirudi, bat batean eten tzen du saihestezina bailitzan, borroka edo jarkierarako eta inon arrastorik utzi gabe suntsitu ahal izan dela si- inolako joerarik inoiz erakutsi gabe, mundua sortu zene- nesgarri izateko. Izan ere, imajinagaitzegia ematen du, tik nonbaiten idatzia bailegoen, eta hori jakinik, denek eta dena den, hagitz arraroa, jatorrizko Balor-ek begi lu- onartuko bailuten. Igarlearen akaberaren aurreko ones- putsua estali ohi zion betazal zintzilikaria bazuen, eta be- pen eta etsipen isilok, ez dute inongo antzik erakusten giaren indar gaiztoa erabili nahi zuen bakoitzean lau mo- irlandar etsaiaren jarrera odolgaizto eta deuseztatzailea- rroik betazal hori jaso ohi bazioten, nola ote den posible rekin. Eta esan dezagun berriro ere, irlandar etsai horren ondorengo kontalari guztiek begiaren deskribapena bere Moytura-ko irudirapenak bakarrik daukala jentilaren kide osotasunean gordetzea, betazal zintzilikariaren irudia bihurtzen duen eta gure ikerketaren gakoa den begia za- haien gogora inoiz etorri gabe, kontuan izanik gainera baltzeko eragiketa bitxi hori. folkloreko ia bertsio guztiek Balor-i buruzko xehetasunak oro fidelki gorde ahal izan dituztela: Balor eta Lug-en Gaineko eskema honek, darabilgun hipotesia irudira- izen berak, bien arteko ahaidetasuna, eta gaztearen es- tzen du: Adur luputsua darion begi bat eta hura estal- kuz gertatzen den munstroaren heriotza. tzen zenbait gizonek jaso behar duten betazal zintzilika- Halere, arras sinesgaitza baderitzogu ere, hipotesi ria edukiko lituzkeen Balor-en arbaso hipotetiko bat ipini hau ahalezkoa izanen da, gertagaitza izan arren alderan- dugu gainean; eta horrengandik eratorriak lirateke azpian tzizkoa demostratzen ez den bitartean. ditugun hiru pertsonaiak: Moytura-ko Balor-a, jatorrizko arbaso horrengandik hurbilen gorde dena, aipaturiko bi Bigarren ulerbidea, alegia, betazal jasoeraren moti- ezaugarriak eta gainera ilobarekiko harremanen pasadizo boa, jatorriz halakorik ez lukeen Balor-i Moytura-ko kon- guztiak gogoratzen dituena; folkloreko bertsioetakoa au- takizunean bakarrik erantsi zaiola dioena, aurrenekoari atera dakizkiokeen bainazkoetaz elikatzen da. Egian- rrekoaren berdina, betazalaren jasoera alde batera uzten tzeko da, baina ikerbideko une honetan, frogaezina ger- badugu, hots, aurrekoa bezain erhole eta etsaia, aurre- tatzen zaigu tamalez. koak bezalako begi luputsua duena, eta aurrekoak bezala, aiton-iloben gorabehera gogoratu duena; eta azkenik Dena dela, irlandar Etsai honi buruz egindako ikerke- euskal leiendako jentila, eraldaketa sakonen ondorioz tak zera baieztatzen digu erabat, alegia, euskal mitoko agure ahul eta etsia bilakaturik, bere arbaso hipotetikoa- jentila Balor-en arbaso batengandik eratorritzat jo nahi ren etsaikeria, eta akabatu behar duen ilobarekiko lotura izanez gero, orduan derrigorrez ametitu beharra dagoela ahaztu dituena, eta izan ere, arbaso horrengandik zen- euskal jentila ere izaki gaiztagina zela jatorrian, eta betazal jasotzerakoan adur luputsua zeriela bere begiei. bait gizonek jasotako betazal zintzilikariaren motiboa besterik gorde ez duena. Batean ezik44, Balor-en begiaren indar pozointsua zalanzkunerik gabe deskribaturiko konstantea dugu, mamu Ikerbidean zehar bildutako datu guztiak ordenatu eta hau azaltzen den bertsio guztietan, eta areago, Balor be- ulerbideratu nahi dituen hipotesi hau gero eta sinesgai- ra gaiztotzat jotzen ez denean ere, –Farney-ko bertsioan tzago ari zaigu bilakatzen. Adur pozointsua darion begia gertatzen den legez–, bere begiak, ikusten duen guztia eta hura askatzeko jasotzen den betazal erraldoia, eten- harri bihurtzeko kemena gordetzen du, ustekabean eta gaitz diruditen bi motibo izan arren, gure begien aurrean horrelako asmorik gabe egiten duenean ere. Balor-en duguna zera da, bi motibook batzen dituen pertsonaia, ezaugarri nagusia bere begi luputsua da, eta horren on- eta hari loturik, elkarren arteko inongo kidetasunik gabe- doan, Moytura-n bakarrik gertatzen den betazal jasoera ko bi tradizio, Moytura-ko Balor-en begiaren aspektu ba- bigarren mailako ezaugarria besterik ez da. na gordeaz. Begiaren bi ezaugarriok bilduko lituzkeen ja- Gaiztakeria eta indar luputsu hauek halabaina, jenti- torrizko pertsonaia mitikoaren hipotesiari eutsi nahi iza- laren otzantasun eta indargetasun apalaren beste mutu- nik ere, horrengandik eratorriak omen liratekeen bi tradi- rrean kokatzen dira. Izan ere, betazalak jasoarazi eta be- zio folklorikoek, bakoitzak gorderiko motiboei dagokienez re herriaren suntsipena iragartzen duen jentilaren jokabi- erakusten duten diberjentzia nabarmenak, badirudi hipo- dea hitz batek definitzen badu, etsipena da hitz hori: tesi horren ezinezkotasuna adierazi nahi digula. Euskal Jentilen akaberaren iragarpena etsipenez beterik iragar- eta irlandar tradizio folkloriko hauetako barne-adostasuna zein bere pertsonaiaren deskribapen fisiko eta psikikoari 44) Mayo-ko konterrikoa alegia. Bertan dena den itsasoa sutan jar- dagokionez, sendoegi, zehatzegi eta tinkoegia da, biak tzen duelarik. arbaso berarengandik eratorriak izan litezkeela onartze-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 45 ko. Eta bakoitzaren barne-adostasun horretatik tiratzen Akrisius, Abas-en semea eta Argos-eko erregeak, den elkarren arteko antzik ezak areago sendotzen du bai- orakulu batek bere alaba Danae-ren semearen eskuaz nazko berori. Benetan gertagaitza baita, enbor beretik hilko dela iragarri diolarik, brontzezko dorre bat eraiki eta daratozen bi adar elkarren arteko inongo antzik ez ukate- bertan giltzapetzen du alaba, ezkongabea gera dadin eta ra heltzea, euskal eta irlandar tradizio biokin gertatzen honela orakuluak huts egin dezan. Halabaina, Juppiter- den modura. ek bisitatuko du neska, urrezko erbi baten itxurapean; Hausnarketak joan eta etorri, Moytura-ko Balor-en- eta neska ume batez erditzen da, Pertseus-ez alegia. gango bi motiboen itsasketaren hipotesia, alegia, Moy- Erregeak agindurik, ama-haurrak kutxa batean sartu eta tura-ko kontakizunean, jatorriz begi pozointsuaz bakarrik itsasora botatzen dituzte. Kutxa, Seriphos izeneko irlan hornituriko etsaiari betazalaren motiboa erantsi ahal izan lehorreratu zen, eta Dictys izeneko arrantzale batek sartu zitzaiola proposatzen duena, gero eta sinesgarriagoa bi- zuen lehorrean barrena. Polydectes-ek, irlako erregeak, lakatzen da. Logikak adierazten digunez, ideien loturaren Danae bere babespean hartu, eta handik gutxira harekin mailan bi motiboon esteka logikoa eta grafikoa etetea ezkontzeko grina sartu zitzaion. Horretarako, aurrena se- zaila bada, neurri berean erraz gerta liteke biak elkartzea. meaz libratzea beharrezko iruditu zitzaion. Eta horrela, Zenbait gizonek erraldoi bati betazala jasotzearen moti- hiru Gorgon-etan hilkor zen bakarraren burua, Medusa- boa, eta errainu erholea botatzen duen begi luputsu ba- ren burua alegia, moztu eta ekar ziezaion agindu zion, tena, biak ezagutuko lituzketen gizakien kontakizunetan noski saioan hilko zeneko itxaropenaz. Baina gazteak, la- elkarrekin konbinatuta azaltzeko anitz posibilitate daude. gunak zituen leku garaitan. Pallas-ek, ispilua bezain dizti- Baina halere, hipotesi honek, bere akatsa hortxe du beti ratsu arradaturiko ezkutua eman zion, Pluto-k ikusezinta- ere: Berez frogaezina da, kontrako hipotesiaren ahule- sunaren kaskoa, Merkurio-k bere oinetako hegadunak, ziak bakarrik indar dezake. eta Vulkano-k ezpata bat. Honela horniturik, abenturara Gauzak honela, galtzada horretatik bideratu behar buruz abiatu zen. Graiae-ren egoitzara heldurik, hiru ahiz- hain zuzen ikerketa, lorratz oparoagoen ezean. Balor-en pa higuingarriok batera daukaten eta eskuz esku elkarri agerpenak irlandar folklorean pertsonaia hau irlandartzat ematen dioten begi bakarraz jabetu zen, eta honela be- jotzeko hainbatekoak dira. Baina zelta ote dugu baita hartu zituen, Gorgon-ak non aurki zitzakeen erakuts zie- ere? Indoeuroparra? zaioten. Abentura honetako arrisku nagusia, Medusa-k, Hona gure ikerbideko hurrengo urratsetarako itau- hurbiltzen zitzaion edozer eta edonor bere begirada ba- nak. Balor-ek Irlandatik kanpo seniderik balu, eta haueta- tez harri bihurtzeko zuen kemena zen, zalantzarik gabe. ko norbaitek euskal jentilarekin parekatzera eramango Pertseus-ek honela saihestu zuen arrisku hori, alegia, lo gintuzten ezaugarriak erakutsiko balitu, orduan onartu zegoela hari hurbilduz, eta bere ezkutuaren islan begira- beharra legoke gure jentila, euskaldunek indoeuropa- tuz, ezpatarekin lepoa mozten zion bitartean. Bere saria rrengandik maileguz hartu ondoren, haren benetako se- zorroan zekarrela itzulbidean zetorrelarik, Atlas Libia-ko na gaizki ulertzeagatik edo, eraldatu egin zuten pertso- errege erraldoia bisitatzera hurbildu zen; baina abegi es- naia dela. kasez hartua izan zela eta, Gorgona-ren buruaren era- Honi sinesgaitza baderitzogu ere, honainoko bainaz- kustaldi bat eskaini zion erregeari ordainetan, eta hone- koak kritikatu beharrean egonen ginateke orduan, eta la, hau, eta honen zerbitzariak, harri bihurturik, geroztik ondoren, arrazoizko ulerbideak aurkitu beharko genituz- ortziaren euskarri izan den Atlas mendilerro ospetsua bi- ke, komentario hauetan zehar azaleratu ditugun oztopo lakatu ziren. Handik laburrera, lehorraren gainetik hegan eta eragozpenei. Haatik, honelako ezer agertuko ez ba- zihoala, Andromeda ikusi zuen, Cepheus Etiopiako erre- litz, hipotesi zeltazalea apur bat gehiago ahultzea lortuko gearen eta honen emazte Cassiope-ren alaba, harkaitzari genuke agian, haren hondamen handiagotik, orain eutsi lotuta. Lurrera jaitsi, eta zera jakinarazi zioten, Juppiter nahi diogun hipotesiari indar berriak etor lekizkion. Erron- Ammon-en orakulu bati makurtuz jarri zutela neska modu ka garrantzitsu eta zaila da: Bertan dena galdu liteke, ala horretan, itsas mamu batek jan zezan. Mamua, nazioa ezer gutxi irabazi. Halere, eutsi egin behar erronkari. apur zezan bidali zuen Neptuno-k, Cassiope-ren harrokeria Balor-en leiendaren kontakizun senidetuei buruzko baten zigor gisa, honek bera, Nereida-k bezain ederra ze- ikerketak ez du zailtasun handirik. Balor-en leienda, zibili- la esan baitzuen. Pertseus-ek, jainkoen mendekuaren bi- zazio zaharretan nahiz folklorean hagitz ezaguna den gai tartekari horri aurre egin, eta akabatu egin zuen, eta ge- mitiko baten anitz bertsioetako bat baino ez baita. Gai ho- ro Andromeda emaztetzat hartu. nek, bere zenbait bertsio klasikoetako pertsonaia nagu- Ezkontza ospakizunak halere, Phineus, Cepheus-en siaren izenetik hartzen du berea: Pertseo-ren leienda. anaiak, itsusitu zituen. Andromeda emaztetzat aginduta Izan ere, Irlandan kausitu ditugun kontakizunak, Pertseo- zuen nonbait, eta hura arriskutan harkaitzari lotuta egon ren leiendaren senitarte zabalekoak dira. Leienda multzo zen artean haren alde deus ere egin ez bazuen ere, or- hau poliki ikerturik dago, duela ehun urte, E. S. HARTLAND- duan berriz, lagun talde batez heldu zen bere andregaia ek bere lan bikaina burutu zuenetik. Hona egile honek haren salbatzaileari kentzeko asmoz. Pertseus-i ekin, eta proposatzen duen laburpena, OVIDIO-ren bertsioari jarrai- Ovidio-k xehetasun handiz ematen duen borroka odolez- tuz batik bat45: tatua bihurtu zen eztei bazkaria. Amaiera beti bezala, Medusa-ren buruaren esku hartze eta arerioen harri

45) E.S.HARTLAND. "The legend of Perseus". London 1894 / I.alea, 1- bihurtzearekin helduko da. Honen ondoren, Pertseus eta 3 orr. bere emaztea Argos-era buruz untziratzen dira, eta ber-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 46 J. I. HARTSUAGA

tan, Pertseus-ek bere aitona tronora igoaraziko du berri- toa (haurra itsasoan lagatzea patuaren eskuetan, ubil ba- ro, Proteus-ek eraitsi baitzuen artean; eta bertara bide- tean itotzea baino errukiorragoa da) eta ustekabeko bo- an, bere ama danae Polydectes-engandik salbatzeko rreroa izanen den ilobak, tronoa eskuratuko diola igarpe- puntua puntuan helduko da Seriphos irlara. Tiranoa harri na bete baino zerbait lehentxeago. Eta beste aldetik, be- bihurtu eta Dyctis zintzoari eman zion erresuma. kaiztokide duen Gorgon-aren etsaikeria eta deabrukeria Akrisius-i zegokion orakulua beranduago bete zen haragiratzen ditu. Bi aspektu hauen nahasketaren emai- Larissa-n, Teutamias Thessalia-ko erregeak bere aita ze- tza noski, bigarrenaren etsaikeria nabarmenari gehiago naren alde ospatu zituen hileta-jokoetan. Lehietariko ba- hurbilduko zaio aurrenekoaren izate gezari baino. tean, Pertseus-ek lantza jaurtiki eta ustekabean aitona Akrisius-en heriotza, patuaren gaiztokeriari zor zaio buruan jo eta bertan hilda geratu zen. beraren gaiztokeriari baino, eta Balor-ena berriz, mende- Elkarrengandik hain urrun egonez halabeharrez gara- kuaz jantzirik, ondo merezia dago, heroiaren aita eta tzen diren ezberdintasun guztien azpitik, Balor-en leien- anaiak ero baititu ziklopeak. Balor-en sena beraz, Medu- dak eta Pertseo-renak, biak elkarrekin sailkatzera gara- sa-ren senaren baliokidea da batik bat, eta baliokidetza matzan egiturakidetza nabaria azaltzen digute. Biak, gai hau beste bide batetik ere baieztatzen zaigu. Izan ere, mitiko bararen barianteak ditugu. HARTLAND berak azal- Medusa-ren begiaren indarra, eta honen irlandar balioki- tzen duen azpi-gaien sailkapena, egiturakidetza hori gar- dearen begiarena, zein bere aldetik asmatutako motibo- biago ikusteko lagungarri izan dakiguke46: ak izanen ote zireneko beldurrez egon liteke, batez ere Leienda, honako hiru gertakari hurrenkera nagusi begi harri-bihurtzailez hornituriko mamuen hedadura ika- hauek osatzen dute, alegia: ragarria, –beranduago azalduko dugun hedadura–, eza- 1.– Heroiaren jaiotza, igarpena ere tarte, Akrisius-en gutu eta gero. Halere beldur horiek euskarririk gabekoak ahaleginak hori saihesteko, naturagaineko edo aideko dira, zeren eta Medusa eta Balor-en artean susmatutako ernalketa, ama-haurren lagatzea itsasoan, eta igarpena- lotura horri erabateko bermea ematera datorkion tradizio ren betetzea Akrisius-en heriotzaz. paraleloa baitugu. Tradizio hau, mamuen organo gaizkile- 2.– Gorgona-ren buruaren eskuratzea, Polydectes- en azken buruko erabilerari dagokio, eta erabilera hau en jeloskorkeria, jainkoek heroiari emandako arma harri- berdina da bi kasuetan, organo luputsua, aurrerantzean garriak, Garaiae ahizpen pasadizoa, Medusa-ren lepa- arma beldurgarria bilakatzen den ezkutu batean kokatu- moztea, eta Polydectes-en aurkako mendekua tartean rik geratzen baita. Medusa-ren begia Athena-ren begian 47 direlarik. itsatsirik omen dago, HARTLAND berak dioskunez : 3.– Andromeda-ren erreskatea, itsas-mamuaren aur- Argos-en erakusten zuten haren hilobia; eta bertako kako borroka, eta Phineus-en gaineko garaipena tarte. "forum"-en lurketa baten azpian, haren Gorgon-aren gaineko garaipenaren trofeo beldurgarria zegoela esan ohi Balor-en leienda, aurreneko azpi-gai hurrenkerak, zen, eta beste bertsioaren arabera, Athena-ren ezku- –druiden igarpena, Balor-en ekidite ahaleginak alaba gil- tuan, jainkosaren armarik beldurgarrienean, geratu zen tzapetuz, berez aidekoa ez izan arren aideko laguntzaz betirako finkaturik. ahalbideratutako ernalketa, haurra galtzeko saioa eta igarpena betetzea–, eta bigarrenaren aspektu gehienek Balor-en begia berriz, ez da ostera agertzen, azaldu osatzen dute batik bat. Bigarren azpi-gaia halere, aurre- ditugun folkloreko bertsioetan etsaia hil ondoren, baina nekoaren barnean agertzen zaigu irlandar leiendaren ka- bai ordea Moytura-n. Edo hobe esanda, ez bere begia, suan, Balor-en balio bikoitzak eraginik, honek beregan bere burua baizik, buru osoan kokatzen baitu Balor-en biltzen baititu kontakizun klasikoko Akrisius eta Medusa- adur pozointsua, MACCULLOCH-ek aipatzen duen balada 48 ren nortasunak. Eta bi pertsonaia hauek Balor-engan bil- batek : tzeak, ezinezkoa egiten du, Medusa eta Akrisius-en he- Balada moduan datorkigun bariante batean, Lug-ek riotzen artean gertatzen denaren parekorik, –hirugarren mozten dio lepoa Balor-i, baina honek zera eskatzen dio azpi-gai hurrenkera–, Irlandan gertatzea, bertan behar Lug-i, bere burua harenaren gainean jar dezan, horrela, hainbat tarterik ez dagoelako, biak instant berean hiltzen haren bedeinkapena ukanen baitu. Zorionez halere, Lug- direlako. Bestalde Irlandan, Balor-en alabaren eginkizun ek urritz baten gainean ipini zuen Balor-en burua, eta ho- bakarra Lug mundura ekartzea bide denez gero, gaixoak nek isuritako lupuak urritza bitan pitzatu zuen. Urritza, ez du bere Polydectes topatzeko abagunerik. sai eta bele egoitza bilakatu zen urte askoan, Manannan- Bigarren mailako bereizkunetxo hauek azaldu ondo- ek zainetatik ateratzea agindu zuen arte, eta zainei zeren, bi tradizioon azterketak gerizarik gabeko argitasuna rien lurrin luputsuak langile asko hilik edo zauriturik utzi ematen digu, beren arteko senidetasun loturari dagokio- zituen. Zur horretatik Luchta-k ezkutu bat egin zuen Ma- nez: Kidetasunak larregi eta ageriegi ditugu, zorte hutsa- nannan-entzat, eta Irlandako ezkutu ospetsuenetarikoa ren zorduntzat jotzeko. izan zen. Gatazkan inork ezin zuen ukitu, eta egundoko Punturik harrigarriena dudarik gabe, gero eta etsaia- txikizioa eragiten zuen beti. Azkenik, fionn-en ezkutua bi- go deritzogun Balor horren sena bikoitza dugu: Alde ba- lakatu zen. tetik heroiaren aitona da, sena gezako Akrisius horren baliokidea. Gogora dezagun Akrisius ez dela horren gaiz- 47) Ber. I , 4.orr. 46) Ber. I , 10.orr. 48) MACCULLOCH, aip.id. 32h.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 47

Gertabidea zertxobait landuagoa dugu hemen, baina Espedizio honek iraun zuen bitartean, –edo honen bi tradizioon errokidetasuna nabarmena da. Medusa-ren bikoizketa den Hamavaran-era egindakoak–, Irango he- begiak eta Balor-en buruak ibilitako bideen ezberdintasu- rria bere nagusiak bakarrik utzi zuelarik, antzu eta gabe- nak eta azken buruan helmuga berberera iristeak zera turik utzi zuen, Arabiatik etorritako Zainigav izeneko erakusten digu gainera, alegia, tradizioetako bat duela gu- etsai batek. Honek bere begi bakarrean zuen lupuaren txi bestetik maileguz hartutakoa ez dela, eta biak aspaldi- indarrak, begiratzen zuen nornahi eraiten zuen. Zenba- danik bilakabide bereiztuei jarraiki zaizkiela, zein bereari. terainokoa izango ote zen izurritea, irandarrek Afrasiyab, Beharbada, arerio etsai baten indar gaiztoa arma batean beren betiko arerioari dei egin ziotela Zainigav-ez libra- integratuz nola menderatzen edo arauzkotzen den eraku- tzeko etor zekien; eta ordainetan turandarrak ...... tsiko lukeen indoeuropar gai mitiko zahar baten aurrean ...... (Afasiyab-ek alegia) Kai Kaus errege ergelak hain gaude. Ez dakigu indoeuroparrengandik eratorritako bes- arinki utzitako Errege Haintza eskuratu zuen. Afrasiyab- te gizarteetan kontakizun honen baliokiderik ezagutzen ek halere, larkeriaz erabili zuen boterea, eta berriz ere ote den, baina greziar eta irlandar bertsioon izanak hipo- Rustam-ek salbatu behar izan zituen irandarrak, Kai Kaus tesi horri eusteko zutabe sendoak ipintzen dizkigu. askatu eta turandarrak egotziz. Dena den, bazter dezagun tradizio paralelo hau eta Zainigav-ek ez dauka Pertseo-ri hurbil dakiokeen pa- itzul gaitezen Pertseo-ren leiendara. Ezkutuan integraturi- sadizorik, baina Balor fomoretarrarekin pareka daiteke ko etsaikeriazko indarraren motiboak mundu zelta gaindi- nolabait, honek ere borroka politiko eta militar batean tzen badu, Pertseo-ren leienda berriz, erdigunea ekialde- esku hartzen baitu "Irlandako gizonen" aurka, Zerutar ko Mediterraneoan duen hesparru geografiko oso zabale- Zuzenbidez irlaren subiranotasuna dagokien Tuatha De an ezaguna izan da aspaldidanik. HARTLAND-ek dioenez, Dannan direlakoen aurka alegia. Etsai itxurako pertso- leienda hau, asiriarrek, iraniarrek eta ejipziarrek ezagu- naia dugu, eta folkloreko Balor-etako baten antzera, lu- tzen zuten, greziarrek eta erromatarrek beste. Autore rralde osoa izorratzea inork ezingo diola eragotzi uste hau, Pertseo-ren jatorriari buruzko hipotesi bat plazara- du. Biek ere begi luputsuez horniturik daude, baina tzera arriskatzen da, Pertseo, babiloniar epopeiako heroia Zainigav-ek ez dauka, zenbait gizonek jaso behar duten den Gilgamesh delakoarengandik eratorritakotzat joz, bai- betazal zintzilikaririk. na honek ez du oso onesgarri ematen. Dena den, Ekialde Gauza bera gertatzen da baita ere Siva-rekin, bere Erdian ospea hartu zuen indoeuropar jatorrizko kontakizu- etsai alderdia erabat ezkutatu ezin duen indiar jainkoare- na dela, ala aspaldidanik indoeuroparrek asiriarrengandik kin alegia. Bikoizkeria horrek Balor-engana garamatza, maileguz harturiko leienda dela, gure lanari axola zaio al- hau, etsaia izan eta Lug jainko nagusiaren aitona baita detik, Balor-en leienda eta begia, Irlanda eta mundu zel- orobat. Eta Balor-engana garamatza halaber, Siva-ren taren gaindikoak direla azpimarratu behar dugu, eta era bekaiztoaren deskribapenak, CURTIN-en Balor-ek bezala, berean, betazal jasoeraren motiboa begi luputsuaren mo- kopetaren erdian, bi begi arrunten gainean baitago. Siva- tiboari lotuta inon ez dela ageri nabarmenarazi. ren hirugarren begiak, dena errauts bihurturik uzten du- Moytura-ko kontakizuna baino modernoago diren ber- ten su errainuak jaurtitzen ditu. Honako indiar otoitza ho- tsio folklorikoek, bilatzen ari garena bezalako betazal jaso- nek Siva-ren50 gaitasun horretaz hitz egiten digu: era bati buruz deus ere esan ez duten bezala, irlandar es- Amodioaren jainkoak, Siva-ren begiaren suaren bel- kuizkribua baino nabarmenki zaharrago diren Medusa-ren durrez babespide bezala erabiltzen duen, Gauri besarka- buruaren deskribapen klasikoek, hutsune berbera erakus- tu ondorengo Siva-ren izerdi-ur freskoak, babestuko ahal ten digute. Baina Medusa ez da zintzilikario horren gabe- zaitu! an dagoen bakarra, –eta gogora dezagun berriro bide ba- Baina oraingoan Indian gaudenez, edozein asketak tez, zeinen zaila dirudien, harri edo errauts bihurtzen du- beregana dezake ahalmen hori, austeritate luzeetaz jain- ten begiraden begia, eta estalki gisa jausten zaion betaza- koa behar bezala gozatuz, eta honen ondorioz, luzea da, la, bata bestetik etetea, zeren Moytura-ko Balor-enaren suminduraz begiratzen duten guztia errauts bihur deza- edo euskal jentilarenaren pareko betazalak erabat huts keten asketen lista. Honats hauetako bat51: egiten baitu begi gaizkilearen motiboa dakarten tradizioe- Antzinako garaitan bazen soiltasun handiko ermitau tan, –indoeuroparrak eta bestelakoak–, osatu ahal izan du- bat basoan bizitzen, eta behin zuhaitz baten gerizpean gun bilduman. Eta kontuan eduki bedi bilduma hori, irudi- atsedeten zegoelarik, bele eme batek ziriñaz zikindu ragarri mota honen ia mundu osoko adibide guztiak dakar- zuen; begi haserrez so egin zion eta belea errauts bihur- tzaten zenbait aurkibideren laguntzaz osatu dela. tu zen begiradak ukitu zuen instant berean; eta honela Gure motiboa aurkitzeko itxaropen txiki bat ukan zi- ermitauak bere soiltasun-aldiaren indarra ikusirik harro- tekeen bi kasutan bederen. Bai Iranen, bai eta Indian puzten hasi zen. ere, bekaiztoaz hornituriko pertsonaiek etsai itxura eta Literatura Sivazalearen eta austeritateen eredu di- nortasun kementsua dituzte, baina gainera Medusa-k ez ren asketen ugaritasunak ezin du haatik erremediatu gu- duen gizarterapen sendoa daukate gainera, eta hein ho- re zorioneko betazalak agertu nahi ez izatea. netan, Balor-engandik hurbilago daude Medusa zegoena baino. Irandarra Zainigav deritza, eta bere agerpena, bere nazioko mitologiazko Historiaren erdian gertatzen da49:

50) N. M. PENZEr. "The Ocean of Story". (10 ale). London 1923 / I.alea,95.orr. 49) A. J. CARNOY. "Iranian Mythology". "Mythology of all races" bildumako VI.alea (MAR VI). Boston 1917 / 336.orr. 51) Ber. IV, 232.orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 48 J. I. HARTSUAGA

Indoeuropar kultura hesparrutik jalgi gabe, hona ekin haizeak jo nahian zebilenean, Gilgamesh-ek eta HARTLAND-ek azaltzen duen eskandinabiar eredu hau, be- Enkidu-k, haren gainera jauzi egin, eta jo eta eman, eta re erraldoi gaizto eta harri bihurtzen duen santu zahar jo berriz ere, munstroak erruki zitezen eskatu arte. Baina baten buruarekin52: heroiek entzungor egin zuten, eta ezpata harturik, buru ... antzinako garaietan Issefiord-en bizi zen erraldoi beldurgarri hura soinetik bereizi zuten. bat, bertatik pasatzen ziren untziak geldiarazi eta pasabi- Houmbaba-k ere beraz, erraldoitasuna bazuen, bai- dearen ordain gisa bakoitzetik gizon bana hartzen ohitu na ez ordea,ukanen balu haizeetakotzat erabili ahal izan- zen. Azkenean, nolabait jakin zen, erraldoiaren kemena, go zuen Balor eta jentil igarlearen antzeko betazal zintzi- aspaldian Erroman lepoa moztu zioten Luzius aita San- likaririk. Pertseo-ren leiendaren jatorriari buruzko eztabai- tuaren burua hari erakusterakoan amaituko zela. Beraz, dak ez dute beraz engoitik inongo interesik gure ikerke- zenbait fraile Erromara bidali zuten buruaren bila. Untzia tarako, ez babiloniar testuetan, ez eta indoeuroparren- itzulbidean zetorrela fiordoan sartu hurren zegoelarik gandik eratorritako gizartekoetan ere ez baitugu betazal erraldoia agertu zen; baina fraileek, santuaren burua es- zintzilikariaren arrastorik kausitu ahal izan. kuetan hartu, eta erraldoiak honi begiratu orduko har- Une honetan zera baieztatzeko moduan gaude, ale- kaitz bihurtu zen oihu beldurgarri bat eginez. gia, gure motibo hau ez dela sekula Pertseo-ren leien- Hain kemen izugarria duen buru horren jabea ez da dan edo bere Ekialde Erdiko kontakizun senidetuetan sekula gaiztoa izan, bai ordea martiri handia. Kristau tra- egon. dizioaren eragina nabarmena da interpretazio honetan, baina gainontzekoaz,santuaren buruaz egiten den erabil- Inkesta hau egin bitartean bide bazterretan agertu pena erraldoia harri bihurtuz, Athena-k edo Fionn-ek eta aipatu gabe utzi ditugun adibideen ugaritasunak, nork bere ezkutuaz egingo luketenaren parekoa dugu. Medusa-ren begiaren motiboaren hedadura ia unibertsa- Balor eta Medusa-ren tradizioen antzeko baten garapen la adierazten du. Izan ere, leku bitxienetatik datozen narratibo berantiarra izan liteke Luzius Aita Santuaren anitz erreferentzien berri jaso ahal izan dugu: Libia, Ser- buruarena, nahiz eta benetan ezin horretaz ezer esan. bia, Ejipto Zaharra, Eskitia, Sardinia, Jugurta (Erromata- Dena den, ikerturiko motiboa ez da bertan agertzen. rren garaiko ipar Afrikako erresuma bat), Espainia, Brasil, Indoeuropar hesparrutik kanpo, leku batean bakarrik Peru, Cambodia, Borneo, Tahiti eta rabinoen tradizioa, merezi zezakeen miatzeak: Gilgamesh-en epopeian ale- guztiak antzeko mamuetaz eta antzeko begietaz mintzo gia. Gogora dezagun HARTLAND-ek Gilgamesh proposa- zaizkigu, begirada hutsak harri edo errauts bihurtzen tzen zuela Pertseo-ren arbasotzat. Bi heroion arteko ki- duen begiez alegia. detasunak bi pasadizotan muga daitezke: lehena jaiotor- Esan beharrik ez dago tradizio hauetako batek ere duko detaile bati dagokio, eta bigarrena, nork bere alde- ez duela, begi gaiztoa estaliko lukeen betazal zintzili- tik begirada eraileko mamuaren aurka egiten duten bo- karirik aipatzen.Burutu dugun ikerketa-itzuli luze eta ne- rrokari. Pertseo-ren arerioa ikusi dugu dagoeneko; goa- ketsu honen ondoren, ikerketaren benetako giltzarria zen beraz Houmbaba deritzan bere izakide babiloniarrra den Moytura-ko Balor-engana jo behar dugu berriro, era- 53 ezagutzera : bateko hipotesia bota aurretik, dossierrari buruzko azken Gilgamesh-ek orduan bere haizkora hartu eta zedro hausnarketak plazaratzeko. sakratuetako bat eraitsi zuen. Zuhaitza egundoko abar Pertsonaia honek astian eta espazioan zehar ibilita- hotsez jausten da lurrera, eta horra Houmbaba bere egoi- ko bidea argitan jarri dugu mutur batetik besteraino. XIX. tzatik irteten dela dunbotsez eta orroaz. Izan ere, mamu mendean Irlandan bildutako bertsio folklorikoak azaldu hau arraroa eta beldurgarria zen, aurpegiaren erdian, ditugu aurrena, eta Balor-en senideak dakartzaten ber- ikusten zuen guztia harri bihurtzeko gai zen begi bakarra tsio klasiko zaharrak gero; zuelarik. Oihanartean zehar lasterka suminduan oldarturik, gero eta hurbilago, abar hautsi eta zanpatuen hotsak Hauek guztien bitartez, historiaurreko irudiragarri une batetik bestera agertuko zela somarazten zuelarik, mitiko honen istorioa eta deskribapenari buruzko taxuz- Gilgamesh-ek benetako beldurra zer zen jakin zuen le- ko koadro bat osatu ahal izan dugu, bertan harmonia hen aldiz. Baina Eguzki-jainkoak, bere hitzemanaz oroitu- osoa izateko huts egiten duen detaile bakarra, hain zu- rik, beldurrik gabe borrokara oldar zedin esan zion zen ere gure ikergaia zela somatuz, eta ondorioz, motibo Gilgamesh-i ortzi goietatik, eta basoko azken hostoak hori leiendaren osakin jatorretatik aparte sailkatuz. Buru- tartetik kentzen zituen une hartan, heroiak aurpegi bel- tu dugun inkestaren emaitza ezkorrak kontuan hartuz, durgarri haren aurrean geratu behar ziren une berean, zenbait gizonek jasotzen duten betazal zintzilikariaren Eguzki-jainkoak haize zakarrak eta idorrak sorrarazi zi- motiboa, jatorriz Balor-en leiendarekin zer ikusirik ez tuen ortzietako bazter guztietatik, eta hauek, munstroa- duen motibotzat jotzen dugu; motiboa leiendari itsastea, ren begiari eraginez, ikusmena ilundu zioten eta ezin Moytura-n bakarrik gertatu dela diogu, eta itsasketa ho- zuen ez aurrera eta ez atzera egin. Eta Houmbaba beso- rren arrazoiak argi daudelakoan gaude, ondoren adierazten den legez.

52) HARTLAND, aip.id. III, 140 h. Moytura-ko gatazka, –gizarte hirufuntziokariaren eraikuntzaren gainontzeko bertsioen antzera–, benetako 53) T. H. GASTER. "The oldest stories in the world". New York 1952./ 33 h. gertakari batzuen oroitzapen mitifikatua da: Irlanda kon-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 49 kistatu eta kolonizatu zuten senitarte zelten heltzearen tuzten zenbait ilungune larri ere suntsiarazten ditu. Aurre- oroitzapena alegia. Moytura-ko gatazkaren kontakizunak ko hipotesiaren ikusgunetik arras gaindiezinak diruditen bi borrokaldietan laburbiltzen, –edo hobe, ikurraratzen–, puntu hauek ondorengo hausnarketetan azalduko ditu- den bertakoen erresistentzia adierazten digu, eta bertan, gu. Baina goazen astiroxoago hipotesi berriaren abantai- betazal zintzilikariko Balor erraldoia, zelten aurka borro- len azalpen honetan, eta ikus dezagun lehenengo, aurre- kan dabiltzan bertakoen lerroetan aurkitzen dugu. Ko- ko hipotesiak eraikitzen zituen oztopo eta bainazkoak kaera honek bultzatu gaitu hasiera hasieratik, Balor jain- nola ulerbideratzen dituen gure hipotesi berri honek. ko zelta bat ezin zela izan esatera, hauek Dedannan se- Aurrekoak zioenez, Moytura-ko Balor-a izanen litza- nitarteko buruzagiek haragiratzen baitzituzten, hain zu- teke denetan jatorrena, bere begi gaizto eta betazal zin- zen ere Balor-en aurka borrokan zebiltzanak, alegia. Izan tzilikariarekin, eta honetatik eratorriak lirateke zein bere ere, Balor ulerbideratzeko bi bide baizik ez zeuden, aldetik eta zein bere ezaugarrietaz, euskal bertsioetako MACCULLOCH zeltazaleak aspaldidanik proposaturiko bide- jentila eta irlandar folkloreko Balor-a. Honelako oinarritik ak hain zuzen: Balor deabru zelta bat izan liteke, ala zel- abiatuz gero, azken buruan arazo beraren hiru agerketa taitzineko bertakoen jainkoren baten deskribapen etsai- besterik ez ziren hiru zailtasun topatzen genituen: Beta- ratua, baina inola ere ez zelta zaharren panteoiko jainko- zalaren motiboaren hutsegitea Balor-en leiendaren seni- ren bat. de klasiko zaharretan eta leienda beraren irlandar bertsio Halere, bada aurreko biak konbinatzetik sortzen den folklorikoetan alde batetik; begi gaiztoaren motiboaren hirugarren ulerbidea, nire ustez, gure inkesten emaitze- hutsegitea jentilen akaberaren bertsioetan bestetik; eta kin ongien datorrena gainera: Moytura-ko Balor, deabru azkenik, bertsio beroietan Balor eta Pertseo-ren leiende- zelta bat eta zeltaitzineko bertakoen jainkozko bat na- tako motibo nagusiak inoiz ez agertzea, disoziazio hipo- hastearen emaitza izanen litzateke, etsai zeltaren ezau- tetiko horren ezinezkotasunaren igergarri argiak ziren. garri nagusia bere begi gaizkilea izanik, eta zeltaitzineko Begi gaiztoa eta betazal zintzilikaria ukanen lituzkeen jainkozkoarena, bere betazal ahulak zenbait gizonek ur- Balor hipotetiko batetik abiatuz, hamaika gauza arraro kulu, sarde,haga, kizki edo bestelako lanabesen lagun- imajinatu behar ziren, hari lotutako edo harengandik era- tzaz gora jasotzea, eragiketa honen esangura asmaezina torritako omen hiru leienda zikloetan gertatu bide ziren zaigularik. hutsune, ahantzaldi, eraldaketa eta ulerkeria guztiak es- Bi osakinak kontuan hartu beharrekoak dira, zeren plikatzeko. Tartean dabiltzan kontakizun guztiak, bereize- alde batetik, argi eta garbi erakutsi baitugu Balor pertso- zina bereizteko, –begi gaiztoa eta haren segurtasun es- naia zelta dela, eta bere deskribapena, –betazala salbu talkia bide den betazal zintzilikaria–, eta ondoren zein be- noski–, nahiz bere leienda (edo leiendak hobe esanik, ez re aldetiko aspektu bakar bana gordetzeko ados jarri zirela onartu beharra zegoen derrigorrez. Eta begi luputsu baitugu ezkutuaren tradizioa ahantzi behar) gutxienez bati, estalkitzat eraman ohi duen betazal zintzilikaria ken- beste gizarte indoeuropar batean aurki ahal daitezkeela, tzea zaila iruditzen bazaigu, zer esanik ez betazalaren az- eta beste aldetik, betazal jasoeraren eragiketa behin ba- piko begi pozointsua ahazteari bagagozkio, eta hori da karrik atxikitzen baitzaio, eta hori, esangura politiko han- hain zuzen, jentilen akaberan gertatzen dena: Begi lupu- diko kontakizun baten barnean, zeltaitzineko bertakoen tsuaren arrastorik ez, Balor-Pertseo-ren leiendaren moti- borrokari eutsiaz, zeltei ekiten dabilelarik. bo nagusien hutsegiteaz beste. Koktelaren gorabeherak irudiratzeko saio bat eginez, Alderantziz ordea, begi luputsua soilik ukanen luke- honelako urratsak proposa litezke: Zeltak Irlandara hel- en Balor zelta eta indoeuroparra Moytura-ko kontakizu- du, eta ezaugarri nagusitzat zorioneko eragiketa bitxi ho- nean, bertako jainkozko bat etsai itxuraz kutsatzeko as- ri duen jainkozko bat aurkitzen dute, bertakoen jainko moz, haren baitan sartzen dela, eta betazal zintzilikariak nagusia edo, agian. bertako jainkozko horren ezaugarri nagusia izanen lirate- Eragiketa horrek, zehaztu ezin dugun nolabaiteko keela onartzen badugu, bi motiboon bereizketaren arazo aztigoa adieraziko luke. Betazalen keinu bitxi honek, gaindiezinak, eman dakiokeen ulerbide asegarri bakarra konkistatzaile guztiek beti martxan jarri ohi duten proze- ukanen du: Alegia, horrelako bereizketarik ez dela inoiz sua errazten die zeltei, bertakoen jainkoak etsai itxuraz agitu. Ez dugu batasuna Moytura-n, eta bereizketa gaine- janztera daramana alegia, hauek berehala lotuko baitio- rako lekuetan, baizik eta alderantziz, ordurarte zein bere te, beren indoeuropar iraganalditik ondotxo ezagutzen aldetik ibilitakoen elkarketa edo itsasketa Moytura-n hain duten Balor gorgonikoa, betazal ahulekiko jainkozkoari. zuzen. Egiazkoa izanez gero, zeltaitzineko Irlanda eta Eus- Elkarketa hau arras egiantzekoa dugu, logikazko kal Herriaren arteko kidetasun kulturala onartzera derri- ikuspuntu batetik. Baina egiantzekoa baino ez bagenu, gortuko lukeen hipotesi honek, honaino igarritako ozto- ikerketaren eskabideak betetzeko behar hainbat irmota- poak eraitsi eta argitan ipinitako irregularkeriak ulerbide- sunik ez leukake. Eta egia esan, egiantza baino dezente ra ditzake, bai Moytura-ko kontakizunari dagokionez, bai gehiago eskaintzen digu hipotesi honek, zeren zeltaitzi- eta Balor-en lorratzari jarraikiz aztertu ditugun tradizio neko jainkozko horren presentziak, bestela ukanen ez lu- guztiei dagokienez ere; eta areago oraindik, honaino ai- keen adierazmami borobila azalerazten baitio Moytura- patu ez ditugun baina oztopo izugarriak plazaratzen diko kontakizunari. Izan ere, gatazkaren bilakaera erabaki-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 50 J. I. HARTSUAGA

tzen duen Lug eta Balor-en arteko borroka horren zen- Hipotesi hau onartzen ez badugu, Lug eta Balor-en tzua eta funtsa zein ote den galdegin geniezaioke geure arteko borroka zentzugabetu egiten da, eta berarekin ba- buruari. Zergatik edo zertarako nabarmenarazten da tes- tera, Moytura-ko gatazken kontakizun osoa zentzugabe- tuan pasadizo hau, gai nagusia Tuatha De Dannan zelten tzen da orobat, agatikoago eta irregularrago bilakatuz, inbasioa eta bertako irlandarren jarkierak osatzen duten eta gai mitiko honen gainontzeko bertsioetatik gehiago kontakizun honetan? Balor-engan Medusa-ren bertsio urrunduz. Eta erdialdeko hipotesi epel gisa, Balor jatorriz zelta baino ez badugu ikusten, pasadizo erabakior horrek irudiragarri gorgoniko soila dela, betazalen motiboa zentzu handirik ez duela onartu behar dugu. Moytura-n elkartu zaiola, baina elkartze hori kasualitate Gizarte hirufuntziokariaren eraikuntzaren bertsio hutsa dela eta ezeren adierazgarri ez dela esaten badu- guztiek bi komunitateen arteko borroka adierazten dute, gu, erantzunik gabe utziko ditugu halere honako galdera bertan, hauetako bakoitzak bere indar eragileenak lane- hauek: Zertan dabil Pertseo-ren leienda gizarte hirufun- an jartzen dituelarik bestea mendean hartzeko. Batzuen tziokariaren eraikuntzaren mitoaren barnean? Eta, non- aztigoa, besteenaren aurka. Indra-ren oineztarria, Asvin- dik sortu ote da kontakizunak Lug-entzat asmaturiko sa- ei laguntzera datorren asketak sorrarazten duen "moz- si-genealogia? korkeria" munstroaren aurka; Othin-en lantza majikoa Izan ere, gizarte hirufuntziokariaren eraikuntzaren Van-en Gullweig "urrearen mozkorkeria"-ren aurka; Sa- mitoaz dakigunez, ezein bertsiok ez du bertsio zelta ho- bindarren urrea Romulo-ren otoitzen aurka. netatik at, Pertseo-ren leienda tartera ekartzen, eta izan Moytura-ko Balor-engan, zeltaitzineko irlandarren ere, ez dago honelako tartekatzeari lagun diezaiokeen jainkozkoa ikusten badugu, bera eta Lug-en arteko bo- inongo arrazoi objetibo edo joera semantiko edo ideolo- rrokak, bestela inoiz ere ukanen ez lukeen esangura bo- gikorik, inongo loturarik gabeko bi ziklo mitiko arras be- robila bereganatzen du. Borrokan ari diren alderdi bieta- reizi eta independenteak baitira. ko aztigoaren irudiragarri gorenak ariko lirateke lehian or- Irlandar bertsioak, alderantzizkoa egiteko ukan ditza- duan: Lug Varunantzekoa, betazal zintzilikarietako berta- keen arrazoiak zeintzuk ote diren, ez da behin ere eran- ko jainkozkoaren aurka, Balor etsaiaren sena baitaratzen tzun, eta ez dugu uste oso oker gabiltzanik, galdera bera hasita dagoen bertako jainkozkoaren aurka54. inoiz egin ez dela esaten badugu. Gauzak honela ulertuz, arrunt logikoa da, eta area- Beste horrenbeste esan dezakegu, Lug Balor-en ilo- go, beharrezkoa, Lug eta Balor-en arteko borrokak, ga- batzat jotzen duen sasi-genealogiaz. Lug, Varuna eta tazkaren gailurra irudiratzea, Dedannan senitarteen ga- Merkurio-ren aspektuak biltzen dituen panteoi zeltako raipena, eta hauen ondorengo menderakuntza erabakiko jainko buruzagia, Balor-en oinordekoa omen da, grezia- dituen gakoa, bi pertsonaia hauen arteko borroka horre- rren Medusa-ren baliokide zelta batena, alegia, begia eta tan ipintzea. begiradak pozoindurik eta kirasturik dituen ziklope etsai batena. Egia esan, "pedigree" hobea ukanen zuelakoan 54) Honako bainazko hau eraiki liteke kasu honetan, alegia, Balor- ek ez duela ezaugarriztapen funtziokaririk. Bere keinua ezin dai- geunden. Ez Othin-ek, –itxura fisikoa alde batera utzirik teke gainontzeko bertsioetan hirugarren funtzioak erabiltzen di- Varunantzeko eta Merkurioantzekoa denez Lug-engan- tuen armekin,- mozkorkeria, urrearen mozkorkeria (batik bat dik hurbilen dagoen indoeuropar jainko gorena–, ez eta emakumeei erasotzen diena), eta emakume gazte bat usteldu erromatar idazleen jainko zeltei buruzko eta "Merkurio" edo seduzitzea-, parekatu. Baina honen ondoan, Lug-en ekinaldia ere, ezaugarriztapen fun- zeltari buruzko erreferentziek ere, ez digute panteoi zel- tziokaririk gabekoa dela azpimarratu behar da, eta honengatik tako jainko buruzagiaren oinordekotasun bitxi horren inork ez dio ukatuko bere Varunantzekotasuna. adierazpenik eskaintzen. Sinets al daiteke hau beneta-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 51 koa balitz, erromatar historiagileek ez luketela inoiz aipa- orduko balentriaz bere herriaren garaipena erabakitzen tuko erlijio zeltari buruz idatzi zuten literatura ugarian ze- duena. Halabaina, Varunantzeko senak eskatzen duenari har? Gure ustez, ez zuketen galduko horrek zeltei trufa kontra eginaz, Lug ez da hasiera hasieratik bere herria- egiteko ematen zien aukera bikaina. Amai dezagun labur ren ardatza. Ez da Romulo bezala, bere ingurura herri in- esanaz, sasi-genealogia honek, berez sinestezina izan ez dartsu bat biltzen duen lehen momentuko heroia, engoi- ezik, gainerako indoeuropar gizarteetan ere ez duela ino- tik osaturik, egituraturik, eta bidean abiaturik dagoen he- lako egokidurarik. Hitz batez, sasiko asmakeria da. rri batean jaiotzen den haurra baizik. Hau noski, gorago Agian apalago, baina halere huskeria ez den azkene- aztertu dugun sasi-oinordekotzaren ondorioa da, zeren ko irregularkeria, Lug-en jaioeran somatzen dugu. Lug Lug-ek Balor ukan behar badu aitona, eta Balor Fomore Varunantzeko heroia dugu, gerlariak babesten dituen bat denez gero, Dedannan senitarteak Fomore-engana jainko begi-bakarra (aldikako begi-bakarra noski), azken heldu zain egon behar du, Lug jaio ahal izateko.

HIPOTESIAK

Moytura-ko Balor da benetan jatorrizkoa, Moytura-ko Balor da jatorrizkoa. Begi Moytura-ko Balor betazal zintzilikaridun bi ezaugarri bereizgarriak dituelarik luputsua da ezaugarri nagusia. zeltaitzineko jainko bat, eta zeltek Betazalen motiboa kasualitate hutsez indoeuropar iraganalditik ezagutzen eransten zaio Moytura-n zuten begi luputsuko etsai baten asimilazioaren emaitza litzateke Hipotesirik asegarriena

ARAZOAK

Betazalik ez gainerako indoeuropar Motiboa bitxiegia eta urriegia da lotura Besteek sorrarazitako bainazkoak irudiragarri gorgonantzekoengan kasualitate hutsezkoa dela onartzeko eraisten ditu

Betazalik ez folkloreko Balor-engan Kontakizunaren zama politikoa ez da Dakarren zailtasun nagusia, bere kontuan hartzen. onarpenak plazaratzen dituen ondorioetan datza: Zelta ez den Adur luputsurik ez euskal jentilarengan Betazalaren motiboaren jatorria argitu ezaugarri bera agertzen da Irlandan eta gabe geratzen da Euskal Herrian. Hipotesia sinplea da, eta irtenbideratzen dituen korapiloak Pertseo-ren leiendaren arrastorik ez Motibo beraren huts egitea folkloreko kontuan hartuz, zailtasunik gabe jentilen akaberan bertsioetan argitu gabe geratzen da onartuko zatekeen, zeltaitzinekoa bide den jainko irlandar horren keinu bera Erasokortasun arrastorik ez jentilaren Lug eta Balor-en arteko borrokaren gure jentilak erakutsi ez balu jokabidean garrantzia ezin ulerbideratu.

Kontraesanak Moyturako Balor-en Pertseo-ren leiendaren sarkeria eta Lug- deskribapenen artean: Gerlari tre-bea eta en sasigenealogia ezin ulerbideratu. gero erraldoi itsua

Lug eta Balor-en arteko borrokaren garrantzia ezin ulerbideratu

JENTILAREN ULERBIDERAKETA

Pertseoren sarkeria eta Lug-en sasi- Euskal eta irlandar kon-takizunak Bere keinuak ez du adur luputsuarekin genealogia ezin ulerbidera alderaezinak dira. Keinukide egiten zer ikusirik. Esanahi zehaztezinezko Bere ekitaldi nagusia leiendak ahantzi dituen keinu horrek ez du inolako aztigo motaren baten erakuslea duen adur luputsua zabaltzea litzateke. adierazkorta-sun edo funtsik litzateke Bitxia da nola ahaztu duen hori, lainoaren erasokortasunaz oroitu den bitartean

ONDORIOAK

Euskaldunek zeltengandik maileguz hartu Betazalen keinuak definitzen duen Zeltaitzineko Irlanda eta Euskal Herria zuten Balor etsaia, sasi-ulerkeriaz edo, kidetasuna agatikoa litzateke. Ez luke kidetuak leudeke, bietan esanahi sakonki eraldatu zuten ondoren: Begi inondik ere kultur kidetza zabalagorik beretsua bide zuen keinu mitiko magiko luputsuaren ahaztea, erasokortasunaren adieraziko. horri dagokionez. Kidetasun horren ahaztea, Pertseo-ren leiendaren osakin aspaldikotasuna kontuan hartuz, guk nagusiak ahaztea. aurkitu duguna kidetasun zabalago baten lekukoa baizik ez litzateke izanen.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 52 J. I. HARTSUAGA

Balor-en atzean zeltaitzineko Irlandako jainkozko bat kal jentilaren senaren ulerbideratzean ukanen lituzkeen ezkutatzen dela mantentzen duen gure hipotesiak berak ondorioak zehazten ditu. bakarrik luza ditzake irregularkeria hauek guztiak ulerbi- Engoitik baztertu dugun hipotesiak, jatorrizko Ba- deratzeko argudio asegarriak. Bidenabar, Moytura-ko lor-ek, Moytura-koak bezala, bai begi luputsua, bai eta Balor-engan somatutako aspektu bikoiztasunaren korapi- betazal zintzilikaria ere bazituela dioenak alegia, zera loa ere aska lezake. suposatuko luke, hots, euskal jentila, haren irudiaren Nuada-Zilarrezko-Eskuduna bere erasopean eraiten arabera sortu zela, euskaldunek zeltengandik maileguz duen Balor azkar eta arina dugu alde batetik, eta Lug hartu zutenean, eta gero sakonki eraldatu. Kasu hone- ikusi ahal izateko betazala jaso diezaioten agintzen duen tan, igarlearen betazalen jasoera, eragiketa honek adur erraldoi itsu baldarra bestetik. Bigarren honen ezauga- luputsua askatzeko balio zuen garaiko oroitzapen zati- rriak, baldarkeria, erraldoitasuna, e.a., zeltaitzineko erral- karia litzateke. doiarenak izanen lirateke noski. Bainan plazaratu berri di- Balor-ek jatorriz begi luputsua besterik ez duela, be- tugun bainazkoetara itzuliz, Balor-en sarkeria zeltaitzine- tazalaren motiboa Moytura-n bakarrik eransten zaiola, ko irlandar jainkozko hipotetiko horren baitan, azken bu- baina eransketa horrek azpitik inongo arrazoi berezirik ez ruan aipatutako irregularkeriak azalarazi dituen erreakzio duela mantentzen duen hipotesiak, aurrenekoak baino hurrenkera baten lehen eragilea izan behar da. Har deza- oztopo gutxiago sorrarazten ditu, eta bere ondorioak, ez gun abiapuntutzat gure hipotesiak proposatzen duen dira aurrekoarenak bezain sineskaitzak: Keinu bitxi bera egoera jatorra: Moytura-ko gatazkaren kontakizuneko Moytura-ko Balor-engan eta euskal jentil igarlearengan azaltzeak, ez luke ezertxo ere adieraziko. Honelako be- gailur erabakiorra, asmo ezezagunez betazala jaso die- razkoa, ahalezkoa da, baina inola ere ez asegarria. zaioten eskatzen duen bertako jainkozko bat eta Lug zel- Hipotesi honek sorrarazitako bainazkoak ez dira aurreko- ten buruzagiaren arteko borroka da. Egoera honetatik ak ageriratu dituenak bezainbeste, –eta normala da, ho- abiatuz, honako eraldaketa hauek argituko lukete konta- nek ez baitu inongo arriskurik hartzen–, baina ez dira kizunak egungo egoerara heldu bitartean egindako bi- ahuntzaren gauerdiko eztula ere. Lepora dakiokeen bai- dea: Lehenengo, aipaturiko bertako jainkozkoaren eta nazko nagusia zera da, ez dela hagitz arrazoizkoa, moti- Balor-en asimilazioa, bien ezaugarri nagusien loturan oi- bo arrunt zehatz, bitxi eta urri baten parekagarri diren bi narrituz, alegia, begirada deuseztatzaileko begi luputsua- kasu bakarren artean inongo loturarik ez dagoela propo- ren motiboa, eta begia estali ohi duen betazal zintzilika- satzea. Hipotesi honi larregizko zuhurtziak ez dio Moy- riaren motiboak elkartuz. tura-ko kontakizunaren balio politikoa ikusten uzten, eta Asimilazio honen ondoren eta ondorioz, Lug eta ber- ezinezkoa egiten dio, Lug eta Balor-en arteko borrokari tako erraldoiaren arteko borroka, Lug eta Balor munstro- taxuzko ulerbidea eskaintzea. aren arteko borroka bilakatzen da, bere zentzua galduz, Azkenik, eusten ari garen hipotesia dugu. Moytura- eta bere garrantzia adierazkaitz bihurtzen delarik, orain- ko gatazkan somaturiko hamaika irregularkeriarentzako dik somagarria bada ere. erantzuna eman badigu ere, eta inkesta honetan zehar Eta Balor-ekin batera, Balor-en leiendak, bere sarke- azaldu diren leienda eta pertsonaien nahaste-borrastea riarako bidea kausitzen du, eta bertako elementuak argitu badigu ere, oso sinplea da berez: Berak dioen Moytura-ko kontakizunean tartekatuz, honen funtsa jato- guztia zera da, betazal jasoen keinua, ez dagokiola jatorretik gero eta urrunago daramate kontakizuna. Honela, rriz Balor-i, –zeltek indoeuroparrengandik jarauntsitako Balor, bere alabaren semearen eskuz hiltzen denez, etsai bekaiztoduna jatorrian–, baizik eta, Moytura-ko ga- Lug-ek hartzen du pertsonaia horren lekua, etsaiaren as- tazkan eransten zaiola, zeltaitzineko jainkozko baten kei- kazian sartuz orobat. Erreakzio hurrenkera hau proposa- nu bereizgarriaren imitazioz. Kontakizunaren politikota- tzea arriskutsua bada ere, zalantzarik ez dago, Moytura- suna kontuan hartuz, hipotesia ez da ausartegia, eta are ko kontakizunaren irregularkeriak, beroiek ulerbideratze- eta onargarriagoa bilakatzen da, gainontzeko Balor-an- ko proposatu dugun hipotesia baino askoz harrigarriago tzeko eta Gorgon-antzeko irudiragarri guztiengan, sal- eta sineskaitzago direla. buespenik gabe, betazalaren motiboak huts egiten duela hausnartzen badugu. Hipotesi sinple, zuhur eta logi- Ondorengo orrialdeko koadroak, ikerketan zehar koa dugu beraz, honaino ageriratu ere ez ziren galderei proposatu ditugun bi hipotesiak, –honezgero baztertu erantzutea ahalbideratu du; gure korpusean argitasunez- duguna, eta orain eusten ari garena–, azaldu, aztertu eta ko sailkapena taxutzea ahalbideratu digu..., baina bere kritikatu egiten ditu; eta honekin batera, hirugarren hipo- ondorioek, urrunegi garamatzate agian: Euskal mitolo- tesia halaber, erdibideko hipotesi lar zuhurra edo epela gian azaltzen den keinu zehatz eta bitxi bera, zelten ai- komentatzen du. Azken honen arabera, begi pozointsua tzineko Irlandan ezaguna zela irakasten digu. eta betazal zintzilikaria Moytura-n bakarrik elkartzen di- Europako mitologia ikerketek ez diote bertako gizar- ren bi motibo independente lirateke, baina elkartze ho- teetako indoeuropar aitzineko geruzari jaramon handirik rrek ez luke beste ezer adieraziko, kasualitate hutsezko egin. Geruza hau, leitzerik ilun eta luzeena bailitzan bes- elkarketa bailitzateke. te inon sailkatu ezin izan diren pertsonaia, errito, ohitura Koadroak, hipotesiak azaldu, bakoitzak ageriratzen eta bitxikeriak bertan botatzeko erabili ohi izan da, baina dituen oztopoak argitan ezarri, egiazko izanez gero ba- benetako seriotasunaz ez da oraindik inoiz ikertu. koitzaren onarpenetik eratorriko liratekeen ondorio oro- Gehienek onartzen duten jarrera honen ondorioz, Janus korrak aztertu, eta azkenik, bakoitzaren onarpenak eus- eta Njorthr indoeuropar-aitzineko bertako latiar eta es-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 53 kandinabiarren jainkoak zirela esateak ez du inor harritu- gokionez, ezin esan aurrerakada handia egin dugunik, ko, baina eskandalagarria izan liteke Irlandako zeltaitzine- baina bai ordea motiboaren hedadura eta antzinakotasu- ko motibo bat Euskal Herriko mito ezagun batean azal- nari dagokionez. Zeltaitzineko Irlandan eta Euskal He- tzen dela esatea. Egia esan, arazoa, euskal egokiduran rrian keinu bitxi bera aurkitu dugu, bien arteko kulturki- legoke, motiboaren zeltaitzinekotasunean baino. Izan detza baten erakusgarri. ere, ahalbideratu dituen aurrerapenak kontuan hartuz, Balantze honetan huts egiten duen gauza bakarra motiboaren zeltaitzinekotasunaren hipotesia erraz onar zera da, oraingoz gertagarri baina frogagabetuak ditugun ahal daitekeela uste dugu, orain euskal egokipena plaza- hipotesi hauek modu baikorrean erabat onetsirik utziko ratu ondoren onartu ahal izanen den baino askoz erraza- dituen froga bat. go zalantzarik gabe. Dena den, egia da Irlanda eta Eus- Gure hipotesiak dira, bildutako korpusean ordena kal Herriaren arteko zeinahi kidetasun kultural topatzeko, jartzeko erabili diren guztien artean, logikoenak, argigile- oso atzeraino jo beharra dagoela iraganaldian barrena. enak, eta asegarrienak, baina "asegarrienak" izatetik "era- Baina bestalde, beti argi agertu den gure motiboaren bat asegarri" izatera heltzeko behar den froga nagusiak urritasun larriak, antzinakotasun handi horren igergarria huts egiten digu oraingoz. Eta gure hipotesi beraren ara- eskaini digu hasiera hasieratik, eta beste horrenbeste egin dute, zenbait kasutan kausitu ditugun hilobi megali- bera motiboak bide duen adina kontuan hartuz, honela- tikoekiko loturek. ko "erabateko froga nagusia" aurkitzeak ametsa ematen du benetan. Hipotesiaren onarpenak jentil igarlearen ulerbideratzeko dakarzkigun argibideek, lehenagoko zalantza egoe- Aurrera dezagun halere, zorioneko froga hori aurki- ra berberera garamatzate: Gauza bakarra esan daiteke tzeko zoriona izan dugula. Baina aurkikundea azken une- ozenki eta beldurrik gabe, alegia, betazalen jasoera ez ko ustekabe modura bibliografi inkestak amaitu ondoren dela egiten begietatik adur pozointsu erailea zabal dadin. egin zelarik, –eta inkesta hauek aspaldidanik beste moti- Zuhurtziaren zuhurtziaz zera besterik ezin dugu esan: boen ikerketari zuzenduta zeudelarik–, agitu bezala az- Betazalen jasoera, aztikeriazko itxura duen keinu bat de- ken unean emango dugu horren berri. la, baina zer nolako aztigo mota ote den ez dakigula. Artean, planifikatu bezala, betazalen jasoeraren mo- Betazalen jasoeraren motiboari buruzko ikerbidea tiboa agortu ondoren, ikerbide berria zapaltzen hasiko helmugara iritsi da. Motiboaren esangura zehazteari da- gara. Lainoaren motiboa bere txandaren zain dugu.

VII. LAINO IRAGARTZAILEA

Jentilak kezkatu, eta azken buruan akabatu egiten erantzun. Aurreko ataleko konklusioak oraingo honi zu- dituen laino beldurgarri eta mehatxariari buruzko ikerke- zenean zabaltzeak ez luke erremediatuko gerlariak ga- tak, hasi aurretik ere badu nondik hasi. Abiapuntu hori, rraiatzen dituen lainoaren hipotesia esku artean dugun irlandar epopeian ustekabean topatu ditugun ganduzko asegarriena izatea, eta hori baztertuz gero inongo ulerbi- lainoen azterketa izan behar noski, motibo honek irudia- derik gabe geratu behar izatea. ren aldetik eta adierazmami beldurgarriaren aldetik jenti- Aurreko ataleko berazkoetan oinarrituz, jentilen aka- len lainoarekin duen antzagatik, eta batez ere, jentilen beraren kontakizunaren indoeuropar-aitzinekotasunaz lainoak bezala, betazalen jasoeraren motiboarekin era- gureganatu ditugun aurrusteek, ikerketa behar bezala bi- kusten duen loturagatik. deratzeko erabili behar ditugu, eta ez ikerlanari ihes egi- Moytura-ko gatazkaren kontakizunak azaltzen dizki- teko. Atal honetan dugun ikergaia, aurrekoa bezala, ahal gun ganduzko lainoak, aurreko atalaren hasieran aztertu den arreta handienaz aztertu beharko dugu bakanki har- ditugu, hipotesi zeltatalearen hesparruan, jentilen lainoa, tuta, eta ez dugu utziko arrazoizko aurruste horiek alfer- tradizio zeltikoa liratekeen ganduzko laino hauetatik mai- keriarako aitzakia bilaka daitezen. leguz harturikoa bailitzan. Ondoren eutsiezina suertatu Litekeena da, lainoaren jatorriko esanahiak gerlari den lehen hipotesi honen hesparruan, bere baitan ezku- garraioarekin zer ikusirik ez ukatea, baina demostratu taturik gerlariak garraiatzen dituzten lainoen motiboak, egin beharko dugu, baieztatu aurretik. Hona hasi hurren jentilen lainoaren beldurgarritasuna, –hain konprenigai- dugun ikerketa honen gogoa. tza deritzogun beldurgarritasuna–, ulertaraz zezakeela Oroitarazi dugun hipotesi zeltazaletik abiatuz, gogora esan dugu. Baina, esan bezala, hipotesi zeltazale eutsie- ditzagun aurreko atalean atera dizkiogun akatsak. Baina zin hori behera erausi dugunez, eta betazalen motiboa, plazara dezagun testua lehenengo55: egianzki zeltaitzinekoa dela esanez amaitu dugunez, aski litzateke beharbada, lainoaren motiboari aurrekoaren De senitarteek flota handi batez heldu ziren Irlan- araberako konklusioa eragokitzea zuzenean. Halere, sin- dara Bolg-gizonei irla indarrez kentzeko. Corcu Belgatan- pleegia deritzogu horrelako jokabideari, eta areago, horretara mugatuz gero, motibo guztien esanahia argitzeari dagokionez ezarri ditugun exigentziei ezingo genieke 55) G. DOTTIN. "L’Épopée Irlandaise" / 38 orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 54 J. I. HARTSUAGA

go lurraldera (gaurko Connemara-ra alegia) heldu ordu- aurka erabil ahal ez zitzaten; eta areago, beraiek haietaz ko, itsasuntziei su eman zieten, atzera itzuli ezin izateko, balia ahal ez zitezen Irlandatik ihes egiteko Fir Bolg-en eta untzietatik zetozen keak eta ganduak zeru lurrak be- aurkako borrokan garaipena hauei egokituko balitzaie. te zituzten haien inguruan; horregatik hain zuzen esan Ondoren, iluntasun handi bat sorrarazi zuten beraien in- ohi zen ganduzko lainotan heldu zirela. guruan, Fir Bolg-ek ikusi gabe Connacht-eko Conmaiene Berehala, ganduzko lainoen motiboa motibo zelta ez Rein mendira heldu ziren arte. Orduan zera proposatu dela erakusten bide duten bi igergarri azpimarratu ditu- zieten Fir Bolg ahaideei, borroka egin ala agintea eman gu: Aurrenekoa, "horregatik hain zuzen esan ohi zen ziezaieten. ganduzko lainotan heldu zirela" esaldia, Tuatha De Ia hitzez hitz aurreko deskribapena azaltzen duen Dannan horiek iristen ikusten dituzten bertakoen alderdi- testu hau, bi detailetan bereizten da aurreko testutik, tik esaten dela. Eta aurrenekoari gaineratzen zaion biga- hain zuzen ere, ageriratu berri ditugun irregularkeriei darren igergarria zera da, ganduzko lainoaren irudia irudira- gozkien bi detailetan: Ganduzko lainoen ordez, "ilunta- go zeltakoa ez bailitzan azaltzen zaigula, ulerbideraturik sun handi bat" topatzen dugu, testuak irudi hori arrazio- eta arrazionalizaturik ematen baitzaigu, sutan dauden anlizaketa baten bidez zuritzeko beharrik sentitzen ez untziei darien kearen irudiaz baliatuz. Honetaz gain nos- duelarik; beraz ez du inoiz untzietako kearekin edo beste ki, keak ez du gandua ondoegi zuritzen, testuan besterik edozein sorburu berezkoarekin inolako loturarik proposa- gabe ganduak kea ordezkatzen badu ere. tzen. Eta iluntasun harrigarriaren istilurik gabeko onar- Testuak erakusten duen ikuspuntuak, eta zuritu ga- pen isilaren ondoan, bigarren ezberdintasuna: Kontakizu- beko ordezkapen horrek zera hausnartzera garamatza, naren perspektibak ez du inoiz Tuatha De Dannan zelten alegia, ganduzko lainoak esangura beldurgarrizko irudia alderdia lagatzen bertakoenera iragotzeko. "horregatik zirela bertakoentzat, eta zeltak beraz, irudi horretaz balia- hain zuzen esan ohi zen ganduzko lainotan heldu zirela" tu zirela eta arrazionalizaketa bat fabrikatu zutela, be- horren pareko ezer ez dugu konkistaldiaren bertsio ho- raien begietan zentzua ukan zezan. netan, eta ez da kasualitatearen eragina honelakorik ez Hipotesi hau are eta onargarriagoa da, zelten mito- egotea, testuko beste pasarte baten azterketak erakus- logia bezain harrigarriz eta txundigarriz beteriko mitolo- ten duenez, "iluntasun handi" horren senak ez bailuke gia batean laino batzuen irudi apalak arrazionalizaketa ja- halako erreferentziarik ametituko. Izan ere, ganduzko lai- saten duela, eta mitologia honetan arrazionalizaketarik noak eta iluntasun handia aurreneko begiradapean irudi aurkitzea ia ezinezkoa dela hausnartzen badugu. Dakigu- berdintsutzat jotzen baditugu ere, azken buruan bi fun- nez, arrazionalizaketak, galera bat edo dena den, hutsu- tzio hagitz ezberdin betetzen dituzten irudiak dira. Inba- ne bat adierazten du, arrazionalizatu den motiboa ulerta- sioen Liburuak azaltzen digun iluntasun handiak De- razten zuen testuinguru-gakoaren hutsegitea, hain zu- dannan senitarteak ezkutatzen ditu, eta honi esker aban- zen, eta beraz, testu zelta honek ganduzko lainoen be- tailazko kokapena erdiesten duten bitartean, Fir Bolg-ek netako esangura ez digula ematen esan dezakegu behi- ikusi gabe mugitu ahal izanen dira. Aldiz, suak hartutako nik behin. untzietako keak, "ganduzko lainotan" interpretaturik, Ondoren, bi bide ditugu hutsunea ulerbideratzeko: Dedannan senitarteen presentzia beldurgarriaren berri Bat, ganduzko lainoak zelten irudiragoko ereduak direla, ematen die Bolg gizonei, inbaditzaileak ganduzko lainoe- baina zeltek eredu horren esanahi jatorra testua idatzi tan heldu zirela kontatuko diguten berberei. Esan deza- zen garaian ahantzia zutela esatea; eta bi, ganduzko lai- gun bada, ganduzko lainoek funtzio azalkaria betetzen noak, zeltek Irlandan topatu zituzten bertakoen irudira- dutela, aideko iluntasun handiak ikusezintasun hornitzai- gotik datozela egotea. Gerlariak ezkutatu eta garraiatzen le funtzioa betetzen duen bitartean, eta honek bereizke- dituzten ganduzko lainoak kultura zeltaren irudiragarri ti- ta garrantzitsu bat plazaratzen du hasieran hain berdin- pikoak balira, laino hauek Zeruko mirari batek edo drui- tsu generitzon bi irudiragarri hauen artean. den aztigoak, eta dena den naturagaineko zerbaitek, Ondoko orrialdeko koadroak, azterketa honetan ze- konkistatzaileei laguntzeko sorrarazitakotzat joko lituzke har ageriratutako bereizketak laburbiltzen ditu. Bereiz- testuak. Agerkari honen arruntarapena untziei darien kez keta hauek, Dedannan senitarteek untziei su eman on- baliatuz irregularkeria larria da beraz, eta irregularkeria doren jazten duten kamuflajearen deskribapena, jatorria, horretarako ulerbideren bat aurkitu beharko dugu, zaila perspektiba eta funtzioari dagozkie. badirudi ere. Leabhar Gabhala-k "iluntasun handia" hitzez marraz- Zehaztapen hauek egin ondoren, irakur dezagun ten duen kamuflaje hau, ganduzko laino multzo baten Tuatha De Dannan zeltak Irlandara heldu zireneko des- itxurapean erakusten zaigu DOTTIN-ek jakinarazten digun kribapen berri bat. Honako hau, Leabhar Gabhala edo bertsioan, eta argi dago, saihets grafiko batetik begiratu- Inbasioen Liburua deritzan liburutik ekarria dugu56: rik, bi irudiok ez direla berdinak. (...).Ondoren, bere txalupa eta untxiei su eman zie- Bigarren ezberdintasuna kamuflajearen sorburuari ten, fomoraigh-ak haietaz jabe ez zitezen, eta beraien dagokio, eta batean sorburu hori berezkotzat jotzen den bitartean, bestean berriz aidekotzat edo naturagaineko-

56) MACALLISTER & MACNEIL. "Leabhar Gabhala. Le Livre des tzat bailitzan inongo erreparurik gabe onartzen da. Untzi Invasions". Dublin 1916 / 147.orr. kiskalietako ketatik gandua sorrarazi nahi duen argibide

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 55

HIPOTESIAK LEABHAR GABHALA

MOTIBOA Ganduzko lainoak Iluntasun handi bat

SORBURUA Agerkaria nahiko gaizki ulerbideratzen duen sorburu Aidekoa eta naturagainekoa, eta testuak honela berezkoa: Gandua bilakatzen den kea onartzen du. Sorburuaren aidekotasuna ez da onartzen.

BERRIAREN Arriskua ganduzko lainoetan heltzen ikusten Iluntasuna sorrarazi duten zelta beren aldetik PERSPEKTIBA dutena bertakoen alderditik.

FUNTZIOA Azalkaria: Lainoek presentzia ezkutu bat salatzen Ikusezintasun hornitzailea: Inork ez du iluntasun dute handia somatzen

nahasgarri horrek, eta batez ere testuak ganduzko lainoren bi bertsio dira argi eta garbi, eta hirugarrena, jentilen en irudia esplikatzeko sentitzen duen behar berak, irudi akaberaren euskal mitoa. Azken honek erakusten digun hori ez dela erabat ulertzen adierazten digute, eta uler- laino harrigarria DOTTIN-en bertsioko ganduzko lainoen gaiztasun honek iluntasun handiaren onarpen lasarekin antzekoa dugu, deskribapenari eta funtzio salatariari da- bortizki kontrastatzen du, kontuan hartuz gainera, aideko gokienez, eta ganduzko laino hauek berriz funtziokide iluntasun handiaren irudia, gutxienez ganduzko lainoare- agertzen zaizkigu Leabhar Gabhala-ko iluntasun handia- na bezain harrigarri eta fantastikoa dela. rekin, biak ikusezintasun estalki bilakatzen baitira inbadi- Hirugarren aurkagunea, kamuflajearen albistearen tzaileen armada ezkutatzeko. Halere, jentilen lainoak ez jatorriari dagokio: Iluntasun handia, bera propio sorraraz- du iluntasun handiarekiko inolako lotura ageririk, bakoi- ten duten inbaditzaileen ikuspuntutik datorkigu, eta gan- tzaren deskribapena eta funtzioa ezberdinak baitira. duzko lainoak aldiz, bertakoen perspektibatik erakusten Auziaren gakoa orain, bi bertsio zelten arteko jato- zaizkigu, eta areago, badirudi inbaditzaileek ez dutela iru- rrena zein ote den asmatzea izanen litzateke, ondoren di hori onartzen, berezko sorburua asmatzen baitiote euskal leiendaren DOTTIN-en bertsioarekiko loturaz eta ulertarazi nahian. honen ondorio eta adierazmamiaz hausnartu ahal izate- Azkenik, laugarren ezberdintasuna, kamuflajeok beko. Erantzuna, erraza behar litzateke: Iluntasun handia, tetzen dituzten funtzioen mailan azaltzen da: Iluntasun Tuatha De Dannan berek sorrarazitakotzat jotzen da, eta handia, inbaditzaileak ezkutatzeko balio duen ikusezinta- testuak normaltasun osoaz onartzen du bere aidekotasun estalkia bezala agertzen zaigu, bera, "iluntasun han- suna, ez baitu inola ere zuritu edo zilegitzeko beharrik di" bezala inoiz inork somatzen ez duelarik. Bolg gizonek sentitzen; ganduzko lainoak berriz, testuak ez ditu era- ez dute ikusten Conmaicne Rein mendira igotzen ari bat onartzen eta berezko sorburu bat eragokitzen die den iluntasun handirik, baina bai ordea ganduzko laino- ulergarri bilaka daitezen. Iluntasun handia beraz, Tuatha ak, inbaditzaileak itxura horren pean heldu zirela konta- De Dannan berek sorrarazitakoa denez gero, eta testuak tzen baitute. Ganduzko lainoek beraz, funtzio bikoitza erabat onartzen duen txundigarria denez gero, zeltek betetzen dute, alegia, barnean daramaten arriskua gor- ezaguturiko eta arma laguntzaile gisa erabilitako aztigo detzea eta iragartzea orobat. eragiketa edo aideko teknika izan behar da. Ganduzko Burutu berri ditugun azterketa eta bereizketa finka- lainoak berriz, jatorrizko irudi magiko horretatik zuzene- pen hauek gehiegizko zehaztapen eta ñabarduraz beteri- an, eta semantikoki antzekoak diren beste motiboen in- kotzat jo litzake apika norbaitek. Halabaina ñabardura terferentziaz eratorritakoa izanen litzateke. hauek ez ditugu inola ere agatikoak, eta alderantziz, Leabhar Gabhala-ko irudiaren jatortasunaren alde arras beharrezkoak ditugu zera somatzen badugu, ale- hartzen dugun jarrera honi berehala bermatzen zaizkio gia, DOTTIN-en bertsioa euskal mitoari hurbil dakiokeene- zenbait irlandar eredu. Bertan, "iluntasun handiaren" an- koa den bitartean, Leabhar Gabhala-koak aldiz ez duela tzera deskribatzen zaizkigun zenbait ikusezintasun-kamu- jentilen akaberarekiko inongo kidetasunik. Horrela, izan flaje aurkitzen dugu. Gai honi buruzko dossier bat osa- ere, jentilen leiendako laino marismea ganduzko laino ir- tzeko asmorik gabe, eta han hemenka burututako irakur- landarraren parekoa dugu, bai irudiaren deskribapenaren keten emaitza sinple bezala, bi eredu baliagarri irakurri aldetik, bai eta arriskua iragartzeko duen funtzioaren al- eta aztertu behar ditugu ondoren. Aurrenekoan, mundu detik ere, baina ez du ordea iluntasun handiarekiko inon- guztiak ahazturik zuen leienda zahar bat nola eskuratu go antzik, honek ez baitu arriskua adierazten, eta gainera ahal izan zen kontatzen zaigu, eta bitxia da benetan57: noski, bien arteko antz fisikoak ere huts egiten baitu. Ikerbidearen puntu honetan beraz, hiru kontakizun 57) J. A. MACCULLOCH. "The religion of the ancient celts". Edinburgh ditugu aurrean: Hauetako bi, mitologia zeltako gai bera- 1911 / 250.orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 56 J. I. HARTSUAGA

Leiendak omen dioenez, Tuain-en bertsio osoa gal- bat baizik. Testuak zehazten duenaren arabera, bost dua zegoelarik, Murgan the Filé-k enkantamendu bat anaiak baitaratzen dituen lanbro honek gainerako ehizta- kantatu omen zuen Fergus MacRoig-en hilobiaren gaine- riengandik bereizten ditu; honi, ehizaren emaitza Lugaid an. Laino batek hiru egunetan ezkutatu omen zuen, eta baten aldekoa dela eransten badiogu, iluntasun handia- tarte horretan, hildakoa agertu omen zitzaion, eta saga ren kasuan bezala zera dugu, kamuflajeak bere baitan osoa jakinarazi omen zion. daramana ikusezin bihurtu ez ezik, kokapen abantaila- Irudia "laino" hitzez ematen bazaigu ere, bere fun- tsua ere eskurarazten diola bere edukiari. Bi kasuotan, tzioak eta bere sorburuak ere, "iluntasun handirekin" pa- kamuflajean bildutakoei hobaria erdiestea ahalbideratzen rekatzera eramaten gaituzte ganduzko lainoei lotzera dien mugimendu bat dugu, baina ezin dugu zehaztu mu- baino. gimendu hori berezkoa ala kamuflajeak eragindakoa ote Tamainen aldea ulergarria da, oraingo honetan gizon den. Azken hau balitz, orduan kamuflajeak bere edukia bat baino ez baita ezkutatu behar, eta ez armada osoa ikusezin bihurtzeko eta abantailaz garraiatzeko gaitasun lehen bezala. Baina alde hau bazterturik, lainoa aidekoa bikoitza ukanen luke. dela somatzen dugu, naturagaineko bitarteetaz sorrara- Dena dela ere, adibide hauek zenbait gauza garran- zia, –heroiaren enkantamenduaz alegia, eta bere fun- tzitsu irakatsi digute dagoeneko. Aurrenekoa, kamuflaje- tzioa, antzinako etnografo hori bere ikerketak diraueno aren itxuraren deskribapenari dagokio: Deskribapenok, ikusezintasun estalki batez hornitzea dela ikusten dugu. kidetasun bat baino ez dute, alegia, laino bat dela, lanbro Laino honek ez du inondik ere funtzio azalkaririk, –inork bat dela edo iluntasun handi bat dela, beti "continuum" ez du ikusten, inork ez du interpretatzen–, ikusezintasu- fisiko bat dela, hots, hartu behar den guztia, –gizon bat, naren metafora baino ez da. bost anaia, armada bat–, hartzen duen agerkari bakar eta Bigarren eredua, Daire erregearen bost semeen is- etengabea dela beti, eta honek, zenbait ganduzko laino- torioak dakarkigu, eta orain arte ikusi ez dugun zenbait ena ez bezalako irudia dakarkigu gogora. Deskribape- berrikuntza plazaratzen du. Hona DUMÉZIL-en laburpena58: naren mailan oraindik ere zera azpimarratu behar dugu, Igarleak esandakoaren arabera, Lugaid izeneko dagoeneko itxuren dibertsitateak argi eta garbi erakus- "Daire-ren seme" batek ukanen zuen Irlandako errege- ten duela zein den kamuflajearen funtzio nagusia, eta tza. Seguruago egotearren, Lugaid izena ipini zien jaio zi- areago esango genuke, bere funtzio bakarra: Baitaratzen tzaizkion seme guztiei. Egun batez, Teltown-en bere se- duena ikusezin bihurtzea, eta aldi berean bera inoren be- meak zaldi lasterketa batean parte hartzeko lerrokatzen gien aurrean ez agertzea gauza harrigarri bezala. Kasu ari zirelarik, druida batek zera zehaztu zion, bere semee- guztietan somatu izan den funtzio azalkari espliziturik tatik batzarrean aurki sartuko zen urrezko larruko orkatza ezak, motibo guztion arteko barne-esteka sendotzen du, harrapatuko zuena, hura izanen zela errege. Orkatza eta ganduzko lainoenari oposatzen ditu. agertu zen, eta denak haren ehizan zebiltzalarik, aideko Baina halere, punturik garrantzitsuena honako kons- lanbro batek bost anaiak gainerako ehiztariengandik be- tatazio hau da, hots, aideko ikusezintasun kamuflajea, ir- reiztu zituen. Lugaid Laigdé izan zen ehiza harrapatu landar zelten artean zabaldua eta ezaguna zela, eta zuena. konstatazio honek, berez arraroa zena ulergaitzago Iluntasun handia eta aideko lainoaren ondoren fun- bihurtzen du oraindik, alegia, zergatik sartu da ganduzko tzio berbera betetzen dakusagun aideko lanbro honek, lainoa erretako untziei darien keak sorrarazitakotzat jo- motiboaren mamia ikusezintasunaren ideia dela baieztatzen duen arrazionalizaketa DOTTIN-en testuan, naturagai- tzen digu, metafora ezberdinen laguntzaz irudira daiteke- neko kamuflajearen motiboa hain arrunta eta ezaguna en ikusezintasun ideia: Iluntasun bat, laino bat, lanbro izanik? bat, guztien balio metaforiko soila azpimarratzen duen Ikusezintasun kamuflajea dena den, Irlandako mu- barietateaz mintzo zaizkigu. Eta balio metaforiko hau gak gainditzen dituen motiboa dugu, kontinenteko zel- arrunt bat dator funtzio azalkaririk ezarekin. Kamufla- tek ere ezagutzen zuten eta. Brennus-en agintaritzapean jearen itxura zehatzak ez du garrantzirik, eta axola duen Delphos-era joan zen galiar armadaren espedizioaren bakarra zera da, horren baitan dagoena ikusezin bilaka- kronikako pasarte hauek, zalantzarako aukerarik gabe tzen dela. erakusten dute motiboa zelta dela, –eta ez irlandarra ba- Lugaid izeneko bost anaiak gainontzeko ehiztarien- karrik–, eta honen funtzioa eta jokaera oraindik hobe ze- gandik ezkutatu eta bereizten dituen lanbroa aidekotzat hazten lagunduko digute. Hona PAUSANIAS-en kronika59: jotzen da argi eta garbi, eta gainera lanbro hori ez du ...; eta berrogei mila gizon berarekin hartuz, bide-zidor ehiztarien arteko inork somatzen. Azpimarratu nahian hartatik abiatu zen. Zoriak hala nahi, egun hartan mendia gabiltzan ñabardura zera da, alegia, testuan datorrena ez estali zuen lanbroa nola ote zen itxia, eguzkia ere apenas dela batzarraren erdian guztien begien aurrean agertzen soma zitekeela; eta horrela, pasabidea zaintzen ari ziren den lanbro harrigarri bat, bost anaiak baitaratu , ikusezin phocea-tarrek ez zuten galiarren abiatzearen berri ukan, bihurtu, eta gainerakoengandik bereizten dituen lanbro

59) M. CLAVIER. "Description de la Grèce de Pausanias" / VII. Alea, 58) G. DUMÉZIL. "Mythe et Epopée" II, 336 orr. 414.orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 57 beraien ondoan ikusi arte. Galiarrak borrokan hasi zirela- ez du indarrik, zeren bertan kontatzen zaigun tradizioa, rik, phoce-tarrak balore handiz defendatu ziren, baina az- tradizio zelta baita, iturri zelta baita halaber, PAUSANIAS- kenean, pasabidea uztera beharturik suertatu ziren; eta ena. JEAN MARKALE-k azaltzen digu PAUSANIAS-en atzean aliatuengana lasterka jaitsirik, erabat inguraturik geratu ezkutatzen den zelta erromatartuaren izaera60: baino lehen, barbaroen abiatzearen berri ematera heldu Baina Greziako epopeia zelta honen idazlan-gakoa, ahal izan zuten. Orduan athena-tarrek denak bizkor untzi- –K.A.ko lehen mendean bizi izan zen Diodoro Siziliarra- ratu zituzten, Termopil-etatik eraman zituzten eta nor ren idatz apurrak salbu, Justino-ren Historia Unibertsala bere herrira itzuli ziren. dugu zalantzarik gabe, baina hau berriz, Augustoren ga- "Zoriak hala nahi" une erabakior horretan lanbro itxi raiko Trogo Ponpeio-ren idazlan handiago eta garrantzi- hori bertan azaltzea ez da noski zoriari zor zaion gauza- tsuago, –eta tamalez galduriko–, baten laburbilketa bai- rik, eta are gutxiago, lanbro hor Leabhar Gabhala-ko ilun- no ez da. Halabaina, Trogo Ponpeio hau, vocconziar galia- tasun handiaren ezaugarri berberez jantzirik dagoenez. rra zen, eta Delphos-eko espedizioari buruzko zenbait tra- Abantailazko kokapena lortu arte arerioen begipean iku- dizio zelta ezagutu behar izan zituen. PAUSANIAS eta sezin mugitu den berrogei mila laguneko armada ezkuta- Apiano beranduagokoak direnez gero, hauen iturriak tu duena lanbroa dela esateak, arrazionalizaketa nabaria hein handi batean Trogo Ponpeio-rengandik, eta beraz, adierazten du, zalantzarik gabe erromatar historiagileen alderdi zeltatik datozela baiezta daiteke. Eta Diodoro-ri ohiko gogo desmitifikatzailearen emaitza den arrazionali- dagokionez, nabarmenki erakusten du bere bosgarren li- zaketa. Erromatar gogo arrazionalzaleak ez bailuke seku- buruan, anitz ohitura eta tradizio zelta ezagutzen zituela. la onartuko berezkoa ez den ezein ulerbidea gertaturikoa Erromatar edo erromatartutako idazleek jakinarazten argitzeko. Nola onartuko luke bada, galiar barbaroek ho- diguten tradizio zelta dugu beraz, eta idazleen kulturako rrelakorik sorrarazteko adinako aztigo kementsua ukan pentsamolde arrazionaltzaleen arabera, bere jatorrizko zezaketenik, erromatar berberengandik sinetsiko ez zu- harrigarritasun eta aidekotasun adierazpide guztiak sun- tenean? tsiarazi egin dira. Arrazionalizaketaren presentzia are eta nabariago Irlandar eta erromatar kontakizunen arteko adosta- da, testuak indoeuropar kulturaren konstante nagusieta- sun bikainak trinkotasun sendoa ematen dio ikusezinta- ko bat gezurtatzen duela hausnartzen badugu: Histo- sun kamuflajearen motiboari, eta honen ezaugarriak ze- riaren mitifikaketa hain zuzen. Beharrezkoa den instant haztasun handiz marraztea ahalbideratzen du: Deskri- zehatzean sortu eta gatazkaren emaitzarako hain eraba- bapenari dagokionez, etenik edo tarterik gabeko"conti- kior den lanbro hori zori hutsari egokitzea, erabat kontra- nuum" fisiko handia dugu beti, ganduzko lainoen irudia esanean dago objetiboki garrantzia eskasago ukan arren ez bezala, eta jentilen akaberako laino marismea edo lai- esku hartze jainkotarraren igergarri bailiran historiak miti- no ttiki polita ez bezala. Hauek armada baten kamuflaje- fikatu ohi dituen hainbat eta hainbat pasadizorekin. tzat jotzen dituen aurrustea arras eustezina bilakatu zai- Dena den, lanbro horren jatorrizko aidekotasunari gu dagoeneko. Eta kamuflajeak burutzen duen funtzioari eusteko daukagun arrazoi sendoena zera da, Brennus- dagokionez, zer egiten duen eta zer ez duen egiten ze- en espedizioaren pasarte hau eta Leabhar Gabhala-ko hatz dezakegu: Bere edukia ikusezin bihurtzen du arerio- kontakizunaren arteko paralelismo ageria. Bietan, heldu entzat, eta hauek ez dute ikusten ez armada, ez eta ka- berri den eta desabantailan dagoen inbaditzailearen ego- muflajea ere, hau aidekoa denean, edota, kamuflajea na- eran ikusten ditugu galiarrak. Ondoren, bertakoentzako turaren agerkari berezkoa eta beraz ikusteko modukoa ikusezin bilakatzen direla eskerrak, arerioekiko gaindita- denean, ez dute mehatxu bat bailitzan ikusten. Kamu- suna ematen dien kokapen estrategiko batera heltzen flajeak ez du inondik ere funtzio azalkaririk, zeren ikuste- dira, eta gainditasun hori hain nabarmena denez, borro- ko modukoa denean ere, ez baitu ezer azaltzen edo ira- ka ia alferrikakoa bilakatzen da. Bi kasuetan, benetako gartzen, ez mehatxurik, ez eta inolako adierazpen bel- gatazka nagusia, etenaldi baten ondoren helduko da, pa- durgarririk ere. sadizo hau bereizi, isolatu eta nabarmenarazi nahiko bai- Azkenik, kamuflajea suntsitu eta dezente berandua- litzan, eta bakarrik utziaz azpimarratze horrek ez luke go ekiten zaio beti borrokari, hots, kamuflajeak ez du ba- inongo zentzurik ukanen, bere aidekotasuna eta natura- bespe funtziorik gatazka bitartean, bere barnetik ez da gainekotasuna kentzen badizkiogu. Eta izan ere, irlandar erasorik egiten, ikusezintasunaz errazkeriaz profitatuz. bertsioak ez dizkio bi ezaugarri hauek iluntasun handiari Kamuflajearen funtzioari buruzko zehaztapen hauek ukatzen. jentilen akaberako lainoaren beldurgarritasuna eta eraso- Erromatar eta irlandar kontakizunon egiturakidetza, kortasuna motibo zelta honetatik abiatuz ezin ulerbidera eta azken honen baiezko esplizitua ikusezintasun kamu- daitezkeela erakusten digute argi eta garbi, eta bide ba- flajearen aidekotasunari dagokionez, Delphos-eko lan- tez, DOTTIN-en bertsioko ganduzko lainoen benetako broaren jatorrizko aidekotasunaz mintzo zaizkigu: Drui- adierazmamiari buruz azaldutako zalantzei bermatzen dek sorrarazitakoa ala jainkoek igorritakoa, lanbro hori ez zaizkie. da dena den, kasualitatez sorturikoa. Kontakizuna erromatar iturburuetatik heldu zaigula eta, bere jatortasun zeltaz bota litekeen bainazkoak ere 60) JEAN MARKALE. "Les Celtes". / 99.orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 58 J. I. HARTSUAGA

Ikusezintasun kamuflajearen motiboa bere balio me- garbi azaldu dute ezin dutela jentilen lainoaren jatorbu- taforiko hutsaren erakusgarri diren itxura zehatz ezberdin rua izan, eta azken hau, beste nolabait ulerbideratu be- guztiekin, –lainoa, lanbroa, iluntasuna–, beste zenbait indo- harko dela. europar jatorriko gizartetan ederki ezaguna da: Erroman61, Ikusitakoaren arabera, irlandar ganduzko lainoak in- Indian62, eta ipuin Oubyk batek63 adierazi bide duenez, terferentzia baten emaitza bailiran azaltzen dira, hain zu- Eskitia zaharrean ere bazuten irudiragarri honen berri. zen ere, jatorrizko motiboa bide zen ikusezintasun ka- Guztiotan ere, funtzio azalkaririk eza, inoiz huts egiten ez muflajearen, eta zeltaitzineko litzatekeen ganduzko laino duen konstantea dugu, ikusezintasunaren metafora di- mehatxu-iragarle baten interferentzia. Azken buruan, gu- ren irudiragarriok ez baitute ezer iragartzen, ez eta beren re begiek ikusten dutena zera da, ganduzko lainoek ez burua ikusgai eta igergaitzat ematen. dutela ikusezintasun kamuflajearen funtzioa betetzen al- Ikusezintasun kamuflajearen motiboari buruzko in- de batetik, eta bestetik, testuak ez dituela erabat uler- kesta hau burutu ondoren, jentilen akaberako lainoari tzen, eta horren ondorioz, irlandar testuetan zehar ia aur- buruzko ikerketaren egoerak, betazal jasoeraren moti- kiezina den arrazionalizaketa bat sortzen dela. Eta ikuse- boari buruzkoak une batez ezagutu duen egoera dakar- zintasun kamuflajea irlandar mitologian oso motibo eza- kigu gogora. Hots, parekagarri zen irlandar testu bate- guna dela kontuan hartuz, arrazionalizaketa hori oso gau- an oinarrituz, hipotesi zeltazalea proposatu ondoren ze- za larria, eta era berean, oso gauza adierazkorra bilaka- ra baieztatu ahal izan dugu, testu hori euskal leiendari tzen da. Proposatu berri dugun interferentziaren hipote- hurbilarazten zion guztia zela hain zuzen, aldi berean sia da irregularkeria hau ulerbidera dezakeen bakarra, bere kontakizun-senide indoeuroparrengandik urrun- ganduzko lainoen irudia argituz orobat. Bere aldekoa du tzera eramaten zuena. Deskribapenagatik eta funtzio halaber, euskal leiendan lainoari hestu loturik dagoen azalkariagatik euskal leiendako lainotik hurbil egon lite- betazal zintzilikarien motiboaren zeltaitzineko jatorriaren keen ganduzko lainoen motiboa, hain zuzen ere, des- aurrustea. kribapenagatik eta funtzio azalkariagatik urruntzen da, Dena dela ere, inkesta honen emaitzarik interesga- dudarik gabe jatorriz adierazten zuen ikusezintasun eta rriena zera da dudarik gabe, jentilen akaberako lainoa, kamuflajearen motibotik. Eta beste aldetik, honaino ikusezintasun kamuflajearen motibo zelta eta indoeuro- erakutsi ditugun kamuflaje horren ereduek, argi eta parretik abiatuz ulerbideraezina dela konstatatzea. Jentilen lainoari darion mehatxua, bere baitan gorderik gerlariak leudekeela dioen hipotesiak ez du modu asega- 61) Laino majikoa da Romulo batzerrekoen begietatik ezkutatzen rrian argitzen. duena, Tito Livio-k dioskunez bere lehen liburuko XVI. Atalean: Moytura-ko gatazkaren kontakizunean ganduzko lai- "Laino itxi batek estali zuen erregea batzarrakoen begietatik ez- noak agertu zaizkigula eta, ikusezintasun kamuflajearen kutatuz. Geroztik Romulo ez zen gehiago lurraren gainean ager- motiboari buruzko inkesta bat egitea izan da jentilen lai- tu" Laino honen funtzio iragartzailerik eza, bere ikusezintasun hornitzaile funtzioa bezain begibistakoa da. Erromako Historiak noaren ikerketari zuzenduriko atal honen lehen urratsa. gainera, kasualitatez edo, gatazkalekuan dagoen lanbro itxi ba- Baina inkesta hau burutu ondoren, ikerketa, hasiera ha- ten laguntzaz erromatar armadak abantailazko posizioa erdies- sieratik iragarritako ariera sistematikoari heltzen zaio be- ten duela kontatzen duen pasadizo bat badu behintzat. Gatazka rriro, STUTH THOMPSON-en "Motif Indez of Folk Literature" honen azterketa DUMÉZIL-ek "Mythe et Épopée" III, 101-113 orrialdeetan egiten du, eta lanbro horrek haren arreta erakar- izeneko aurkibidetik bildutako eredu lista, oinarri eta tzen ez badu ere, hark agerian ipintzen du "eguantzeko gataz- abiapuntutzat hartuz. Gure ikerketaren perspektibaren kak" direlakoen eduki majiko nagusia, gure lanbroa erakusten zabaltasunaren berme den ariera honek halere, ezin du duena horietako bat delarik. eragotzi ikerbideak gu ostera Irlandara eraman nahi iza- 62) "Parasara" deritzan errege-asketak lanbro itxi bat sorrarazten tea, zeren bertan aurkitzen baititugu jentilen akaberako du, ermitarien begietatik, bera eta emakume arraunlari eder bat ezkutatzeko, ezkutaldi honetatik, emakumeak haur bat eginen lainoen antza duten bi laino eredu bakarrak, Europako duelarik (DUMÉZIL, "Mythe ..." II, 303.orr. folklore osoaren berri ematen duen aurkibide ospetsu 63) Oubyk-en herria ez da indoeuroparrengandik eratorritakoa, bai- horren arabera behinik behin. na bai bere mitologia, bai eta ondoren azalduko dugun testuko "Motif Index of Folk Literature" aurkibidetik aterata- heroia ere, mugakide duen Ossetia herriari maileguz harturiko- ak dira, eta azken hauek, eskitarren oinordekoak dira, eta indo- ko aurreneko lista nahiko luzea da, eta izan ere, honela- europarrak beraz. Hona testua: "Narte-en garaian bazen korik espero liteke, zeren eta lainoak eta lanbroak egu- Sosruko izeneko gizon txiki bat. Oso jakituna zenez, nahi izanez raldi agerkari berezkoak izaki, bidezko ondorioa baita gero, bere burua eraldatu eta Narte-ak izutzen zituen. Piztia anitz kulturetako irudiragoetan agertzea, mota guztieta- itxura hartzen zuen, edo bide ertzean utzitako oski batena, edota zaku batena. Haserre zegoelarik, laino batez inguratu eta jo ko errealitateak irudiratuz. Halere, jentilen akaberako lai- eta akabatzen zituen Narte-ak, hauek, ez ikusi , ez jo, ez eta noen datuetan oinarrituz, –deskribapena eta funtzioei akabatu ere ezin zutelarik, lainoan bildurik zegoela eta". Testua buruzko datuetan alegia–, kanporaketa bat eginez, eredu hau izanen da apika, bere edukia ikusezin edota areago inmate- baliagarrien kopurua agudo jaisten da, gorago aipatutako rial bihurtzen duen laino honen metaforatasuna argien adierazten duena. Narte-ek lainoa ikusita ihes egin edo hura jo zezake- bietara murriztu arte, berriro Irlandara garamatzatene- tela,- edukia ere jotzeko asmoz-, hausnar liteke, baina ez da ho- tara. nelakorik gertatzen, laino hau metafora hutsa baino ez baita, Narte-ek, jasotzen dituzten kolpe horiek nondik ote datozkien ere ez dutela ikusten adierazten duen metafora.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 59

Inuit64, Etiopiako Eliza65, eta rabindar tradizioetan66 fedebakoak izan ezik. Ondoren, Jose etxe atarian zegoe- agertzen diren aideko laino eta lanbroek, argi eta garbi larik, eta Maria etxe barruan, laino argidun dirdaitsu bat erakusten dute ikergai dugun motiboarekiko zer ikusirik agertu zen bat batean ortzitik jaitsiz eta harpe eta hiria- eza, eta ezberdintasun hau are eta ikusgarriago azaltzen ren gainean geratuz, eta hiriaren erdiaren eta harpearen da, irlandar eredu bien jentilen akaberako lainoekiko gainean eguzkia ateratzen ari zuela ematen zuen. (47h.). ezaugarrikidetza trinkoaz jabetzerakoan. STITH THOMPSON- Honela genbiltzan gu (artzaiak) alaitasun eta poz etik at, PLINIO-ren "Historia Naturalis" idazlaneko pasarte handiaz, ilargia atera ondoren, gauerdian edo, halako lai- batek erakusten du, aurkitu ahal izan dudan ikergai du- no argiduna somatu genuen Ekialdetik zuzen zetorrela, gun lainoaren (nolabaiteko) antzeko eredu bakarra. Ha- Betlehem-go lautada osoa argitu zuen arte. Lainoak halere, bai bere deskribapenak, bai eta bere funtzioak ere, lako forma dirdaitsu atsegin eta gurtugarri bat zeukan aztertzen ari garen lainotik urruntzen dute67. bere erdian, eta zein baino zein gozoago ziren anitz mu- Beraz, oraintxe bertatik atera dezakegun aurreneko sika mota zeuden laino horretan. konklusioa, gure motiboaren urritasun larri eta azpimarra- Argi ikusgarri hori gureganaino heldu zelarik, izuak garriarena da. Betazal zintzilikariaren motiboaren urrita- eta beldurrak hartu gintuzten eta ahozpez jausi ginen de- sun larri eta azpimarragarri bera hain zuzen. Jentilen aka- nak. Eta orduan aingeru ahots bat entzun zen lainotik: berako motibo guztietan konstante gisa azaltzen ari zai- "Ez zaitezte egon, –esan zuen–, izuak edo beldurrak, ze- gun urritasun honek, leiendaren antzinakotasunari buruz ren honetarako etorri bainatzaizue, hots, zuei eta jende aspaldidanik dugun aurrustea baieztatzen digu berriro. guztiei berriak ekartzera, mundua hasi zenetik gaurdaino Aipaturiko bi irlandar eredu hauetariko aurrenekoa, entzun ez diren bezalako berriak". (54 orr.). eredu bikoitza dugu egia esan, motibo bera, bi kontakizun Laino argidun hauen deskribapenak, jentilen akabe- bizkitan topatzen baitugu. Hona bada, Jesukristoren jaio- raren BARANDIARAN bertsioko lainoaren parera ekartzen tzaz mintzo zaizkigun bi leienda hauen funtsezkoena68: ditu laino hauek. Eta elkarren antza are eta adierazgarria- Baina Andre Maria bere semeaz erditzen ari zelarik, goa bilakatzen da, munduan dauden mota honetako hiru elementu guztiak isilik eta geldirik zeuden, higitu gabe, irudiragarri bakarrak direla kontuan hartuz gero. Halere, inarrosi gabe, beren Sortzaileari goratzarre eginez ego- laino argidunen ezaugarriak ez dira berberak Irlandan eta nen bailiran, sortutako izakien artean bat ere ez baitze- Euskal Herrian. Jentilen akabera iragartzen duena, laino goen, Sortzailearen etorreraren zain ez zegoenik, judutar harrigarria da, baina baita erasokorra ere, jentilei jarraika eta hauen hondamena eragiten ikusten baitugu; eta ir- 64) HENRY RINK. "Tales and traditions of the Eskimo". Edinburgh landar lainoa aldiz, harrigarria da soil soilik, eta ez du ino- 1875 / 45.orr.: "Aitaseme batzuk lehorretik urrun kayakean ze- renganako erasokortasunik edo mehatxurik adierazten. biltzala, haiei jarraika hasi zen kayakari batekin topo egin zuten. Artzainak honen bistan hartzen dituen beldurrak, antzi- Zorionez, hormaitz bat bazen hurrean, eta aitasemek hara jauzi, eta bertatik ero zuten atzetik zetorkien hura; baina hondoratu nako erasokortasun ahantzi baten isla adieraz lezake api- aurrerik, zenbait txalo egin zituen hodeiertzeko alde guztietara ka, baina arrazoizkoagoa deritzogu, beldur hori, agerka- birak eginez, eta honela lanbro itxia sorrarazi zuen, honek, aita- riak sortu behar bide dien harridurak sorrarazitakotzat jo- semeak hara eta hona galdurik ibiltzera behartu zituelarik, etxe- tzea besterik gabe. ratzea eragotziz". Euskal eta irlandar ereduen arteko adosezintasun 65) C. GRANT LOOMIS. "White Magic". Cambridge (Mass.) 1948. / 123.orr: "Abba Jacob-ek pertsiar armada bat sakabanatu zuen, hau, lainoaren gaiztokeriari dagokionez, bereizkune ga- animaliak herio itsuan jarri zituen laino ketsu itxi bat haren gai- rrantzitsua da dudarik gabe, baina honek ez du batere in- nean sorraraziz". (E.A.W. Budge. "The book of the saints of the darrik, irlandar ereduek euskal lainoarekiko erakutsi digu- ethiopian church". Cambridge 1928 / II. 514.orr.). ten honako kidetasun ikusgarri honen aldean: Irlandan, Hau ez da noski laino itxi bat izanen, animalien ihes eroa eragiten badu. Eragin honek, objetiboki itxura beldurgarriko den irudi Euskal Herrian bezala, laino argidun baten irudia, irudi batean pentsatzera garamatza, eta hori ez da gure lainoarekin harrigarri gisa erabili ohi da, gertakari handi eta garrantzi- gertatzen dena, gurea ez baita beldurgarri bere itxuragatik, tsu bat iragartzeko69. oraindik ere ezagutzen ez dugun esanahiagatik baizik. Eraginen azterketa jarraituz, ezin esango dugu laino ketsua erokorra denik, bere ekinaldiak animaliak izutzea besterik ez baitu erdies- 69) Bila gabiltzan lainoen pareko izan zitezkeen bi eredu badira,- baten, gerlariak zuzenean kaltetu gabe. Bestelakotasun hauek ta Irlandan eta Ingalaterran bestea-, baina hauen ekinerari bu- motiboa bazterrean uztera behartzen gaituzte. ruzko argibiderik ezak, gure inkestatik at uztera behartzen gai- 66) MOSES GASTER. "The Examples of the Rabbis". London.Leipzig. tu. Bi kasuotan arazoa zera da, agerpenok ez dutela ez deus ira- 1924 / 365zb.:"... (RABBI ELIEZER-ek) laino bat konjuratu eta ha- gartzen, ez deus eragiten, ez eta inolako igarpen edo ulerbideren gainean zaldizka instant batean heldu zen Ejiptora". raketarik sorrarazten ikusten dituztenen artean. Lehen eredua 67) PLINIO. "Historia Naturalis". / LXXXIII. PLINIOK, marinelek lur ikara W. STOKES-en "Tripartite Life of Saint Patrick" idazlaneko honako baten hurbiltasuna zein igergarritan ezagutzen duten kontatzen pasarte honetan aurkitzen dugu (I,27): duelarik, zera aipatzen du besteak beste: "Bada ortzian baita "Cainnech-ek,- itsasoan zegoelarik-, deabruen laino beltza ikusi ere, lur ikararen aurretik ageri den igergarri bat: Egun argiz edo- zuen berari aurrea hartzen". ta ilunabarrean, eguraldi barez, laino mehe bat hedatzen da Bigarren ereduak, beste zenbait igergarri harrigarriekin batera, urrunean errekasto baten itxuraz". odolezko laino bat erakusten digu. E.D.GILES-ek Londres-en Laino hau, gizonek ikusi eta ulerbideratzen duten igergarria, eta 1914ean argitaraturiko "Anglo-Saxon Chronicle" delakoak dakar- aldi berean katastrofe baten igartzailea bada ere, deskribapen kigu horren berri. Hona testua (85 orr.): mailan ez dator bat ikergai dugun lainoarekin, hau mugikorra "979.urtea.- (...). Urte berean laino odoleztatu bat ageri zen sa- eta hurbila baita, hodeiertzeko laino mehar geldi hori ez bezala. rritan, su baten itxurakoa edo; gauerdian agertzen zen nabar- 68) Royal Irish Academy Todd Lectures Series VI (1894-95) / 47h., menen, eta margo ezberdinetako izpiak zituen: Egunsentian 53h. suntsitu egiten zen".

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 60 J. I. HARTSUAGA

Ondorengo bi hausnarketek kidetasun honen ga- ezagutuko dugun laino mota, beren aztikeriaz sorraraziz. rrantzia zehatzago neurtzen lagunduko digute: Lehe- Baina horren aurretik, lainoek beste zerbaitetarako ere nengo, eta honelako irudiragarriaren eredu ezagun baka- balio dezaketela ikusiko dugu. Hona hitz emandako bost rrak ditugulaz beste, zera azpimarratu beharra dago, erreferentziak: hots, logikaren mailan ez dagoela, honelako motiboak Biharamunean, mendebalderanzko abiadurari ekin zein bere aldetik bi herriotan agertzea eragin dezakeen zioten berriro, Becmogh eta Coill Medoin-etik, Meath arrazoirik. Honetaz zera esan nahi dugu, alegia, ikusten eskualdeko hego-mendebaldea zeharkatuz, eta azkenik, ari garen laino argiduna ez dela bat batean eta berehala Ath in tSloig-era, egungo Ath na nIrlann-era heldu ziren. gertakari garrantzitsu bat irudiratzeko edozeini gogora Bertan aterbe eta txabolak eraiki zituzten, eta larruolak dakiokeen irudi handiosa; alderantziz, eguraldi agerka- ezarri. Aztiak armadaren gaineko zeruko lainoak beha- rien erakusketa batean aurki daitekeen irudiragarririk tzen jarri ziren. (...). (29 orr.) apalenetakoa dugu dudarik gabe. (...). Armadaren gainean hodei beltza sortu zen eta Bigarren hausnarketak zera nahi du azpimarratu, lai- haren gainean oldarturik denak zorabio eta eromenean no iragartzaile baten irudiak Irlandan noizbait ukan duen murgildurik utzi zituen. Druida, honetaz baliatu zen ihes indarra eta garrantzia benetan apartekoak izan behar egiteko. (37.orr.) izan direla, kontakizun honetan, lainoa, jatorrizko izar ha- (...)– Cithach: "Lurralde hauetako druidak botatzeko rrigarriaren lekua hartzera heldu baita. Honelako ordez- etorri naiz, eta halaber nire lagunak. Cormac-ek, kaketaren zailtasuna eta garrantzia, –testuinguru kristau Munster-go errege kementsuak, zigortuko ditu (eta luze batean barnean burutzen baita–, edonork ikusteko mo- iraunen du horren oroitzapenak)" dukoak dira. –Dubhfis: "Hona ekarri zaituzten asmootatik bat ere Jesukristoren jaiotza iragartzen duen laino argidun ez duzu sekula burutuko. Sarraskizko laino bat (?) heda- honen agerpenak, jentilen akaberako lainoa gerlariz be- tuko da zuen buruen gainetik lautadan. Kaxkarra da zuek teriko laino-kamuflaje bezala ulerbideratzeko ezinezkota- eraginiko beldurra, oh Cithach!" (39 orr.) suna, eta hura eta indoeuropar ikusezintasun kamuflaje- (...). Cithmor kanpamendutik irten, eta hegomende- aren arteko zer ikusirik eza borobila argitan jartzen ditu, balderantz abiatu zen, lainoak eta airea behatzeko as- gure aurrusteak baieztatuz. moz, armadaren abiadura ordena erabakitzeko. (39 orr.) Laino argidun hau, bere baitan inor gordetzen ez (...): Mog Ruith, Cinn Claire-en ezarri zenean Muns- duen laino txiki bat da, eta bere funtzioa iragarkari eta ter-go jendearekin elkartu ondoren, hats druidiko bat ipi- azalkaria da soil soilik, inolako zalantzarik gabe. Aurre- ni zuen airean, eta hau, druiden kanpamenduaren gaine- neko testuotatik tiratzen den lehen konklusioa beraz zean jausi zen laino beltz baten itxurapean. Ondorioa zera ra da, laino argidun txiki baten irudiak, –edo laino txiki izan zen, alegia, Cormac laguntzen zetozen druida guz- batenak soilik, zeren argiduntasuna izarrarekiko interfe- tien lupu druidikoa kendu egin ziela,... (99 orr.) rentziaren ondorioa izanen baita seguru aski hemen Saia gaitezen orden apur bat ezartzen datu multzo ere–, gertakari handiak iragartzeko balio izan duela irlan- honetan: Alde batetik euskal mitoaren Jentilarri eta darren artean; ezaugarri hau arras bat datorrela jentilen BARANDIARAN bertsioetako lainoekin antz izugarria duten akaberako lainoaren aspektu batekin (izan ere Segura bi laino eredu ditugu; bi laino magiko hauek, aipaturiko bertsioan lainoak Jesukristoren jaiotza iragarri besterik euskal bertsioetako lainoen itxura eta mugimendu era- ez du egiten); eta motiboaren erabilera hau, Irlanda eta sokor berberak erakusten dizkigute. Hauen ondoren, lai- Euskal Herritik kanpo beste inon agertzen ez den bereiz- noaren irudia sarraski edo erabateko suntsipen handi ba- garri kulturala dela. ten igergaitzat proposatzen duen metaforazko erabilera Bi herriotako laino argidunon deskribapenen arteko bat dugu ("sarraskizko laino bat"). Eta azkenik, lainoen antza ikusgarria eta erakusgarria izan bada ere, hurrengo behaketa eta irakurketaz mintzo zaizkigun bi erreferen- ereduan aurkitu behar dugunak aurretik ikusitako guztiak tzia ditugu, bertan, irakurketa horiek igarkuntza mota bat gutxietsi eta ahaztera eramanen gaitu. Izan ere, Druim bailiran aurkezten zaizkigularik. Bost erreferentziok ba- Damhghaire-ko hesialdiaren kontakizunak70, deskribape- dute gure ikergaiarekin lotura zuzena, zeren denok, jenti- naz, funtzioaz eta jokaeraz euskal izakideen pare pareko len akaberako lainoa aztertzerakoan azaldu ditugun hiru diren bost laino eredu erakusten dizkigu, eta hauen bi- ezaugarrietako batekin gutxienez bai baitute zer ikusirik. tartez, anitz gauza argitu ahal izanen dugu. Gogora ditzagun ezaugarriok: Lainoa ikusia, behatua eta Drum Damhghaire-ko hesialdiaren kontakizunak, Cor- ulerbideratua gertatzen da; lainoa jentilengana oldartzen mac erregeak bere druidei entzungor eginez, Munster da, eta atzetik jarraitzen zaie; lainoak jentilen akabera eskualdea erasotzeko burutzen duen gerla-espedizioa- eragiten du. ren pasadizo eta gorabeherak kontatzen dizkigu. Biz- Har ditzagun lehenengo, lainoak jendearengana era- pahiru aldiz, zenbait druidek Cormac-en armadaren abia- sokor oldartuz erakusten dizkiguten bi kasuak. Hauetako dura galarazi eta eragotziko dute, horretarako berehala lehenak, hodei bat aipatzen du lainoaren ordez, baina argi dago, beldurgarritasuna azpimarratzearren burutu dela ordezkapen hau. Hein honetan, bistan dago errazagoa

70) M.L. SJOESTEDT. "Le siége de Drum Damhghairé" Revue Celti- dela lainotik hodeira iragatea alderantzizko bidea egitea que VII. alea. 1926 baino, eta bigarren ereduak lainoa aipatzen duenez, az-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 61 ken irudi honi esleitu beharko zaizkio jatortasuna eta be- doren, lainoa sarraski izugarri baten iragarlea, –eta zen- netakotasuna. baitetan baita xederatzailea ere–, dela hain zuzen. Huskeriazko ezberdintasun hori ulerbideraturik, pa- Euskal mitoak bakarrik ulerbidera dezakeen metafo- sarte hauek adierazten dituzten irudiak aztertzeari ekin- ra honek zera frogatzen digu, lainoak jentilen akaberaren go diogu: Druiden kanpamenduaren gainean jausten kontakizunean duen funtzio berbera ukan duela halaber den lainoa eta Cormac-en armadaren gainean oldartzen Irlandan, eta beraz, hats druidikoak hartzen duen itxura den hodeia, Jentilarri eta BARANDIARAN bertsioetan jenti- ez ezik, laino hau Irlandan ere sarraski baten inguruan, lengana oldartzen diren lainoen pare parekoak dira, bai –arestian, gertatu bitartean edo burutu ondoren–, agertu formaren aldetik, bai eta higikeraren aldetik ere. Laurok ohi den irudiragarria ere badela. era berean jokatzen dute, eta baten argiduntasunak eta Azkenik, eta komentatu berri ditugun hiru laino ere- bestearen belztasunak sorrarazten duten ezberdintasu- du hauez gain, beste bi pasarte ditugu, bertan zera adie- na, huskeria baino ez da, berberatasun deskriptibo ho- razten zaigularik, alegia, Cormac erregearen druidak, lai- rren aldean. Eta guztien artean zerbait nabarmenagotze- noak behatu eta aztertuz aritzen zirela, horietan etorkizu- kotan, bi irudi hauek azpimarratuko genituzke: Hodei nari buruzko zenbait argibideren bila, gero hauetan oina- magikoa oldartu zaiela eta, "zorabio eta eromenean mur- rrituz, igarpenak jakinarazi edo erabakiak hartzeko. Hona, gildurik" geratzen den Cormac-en armada, eta lainoa bada, nola lainoen funtzio azalkaria frogatzen duten bi atzetik jarraika datorkielarik, Jentilarri azpira sartu arterai- eredu ikusi ondoren, –Betlehem-go laino argiduna no ihes hestuan lasterka doazen jentilena. Bi irudion el- Jesus-en jaiotza bezain gertakari garrantzitsua iragarriz, karren arteko antza ez da zalantzan ipini daitekeenekoa, eta "sarraskizko lainoa", sarraski bat iragarri edo jagoten eta barregarria litzateke, kasualitateak eraginikotzat jo- duen laino bat adieraziz–, funtzio eta balio azalkari edo tzea, betazalen jasoeraren motiboa Irlandan kausitu du- iragartzaile horiek esplizituki baieztatzen dizkiguten gunean halaber, eta laino harrigarri honen urritasun eta Cormac-en druida, igarle, edo direna direlako hauen be- arrarotasun ageriak ezagutu ditugunean. haketa saiook. Lainoaren behaldiaz bere herriaren aka- Kidetasunen listan barrena aurrera eginez, aztertzen beraren berria ikasten duen jentil igarlearen antzera, hauek ere lainoei so egoten dira, behaldi horietatik etor- ari garen lau lainook, helmuga zehatz baterantz jauzi edo kizunari buruzko zenbait argibide tiratu nahian. Halere, oldartzeko abilezia ez ezik, agerkari beldurgarri bihurtzen jarrera mailako beratasun honek ez gaitu itsutu behar, dituen kemen magikoez ere horniturik daude. Beldur- eta ez digu ahantzarazi behar ere jentilen eta irlandar garritasuna ez datorkie berezko elementu batetik (oinez- druiden ekinaldien arteko ezberdintasunak azpimarra- tarritik esate baterako), baizik eta alderantziz, beraien tzea. baitan daukaten aztikeriazko edo aideko gaitasun itzel bati zor diote kemen beldurgarri hori. Eta aideko gaita- Jentilak, laino zehatz baten zentzua jakinarazten du bakarrik, gainontzeko jentilek, –zenbait bertsiotan–, ha- sun horren mailan hain zuzen, desegiten da euskal eta siera hasieratik beldurgarritzat jo duten eta azkenerako irlandar ereduen arteko berdintasuna, zenbait bereizku- erasokor eta deuseztatzaile probatuko den lainoarena ne agertuz: Izan ere, euskal bertsioen arabera lainoaren hain zuzen; eta irlandar igarleek aldiz, anitz ahalbide eta ekitaldiaren ondorioa jentilen erabateko suntsikera den erabilera ezberdineko igarkuntza mota baten izaera era- bitartean, –suntsikera gozotua baina suntsikera azken kusten digute bere igarpenetan. Euskal mitoan, lainoa buruan–, irlandar testuek erakusten dizkiguten lainoen gertakari handi baten iragartzailea da, baina beti gertaka- ekitaldiek, kementsu eta erasokor izanik ere, ez dute sari ezkor baten iragarlea halaber. Zehazkiago esan behar- rraskirik edo erabateko akaberarik sorrarazten. Irlandar ko genuke agian, gaitz handi baten iragarlea dela, –jenti- laino hauek, druiden aztigoaren irudiragarri eta bidera- len berehalako intuizioak alde batetik eta lainoaren ondo- tzaile dira, "hats druidikoaren" itxura, testuaren hitz bere- rengo erasoak bestetik erakutsi legez–, eta igarlearen taz, aztion tresna edo baliabidea emaitza ezberdin eta bi- funtzioa, bere igarmenaren funtsa, ez dela, azken bu- txiak lortzeko, hala nola, armada oso bat zorabiatzea, ruan orok ezagutzen duten gaitz horren ondorioak zein- edota arerioari laguntzen dabiltzan aztigokideen keme- tzuk eta zenbaterainokoak izanen diren zehaztea baino. nak ahultzea, haietatik tiratuz, baitaratuz edo. Berandua- Irlandar igarleek aldiz, barietate zabalagoko argibide eta go itzuliko gara ostera bereizkune hau behatzera, eta be- albisteak kausitzen bide dituzte beraien laino behakete- re ondorioak sakonki aztertzera, baina oraingoz, irlandar tan, eta honen frogagarri dugu, armadaren abiadura or- testuak erakusten duen lainoaren irudiaren bigarren era- dena erabakitzeko ere balio dezaketen ikasbideak tira- bilera plazaratuko dugu. tzen dituztela behaketotatik. Bestalde, lainoak emaniko "Sarraskizko laino bat (?) hedatuko da zuen buruen argibideen barietate mailako ezberdintasuna ez ezik, be- gainetik lautadan." Esaldia, itaunketa ikur batez azaltzen haldietan erabilitako tekniken mailan ere bigarren bereiz- zaigu testuan, itzultzailearen harridura eta zalantzaren kunea topatzen dugu, irlandar testuko puntu honi buruz- erakusgarri. Itzultzaileak ez du ulertzen nonbait irudi ho- ko iluntasunak gehiegi zehazten uzten ez badigu ere. rren esanahia, ez baitu ikusten zein lotura mota egon Izan ere, Irlandar igarleen behagaia, "armadaren gaineko daitekeen laino bat eta sarraski baten artean. Guretzat zeruko lainoak" dira kasu batean, eta oraindik orokorrago ordea, esaldiak adierazten duena arras begibistakoa da, den "lainoak eta airea" bestean. Bestalde,testuak ez digu bai baitakigu, jentilen akaberaren kontakizuna aztertu on- behaldi horien mamiaz deus ere irakasten: Ez dakigu lai-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 62 J. I. HARTSUAGA

no mota zehatz baten bila ote dabiltzan, –guk ezagutzen Aztertu berri ditugun laino magikook ganduzko lai- duguna noski–, bere bertan egotea ala ez egotea kons- noei buruz arriskatu dugun hipotesia baieztatuko lukete, tatatu eta horren arabera erabakitzeko, ala aldiz, laino azken hauek, ikusezintasun kamuflajearen motiboa eta guztiak hartzen ote dituzten kontuan, bakoitzaren itxura sarraski bat iragartzen duen lainoaren motiboa gurutza- eta ortzian duten kokapena aztertuz. Irakatsi zaigun ze- tzerakoan sortutako interferentziaren emaitza izanen bai- haztapen bakarra zera da, behagaia ez direla ostegiko lai- lirateke. noak, ez eta urrutira ikusten direnak, baizik eta hain zu- Baina gerlari ezkutuen teoria bertan behera utzi eta zen ere, "armadaren gaineko zeruko lainoak", "armadaren gero, laino hauen idoroketak plazaratzen digun auzi han- gainean" sortzen den eta oldartzen den hodei beltza be- dia, beren jatorriarena da noski, tartean dabiltzan bi kul- zala, eta "zuen buruen gainetik lautadan" hedatuko den tura horien artean esleitu beharko dugun jatorriarena. sarraskizko lainoa bezala. Dagoeneko aztertu ditugun az- Jentil igarlearen betazalaren jasoera Balor-en keinu bere- tikeriazko laino hauek testu berean egoteak, zera uste tik abiatuz esplikatzen saiatu garenean bezalako hipotesi ukatera garamatza, alegia, igarleen behaldiak, mota ber- zeltazalea proposa al dezakegu hemen ere? bereko lainoren bat kausitzera zuzendurik egon behar di- Laino hauek, druiden aztigoaren irudiragarri jatorrak rela, –armadaren gainetik behe samar dabilen lainoa–, direla, eta euskaldunek zeltengandik mailegatu dituztela, eta kausituz gero, haren indarra eta mehatxua zertan eta –irudia eta oldartze erasokorra gordez. Baina sorburuan norainokoak diren zehaztea zuzendurik halaber. Dena dagoen aztia ahantziz–, esaten badugu, premisa hauek den, testuak eskaintzen dizkigun hitz urri horiekin ezin dugu deus erabaki puntu honetaz, ez bataren ez eta berehala azaleratzen dituzten oztopoek erabat eutsiezina bestearen alde ere. Jentil igarleari dagokionez, argi aski bihurtzen dute hipotesia. Hasteko, alde bakoitzeko ere- dago ez dituela ortziko laino guztiak orokorki behatzen, duen kopurua dugu ulerbideratu beharra, betazal jasoe- eta bere igarmena, laino mota zehatz bat azaltzerakoan rarekin sortu den auzi berbera, zeren Euskal Herriari da- bakarrik jartzen duela lanean. gokion gehiagotasunak, gure herria motibo zelta mitiko baten albiste iturririk iaioena bilakatzea eraginen bailuke, Drum Damhghaire-ko hesialdiko kontakizunetik ateratako eta aztertutako bost erreferentziok osatzen dute eta argi dago hori gehiegikeriazko konklusioa litzatekee- Betlehem-go bi laino argidunekin batera, jentilen akabe- la. Ondoren, ezin ahantz dezakegu laino mehatxugilea rako laino iragartzaile-xederatzailearen motiboarekin erka eta betazal jasoen arteko esteka sendoa jentilen akabe- daitezkeen ereduen multzoa. Testu berean datozen bost raren zenbait bertsiotan, eta honek noski, betazalen mo- erreferentziok, –zein bere aldetik, besteekiko loturarik tiboari buruzko konklusio nagusia, –Irlandako zeltaitzine- gabe, era zatikari eta osatu gabean eta beste arloetako ko geruzan duela jatorria alegia–, lainoaren motiboari za- ezaugarriekin nahasturik–, jentilen akaberaren azterke- baltzera garamatza. Baina zentzunik sinpleenak gogora tan zehar argitan ipinitako aspektu guztiak biltzen dituz- ekartzen dizkigun argudio hauek ez ezik, testuen azter- te, igarlearen amilketa salbu. Jentilen akabera iragartzen ketak eta mitologia zeltaren ezagutzak ere, hipotesi zel- duen lainoaren motiboa, "Sarraskizko laino bat hedatuko tazalea zokoratzearen aldeko arrazoi berriak luzatzen diz- da zuen buruen gainetik lautadan" esaldiak aipatzen kigute. Halako laino magikoak sorrarazteko druidek duen laino horretan errepikatzen da, bertan Cormac-en omen duten abilezia ez dute erromatar idazleek inoiz ai- armadaren deuseztapena presidituko duen lainoaren iru- patzen, nahiz eta, –anitz idazlanetan erakutsi bezala–, dia adierazi nahi delarik. Ondoren, Jentilarri eta BARAN- apezgo zelta honen inguruko gauza guztietan biziki inte- DIARAN bertsioek erakusten diguten laino mota, –alegia, resaturik egon. Baina okerrago oraindik, abilezia hauen iragartze hutsarekin nahikoa ez duela edo, jentilen aka- erreferentzia bat ere ezin da Irlandan bertan aurkitu aipa- bera zuzenean eragiten duena "haien gainera" (Jentilarri), turiko testurik at, irlandar mitologia ugariko hiru eredu edo "atzetik" (BARANDIARAN) oldartu edo jarraikiz–, druidek bakarrek, –hau bitxikeria!–, bertan biltzea erabaki bide sorrarazitako laino beltzetan errepikatzen da, Cormac-en dute eta. armadaren gainean eta arerioen druiden kanpamendua- Auzia euskaldunen zeltengandiko maileguaren hipo- ren gainean "oldartu" edo "jauzi" egiten diren eta lehen tesiaz bideratu nahi badugu, azken hauengan motiboa- azterturiko eragin ezberdinak dituzten laino beltzetan ren presentzia zabalagoxea eskatzeko eskubidea dugula alegia. esango genuke, testu bakar horrek eskaintzen duena Azkenik, "armadaren gaineko" lainoak behatuz harra- baino zertxobait nabariagoa gutxienez. patu ditugun Cormac erregearen druidengan zorigaizto- Beste aldetik, gizarte hirufuntziokaria osatu aurretik ko lainoa behatu eta ulertarazten duen jentilaren errepi- borrokan dabiltzan alderdien eskema nolabait extrapola- ka aurkitu dugu. Eta orain, kidetasunak mahaigaineratu- tu eta Cormac-en espedizio honi ezarriz, druidak, behar rik, hauetatik tiratzen diren ondorioak finkatzeko garaia luketen lekuan ez daudela ohartzen gara. Cithach, heldu zaigu. Cormac-en druidetako bat, eta kasualitatez topatzen Berazkorik zuzenen eta berehalakoena, jentilen aka- duen Dubhfis jardunkidearen arteko elkarrizketa honek berako lainoen beldurgarritasuna gerlari kamuflatuen bi- argitasuna egin dezake puntu horren gainean71: tartez ulertarazi nahi duen hipotesiaren eraispena izanen litzateke, eta honen ondorioz, bainazko berri baten plaza- raketa, untzietako keetatik sortu omen diren ganduzko lainoen motiboari dagokionez. 71) Ber. / 37-39 orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 63

Dubhfis: –"Oh Cithach, nola etorri zara zure arerioa- Cormac-en armadaren druida laguntzaileek ordea, ez biren lurraldera? Zure arerioaren lurraldera nola etorri zara, de dute teknika hau ezagutzen, ez baitute inoiz erabil- nora zoaz?" tzen. Gauzak honela ikusita, badirudi mota honetako lai- Cithach: –"Tara-tik etorri naiz, Cuil Feaga Formaeile- norik ez dagoela beren aztikerien artsenalean. ra. Munster-era noa (ezerk ez dit debekatzen), oh Honek guztiak lainoaren motiboaren hesparrua ge- Dubhfis, oh Dolhis-en semea". hiago murrizten digu oraindik: Ezin dugu engoitik Irlanda Dubhfis: –"Zergatik zoaz Munster-era, esan ezazu osoko berezitasuntzat jo, Munster-en eta munster-ta- itxaron gabe, jakin ahal badaite. Gure topaldi hau esplika rren artean aurkitzen baitugu bakarrik. Tara-ko errege iezadazu (?), zein bideri jarraikitzen zatzaizkio, zein arma- gorenaren aurka borrokan dabiltzan munster-tar druiden da zaintzen duzu?" berezitasuna da. (...) –Cithach: "Lurralde hauetako druidak botatzeko Ikus ahal denez, Balor-en betazala DeDennan-darren etorri naiz, eta halaber nire lagunak. Cormac-ek, aurka lehiatzen ziren bertakoen alderdian zegoen bezala- Munster-go errege kementsuak, zigortuko ditu (eta luze xe, laino hauek ez daude aztigo zeltaren irudiragarritzat iraunen du horren oroitzapenak)" jo ahal izateko egon behar liratekeen alderdian. Cormac beraz, Tara-ko erregea da, "erdigunean" Lainoaren adierazmamiaren puntuak hipotesi zelta- errege dena alegia, eta honek, –Euskal Mitologia Konpa- zaleari bi bainazko berri eragokitzeko aukera ematen di- ratuan azterturiko zelta eta indoeuropar erdigunearen gu. irudi ideologikoaren arabera–, Irlandako botere gorena Druiden lainoek zenbait erabilera ezberdin dituztela eta subiranotasun osoa dauzkala adierazten du. Beraz, somatu dugu, edo zehazkiago esanez, zenbait eragin ez- berak irudiratzen du zalantzarik gabe zelta ortodoxoa berdin dituztela. den alderdia. Helburuaren gainean jauzten edo oldartzen ikusten Irlandako errege hau Munster-en aurkako espedizio dugun lainoaren irudia aldatzen ez bada ere, bi kasuetan batean dabil, "lurralde hauetako druidak botatzeko", tes- burutzen diren ondorioak hagitz ezberdinak dira. Aurre- tuak adierazten irudi duenez, orobat druida eta buruzagi neko kasuan, gainbehera oldartzen den lainoak, zorabio diren pertsonaia hauek botatzeko, ez bide dute nonbait eta eromeneko egoera batean murgiltzen ditu armadako Cormac-en aginte osoa onartzen. soldaduak, eta bigarrenean ordea, lainoaren ekitaldiaren Dubhfis-ek Cithach-i eginiko galderetako batek, emaitza zera da, Cormac-en druidak indar husturik gerta- "zein armada zaintzen duzu?" itaunak hain zuzen ere, tzea, lainoak tiratuz, haien kemenak baitaratu bailituen. Tara-ko erregearen abiadura oztopatzen duten druiden Irudiragarri berak honelako eragin aniztasuna erakuste- arierari buruzko komentario bat sorrarazten du: Izan ere, ak, lainoak azkenean edozertarako balio dezakeela pen- druida zeltek hamaika testutan erakutsitako jardun tsatzera eramaten gaitu. Azken buruan, Munster-go arrunta zera da hain zuzen ere, armada bat lagundu eta druiden "hats druidikoaren" itxura baino ez baita, eta jagotea, zenbait maniobra aholkatu ala gaitzetsiz, beren hauek zalantzarik gabe, anitz baliabide ezberdinez horni- aztikeriaren bitartez ikasten dutenaren arabera, (kanpa- turik egon bide dira. mendurako lekua hautatu, egunaren momentu zehatzen Barrokismo semantiko honek begibistako kontras- bat aholkatu erasotzeko egokiena bezala, armadaren tea plazaratzen du, lainoak euskal bertsioetan beti azal- abiadura ordena erabaki e.a.), eta horretaz beste, beren tzen duen esangura bakar eta berarekin alderatuz gero. aztikeriaz baliatuz, arerioak indargabetzea, hauen keme- Beti-beti jentilen iragartzaile edo iragartzaile-xederatzaile na, iraumena eta adorea ahulduz. Hots, druiden jarduera den lainoari eragoki behar zaio beraz, zalanzkunerik ga- osoa, laguntzen ari diren armadaren inguruan burutzen be, "jatortasun agiria", zeren eta interpretazio ezberdinen da, eta honela ari dira argi eta garbi ikusten denez, lar-ugaltasuna, ulermen hutsune eta ulerkerien igergarri Cormac-en armada laguntzen etorri diren druidak. Ikus- segurua baita beti. Eta aurruste honi gainera, "Sarras- gune honetatik, Cormac-en aurka zutitzen diren druidak kizko laino bat hedatuko da zuen buruen gainetik lauta- arras heterodoxoak ditugu: Ez ditugu armada baten on- dan" dioen metafora bermatzen zaio berehala. Testu be- doan ikusten hari beren laguntza "teknikoa" eskainiz, bai- raren arabera sarraskia presiditzen duen laino honek aur- zik eta beren kontura eta borrokaren zama osoa bakarrik ka egiten die, druiden aztikerien irudiragarri izan nahi du- eramaten72. ten laino horiei, eta euskal lainoekin erakusten duen kidetasun semantikoari esker, irlandar testu honetako hiru Bada, –hau ere kasualitate bitxia ote?–, Cormac-ek laino ereduen arteko jatorrena eta benetako esanahitik Munster-etik bota nahi dituen druida atipiko hauen alder- hurbilen dabilena dela froga daiteke. Laino honek, drui- ditik irteten dira Irlandako erregearen aurka benetako ar- den araberako ulerbideak eraisten ditu, –izan ere, drui- ma gisa edo mehatxuzko igarpen gisa botatzen diren hi- dek sorrarazitako lainoek ez dute inoren heriotza eragin ru laino magikoak, benetako biak eta metaforikoa alegia. gainera–, eta motiboaren esanahiari dagokionez, jentilen akaberaren azterketa amaitzerakoan geunden puntu berberera itzularazten digu ostera: Alegia, lainoa erailea da 72) Aztigo zeltaren ortodoxia, Moytura-ko bigarren gatazkaren au- argi eta garbi, baina ez dakigu nola edo zergatik. rretik Lug-ek batzartu dituen laguntzaileek borrokan erabiliko dituzten baliabideak aldarrikatzen dituzten pasarteetan adierazten Bi tradizioen loturabakotasunaren hipotesiak ez du da. inongo zentzurik euskal eta irlandar ereduek erakutsi du-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 64 J. I. HARTSUAGA

ten berdintasun itzela, eta motiboaren urritasun larria Eta druidak zera erantzun zion, "Erin-go gizonen lai- kontuan hartzen baditugu. Beraz, defendagarri geratzen noak kontsultatu zituela", eta horietatik ikasi zuela erre- zaigun hipotesi bakarra, irlandar lainoen zeltaitzinekota- geak arrakasta eta garaipenez beteriko espedizioa egi- suna da, eta honek noski, Euskal Herria eta zeltaitzineko nen zuela Alban, Britainia eta Galia-ra. Eta igarpenaren Irlandaren arteko bigarren kulturkidetza gunea adieraziko arabera honelaxe egin zuen zerbait beranduago. luke, betazal jasoeraren motiboaren ondoan. Aipaturiko Lainoen bidezko igarkuntzaren berri honi zera gaine- hiru lainoen presentzia zeltaitzineko kultura baten hon- ratu behar diogu, "neladoir" (nailadore) hitzaren izaera ir- dartzat joz ulerbideratuko lukeen hipotesi hau, honaino landeraz, astrologo edo igarle bat izendatzeko: eta "nela- ageriratu ditugun irregularkeriak ulertarazi diezazkiguke- doracht-ek" piromantzia adierazten du (suaren bidezko en bakarra da: Lainoen erabileren gehiegizko aniztasuna igarkuntza) latindar deklinabideko irlandar idazlan zahar zelten ulerkerien eta arrazionalizaketa saioen ondorioa batean. Baina "neladoir"-en lehen esanahia "laino-igarle" izanen litzateke, beste kulturako izanik arraro aurkitzen da; eta "neladoracht"-ena, "lainoen bidezko igarkuntza"; zuten irudiragarri hori ulerbideratzeko ahaleginen ondo- zeren "nel, neul, nell", "lainoa" baita gaur egun oraindik rioa. Argudio beronek argituko luke halaber, motiboak ere, eta ez "izarra" edo "sua". testuan duen kokapenak plazaratzen duen arazoa (laino Halabaina, neladoir-aren agerkunde honek ezingo du magikoetaz Cormac-en aurkako druidak bakarrik balia- gure argudio egitura aldarazi, Irlandatik at parekorik ez tzen dira), eta era berean ere ulergarri bihurtuko luke duen igarkera baita, zelten beste igarkuntza teknikak ez motiboa gehiago ez azaltzea testu honetatik at Irlandako bezala. Izan ere bat baino gehiago dira gizarte zeltetan mitologia ugari eta aberatsean zehar. Eta noski, –ez de- zehar, eta areago, indoeuropar gizarte ezberdinetan ze- zagula hau ahantzi–, hipotesi honetan oinarrituz bakarrik har, apenas aldaketarik gabe aurki daitezkeen igarkuntza zuritu daiteke honelako lainoen agerkundeak ugariago motak. Hona DOTTIN-en artikulu honek zer dioskun puntu gertatzea Euskal Herrian, Irlandan baino. horretaz74.(Igarkuntza zeltari buruzko artikulu honetan Lainoen irakurketan oinarrituriko igarkeraren izana neladoir-i dagozkion erreferentziak oraintxe plazaratu be- adierazten diguten bi pasarteen komentarioa propio utzi rri dugun testutik atera ditu autoreak: ez dira beraz erre- dugu azkenerako, eta jarrera honen arrazoia zera da, ba- ferentzia berriak). dagoela igarkera hau Irlandan arrunt ezaguna zela froga- IGARKUNTZA (ZELTA): JUSTIN-en arabera (XXIV, IV, tzen duen testurik. Ikus ditzagun datu guztiak eta ondo- 4) zeltak trebeak omen ziren eta beste herrien gainetik ren eginen dugu komentarioa73: omen zeuden igarpenaren zientzian,... zeltek igarkuntza IGARKUNTZA: Druiden funtzio garrantzitsuenetako mota guztiak praktikatzen zituzten. Illyricum inbaditu zu- bat igarkuntza zen, etorkizun dauden gertakariak asma- ten galiarrak, txorien hegakerak erakutsirik heldu omen tzea alegia, eta hau, gai garrantzitsu ia guztiei loturik ze- ziren. goen iharduna zen: Espedizio militarrak,... Patuari galdetuz esleitu omen zitzaion Sigovesus-i Druiden igarpenak bi datu motatan oinarritzen ziren; hertziniar oihana (Livio V, XXXIV, 4). (...). Gatazkari ekin alde batetik gertakari eta objektu berezkoen behaketan, aurretik galiarrek oparikien erraiak aztertu ohi zituzten; eta bestetik zenbait errito artifizialetan: Eta iharduera ho- eta behin erraiek hondamen ikaragarria adierazten zute- netan ari zen bitartean, druida, "faith" bat zen, igarlea ale- lako, beraien emazte eta haurrak sarraskitu zituzten jain- gia. koen oniritzia ostera itzul lekien (JUSTIN, XXVI, II, 2). Lainoen behaketatik ere igarpenak tiratzen zituzten. STRABO-ren arabera, (IV, IV, 5 198 orr.), galiarren opari "Samain" (Azaroaren 1.) baten bezperan, Dathi Irlandako eta igarkuntza ihardunak erromatarrenen alderantzizkoak erregea (K.O. 405-428) egun hartan Cnoc-nan-druad-en ziren: giza oparikia, kriminal gaizkilea sarritan, bizkarrean ("Druidaren muinoa": egungo Mullaroe-n...) suertatu zela- emandako ezpata-kolpeaz eraiten zen, eta etorkizunaren rik, Skrean-go udalerrian, Sligo-ko konterrian, Ballysadar- igarpena, behaketa hurrenkera luze eta etengabe batean eko badiatik mendebalderantz, bertan baitzuen orduan oinarrituz, –erortzeko modua, dardaren nolakoa, eta odol bere egoitza, bere druidari zera agindu zion, Samain har- jarioaren arabera egiten zen (cf. Diodoro Siziliarra V, XX- tatik hurrengora bitartean bere erresuman gertatuko zi- XI, 3). ren gauza nagusiak igar zitzala. Druida muino gainera igo Artemidorus-ek dioenez, itsas kairen batean eskui- zen, eta gau osoa bertan eman ondoren egunsentian neko hegala txuriz margoturik zuten bi bele beltz omen itzuli, eta sorgina MacBeth-i bezala zuzendu zitzaion zeuden; auzitan zebilen jendeak mahai baten gainean erregeari zera esanez: opil bana ipini ohi omen zuten, zein norena zen argi ge- –Itzarririk al zaude oh Erin eta Alban-go (Irlanda eta ratzeko moduan prestatuz. Beleak opilen gainera etorri, Eskoziako) errege. gizaseme baten opila jan eta bestea lardaskatu egiten –Zergatik eranskin hori nire tituluan? –galdegin zuen omen zuen, eta opila lardaskatu zietenek irabazten erregeak–, ni ez naiz Alban-go errege. omen zuten auzia (ikus STRABO IV, IV, 6, 198 orr.)

73) P. W. JOYCE. "A Social History of Ancient Ireland". London 74) G. DOTTIN. "Divination (Celtic)", Hasting’s Encyclopedia delako- 1903/229 h. (Divination). an.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 65

Galiarrak belberinaz baliatzen omen ziren patuak as- tzeko gizarte zeltekiko inongo kidetasunik gabeko irlan- matu eta etorkizuna aurresateko (Plinio XXV, LIX, 106 dar eredua besterik ez dugu, eta eredu hauek bere eus- ORR.; CF. SERVIUS, AEN., III, 57). kal adierazkideak baino urriagoak dira. Bitxia eta nabar- Hipolito-k (Philosonumena 25) harri koxkorrekin eta mengarria da beti gauza bera gertatzea jentilen akabera- zenbakiekin zeltek egin ohi zituzten patu asmaketak ai- ko motiboekin pareka daitezkeen motiboei dagokienean: patzen ditu. Lehen mendeko britainiarrek patu gaiztoa- Betazalen jasoera, gainbehera oldartzen den laino bel- ren erakusgarritzat jotzen zituzten igergarriak ugariak di- durgarria, eta orain laino irakurlea, bere euskal bertsioa ra: Hotsak kuriatik kanpo; garrasiak antzokian; Thames- den jentil igarlearen agerpenak, irlandar hiru druidak bai- en itsasoragunean urperaturiko hiri baten agerkundea; no gehiago direlarik. Motibo hauen jatorri zeltaren hipo- Atlantikoak odolezko itsaso itxura hartzea; itsasbeherak tesiari eutsi nahi badiogu, erabat eman beharko diogu agerian utzitako gizantzeko itxurak hondartzan (TAC. euskal mitologiari, irudirago zelta hobekien gorde ANN. XIV, 32). duenarentzako saria, zeren bertan bakarrik gorde bide Ornitomantzia, haruspizioa, eta beste zenbait igar- baita, zeltengandik ikasi ondoren, gure maisuek bereha- kera, senitarteetako ugazabek egina zen jatorrian, zalan- la eta leku guztietan ahantzi zutena. tzarik gabe. Deiotarus galatiar erregea augure ospetsua Atzera seriotasunari helduz, "neladoir" laino irakurle- zen (Cic. "De Div." I, 15, 26-27; cf. II, 37, 78); inoiz ez aren izaera zelten bertakoengandiko maileguz baino ezin omen zion ezeri ekiten etorkizuna kontsultatu gabe. daiteke ulerbidera. Bertakoak lirateke, kultur bereizgarri- Behin, espedizio bat hasita, arrano baten hegakerak tzat ukanen luketenak lainoen behaketan oinarrituriko atzera itzularazi zuen; espedizioa bertan behera utzi eta igarkuntza mota hau. Mailegu hori aipatu dugula, eta honela salbatu zuen bere burua. (...). Aspaldiko garaitan Drum Damhghaire-ko hesialdiko kontakizunera itzuliz, zelten artean etorkizuna aurresaten ziharduten apaizak zalantzarik gabe zerbaiten adierazgarri dugun oposaketa bazeuden.(...). diodoro siziliarrak (V, XXXI, 31), igarleak, bat azpimarratu nahi nuke, hain zuzen ere, Cormac-en druida eta bardoengandik bereizten ditu. Igarleak, hegaz- eta Munster-go druiden arteko oposaketarekin batera, tien hegakera eta oparien erraien arabera aurresaten zu- lainoen ekoizpen eta irakurketaren arteko oposaketa pa- ten etorkizuna (Cicero, aip id. I, 41 orr. 90).(...). Irlan- raleloa. darren artean,antzinako testu pagano zaharrek jakinaraz- Laino magikoak sorrarazten dituzten druiden irudia ten digutenez, igarkuntza oso estimatua izan zen. jatorrizko motiboaren zelten arrazionalizaketa dela une Druidek praktikatu ohi zuten. Beren aurresanen iturbu- batez alde batera utzirik, –laino beldurgarri sarraskitzaile- rua berezko agerkarien behaketa izaten zen maiz; igar- ak ez baititu benetan inork sorrarazten ez euskal bertsio- kuntza motarik ezagunena lainoen bidezko igarkuntza etan, ez eta "sarraskizko laino" irlandarraren kasuan ere–, zen, eta "neladoir" hitza, zuz.itzul. "lainoak irakurtzen di- bi taldeetako druiden arteko diskriminazioa, bakoitzaren tuena", igarleak izendatzeko erabili ohi zen. Baina igarpe- lainoekiko loturari dagokionez, argiegia eta sakonegia da nak sarritan, zenbait objekturen laguntzaz burutzen dira: agatikoa edo kasualitatezkoa izateko: Alde batekoek be- Ogam idazkerako ikurrez beteriko hagin makila; gurpil hatu eta ulerbideratu egiten dituzte, inoiz ere sorraraz- bat, honek galiar-erromatar jainkozko baten ikur ezaguna ten ez dituztelarik, eta beste alderdikoek aldiz, laino ma- gogorarazten digularik. Druidek halaber, ametsak eta gikoak sorrarazten ikusten ditugu, baina sekula ez laino- txorien garrasiak ulerbideratzen zituzten, belearena eta ak behatu edo irakurriz. Egoera honi, testuan zehar so- txepetxarena batik bat. Zenbaitetan, igarpenak tiratzen rrarazten diren eta irakurtzen diren lainoen arteko antza ziren zakur baten zaunka hotsetatik, edota zuhaitz erro eransten badiogu, –"armadaren gaineko lainoak" baitira baten itxuratik. "Togail Bruidne Da Derga" delakoan, denak, bat ezik, Dathi erregearen druidak, noiz eta etorkizuna asmatu asmoz egindako txerri baten oparia gauez gainera, behatzen dituen laino zehaztubakoak ez aurkitzen dugu. bezala–, gorago aipaturiko maileguaren adierazpide dia- Ez dugu erreferentzia zuzenik antzinako britainiarren lektiko baten aurrean ez ote gauden hausnartzera bultza- arteko igarkuntzaren gainean. Baina kornixerako "teulet turik sentitzen gara. Maileguaren adierazpide dialektikoa pren" (egurra bota) hitzek, "patuak asmatu" adierazten aipatzerakoan zera esan nahi dugu, lainoaren irudi ho- dute. Kimruerako "coelbren" hitzak (igarpen egurra) "pa- rren inguruko oposaketak (sorrarazpen eta irakurketen tua" esan nahi du; eta irlanderako "erann chur" hitzek arteko oposaketak alegia) bertakoen baliabide mitiko ga- (egurra bota) "patuari galdetu" esan nahi dute. Hiru dia- rrantzitsu baten gainean (laino magikoaren gainean) zel- lektoen arteko etimologia adostasunak zera frogatzen di- tek erdietsitako kontrola (behaketa eta horren araberako gu, egur pusketen bidezko igarkuntza, –Tacito-k teutoien neurriak) adierazko lukeela. artean (Germania X) aipatzen duena–, galiarrek eta britai- Bide batez, eta honen ondorioz, bereizketa bat eza- niarrek egina zela baita ere. rriko litzateke ulerkeria horretan oinarrituz, aztigo zuriko Zelten igarkuntza motei buruzko halako lista exhaus- alderdi bat (lainoen bidezko igarkuntza) eta aztigo beltze- tiboan "neladoir" delakoari buruzko erreferentziak Irlanda- ko beste bat (laino magiko erasokorren sorrarazpena) detik kanpo ezin aurkitzeak, lehenago betazalen jasoera finituz. Izan ere, jentilen akaberan ikusten dugun lainoa- eta laino beldurgarria ibili diren bide beretik sartzen digu ren antzeko laino jator batetik abiatuz, –eta irlandar "sa- laino irakurlearen nortasunaren arazoa. Alegia, gainon- rraskizko lainoa" dugu hipotesi honen bidezkotasunaren

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 66 J. I. HARTSUAGA

frogagarri–, zera nabaritzen dugu, bere jatorrizko ezau- jentilari betazalak jasotzearen eragiketak ukan lezakeen garri bikoitza, (alde batetik behagai eta igargai izan, eta esanahi erasokorrari buruzko azken susmoak. Gure jenti- bestetik sarraski handi baten xederatzaile izatea alegia) la ez da jatorrian gerlariz beteriko lainoa deuseztatu nahi bitan erdibitu dutela momentu batean irlandar zeltek. duen begi luputsuaz hornituriko etsaia, baizik eta, laino Izan ere, "sarraskizko lainoa" alde batera utzirik (eta zehatz baten agerkundeak denak kezkatu dituenean, hu- honek metafora baino ez izateari zor bide dio jatorrizko ra behatu, "irakurri" eta ulerbidera dezan etorrarazi eta balio bikoitza gorde ahal izana) gainontzeko irlandar ere- betazalak zabaltzen dizkioten pertsonaia. duetako batek ere ez du lortu ezaugarri bikoitzari eustea: Lainoen behaketa eta ulerbideraketarekin lotu behar Edonolako lainoak irakurtzen dira alde batetik, –bai eta dugu betazalen jasoera. gauez ikusten direnak ere–, edonolako igarpenak adie- Berazko garrantzitsu hau halere, ez dator bakarrik, razteko, edota bestetik, inork behatu edo irakurtzen ez zeren berarekin batera, bera bezain garrantzitsu eta era- dituen laino magiko erasokorrak topatzen ditugu. bateko diren beste bi berazko baitakarzkigu: Aurrene- Komentario hauen bidetik, galdera berri bat plazara- koa, laino irakurlearen agerkundeak, Moytura-ko tradizio- tu behar dugu ezbaigai honetan, hain zuzen ere, lainoen ak Balor-en betazalaren jasoerari ematen dion esanahia irakurketaren bidez egindako igarpenen edukiarena. gezurresten duela. Betazal jasoeraren keinu magikoa lai- Haatik ez gara honekin gehiegi luzatuko, azken buruan noen irakurketari lotzen zaionez gero, Balor-engan ema- laino magikoen erabilera anitzen arazoaren errepika baiten zaion ulerbideraketa gezurrezkoa da, faltsua da. ta, eta beraz, azken honetaz landutako argudioak extra- Gezurrezko esanahi eta funtzio horiek, bertako irlanda- polatu besterik ez dugu eginen. Irlandan aurkitzen du- rrek ezagutu bide zuten keinu magiko hori zeltek, propio gun laino irakurketaren bidezko igarpen ahalbideen aniz- ala nahi gabe, gaizki ulertzearen emaitza dira. Eta ulerke- tasunak, –igargai ezberdinetan nahiz igarpenen balio- ria honek, Moytura-ko Balor-en nortasuna argitzeko pro- epeen luzera aldakorretan agertzen den aniztasunak–, posatu dugun hipotesiaren ( bertako irlandar jainkozko kontraste sakona egiten du jentil igarle guztiek lainoa baten keinu bereizgarria + jainko berori etsairatzeko ikusi ondoren esaten duten igarpenen beratasun kons- eransten zaion deabru zeltaren begi pozoitsua) egokita- tantearekin. Jentil igarleen erabakia, bakarra eta bera da suna frogatzen du. beti, lainoaren esanahia bakarra eta bera den bezala, Bigarren berazkoa zera litzateke, "neladoir" edo laino eta erabaki hori nekez izan liteke Irlandatik etorria irakurlearen jatorria argitzeko zelten bertakoengandiko Euskal Herrira, Irlandan ez baita ezagutzen, laino baten maileguaren hipotesia derrigorrezkoa dela baieztatzea. behaketaren ondorioz patu gaiztoko igarpena sekula Irlandar eskuizkribu honen edo haren data alde batera egin denik. utzirik, –izan ere, axola duen antzinakotasun bakarra izkri- Propio utzi dugu azkenerako Irlandan "neladoir" dela- bu horietan idatzirik dauden ahozko tradizioena baita–, tra- koa agertzeak dakarren berazko nagusiaren komenta- dizio zeltarik zaharrena logikoki, Irlandara heldu zirenekoa rioa: Jentil igarlea ere, laino irakurle bat dugu, eta datu izan behar da. Eta bertan, ikusi dugunaren arabera, zeltek honek dakarren frogari esker, borobilkiago zehatz deza- sasiulerbide bat asmatu badute laino irakurlearen keinu kegu orain, hasiera hasieratik eragiketa magikotzat jo bereizgarriari zentzu bat emateko, argi dago ezin izan dire- dugun betazalen jasoeraren motiboaren adierazmamia: la beraiek izan, lainoen irakurketaren bidezko igarkuntza Ia segurtasun osoz esan daiteke orain, betazalen jasoera Irlandara ekarri dutenak. Seguru asko, beranduago berta- igarkuntza mota baten kanporako keinua dela, Irlandan koen kultura zertxobait ezagutu zutenean mailegatu zuten kausitu ditugun azken lainook alde batetik, eta "laino ira- haiengandik, mailegatzen ari ziren igarkeraren keinu be- kurleak" bestetik, erabateko indarrez ezabatzen dituzte reizgarriaren mamia eraldatu ondoren noski.

VIII. PARTHOLON-EN ASKAZIA

Bi dossier garrantzitsuenetariko bigarrena itxi berria eman ditugula arrakasta osorako bidean. Alde batetik, dugu. Gure itxaropenak ipini dituguneko bi dossierrok mito honen Jesukristoren jaiotzarekiko eta kristaugoa- buruturik daude, eta horiekin nolabait jentilen akaberaren hedapenarekiko loturak sasiulerbide berantiarrak diren ikerketa bera ere bertan amaitzen dela esan liteke. rela, eta mitoaren jatorrizko esanahiarekin zer ikusirik ez Ibilkizun geratzen zaizkigun bi bideek eman dezaketen dutela baieztatu ahal izan dugu. Ikergai ditugun motibo- emaitzen zain oraindik, badirudi halere ikerketaren au- ak Irlandan aurkitu ditugunean, guztiak, bat ezik, –Betle- rren balantzea egiteko une egokia dela. Betazalen jasoe- hem gaineko laino argiduna–, kristautasunarekin inongo raren eta laino mehatxugilearen motiboei buruzko inkes- loturarik ez zeukaten testuingurutan azaldu zaizkigu ta luze eta sakon horiek bukatu ondoren, zein dira lortu- (Moytura-ko gatazka, Drum Damhghaire-ko hesialdia), tako aurrerapenak bi helburuei dagokienez? eta honek, engoitik akaberaren mitoaren bertsioen az- Aurreneko helburua ezin esan erabat iritsi dugunik, terketatik tiratu dugun susmoa egiazkotzat baieztatu di- baina halere begibistan dago aurrerapauso bikainak gu. Halere, baieztapen hau garrantzitsua izanik ere, au-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 67 rreko susmo argi baten baieztapena baino ez denez ge- rik baitago. Aurrusterik gabeko abiaburutik hasi, eta bi- ro, ezin esan aurrerantz emandako urratsa ikaragarria tan Irlandara eraman gaituzte inkestek, bertan, gure iker- denik. gaiekin pareka daitezkeen erreferentzia bakarrak kausi- Aurrerapen ikusgarririk nonbaiten egin badugu, jentil tzeko, –betazalen jasoera, laino erasokorrak eta laino ira- igarlearen betazalen esanahia argitzeari dagokionez egin kurketa–, eta ez nolanahi gainera, baizik eta haien zeltai- dugu, eta hau, –gogora dezagun–, "neladoir" edo laino tzinekotasuna frogatzen duen moduan kokaturik. Zeltai- irakurlearen idoroketari zor zaio. Laino irakurleak, jentila- tzinekotasun hau beste zenbait bidetatik ere bermatu ren eragiketa bitxia lainoen bidezko igarkera baten keinu eta nabarmendu da gero, hala nola, Irlandatik kanpoko magiko bereizgarria bailitzan ulertaraztea ahalbideratzen eredu zelta eta indoeuropar eza erabatekoa ikusirik, alde zuen, eta agerian ipintzen zuen gainera jentilaren "itsuta- bakoitzeko bertsioak zenbatzerakoan argi geratu den suna" eta "zahartasunaren" gezurra, ezaugarri horiei bu- Euskal Herriaren gailentasunak erakutsirik, irlandar ere- ruzko gure aurruste eta susmoak baieztatuz, alegia, be- duan azaldu diren testuetan nabari diren egitura eta tazalen jasoeraren esanahi jatorra ulergarri egiten zuen adierazmami mailako trakeskeriak somaturik, eta ere- testuinguru-gakoa ahaztu ondoren, hutsune semantiko duok ulerbideratzerakoan gertatu diren zalanzkuneak, hori betetzeko kontakizunak plazaratzen dituen aitzakiaz- –eredu bakar bati eragokitzen zaizkion anitz funtzio eta ko arrazionalizaketak zirela erakutsiz. Euskal Herrian as- esanahiak lekuko–, adierazirik. paldidanik nonbait ahantzi zen igarkuntza mota hori du- Ikertu ditugun puntuon azterketak nahiko frogakor gu, zalantzarik gabe, bila genbiltzan gakoa. izanik ere zein bere aldetik, guztioi esker iritsi ahal izan Halere, laino beldurgarriak itzal itsusi bat eragiten du dugun sogune berri honetatik honaino plazaratu ditugun idoroketa honen gainean, zeren eta ez baitugu, hasiera datuei begiratuz gero, gero eta nabarmenago agertzen hasieratik arazoaren gako nagusitzat jo dugun motibo zaigu gure hipotesiaren bidezkotasuna: Benetan ezinez- honi buruz gauza handirik argitu. Noski, agerkunde bat koa da jentilen akaberaren euskal bertsioak, –denak pa- dela frogatu ahal izan dugu, eta honi esker, betazal jaso- retsu eta bateratsu kontakizunaren mamiari dagokio- eraren motiboa ulerbide asegarri batetik bideratzea er- nez–, elkarren arteko loturarik ez duten zenbait testu zel- dietsi dugu, hasieratik esandakoa baieztatuz, hots, beta- tetan han hemenka jasotako motibo eta gertakari bildu- zalen jasoera lainoaren funtzioan ulertu beharra dagoela. ma batetik eratorritakotzat jotzea, eta alderantzizkoa be- Baina azken buruan, lainoaren funtzio azalkaria argi eta rriz, –irlandar erreferentziak zeltaitzineko mito zahar ba- garbi esplizituki adierazten zaigu jentilen akaberaren ten hondakin sakabanatuak bailiran kontsideratzea ale- euskal bertsioetan, eta ezin esan beraz azalkaritasun ho- gia–, motiboen trakeskeria eta sakabanatze hauek ar- ri berriro frogatzea aurrerakada itzela denik. Lainoaren gien ulerbidera ditzaken hipotesia da. Gainera, azterturi- inguruan benetako lehen mailako garrantzia duen galde- ko motibo guztien urritasun larria eta bi lurraldeetan so- ra, mitoaren adierazmamia erabat argi dezakeena, –lai- ma daitekeen lotura megalitikoa, borobilki uztartzen dira noak baitaratu edo irudiratzen dituen indarren zer nola- gure hipotesiaren barnean. Zeltaitzineko Irlanda eta koarena alegia–, ezin izan dugu oraindik erantzun. Euskal Herriaren arteko kulturkidetza agerian ipini ahal "Sarraskizko lainoaren" metaforak gogoratzen digun iru- izan dugu, sinesgaitza badirudi ere, eta kulturkidetza ho- diak, berriro ere sarraskia iragarri eta, –nola burutzen nek, bere jatorria dena delarik, nolanahi ere hagitz atzera duen ez jakin arren–, seguru aski eragin ere eragiten igortzen gaitu aspaldian barrena, urrunegi beharbada duen lainoaren hipotesira bidaltzen gaitu. Baina irudi ho- errazki onartua izateko, baina hortxe daude datuak, ikusi rrek ez dakarkigu lainoaren indarraren zer nolakoari bu- nahiko dituen edonorentzat ikusgai. Kulturkidetza honek ruzko beste inongo argibiderik, eta indar horrek gure in- azkenik, euskaldunei buruz arkeologiari esker dakiguna kestaren enigma nagusi dirau beti ere. Agian lainoaren baieztatu ezezik, bide berriak zabaltzen dizkigu hauen kemena, jatorri beretik ilun eta zehaztu gabekoa dela us- garai bateko ahaideak ikertzeko. te ukan beharko ote dugu, esplizitatu gabeko katastrofe Idoroketari bermatzeko beharrezko diren froga arke- latz baten metafora hutsa, eta beraz alferrekotzat jo be- ologikoak ere eskura ditugu, ez digute huts egiten. harko ote dugu, sekula ukan bide ez duen esanahi zeha- Arazo bakarra, astian barrena oso atzera egin beharrak tzago horren bila ihardutea? dakarkigu: Zalantzan ipini liteke, ahotik belarrira igorrita- Eta gainontzekoari dagokionez, gure ikergaiak azal- ko kontakizun batek honen bide eta bizitza luzeak ibili du diren testuinguruen heterogenotasunak alde batetik, eta bizi ahal izatea, baina testuak argi mintzatzen zaizki- eta ikergai beroiek gehienetan, ageri ikusten denez, ja- gu ahalbide horren alde. san dituzten desfigurazio semantikoek bestetik, erabat Balantze honen aurrean galdera bat azaltzen da na- ezinezkoa bihurtzen dute mitoaren ulerbideratzeari da- barmen: Ikergai ditugun motiboen parekoak Irlandan gokionez aurrerakadarik txikiena ere burutu ahal izatea, kausitu ditugu, zein bere testuinguru berezian kokaturik, eta zer esanik ere ez noski, mitoaren funtzioa asmatzea- testuinguru hauek elkarren artean zer ikusirik ez dutela- ri dagokionez. rik, eta jentilen akaberaren testuinguruarekin are eta gu- Gure pozaldi gozoenak, zalantzarik gabe, mitoaren txiago oraindik. Irlandar eredu hauek era eta toki haue- hedapena eta igorbidearen alorretan burututako idoroke- tan kausiturik, euskal mitoaren pareko mito zahar baten tei zor zaie. Izan ere, ikerlanaren hasiera hasieratik gure hondakin sakabanatuak ematen dute. Orduan, ukan al buruari ezarritako bigarren helburu hau kasik bete bete- daiteke, motibo sakabanatu horien jatorburua, –irlandar

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 68 J. I. HARTSUAGA

jentilen akaberaren mitoa alegia–, kausitzeko esperan- zelaian, hain zuzen bost mila gizon eta lau mila emaku- tzarik? me. Hortik datorkio Tamlacht Muintire Parthaloin izena, Dena den, bi bide baino ez zaizkigu geratzen ibilki- –egun Tallaght deritzan lekua, Dublin-en hurrean–; eta zun: Hain zuzen ere jentilen erabateko eta orobateko bat bateko izurriteak ero zituen lehen kolonizatzaile suntsipenaren motiboarena, eta igarlearen oparigintzaz- hauen harri pilak inguruko muinoetan ikus daitezke ko amileraren motiboarena. Honezgero zenbait aldiz ai- oraindik. Hau da Irlandan erregistraturiko lehen izurritea. patu dugun irlandar mitologiaren ezaugarri berezi batek Irlanderazko "tamh" hitzak izurritea adierazten du; eta aurrenekoaren bidetik sartzera eramaten gaitu. "tamh-leacht" hitzak (izurritearen oroitarria), –Irlandako Besteak beste indoeuropar mitologiaren azterketa topografian hain ugaria–, zenbait gizaki izurrite batek gar- ideologikoaz diharduen Euskal Mitologia Konparatua-n, bitu eta elkarrekin lurperatuta dauden tokia adierazten zera azpimarratzen da, alegia, gizarte baten eraikuntza- du. ren indoeuropar mitoaren bertsio zeltak oker edo trakes- II.– "Sean-Magh-Etair izeneko zelaian Partholon hil keria ageri bat erakusten duela, eta trakeskeria hori hain zen, mila gizon eta lau mila emakumerekin batera, larria izaki, ezinezkoa bilakatzen dela bertsio hau, mitoa- "Tamh" izeneko astebeteko heriozteak jota". Hauxe da ren gainontzeko bertsioekin batera sailkatzea. Izan ere, gaur egun daukagun eskuizkriburik zaharrenak izurrite zelten bertsio honetan, –hots, Moytura-ko kontakizune- honi buruz dakarren berria; eta Leinster-go liburu berean an–, mitoaren gertakari nagusien eta erabakiorrenak datorren bardo-olerki zahar baten arabera, "Partholon-en huts egiten baitu, hain zuzen ere, borrokan aritu diren bi herria bederatzi mila lagun guztira, aste bete barruan herrien elkartzeak. suntsitu zen "Tamh"-ek jota". Gizarte berria sortuko duen elkartze horren ordean, III.– "Eri (Irlanda) hartu zuen aurreneko gizona Fomore-tarren debaklea eta sarraskia jakinarazten zaizki- Parrtolon izan zen, mila lagunekin batera, hots, mila lagu, eta mezu hirufuntziokaria Bress-en aitorpenean adie- gun gizonezko eta emakumezkoen artean, eta bertan razten zaigu, horren bitartez iristen baitute Tuatha De ugaldu ziren anitz mila izan arte, aste bete barruan izurri- Dannan garaileek hirugarren funtzioa haienganatzea, eta te (Tamh) batek jota hil ziren arteraino". borobiltasun hirufuntziokariaz jabetzea. IV.– Clonmacnoise-ko analek, Partholon-en Greziatik DUMÉZIL-ek zelten nekazaritzaren aurkako aurreri- Irlandarako bidaia deskribatu ondoren, honela marrazten tziak aipatuz ulerbideratu nahi duen trakeskeria hau bes- digu Dublingo eremuetan kolonia hau suntsitu zuen izu- te erara ikusi dugu guk aipatu idazlanean: Elkartzerik eza rritea: Heldu zirenetik 296 urte irago zirelarik, "bizirik zeu- eta Fomore-tarren suntsipena, irlandar mitologiak bi he- denak 9.000 lagun zirelarik, Maiatzeko lehen astelehe- rri ezberdin elkarrekin bizitzen irudiratzearen aurka duen netik hasita hurrengo asteleheneraino, denak hil ziren joera etengabearen eredu bat baino ez litzateke izanen. Moynealta-ko zelaian bat bateko izurriteak jota. Moy- Eta joera honen jatorburua, irlako lehen biztanle mitiko- nealta izena zeratik zetorkion, alegia, erresuma osotik en suntsieran aurkitzen dugu. Hona TUAN MACCAIRILL-en abiaturik jende guztia bertara bildu ohi zelako eguzkitan hitzetan gertakari honen berria75: belzteko". Bost inbasio jasan ditu Irlandako irlak egundaino. V.– Mila bostehun eta bi urte irago ziren (laurehun Euritearen aurretik inor ez zen bertaratu; eta euritearen Eochaid O’Flinn-en arabera) Parthalon Irlandara heldu ze- ondotik ere inor ez zen heldu hirurehun eta hamabi urte netik, bertan Euritearen ondoren ezagutu den lehen he- igaro baino lehen. rioztea (Duine bhadh, hots, giza-herioztea) gertatu arte. Orduan Partholon, Sera-ren semea, Irlandan bizi- (Tamh) izurriteak Parthalon-darrak akabatu zituen astele- tzera etorri zen. Herbesteratu bat zen; hogeitalau gizon henean hasita, Maiatzeko Kalendatan, eta hurrengo zekarzkien berarekin, zein bere emaztearekin. Bere lagu- iganderaino luzatuz. Parthalon-darren heriozte (Duine nak ez ziren benetan oso azkarrak. Irlandan bizi izan zi- bhadh) honetatik dator "Taimleachta" (herioztearen le- ren, askazi bereko bost mila lagun izatera heldu arterai- kua) izena. no. Heriozte batek jo zituen bi igande bitartean, eta guz- Jatorrizko heriozte honen motiboak eragin nabarme- tiek galdu zuten bizitza. na du irlandar mitologiazko Historian zehar. Partholonen Partholon-en herria galtzen duen heriozte bitxi hau koloniaren ostean helduko den Neimid-en koloniaren izurrite bat da zehazki. 1851ko Irlandako erroldak ezbe- akabera, aurrekoaren berdina, eragin honen frogagarri 77 har larri honi buruzko zenbait argibide berri eskaini eta dugu : komentatzen ditu, kronika eta anale zaharrenetan oina- I.– Gero Neimhid, (Tamh) izurriteak jota hil zen hiru rrituz76: mila lagunekin batera, Munster-go Crichliathain-go Ard I.– Partholon-en askaziko bederatzi mila lagun hil zi- Neimhid izeneko irlan, gaur egun Barrymore edo Irla ren aste baten buruan Sean-Mhagh-Ealta-Edair izeneko Nagusia deritzan lekuan, Cork-etik hurbil. Aro honen ondoren, analistek diotenaren arabera, Irlanda hutsik geratu zen 200 urtez.

75) D’ARBOIS DE JUBAINVILLE. "Le cycle mythologique irlandais et la mythologie celtique". Paris 1884 / 50h. 76) "Census of Ireland for the year 1851" / 41.orr. 77) Ber. 41.orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 69

"Etorrera-Kolonizaldia-Bat bateko herioztea-Hutsu- ko ikerketek, bi motibook zeltaitzineko maila batean du- nea" urratsek osatuko luketen hurrenkera hau, zerbait tela jatorburua erakutsi digute. Aurkitu ditugunean, de- gozotuagoa aurkitzen dugu ondoren datozen herrien bi- generaziozko egoera batean kausitu ditugu gehienetan, lakabideei dagokienez, baina halere, bat bateko heriozte eta hau, bi eragile direla medio: Alde batetik, aspaldiko- latzek bertan diraute Irlandako mitologiazko Historian zeak direlako, eta bestetik, gainetik estali eta bildu dituen har. Honela, hirugarren herri kolonizatzailea den Fir Bolg geruza zeltak gaizki ulertu dituelako. Beraz, honela mu- direlakoei dagokionez zera esaten zaigu, Dedannan-da- gaturiko hesparruan normalena zera da, hemendik aurre- rren aurka Moytura-n borrokaturiko gatazkaren ondorioz ra ere, jentilen akaberaren leiendako motiboen pareko- haietako ehun mila hil zirela Eocy erregearen inguruan, ak, hondakin edo xabor modura aurkitzea, horrenbeste- Irlandan sekula ezagutu den sarraskirik odoltsuenean. ko zortea ukanez gero; eta areago, honela izatea hobe Eta honezgero badakigu, lehen aipatu dugunez, gatazka dugula esan liteke, zeren orain Irlandan euskal mitoaren berorren bigarren zatiaren amaiburua Fomore-en sarras- antza handiko kontakizunen bat aurkitzeak, zalantzapean kia dela, honen bidez Dedannan-darrak irlako jaun eta ja- ipiniko bailuke bi tradizioen arteko loturaren aspaldikota- be bakarrak geratzen direlarik. suna. Azkeneko sarraskiok gatazka baten emaitza izateak, Hausnarketa hauen ildotik azterketari berriro helduz, –eta ez izurrite batena–, ez du benetan gehiegizko ga- hiru kidetasun nabarmen soma ditzakegu: Bat, Partho- rrantzirik, zeren testuen azentua erabateko suntsikera- lon-en herriaren akabera, bat bateko eta orobateko sun- ren ideian ezartzen baita, honen iturburua hori edo hura tsikera da, bertan aienatzen baita herri osoa, eta hori be- izateak ezer gutxi axola duelarik. Mont Tragaide-ko ra da, hain zuzen jentilekin gertatzen dena. Bi, aipaturiko (Sarraski errukigarriaren mendiko) gatazkaren kronika, akabera biok beste herri edo jainkoren esku hartzerik ga- axolarik eza horren erakusgarri argia dugu78: be burutzen dira, zorigaiztoko patu hori ulergaitz samarra Gatazka gori-gori zegoelarik, peste bat sortu zen, gertatzen zaigularik, testuak ez baitu zergatia adierazten. eta honen eraginez Lugaid eta Caesarn beren herri oso- Eta hiru, bi tradiziook hilarri megalitikoekiko lotura zeha- arekin batera hil ziren, eta baita beste aldetik ere "Irlan- tza azaltzen digute. dako gizonetariko" anitz. Bertan eman zitzaien lurra de- Beste aldetik, badira noski zenbait bereizkune bien nei. artean, baina bigarren mailakotzat jo daitezke: Suntsi- Testu honetan deuseztapeneko helburua iristearren keraren eragilea izurritea dugu batean, eta laino erasoko- elkarren lagun dabiltzan bi motiboon (gatazka eta izurri- rra bestean; jentilen akabera Partholon-darrena baino az- tea) interferentziak, izurriteon mitotasun hutsa erakus- karrago burutzen da, azken hauenak aste osoa behar ten digu alde batetik, (mitotasuna historiatasunari kon- baitu, Jentilarriko bat bateko akaberak ez bezala; eta trajartzen zaion heinean alegia), eta bestetik, Partholon- Irlandako oroikarri megalitikoa harri pila multzo bat dugu, en koloniaren akaberak ondorengo irlandar "Historian" Euskal Herrian trikuharri bakar bat aipatzen delarik. zehar duen eragina baieztatzen digu, gizarte baten erai- Baina argi dago bereizkune hauen indarra oso ahula dela kuntzaren irlandar bertsioak azaltzen duen trakeskeria kidetasunenarekin erkatuz gero: Herri baten erabateko akabera horrek eragindakotzat jotzen duen hipotesia in- suntsipen osoa, suntsieraren berezitasuna, –bat bate- dartuz. Eta uste hauek finkaturik, gatozen ostera Par- koa, inolako borroka edo ahakarrik gabekoa, eta inolako tholon-en herriaren akabera aztertzera. ulerbiderik gabekoa–, eta hildakoen lurperatzea hilarri Aurreko atala honako galdera honetaz amaitu dugu, megalitikoetan, hiru motibo original eta bitxiak dira; eta alegia, euskal jentilen akaberaren antzeko akaberarik hiruren elkartzea kontakizun bat osatzeko ezin da berez Irlandan aurkitzeko itxaropena eduki behar ote genuen. eta nolanahi errazki gerta daitekeen elkartze logikotzat Bada, Partholon-en herriaren suntsipenaren kontakizun jo. Alderantziz, elkartze horrek originaltasun nabarmene- hau izan liteke hain zoriontsu eginen gintuzkeen baiezko ko kultur produktua osatzen du, eta produktu hori origi- erantzuna. nala den heinean, nekez izan daiteke bi herrik zeinek be- Aipatu berri ditugun testuek euskal mitoarekiko zen- re aldetik eta zeinek bere kabuz asmaturikoa. Beraz bait kidetasun eta bereizkune azaltzen dituzte. Hona Euskal Herria eta Irlandaren artean jentilen akaberaren hauen azalpena eta azterketa. mitoaren hesparruan aurkitzen dugun kidetasun berri Lehenengo, argi dago testu hauek ez daukatela eus- bat dela onartu beharko da. Hipotesiari arrazoizkoa iritz kal leiendan aurkitu ditugun motibo guztiak. Laino bel- diezaiokegu, baina oinarriak sendotu beharko dizkiogu durgarririk edo betazal zintzilikariz hornituriko igarlerik halere, zeren jakina baita indoeuropar aitzineko geruza agertzen ez denez, eta noski oparigintzazko amilerak ere baten izana erreibindikatzen dugun bakoitzean, aurrene- huts egiten duenez, badirudi euskal eta irlandar tradizio- ko betebeharra, gure ikergaiak indoeuropar eskematan ok ez dabiltzala elkarren oso hurrean. Halere, hutsune sar ezinak direla erakustea dela. Inoiz saihestu nahian hauek eraikitzen duten oztopoa ez da gainditzen nekeze- ibiliko ez garen betebehar metodologikoa dugu hori. gia. Betazal jasoera eta laino erasokorrari buruz eginda- Partholon-en arraza identifikatzeko lanak bi ekinaldi- tan burutuko ditugu. Lehenengo eta ezezko bideari loturik, tradizio zelta ez dela demostratuko dugu, eta ondo-

78) H.LIZERAY. "Livre des Invasions" Paris 1884 / 129.orr. ren baiezko bidea zapalduz, lehen kolono hauek ezauga-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 70 J. I. HARTSUAGA

rriztatzen dituzten bereizgarri nabarmenenak zehaztuko Beothach, Iarbonel igarlearen semea, irla honetaz ditugu, Partholon-darren argazki ahalik eta fidelen eta ze- jabetu zen bertan zegoen jendea menperatu ondoren. hatzena marrazteko. Beothach eta Iarbonel-engandik datoz Tuatha De Dan- ARBOIS DE JUBAINVILLE zeltazaleak Partholon-darren nan direlakoak, eta jainko eta sasi jainko hauengandik akaberaren bertsioetako bati buruz egiten dituen ko- datoz hain zuzen irlandar jakitunak. Litekeena da, Ir- mentarioek sartzen gaituzte lehen bidean79: landara ekarri zituen bidaiaren abiaburua Zerua izatea: (...). Honen ondoren Partholon-i buruz dugun testu Honela ulerbideratuko lirateke haien jakituria eta haien zaharrena Nennius-en "Britainiaren Historia"-ren pasarte hezkuntzaren goi maila. bat dugu, dirudienez, X. Mendean idatzitakoa berantenik Beraz, bada, zelten jatorria irla mitiko batzuetan pla- ere."Azkenik, –irakurtzen dugu bertan–, eskotak (scotts, zaratu, eta haien lehen arbasotzat Heriotzaren Jainkoa irlandar eta eskoziar zeltak alegia) Espainiatik abiaturik jotzen duen teologia zelta, Irlandako lehen kolonoen Irlandara heldu ziren. Aurrenekoa Partholon izan zen, be- deskribapenean inondik inora agertzen ez bada, hutsune rarekin mila lagun zeramatzalarik, gizonezko nahiz ema- hori ez da euhemerismoari edo ahanzkune bati zor zaio- kumezkoak. Gero eta gehiago ugaldu zirelarik, lau mila na. Partholon-darrak ez datoz De senitarteak abiatu diren lagun izatera iritsi ziren; gero izurrite batek jo zituen, eta jatorburu beretik, eta beren irudiak ez digu pentsarazten aste bete barru hil ziren bakar bat ere bizirik geratu ez Irlandara heldu aurretik Zeruekin hartu emanik ukan ze- zelarik" (...). zaketenik. Eta hau guztia zergatik? Bada, indoeuropar gi- zarteekin zer ikusirik ez duelako inola ere. Nennius-en testutik bitxikeria bat tiratzen da, alegia, engoitik hamargarren mendean Irlandar euhemerismoak Zelten sarrera Irlandako Historia mitologikoan, Tua- mitologia zeltaren mamia eraldatu zuela. Dotrina zelta- tha De Dannan direlakoen heltzearekin gertatzen da, ez ren arabera gizazko guztien lehen arbasoa Heriotzaren lehenago, eta ez dago Partholon-en herria kultura zelta- Jainkoa da, eta jainko hori itsasoz bestaldeko lurralderen ren aztarnatzat jotzera behartzen duen inolako arrazoirik, batean bizi omen da; "bazterreko irlak" dira bere egoitza, Van-ak teutonikoak ez diren eta Sabin-darrak erromata- eta horietatik heldu ziren zuzenean zeltak Galiara drui- rrak ez diren hein berean. Eta areago oraindik, aurreneko kolonia honen jatorriak nahiz akaberak, indoeuropar teo- den irakaspenen arabera. Gizazkoen arbasoa hildakoen logiak bi puntuoi buruz dioena goitik behera gezurtatzen errege bizi den lurralde mitiko honen irudi berbera aurki- dute, alegia, arioen jatorri zerutarra alde batetik, eta bes- tzen dugu mitologia zelta nahiz greziarrean. tetik, gatazka eskatologikoari darraikion munduaren be- Halere, autoreak aipaturiko "okerra" ez du X. mende- rrikuntza (Ragnarökr, Kuruksetra-ko gatazka) akaberari ko analzale kristauen ehuemerismoak sorrarazi. Izan ere, dagokionez. XV. mendean oraindik, Moytura-ko gatazkaren berri eman Bereizkune sakon hauei Partholon-en tradizioaren digun esku izkribuaren autoreek argi eta garbi dioskute lehentasun kronologikoa gaineratzen badiegu, argi eta Dedannan senitarteak, –historia honetako benetako zelta garbi azaltzen zaigu azken honen zeltatzinekotasuna, bakarrak–, irla mitiko batzuetan bizi zirela Irlandara joatea nahiz eta noski, –tradizioa dagoeneko zeltaratua bilakatu erabaki zuten arte. den Irlandatik datorkigunez gero–, litekeena izan jatorriz- Falias, Gorias, Murias eta Findias izeneko irletan ko leiendak osakin arrotzak itsatsirik edukitzea. Erreser- munduko iparraldeko irletan bizi ohi ziren, zientzia, azti- ba hauek beti gogoan gorderik, ausart gaitezen bigarren goa, druidismoa, sorginkeria eta jakituria ikasiz, eta... urratsa egitera, eta goazen ikusi eta ikastera zer gehiago jentilak baino handiago bilakatu ziren jakituria eta arte dioskun Irlandako mitologiak Partholon-en senitarte ho- guztietan. riei buruz. Ez dago beraz okerrik edo ahanzkunerik Partholon- Azken buruan, axola zaigun galdera zera da batik en senitarteen abiaburuaren deskribapenari dagokionez, bat, Partholon-en senitarteok jentilak ote diren jakitea, zeren hauek ez baitute, –De senitarteak ez bezala–, jain- "erraldoiak" ote diren alegia, honela izanez gero, kideta- ko bat haien arbaso mitikotzat proposatzen. Azken bu- sun berri eta garrantzizko bat gaineratuko baikenieke ruan gertatzen dena zera da, bai jatorriaren aldetik, bai euskal jentilen akabera eta Partholon-darrenaren artean eta senaren aldetik ere, aipaturiko giza talde biok oso honaino azalerazi ditugun beste hirurei, honek erabateko urrun daudela elkarrengandik. TUAN MACCAIRILL-en homogenotasuna emanen liekeelarik aipaturiko bi tradi- Irlandako inbasioen kontakizunak argiro azpimarratzen ziooi. 80 du, izan ere, bien arteko bereizkune nagusia : Honetaz, zera bota dezakegu aurretik, Irlandar tes- Orduan Partholon, Sera-ren semea. Irlandara bizitze- tuek ez dutela Partholon-darren erraldoitasuna esplizituki ra etorri zen; hogeita lau gizon zekartzan berarekin, nor- adierazten, baina bestalde, erraldoitasun berori ezin du- bere emaztearekin. Bere lagunak ez ziren benetan oso tela erabat ezkutatu. azkarrak. (...). Irlandako Historia mitologiko osoa estali eta biltzen duen geruza zelta ageri agerian erakusten zaigu hemen berriro, eta berriro ere, lainoarekin gertatu denaren an- 79) D’ARBOIS DE JUBAINVILLE. Aip. id. 25hk. tzeko eragiketa dialektiko bat gertatzen da gure begien 80) Ber. 50-56.orr. aurrean: Eragiketa honen arabera, alderdi ona eta alderdi

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 71 txarra bereizten dira nolabait Partholon-en herriaren bai- erraldoien irudi honen helburua zera da, alegia, erral- tan, "erraldoiei" leporatu ohi zaizkien aspektu gaizto eta doiak garai mitikoen hasiera hasieratik Irlandan daudela itsusi ia guztiak ezkutatzen direlarik, eta Partholon-en ko- adieraztea, baina Partholon-en arrazari lehen koloniza- lonia nolabait Irlandako Historiarako "errekuperatzen" de- tzaile titulua ukatu gabe, eta Partholon-darrak erraldoiak larik, itxura nahiko baikorra emanez. Halabaina noski, ho- direla esan gabe. Halere, bion arteko lotura gero eta gar- nelako makilajegintza ez da arrastorik utzi gabe burutu biago ageri da. daitekeen lana, eta izan ere, Partholon-darren tradizioa Partholon-dar eta erraldoien arteko hirugarren inter- eta "erraldoien" mitologiaren arteko interferentzia mordo ferentzia, D’ARBOIS DE JUBAINVILLE profesoreak lehen ko- baten lekuko izanen gara berehala, testuak plazaratzen lonizatzaileei buruz egindako ikerketa batean erakusten hasi orduko. zaigu. Bertan, Partholon-dar eta Fomore-en arteko borro- Lehenengo, Partholon-dar eta erraldoien garaikide- kaz mintzatzen den beste tradizio berantiarra komenta- tasuna adierazten duten hiru testu azalduko ditugu, ideia tzen ari delarik, Irlandako lehen kolonizatzaileen nortasu- hau kasu bakoitzean era berezi batean somarazten dela- nari buruzko bariante berri bat jakinarazten digu83: rik. Hauetako aurrenekoa, GIRALDUS CAMBRENSIS-en Partholon-en askazia ezin egon,bada, atzerritarren "Topographia Hibernica" idazlanetik ateratakoa, Partho- aurkako eta elkarren arteko gerla egin gabe. Atzerrita- lon-darrenak eginen duen pestearen jatorria ulertarazte- rren aurkakoan, Fomore-en kontra borrokatu ziren Mag ko mintzatzen zaigu erraldoietaz, izurrite horri buruz tra- Itha-ko gatazkan. Ez dugu arrazoirik gerla hau, leienda ja- dizio gehienek diotena kontraesanez81: torrari itsatsiriko eranskin bat dela uste izateko. Halere, Baina erraldoien aurkako gatazka handi hartan azke- Mag Itha-ko gatazkaren arrastorik ez dago Irlandar litera- nik garaipena erdietsi bazuen ere, hilkorren zoriona beti- tura epikoaren katalogorik zaharrenean. (...). rako ez denez gero, amaiera hark beraren eta bere lagun Fomore-en tamaina erraldoia zen: Deabruak ziren, guztien hondamena ekarri zuen, hildako erraldoien gor- XII.mendeko idazle batek dioenez. XVII.mendeko beste puetatik airea kutsatu eta izurritea zabaldu baitzen. batek dioskunez, Partholon-en arerio hauek hau baino Pestea Partholon-darrek akabaturiko erraldoien gor- 200 urte lehenago heldu ziren Irlandara sei itsasuntzitan, pu ustelduetatik bailetorren ulerbideratzea, argi dago bakoitzean 50 gizonezko eta 50 emakumezko zetozela- saio berantiarra baino ez dela. Halere konprenigarria da rik. Arrantzuaz eta ehizaz bizi omen ziren. Partholon gai- honelako saiorik sortzea, zeren eta peste hau jatorrian len geratu zen haien aurka, eta Irlanda atzerriko arerioe- inongo ulerbiderik gabe sortua izatea kezkagarri samarra tatik libratu zuen. ager baitakioke edonori. Dena den, honen ekarkin nagu- Partholon-en senitarteen historia apaintzera besterik sia erraldoien agertze berorretan datza, zeren eta erral- ez datorren tradizio honek, –gero ikusiko baitugu leienda doi hauek Partholon-darren ondoan agertzen baitzaizkigu jatorrak ez duela honelako gatazkarik–, berriro ere kolo- irlakide, noiz eta nondik heldu ote diren ezein testuk ar- kan ipintzen du Partholon-darrei emandako "lehen kolo- gitzen ez digularik. Beren presentzia hau irlandar Histo- nizatzaile" titulua, bertan esaten denez, Fomore-ak, –ir- ria mitikoaren hasiera berean, Partholon-darrei eragoki landar mitologian zehar mutur batetik besteraino nonahi ohi zaien lehen kolonizatzaile tituluaren gezurtagarri gar- agertzen zaizkigun Fomore-ak–, haiek baino 200 urte le- bia da, edo agian bestela, orain arte ezkutuan gorde den henago helduak baitziren, omen, Irlandara. Ez gaude, bi komunitateon arteko loturaren baten adierazgarria. noski, argi eta garbi berantiarra den tradizio hau sineste- Lotura hori adierazi nahian edo datorkigu hain zuzen ko tentaldian, baina azpimarratu nahi genuke berriz ere DOWLING-ek argitaraturiko "Annales Hiberniae" direlakoe- erraldoi arraza baten sarkeria edo interferentzia kausi- tako honako pasarte hau82: tzen dugula Irlandako lehen historian, Partholon-en seni- Bartholeno, –Sastholeno bestela esanda–, Japhet- tarteen ondoan. en familiako Nemrodo-ren leinukoa, eta beraz, Nino-ren Azaldutako hiru testuok zera erakusten digute, anal- odolkidea, bere emaztea eta bien hiru semeekin heldu zaleen eginahalak bi tradizio ezberdin elkartzeko, hots, zen Hibernia-ra.(...). Aipatu Bartholeno honekin batera, erraldoiak irlako lehen bizilaguntzat jotzen dituena, eta Cham-en leinuko anitz erraldoi heldu ziren halaber, indar Partholon-en lehentasuna aldarrikatzen duena, baina itzelekoak baina tentelak ordea. hauek erraldoitzat hartu gabe. Lana ez da benetan maka- la, eta hiru testuek zeinek bere bidea proposatu digute: Erraldoien sarkeria berri hau Partholon-en leienda- Lehentasuna Partholon-darrei eragoki eta erraldoiak ren hesparruan, ez dator aurrekoa bezala bi komunitate- inongo argibiderik gabe bat batean agerrarazi, lehen ka- on arteko borrokaren motiboa zuritu beharraren bidetik, horrelako borrokaren aztarnarik ez baitago anale haue- suan; Partholon-darren lehentasuna gezurtatu besterik tan, ez eta izurrite hondatzailearen jatorburua finkatzeko gabe, eta antzinakotasun handiena Fomore erraldoiei saiorik ere. "Partholon-ekin batera irlandaratzen diren eragoki azkenekoan; edota Annales Hiberniae direlakoek egiten duten legez, ex-aequo-ko irtenbidea plazaratu, Partholon-dar eta erraldoiak untzi berberean kokatuz,

81) GIRALDUS CAMBRENSIS. "Tpographia Hibernica". London 1867. / baina hori bai, bi giza talde ezberdin bailiran. 141h. 82) T. DOWLING. (arg.). "Annales Hiberniae", Irish Archaaeological Society aldizkariko XXXIII. Alean, Dublin 1849. 83) D’ARBOIS DE JUBAINVILLE, aip.id. 31hk.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 72 J. I. HARTSUAGA

Zernahi dela ere, borobil edo traketsago iritzi die- Bat, betazal jasoeraren motiboa Fomore batengan zaiekegun irtenbide hauek, lehen irlandarren nortasunari azaltzearekin, hau baita Balor-en arraza; motibo honen bi dagozkion bi tradizioen arteko tirabiren igergarri diren agerpenek erakutsi irudi zuten "jentila=fomore" berdin- heinean interesatzen zaizkigu bakarrik. Tirabira horiek bi keta baieztaturik geratzen zaigu orain. Bi, irlandar tradi- tradizioon jatorrizko batasunaren erakusgarritzat har bai- zio bat aipatuz, Fomore-ak Fir Bolg-en jainkoak zirela taitezke. MACCULLOCH-ek esandakoarekin; izan ere Fomore-ak Partholon-darrek, eta erraldoiak bailiran deskribaturi- "erraldoien" maila teologiko eta leiendarian ipini behar diko Fomore-ek borrokaturiko Mag Itha-ko gatazkaren be- tugu. Eta hiru, Moytura-ko zelaiko monumentuen izenak rriak, azken hauen nortasunaren arazoan murgiltzeko bi- ("Fomore-en zutarriak") adierazi digun Fomore-en lotura dea ematen digu, eta areago, gure ikerketarako eta Ir- megalitikoarekin, lotura hau beste aldetik, euskal jentilek landako Historia mitologikoan ordena ezartzeko hain pre- eta gainontzeko europar "erraldoiek" azaltzen duten lotu- miazkoa den puntu hau erabat eta behin betiko argitzera berbera delarik. ko aukera. Orain arte, eta "Fomore" izenaren esanahie- Fomore erraldoien etengabeko presentzia Irlandar tako batean oinarrituz, –"pirata" alegia–, eskandinabiar antzinatean mutur batetik besteraino, eta hauen etorre- bailiran azaltzen zituzten erreferentziak nagusi izan badi- rari buruzko aipamenik eza, –gorago plazaraturiko XVII. tugu ere, D. MACRITCHIE-REN "Giants" artikulutik ateratako mendeko idazlea salbu–, zenbait gauzaren erakusgarri di- ondorengo lerroetan ikusiko dugunez, "pirata" izate hori arraza honen iraintzeko erabilitako izendapen gutxieslee- tugu: Alde batetik, lehentasunaren auzian kontrario dituz- tako bat baino ez da, Fomore-en benetako sena arras ten Partholon-darrekiko lotura gero eta sendoago ager- bestelakoa baita84: tzen da: Fomore-ak bertan daude aspaldirik aspaldikoe- (...). Honen antzeko arazoa dakarkigu gaelerazko netik, baina ezein tradizio zaharrak ez du hauen etorrera- "famhair" edo "fomhair" hitzak, J.F.Campbell eta Eskoziar ren berri ematen. Beste aldetik, etengabeko bertan ego- Garaldeetako ipuinen beste itzultzaileek "erraldoi" bezala te hau inbaditzaile bakoitzaren alboan garai mitikoen ha- itzulitakoak. O’Reilly-k berriz, bere Irlandar Hiztegian, "pi- sieratik Tuatha De Dannan senitarteen agerpeneraino, ir- rata", itsas-lapurra, erraldoia" hitzetan definitzen du. Hitz landar herri ezberdinen itxurakerien azpitik dagoen jarrai- honen irlanderazko formak, "fomhor" edo "fomor" ditugu, kortasunaren adierazgarria dugu. Irlandako lehen bi kolo- eta "fomori" anitzean. Sir John RHYS-en arabera, "Irlandar nizaketen, –Partholon eta Neimhid-enak alegia–, elkarren leiendetan hain ezagunak diren "fomori-ak" ez dira halere arteko antzak jarraikortasun honen susmoa sorrarazi ba- bertan beti erraldoi itxuraz agertzen, mamu itxuraz bai- digu lehenago, honako hausnarketa honek susmo berori zik. (...). Halere, gogoan dut duela zenbait urte "fomho- sendotu digu ondoren, alegia, Irlandan hiru arraza ezber- raigh"-i buruzko (beste ahoskera) aipamen bat entzuna, dinen artean banatzen diren motibook, –herri osoaren eta bertan haien tamainaz erabateko argibiderik ematen suntsiera Partholon-darrengan, ganduzko lainoak Fir ez bazen ere, lurpeko zenbait tokirekin loturik azaltzen Bolg-engan, eta betazal jasoera Fomore-engan–, mito baziren. Kerry-ko Kilorglin auzoko ikasle batek nire aurrean kar batek, jentilen akaberaren mitoak hain zuzen, biltzen kontatu zuenez, bere etxe inguruko zenbait "rath"-etan dituela Euskal Herrian. Beraz, Fomore-en etengabeko miatze lanetan zebilela, bere aitaren langileek "fomho- bertan egotea irlandar Historia mitologikoan zehar, kon- raigh"-ekin kontuz ibiltzeko abisatu zioten". kistatzaile zelten aurretiko irlandar "erraldoien zibilizazio" (...); eta litekeena da leienda zaharretan izengoiti gu- bakar eta beraren aztarna bakarra litzateke, Historia ho- txiesle modura "sator gizon" arraza bati eragoki izatea, rretan geroztik eragindako errepikapen erretorikoek era- gaur egun oraindik Irlanda eta Eskozian hain ugari diren bat antzabesteratu duten zibilizazioaren aztarna bakarra. lurpeko egoitzon eraikitzaileei eta biztanleei alegia. Partholon-dar eta erraldoien batasunaren demostra- Zernahi dela ere, aipaturiko erreferentziok erakusten du- zioaren harira itzuliz, lehen konkistatzaileen nortasunari tenez, Eskoziar eta Irlandar tradizioetan "erraldoiek" sarri- eta bizibideei buruzko zenbait ezaugarri plazaratuko ditu- tan ez dute erraldoitasuna bereizgarri nagusia, pirata, gu orain, tabua saihestu ahal izan duten eta oharkabean itsas lapurra, harpezalea, basatia, eta usain txarrekoa iza- lehen arraza honen benetako sena erakutsiko diguten tea baino. zenbait ezaugarri. Azken aurreko testua Fomore-en ogi- Fomore-en benetako nortasuna mitologiako "erral- bideei buruz mintzatu zaigu, hauek ehizaz eta arrantzuaz doien" nortasun bera baino ez dela argitzen duten da- bizi zirela esanez. Ikus dezagun orain Leabhar Gabhala-k tuok, irlandar mitologiazko Historia nahasia txukun taxu- marrazten duen Partholon-darren irudia85: tu eta sailkatzen lagunduko digute, eta orain arte axale- an baizik behatu ez ditugun zenbait arazo ulerbideratu Itsasoa, piztiaz beterik, herri polit honen hurrean da- ahal izanen dituzte gainera. go; itsas zerak mozten dituzte bertan ekoizpen gisa, lu- Fomore-ak "erraldoi" mitologikotzat ulerbideratzeak, rrak ez baitu ez saralerik ez eta zurtoinik ere. borobilki jotzen du lehenago beste nonbaiten azaldu di- "Itsas zerak" moztea zer ote den oso argi ikus ez ba- tugun hiru zerokin: daiteke ere, dudarik gabe eragiketa sinple eta primitibo

84) DAVID MACRITCHIE. "Giants" Hasting’s Encyclopedia delakoan 191.orr. 85) H. LIZERAY, aip id. / 24 orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 73 itxurakoa dugu, eta hein horretan, Fomore-en ehiza eta Partholon-darrak ekoizpenari eta ez gerrari zuzendu- arrantzuari hurbil dakiekeena. Partholon-en koloniak bere riko lan fisiko87 itzelon burutzaile bezala marrazten dizki- bizitzan erakusten dituen soiltasun eta apaltasuna erral- gun ezaugarriztapen hau aski da haiek eta jentilak gauza doi guztien bereizgarri ezagunak dira. bera direla erabat baieztatzeko. Partholon-darren ekarkin Testu berean zera irakur daiteke atzerago: historiko bakarra osatzen duten lan hauen berri Leinster- Gizon zintzook hondeatu zituzten hilobiak. Haien in- go Liburuan, Annales Hiberniae direlakoetan, eta Inba- darraren adinakorik ez dago santuen artean ere. Gizonak sioen Liburuan aurkitzen dugu halaber. makaldu zituen izurriteak, ez zen hura gozoa izan heroi Partholon-en arrazaren identifikazioa ondorengo bi ederrontzako. Gizonak, emakumeak, mutiko eta neska- datuetaz burutzen da. Hauetako aurrenekoa erraldoien toak, denak hil ziren Moteir-go baso zelaian. nortasunaren ezaugarri bati dagokio, agian hauen irain- Hilobien hondeaketaz ari dela testuak aipatzen di- tzeko maizen erabili ohi den ezaugarriari hain zuzen: gun indar itzel hori, nonahi eta noiznahi erraldoiak ezau- Ergelkeria dugu bereizgarri hau. Izan ere, Annales Hiber- garriztatu ohi dituen kemen fisiko berbera dugu. Apar- niae-etako pasarte hau88, teko indar hauek ez dira ordea horrelako ihardun maka- Aipatu Bartholeno honekin batera, Cham-en leinuko broetan bakarrik erakusten. Beste zenbait abagunetan anitz erraldoi heldu ziren halaber, indar itzelekoak baina ere hortxe azalduko dira, baina ez borrokan aritzeko, la- tentelak ordea. nari ekiteko baizik, hain zuzen ere, irlako paisajea eralda- TUAN MACCAIRILL-en kontakizunetik ateratako beste tuko duten lan latz eta bikainak burutzeko. Entzun deza- honekin alderatuz gero89, gun GIRALDUS CAMBRENSIS-ek honetaz dioskuna86: Orduan Partholon, Sera-ren semea. Irlandara bizi- Baina Bartholeno honen garaian aparteko ekitaldi tzera etorri zen; hogeita lau gizon zekartzan berarekin, garrantzitsu gutxi aurki daiteke. Honako hauek baino ez: norbere emaztearekin. Bere lagunak ez ziren benetan Lurpetik bat batean azaleraturiko zabalera itzeleko lau oso azkarrak. aintzira; askoren izerdi ugariaz zainak eta guzti erauziz Zera somatzen dugu, alegia, ergelkeria bera dugula soildutako lau oihan soro bihurturik. Zeren aldi hartan, kasu batean Partholon-en koloniarekin batera datozen esateko, lur guztia oihan ikaragarriek eta baso emanko- erraldoiena, eta bestean Partholon-dar berena. rrek estalia baitzuten, mendi bakar batzuk salbu, eta ho- Bigarren datua, Partholon-en arraza erraldoi arraza nela kasik ez zegoen goldeak lan zezakeen sororik. Izan zela aitortzen duen testu bakarra dugu, –oharkabeko ai- ere, gaur egun oraindik, gutxi dira hemen soroak basoen torpena bada ere–. Annales Hiberniae direlakoek honako aldean. Bada, Bartholeno, bere seme eta ilobekin, naha- hau diote, akaberatik libratu omen zen Partholon-dar ba- rotasun bikaina erdiesten hasi ziren, bai lanen emaitzari, karraz mintzatzen den tradizio paralelo zabaldu bat ko- bai eta oinordekotzari dagokienez. mentatuz90: Partholon-en senitarteen ohiko iharduna ez dugu be- Ruano erraldoia harpe batean gorde zen izurritearen raz gerra, erlijio publikoa, sail politiko eta administratibo- garaian, eta Patrizio donearen etorrera arteraino bertan en eraketa edota subiranotasunaren oinarrien sendotze bizitu omen zen 2.400 urtez, hari dena kontatu eta hark lana. "Pauca reperimus insignia" dio jatorrizko latinezko bataiatu omen zuen. testuak aparteko gauzarik ez zutela burutu adierazi nahian. Hauen iharduna lan eta lan aritzea da besterik gabe: Beren indar itzelez etenaldi edo atsedenik gabe lanari ekitea irlako baso trinkoak soildu, beraiek eta beren 87) D’ARBOIS-ek, lan itzel hauek erraldoien nortasuna eta mezu ide- ondorengoek landuko dituzten soroak agerrarazteko, ologikoarekin duten bateratasuna ulertzen ez duelarik, honako noski, "non sine magno multorum sudore" berriro ere ja- hipotesi hau porposatzen du testuak aipatzen dituen baso soil- tzaileak ulertzeko, alegia, tradizio jatorraren antzabesteraketa torrizko latinezko testuko hitz ulergarriak erabiliz. direla, eta tradizio jator horretan soilketa horiek lanik gabe eta Partholon-en arrazaren bereizgarri den lanerako go- mirari harrigarri baten bidez burutuko ziratekeela. Agian aintzi- go hau, elkartasunean eta izerdiaz lotsatu gabe egindako ren ageriratzean du gogoa hori esaterakoan, ageriratze hauek harrigarrizkoak baitira autore gehienen arabera. Dena den, nola- lana hain zuzen, Euskal Mitologia Konparatuan euskal baiteko antzabesteratzerik izan bada, D’ARBOIS-ek nahi duena- jentilen ezaugarritzat jo dugun lanerako gogo berbera ren alderantzizkoa izan behar da hain zuzen, alegia, garai bate- dugu: Azken hauek ere, latz egiten dute lan elkartasuneko lanak autoreen ikusgunetik apalegia gertatzen direla eta, agian mirari bihurtu dituztelako. Leinster-go Liburuan agertzen an elizak eraikiz, eta orokorki herriak jentilen obratzat jo- den tradizio baten arabera, aintzirotako batek Partholon-darrak tzen dituen eraikuntza guztietan. hobiak hondeatzen ari zirela sorrarazi zuten ur jarioan ukan zuen hasiera. Tradizio honek bertsio zaharrago batean aintziren sorrrera Partholon-darren hondeatze lanaren emaitza izan litekeela susmarazten digu. Dena den, erraldoien mentalitatean, lana egitetik libra dezakeen miraririk ez dagoela, batere zalantzarik gabe baiets daiteke. 88) Annales Hiberniae / 1.orr. 89) D’ARBOIS, aip. id. 50 orr.

86) GIRALDUS CAMBRENSIS, aip. id. 141.orr. 90) Annales Hiberniae / 1.orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 74 J. I. HARTSUAGA

Beraz, bizirik dirauen Partholon-dar bakarra Ruanus Cormac-en Glosarioaren arabera (Partholon-darrek) erraldoia dela kontuan harturik, Partholon-en kolonia zelai horretan biltzeko ideia zuhurra ukan zuten, honela osoaren erraldoitasunaz ezingo dugu zalantza gehiago hildakoak hil hala lurperatzen baitzituzten bizirik ziraute- ukan. nek. Betazal jasoera, laino erasokorra eta laino irakurlea- Leabhar Gabhala-k ere beste horrenbeste egiten ren ondoren, "erraldoi" edo jentil arraza oso baten suntsi- du92: kera Euskal Herriak eta Irlandak batera erakusten digu- Gizon zintzook hondeatu zituzten hilobiak. Haien in- ten laugarren motiboa dugu. Eta mitokidetasun honen darraren adinakorik ez dago santuen artean ere. zeltaitzinekotasuna bi bideetatik frogatzen zaigu berriro: Partholon-darrak beren hilobiak hondeatuz erakus- Alde batetik, Partholon-en koloniaren berri ematen digun ten dizkiguten bi pasarte hauek, eta jentilak berriz engoi- irlandar Historiaren kronologiak zera zehazten du, hots, tik eraikita bertan dagoen trikuharrian barrena sartzen kultura zelta Tuatha De Dannan direlakoekin hasten de- aurkezten dizkiguten lau euskal bertsioen arteko ezber- la; eta bestalde, ageri agerian utzi dugunez, Partholon- dintasunak ez du garrantzia handirik, eta ezin dio, dena en senitarteen jatorria, iharduna eta akabera, ezin dira den, euskal eta irlandar tradiziook zeinek bere aldetik da- eskema zelta edo indoeuroparretan sartu, eta gainera, rakusten lotura megalitikoari dagokionez azaltzen duten ihardunari dagokionez bereziki, hau, euskal mitologiako bateratasunari itzal egin. jentilen ihardunaren ezaugarrikide agertzen zaigu. Partholon-darren akaberaren azterketak ahalbidera- Eta ikusgune orokor batetik, laugarren motibo ho- tzen dituen baieztapenen artean, –dagoeneko ia alferre- nen idoroketak areago sendotzen du atal honen hasiera- koak diren baina halere azpimarratu nahi genituzkee- ko balantzean kidetasun honen jatorburuaz azaldutako nak–, honako hau aurkitzen dugu, alegia, jentilen akabe- ustea, dagoeneko nahiko argi bazegoen ere: Lau moti- ra Moytura-ko edo beste zeinahi gatazkatik eratorritako- book euskal alderditik ulerbideratu behar dira derrigor, tzat jotzeko saioaren ezinezkotasuna. Jentilen akabera laurak jentilen akaberaren mitoan biltzen baitira egitura ez da, gatazka eta arerio ahantzi batzuek eraginiko ondo- koherente eta adierazkorra osatuz, Irlandan elkarren ar- rioa. Partholon-en senitarteen akaberak, beste gizon edo teko loturarik gabe eta sarritan gaizki ulerturik kausitu di- armarik tartean ibili gabe, aidekoa, naturagainekoa eta tugun bitartean: Balor-en betazala Moytura-n, errainu zuritugabea93 den bat bateko suntsikera orokorraren mo- erailea aske uzten duen ezkutua bailitzan ulerbideraturik; tiboaren jatortasuna frogatzen digu. (Testuek izurritea ai- oker konprenituriko zenbait laino, –sarraskizko lainoaren patzen badute ere, argi dago izurrite mitikoa dela, –eta metaforan izan ezik–, untzi kiskalietako keak sorrarazita- aidekoa beraz–, esku artean darabilkiguna). Hein hone- kotzat joak Fir Bolg-en artean, eta druiden aztigoaren tan, Partholon-darren akaberak, lehenago jentilenak pla- ekinbidea bailiran erakutsiak Munster-en; mota guztieta- zaratu dituen enigma berberak plazaratzen ditu akabera ko igarpenak egiten dituzten zenbait laino irakurle eredu honen jatorburuari eta bertatik atera behar ditugun on- etenak; eta azkenik, Partholon-en koloniaren suntsikera dorio eta esanahiei dagokienez. hau, Irlandako mitologiazko Historiaren hastapenean. Idoroturiko bateraguneen jatorburuaz azaldu ahal Lau bateragune hauek euskaldunen zeltengandiko izan ditugun baieztapenez beste, atal honen ekarkinik mailegu batez ulerbideratzeko saioa ezinezko lana bila- garrantzitsuena zalantzarik gabe, irlandar Historia mitolo- katu dela esan daiteke, eta alderantzizkoa aldiz, –irlandar gikoaren baitan egindako argitasuna dugu. Bertan ba- ereduok zeltaitzineko mito baten hondakintzat jotzen di- rreiaturik aurkitzen ditugun lau motiboen parekoak bil- tuen hipotesia alegia–, gero eta sendoago oinarriturik tzen dituen jentilen akaberaren mitoak, inbasio hurren- agertzen da. kera moduko egiturak ezkutaturik daukan zeltaitzineko irlandar iraganaldiaren funtsezko batasuna argitu eta iku- Partholon-darren akaberak, erraldoien bat bateko sarazten digu, bide batez, beti bertan egon arren, noiz eta erabateko suntsikeraren gaiak duen lotura megaliti- eta nondik heldu ote diren sekula esaten ez zaigun koa baieztatzeko balio digu halaber. Gogora dezagun lo- Fomore-en jatorria agerian ipiniz halaber. Zenbait tes- tura hau jentilen akaberaren lau bertsiotan aurkitu dugu- tuen ahaleginek Fomore-ak atzerritar bailiran erakuste- la agerian, eta leiendaren mami berak zeraren susmoa ko, eta Moytura-ko kasuak batik bat, ezin dute beren sorrarazi digula, alegia, gainontzeko bertsio guztiek ere helburu ideologikoa ezkutuan gorde. Izan ere, Fomore- ukan behar zutela halakorik garai batean, nahiz eta gero ak irlandarrak ez direla sinestarazi nahi diguten errefe- bidean galdu. Partholon-darren akaberaz mintzatzen di- rentzien ondoan, eta hauei kontrajarriz, zera topatzen ren "Four Masters" analetako pasarteei buruz Irlandako dugu, alegia, ipar irletatik abiaturik Irlandara heldu berri 1851 urteko erroldan egiten diren komentarioek, suntsikera horren oroikarri diren eraikuntzak ikusarazi dizkigute dagoeneko. Orain berriz, Cormac’s Glossary delakoak, 92) H. LIZERAY, aip id. / 24 orr. –D’ARBOIS DE JUBAINVILLE-k komentaturik91–, horien hon- 93) Tradizio berantiar batek zera dio, Partholon-ek, Irlandaratu au- deatzearen berri ematen digu: rretik, aita eta ama ero omen zituela, eta hain ogen izugarriak, fundatzailearen heriotzaren ondorengo kolonia osoaren suntsipena eskatzen zuela, Halere, tradizio hau ez da betere jatorra, suntsikera ulergaitz eta bidegabe hau ulergarri egiteko saioa 91) D’ARBOIS, aip. id. 36 orr. baino ez baita.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 75 diren eta bertako Bolg gizonak menderatu berri dituzten ala Fomore-ak lehen kolonizatzaile?) somatu eta azpima- Tuatha De Dannan senitarteek "Irlandako gizonak" hitzez rratu dugun tentsioa sorraraziz. izendatzen dituztela beren buruak. Egoera hau, indoeu- Azken inkesta hau buruturik, irlandar lotura baiez- ropar gizarteek sarritan erabilitako ariera baten ondorio taturik, eta jentilen akaberaren antzeko mito bat zeltaitzi- ezaguna baino ez da. Ariera beronen emaitza dugu, esa- neko Irlandan garai batean izanaren hipotesiak, –honen te baterako, Buffalo Bill "amerikarra" izatea, Zezen Jeza- hondakinak lirateke han hemenka irlandar "Historian" ze- rria "indioa" bilakatzen den bitartean. Euskal Mitologia har barreiaturik aurkitu ditugun motiboak–, gero eta Konparatuan azpimarratzen denez, Fomore-ak eskandi- egiantzekoago ematen duelarik, bide bakarra geratzen nabiar piratak bailiran ulerbideratzeko saioa, Bress Fo- zaigu urratzeke ikerlan osoa burutzeko, igarlearen opari- morea-ren aitorpenarekin kontraesanean dago, nekazari- gintzazko amilerarena hain zuzen, eta lehenago ere esan tzaren sekretuak jakinarazten dituen aitorpen honek, dugunez, ez dago bertan itxaropen handiegirik jarri beha- arraza honen bertakotasuna adierazten baitu, hauxe bai- rrik, batez ere honako bi arrazoiok direla medio: Lehena, ta kasu honetan, gainontzeko indoeuropar bertsioetan motiboaren originaltasun eskasa; izan ere, orain arte konkistatzaile eta bertakoak gizarte berri batean elkar- ikerturiko motibo bitxi eta imajinagaitzek ez bezala, –ur- tzen dituen itunaren ordez agertzen zaigun metafora. kuluz jasotako betazal zintzilikaria, mehatxu bat bailitzan Fomore-en oroikarri diren eraikuntza megalitikoak, eta ikusten den eta jendearen gainera oldartzen den laino folklorean ageri den haien lurpeko egoitzekiko lotura, txiki bat, lainoaren irakurketan oinarrituriko igarkera eta arraza honen bertakotasunaren beste bi baieztagarri di- gizarte baten bat bateko eta erabateko suntsikera bertan tugu, eta arraza hau Irlandara heldu zeneko tradiziorik ez gatazka edo armarik agertzen ez delarik–, amilerazko egotea, gero eta nekezago uler daiteke. opari-hilketa, arrunt samarra dugu, zeren oparizko eroke- Jentilen akaberak bat bateko suntsikeraren moti- ren espektroa egia esan, keinu magikoen edota igarke- boa, –Irlandan Partholon-darren akaberan–, eta betazal rena baino askoz mugatuagoa baita: Sua, ezpata, lantza, jasoeraren motiboa, –Irlandan Balor Fomore-arengan haizkora, soka, itoketa, piztiak, ehorzketa, amilera, bur- Moytura-ko gatazkan–, biltzen dituelarik, irlandar histo- duntzia, gurutzaketa eta zatiketa aipatzearekin, imajina riako mi mutur hauen batasuna jartzen du agerian, eta daitezkeen ia bide guztiak plazaratu baititugu, eta muga- erraldoien mitologiaren baitan eragindako bikoiztapen tutasun honen ondorioz, hauetako bakoitza nonahi aurki dialektikoa azaleratzen du bide batez, Fomore-en bene- daiteke, elkarren artean inongo loturarik ez duten gizarte tako nortasuna finkatzea eta hauen jatorburua argitzea eta zibilizazioetan. Beraz, erokera hauen eragin hespa- ahalbideratuz: Partholon-darrak eta Fomore-ak errealita- rruen banaketak eskainiko lukeen irudiak ez luke inolako te bakar baten bi ikuspegi baizik ez dira: Aurrenekoak mamizko adierazkortasunik. erraldoien irudiragarri ditugu, erraldoien zibilizazio bera- Bigarren arrazoia zera da, oparia lainoari zuzenduri- ren ikusgunetik deskribaturik, eta hauen irudia, euskal koa dela badakigula, baina ez ordea lainoaren esanahia mitologiak jentilei buruz erakusten digunaren parekoa zein den. Izan ere, aipatu berri dugun aurreneko arrada, nortasun baikorrez horniturik agertzen baitzaizkigu zoiak plazaratzen duen arazoa, –alegia, oparizko eroke- eskuarki Partholon-darrak, edo nortasun ez ezkorrez gu- ren mugatutasunak orokorregia bihurtzen duela amilera txienik, haien adimen eskasari buruzko zenbait komenta- ikergai bezala probetxuz aztertu eta konklusioak atera- rio bakan une batez ahazten badugu. Bigarrenak aldiz, tzeko–, modu bakar batean gaindi daiteke, hots, eredu konkistatzaileen ikuspegitik marrazturiko erraldoiak ditu- ugari horien artean baheketa lana egin dezakeen biga- gu: Eraso eta menderatu beharko etsaiak dira batik bat, rren aldagai bat sarraraziz: Erritozko amilera bat arrunte- "Irlandako gizonen" begietan. Eta honen ondoren, Fo- gia da, aztertzeak merezi izateko, baina zehatz mehatz more-ok, erraldoiok alegia, mota guztietako ezaugarrizta- laino bati, –edo lainoak irudiratzen duenari–, zuzenduriko pen iraingarriak jasan behar dituzte, beren izakide ger- amilketa, agian ikergaitzat har daiteke. Laino bati loturiko maniar eta eskandinabiarrek bezalaxe: Basakeria, kani- amileraren bilaketak ez du arrakastarik ukan, gogor aha- balismoa, usain zikina, ergelkeria eta mamuantza, hona legindu bagara ere, eta lainoak bere gaiztokeriaren se- 94 folklorean aurki daitezkeen loreetariko zenbait . Par- kretuari gogor eusten dionez, azken ikerbide hau hasi or- tholon-dar erraldoien akaberaren kontakizuna Irlandako duko itxi zaigula esan liteke. Gure inkesta eta ikerlanen ondare historikoan gordetzeko erabakiak bereizketa arti- amaiburu gisa, azken balantzea egiteko tenorea heldu fizial bat eragitera behartzen du, alde batetik lehen kolo- da, bada. nizatzaileak, eta bestetik, –konkistatzaile zelten mintza- Halabaina, Partholon-en senitarteen akaberaren kon- bideak eraginik–, etsai nagusi bilakatu diren Fomore takizunak, –eta zehazkiago, bertan akaberaren eragile erraldoiak bi arraza ezberdin bailiran plazaratuz, eta be- azaltzen zaigun akaberaren motiboak–, ikerbide berri eta reizketa honek berriz, bat baizik ez diren biotako baten naroak zabaltzear daude gainerakoak itxi edo higatu zaiz- jatorria ulerbideratu gabe uztera behartzen du, gazurrez- kigun une berean. Bide naroa eta irakaskizunetan ugaria ko hautapen baten bi aukeren artean (Partholon-darrak benetan, orain arte imajinatu ere egin ez ditugun ikuspegi berri eta idorokunde harrigarrietara eramango gaituena, aurkikunde zaharrak baieztatuz orobat: Izurrite lainoa- 94) DAVID MACRITCHIE. "Giants" Hasting’s Encyclopedia delakoan 190.orr. ren motiboa dugu bide miresgarri hau.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 76 J. I. HARTSUAGA

IX. IZURRITE LAINOA

Partholon-en herriaren suntsikeraren kontakizuna ez baitira–, eta "aide" edo "aideko" hori, "berezkoari" kon- azaldu eta aztertu ondoren, jentilen akaberaren kontaki- trajartzen zaion naturagainekoa den guztia hartzen duen zunari hurbiltzea erdietsi dugu, honako bateragune kategoriaren izentzat jotzen badugu, –horixe baita bere hauetan oinarrituz: Lehena, partholon-dar eta jentilen ar- benetako esanahia–, aurreko albisteek eskaintzen digu- teko berberatasuna bi taldeon jokabide eta nortasunari ten irudi jator soila geratzen zaigu: Lauso edo ganduzko dagokienez, denak "erraldoiak" baitira, erraldoien bereiz- laino bat Segurako kaleen gainetik behe samar iragan garri ezagun berberak dituztelarik, hots, aparteko sasoia, ondoren, jendea erruz hiltzen hasi zen biharamunean. lanerako gogo nabarmena, eta garai mitikoen hasiera ha- Izurrite lainoaren irudiragarri honek, jentilen laino hasieran agertzea; bigarrena, bi tradizioon adostasuna aka- rrigarria eta Partholon-darrak akabatzen dituen izurritea- beraren bat batekotasuna, erabatekotasuna eta arrazoi- ren artean huts egiten zigun lotura luza diezaguke, hone- kabetasunari dagokienez, suntsikeraren bitxitasun eta la, bi tradizioon arteko bereizkune nagusia ezabatuz, ba- arrarotasunak adostasun hau are eta adierazkorragoa tzuen lainoa eta besteen izurritea gauza bera izanen bai- bihurtzen dutelarik; eta hirugarrena azkenik, bi tradiziook lirateke azken buruan. plazaraturiko historiaurreko hilarriekiko lotura. Segurako lainoa kolera ekarlea izateak eta irlandar Argi dago bateragune hauek aski direla bi tradizioon izurritea aldiz peste bat izateak ez du benetako bereizku- arteko loturaren izana baieztatzeko, baina ezin izanen ne bat adierazten, bien arteko ezberdintasuna medikun- dugu ahantzi haatik, bien arteko alderaketak bereizkune tza zientziaren bidetik baitatorkio folkloreari, eta beraz garrantzitsu bat ere ipini digula agerian, suntsikeraren zehaztapen horiek huskeriazkoak ditugu ahozko literatu- eragileari dagokiona hain zuzen ere. Jentilen akabera rari arrotzak zaizkion heinean. Izan ere, lainoa giza talde ganduzko laino edo laino argidun harrigarri batek iragar- handi baten heriotza dakarren izurritearen irudiragarria tzen/eragiten du, eta Irlandan berriz izurrite bat aurkitu da, eta bost axola pestea, kolera, tifusa edo sukar horia dugu, –izurrite mitikoa baina izurrite azken buruan–, iker- ote den. Honetaz ari garela, azpimarra dezagun Partho- ketan zehar orain arte ulerbideratu nahian alferrik ibili ga- lon-dar herriaren akabera dakarren eragilea izendatzeko ren laino enigmatiko beldurgarri horren ordean. erabiltzen den irlanderazko "tamh" hitzak, izurritea adie- Zalantzarik gabe orotan garrantzitsuena den bereiz- razten duela hein zabal batean, zenbait autorek "pestea" kune honek ordea, dossierraren ateak zabaltzen dizkio esan nahiko bailuen itzuli badute ere. Izurrite mota guz- datu berri bati, gure lanerako bidea zabaldu dion bereiz- tien artean pesteak ukan ohi duen nagusigoak, izen hori kune beraren ezabaketa ekar lezakeen datu bati: Izurrite behar baino zentzu zabalago eta orokorragoan erabili ohi lainoaren motiboari, alegia. izatera eraman du. Beraz, pestea eta koleraren arteko al- BARANDIARANEK jasotako albiste baten arabera, laino dea ez dugu aintzat hartuko gure ikerketa honetan, ber- bat izan zen, XIX. mendearen hondarrean kolera izurritea tan, "izurrite" kontzeptuari lotuko baikatzaizkio bakar ba- Euskal Herrira ekarri zuena. Berri honen transkripzio zu- karrik datuak erkatzerakoan. zenik ez dator DONJOXEMIELEK argitaraturiko lanetan, bai- Segurako kolera eta "tamh" irlandarra homogenotzat na mintzatzen zaigu horretaz ordea bere "Diccionario har baditzakegu ere, oraindik erkaketaren beste alderdia Ilustrado de Mitologia Vasca" hiztegiko hiru artikulutan95: geratzen zaigu azterkizun halere, hots, jentilen akabera- AIDE: "Aide", berez uler ez daitezkeen gaitz guztien ko lainoak eta aurkitu berri dugun izurrite laino hau pare- erantzulea da.(...).Kolera bera ere, –joan den mendeko katzeko saioa. erdialdekoa–, "aidek" ekarri zuen behe laino koxkor baten Bakoitzaren deskribapenari dagokionez, lainoa iger- itxurapean agertu zelarik, Zerain eta Zegaman esaten garri harrigarri bezala gorde duten sei bertsioetatik batek dutenez. bakarrik erakusten digu Segurako izurritearenak duen LAÑAIDE, "niebla": Duela mende erdi pasatxoko ko- itxura berbera. Oihartzunen "laino polit bat" dugu, "laino leraren jenioa lañaide baten itxurapean agertu zen harrigarri bat" Zaldibin, "aurreneko lainoa" Seguran, "laino Seguran. argidun bat" BARANDIARAN bertsioan, "laino ttiki bat" LAUSO, "bruma", "neblina". Gipuzkoako goiherriko Zerainen, eta "laino marismea" Orozkoko Olarten. Azken zenbait lekutan lausoak "aide" gaiztoa daramala uste hau dugu deskribapenaren aldetik izurrite lainoaren pare da.(...)."Aidek" zitu uztatan, patata eta belarretan gaitza pareko den bakarra, eta izan ere, DONJOXEMIELEK berak sortzen du, eta joan den mendeko erdialdera hainbat he- hitz berberok erabili zituen izurrite lainoa deskribatzeko: riotza eragin zuen kolera ekarri zuen. Nire Zeraingo albis- "Laino marismea", Olarteko jentilen akabera eragiten te emaileak zioenez, lauso bat pasa omen zen Segurako duen irudiragarri berbera. "Laino marismea", alegia, kaleen gainetik, eta hurrengo egunean inguruetako jen- –BARANDIARANEN hitzetan–, lausoa baino finagoa den gan- dea hiltzen hasi omen zen izurriteak jota. duzko lainoa. "Koleraren jenioa" esakera eta "aide" gizarapen bat Jentilen akaberaren bertsioen lehen azterketa une bailitzan erakutsi nahi diguten gainontzeko esaldiak alde batez gogoratzen badugu, zera esaten genuen bertan, batera utzirik, –horiek BARANDIARANEN elaborazioak baino lainoa zela akaberaren igergarri jatorra, eta zenbaitetan izarrak ordezkatuta edota "lehen lainoaz" arrazionalizatuta 95) JMB. I, "AIDE", "LAÑAIDE", "LAUSO". suertatzen bazen zeragatik zela, alegia, haren benetako

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 77 esanahia argi lezaketen testuinguru gakoak bidean galdu Ulerbideraketa honek gainera, ahalezkoa egiten digu zirela eta, nola edo hala ulerbideratu beharra zegoelako. jentil igarlearen ihardunaren funtzioa zehaztea, orain arte Orain berriz argudio bera, lainoen ondoan aurkitzen ditu- azaldu ez dugun kontraesan larri samar bat bideratuz gun izenlagun guztiei heda dakieke; honela, zenbait lai- orobat. Izan ere, "lehen lainoaren" ulerbideraketan a pos- noren ezaugarri diren edertasuna, harrigarritasuna eta teriori moldatutako arrazionalizaketa somatzen dugun argiduntasuna, "lehen lainoarena" bezalako asmakeriak li- eta beraz baliogabetzat jotzen dugun une beretik, hona- rateke, hots, laino txiki bat bezain irudi apal eta arruntak ko bainazko hau datorkigu berehala gogora: Jentilek ha- ukan dezakeen apartekotasuna ulergarri egiteko saio hu- siera hasieratik somatzen badute lainoaren mehatxua, tsak. Apala eta arrunta noski, beldurgarri egiten zuen zein da orduan igarlearen zeregina? Ezin du izan noski testuinguru gakoak huts egiten duelako leienda konta- lainoaren esanahia argitzea, gainerako jentilek bai baita- tzen deneko egungo testuinguruan. kite dagoeneko mehatxu bat dela, eta logikoki zergatik Arrazoibide beronetan barrena, apainkeria joko ho- den mehatxu jakin behar dute nahitaez, "lehen lainoaren" rretan sartu ez diren irudiragarriak, gure begien aurrean argumentua faltsua denez gero. Igarlearen esku hartzea apalen eta soilen agertzen zaizkigunak alegia, horiek lira- ez dago beraz jentilei lainoa haien kaltetan datorren teke hain zuzen jatorrenak, benetako lainoaren hurbile- mehatxua dela jakinaraztera zuzendurik, –hori orok uler- nak. Hots, Zeraingo "laino ttikia", eta Olarteko "laino matu baitute engoitik–, baizik eta bere igarle abileziari esker rismea", hain zuzen ere, Segurako izurrite lainotik hurbi- une berean hasten den katastrofearen neurri izugarria zenbaterainokoa eta norainokoa den zehaztera: Guzti len daudenak. guztien heriotza. Zehaztapen honek bateragarri egiten Deskribapenok elkarrekin ongi ematen badute, izu- ditu, alde batetik jentil guztiek lainoaren mehatxua ulertu rrite lainoak irtenbide bikaina zabaltzen dio jentilen aka- izana, eta bestetik igarleak lainoaren esanahia zehaztea. berako lainoan sarritan somatu eta azpimarratu dugun Gorago esan dugunez, jentilen akaberako lainoa izu- anbiguotasunari. Izan ere, jentilen lainoen funtzioa ira- rrite lainoa baldin bada, bere agertze soilak akaberarako garlea da zenbaitetan, besterik gabe (Oihartzun, Segura, bidea martxan jarri dela adierazten du. Segurako kolerari Zerain), xederatzaile hutsa kasu batean (Zaldibi), eta bi- buruzko albisteak dioskunez, aski da lainoa instant batez koitza, iragarle eta xederatzaile beste kasu bakarrean kaleen gainetik iragotzea, inguru osoa bertan kutsatze- (BARANDIARAN). Jentilen akabera iragartzen/xederatzen ko. Honek noski alferreko bihurtzen du beste edozein duen lainoa izurrite lainoa baldin bada, orduan kito anbi- elementu osagarriren presentzia ondoren datorren ma- guotasun eta zalanzkuneak, zeren azken honi buruz daki- sakrea ulerbideratzeko. Bada, lainoaren agerpen hutsa gunez, jendearen bistan agertu orduko heriotzaren hazia jentilen akabera ulertarazteko aski dela adierazten digun zabaltzen hasia dago, izurritea bere barnean daramalarik, kutsatze teknika honek mitoaren bi bertsio berriro astiro ordu gutxiren buruan inguru osoa kutsatzen duelako, aztertzera behartzen gaitu, –Zaldibi eta BARANDIARAN ize- edota izurritea lainoari jarraiki datorrelako hark erakarririk nekoak hain zuen–, bertako lainoak ez baitira jentilen bu- edo. Dena den, bi lainoon berberatasuna onartzen bada, ruaren gainean azaltzearekin konformatzen, agertu on- jentilen akaberako lainoa ez litzateke inoiz iragarle hutsa doren, haiengana oldartu eta trikuharriaren azpira sartu izanen, beti jentilen heriotza zuzenean eragiten duen iru- arte jarraikitzen zaizkielarik. Eusten ari gatzaizkion "jenti- diragarria bailitzateke. len lainoa=izurrite lainoa" berdinketaren bidegabekeria- Jentilen lainoa izurrite lainotzat ulerbideratzen badu- ren froga bat ote da hau? gu, honako bi arazo hauek konpondu ahal izanen ditugu: Jentilengana oldartu eta hilobiraino jarraikitzen zaien Alde batetik, jentilen suntsikeraren bereizgarri bitxiak lainoaren irudiragarriak arrazoi sendoak ditu bere alde ulergarri bilakatzen dira eta bestetik, lainoaren mehatxua irudiragarri jatortzat joa izateko. Alde batetik, gure be- eta jentilek haren aurrean erakusten duten beldurra argi- gien aurrean batere zentzurik ez duelako, eta bestetik, tzen dizkigu. Aurrenekoari dagokionez, izan ere, izurrite- jentilen akabera bere gordintasunean arraza honen bat arena ulerbide bikaina da, herri oso baten bat bateko eta bateko eta erabateko suntsikera bezala inongo gozagarri erabateko suntsikerak plazaratzen duen enigma bidera- edo leungarririk gabe adierazten zaigun bi bertsioetan tzeko. Munduan bakarrik bizi denez areriorik ez duen he- datorrelako hain zuzen ere. rri baten suntsikera irudiratzeko, gaitza edo berezko ka- Une batez bertan arrazionalizaketa bat ikusteko ten- tastrofeen bidea baizik ez da geratzen gerra edo borroka taldia ukan genezake zera hausnartuz, alegia, lainoaren ezean, –eta izan ere ez dago borroka eredurik erraldoien agerpen soilak egungo testuinguruan bere beldurgarrita- mitologian–, eta badirudi gaitza izan dela euskal mitoak suna adieraz ez dezakeenez gero, bere jentilenganako jentilen akaberaren eragiletzat hautatu duena. oldartzea asmatu dela entzulegoaren eta kontalari bera- Bigarrenari bagagozkio, izurrite lainoak jentilek lainoren begietan izugarriago bilaka dadin. Baina Munster-go aren aurrean hasiera hasieratik erakusten duten beldurra druidek sorrarazitako lainoen irudiek, –Cormac-en solda- ulertzeko gakoa luzatzen digu. Jatorrizko beldur senti- du eta druiden gainera oldartuz–, ezinezko bihurtzen du- pen hau, –zenbaitetan harridura bihurturik eta gehiene- te honelako hipotesiari eustea. tan "lehen lainoaren" aitzakiaz ulerbideraturik–, arras logi- Irlandar lotura honek areago indartzen ditu giza talde ko eta konprenigarria bilakatzen da jentilek beren buruen batera buruz oldartzen den lainoaren irudiragarri honen gainean ikusten dutena izurrite lainoa dela hausnartzen jatortasun eta benetakotasuna. Gatozen bada atzera gal- badugu. deretara: Bi laino mota ezberdinen aurrean gaudela esan

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 78 J. I. HARTSUAGA

nahiko ote du honek, eta ondorioz, izurrite lainoak ez apalak baino ez dira, eta oldarkari eta jarraikitzaile izate duela jentilen akaberako lainoak ulerbideratzeko balio? hutsak ez du balio inola ere, eragiten duten deuseztape- Ez dugu uste benetan horrenbeste esatea arrazoiz- na ulertarazteko. Izurrite lainoaren hipotesiak indarrean koa denik. diraukigu beraz erabat, eta jentilen akaberako bi laino Lehenik lehen, izurrite lainoaren hipotesiak luzatu di- mota ezberdinok, –laino oldarkaria eta laino gainkaria–, bi gun bateragune eta erantzun asegarrien mordoa ez da- kutsatze teknika edo kutsabide ezberdinen adierazgarri- go hain erraz ahazterik: Berdintasun azpimarragarria, tzat, –lasagoa bata eta arinagoa bestea–, jo beharko geni- –eta areago berberatasun osoa kasu batean–, bi laino tuzke. moten deskribapenen artean, hau are adierazkor eta ma- Azkenik ere erdietsi dugu bada, lainoaren mehatxua mitsuago bilakatzen delarik irudiragarri honen arrarota- zertan den argitzea, gandu txiki baten irudia zerk bihur sun larria kontuan hartuz gero. Jentilen lainoaren meha- ote dezakeen hain izugarri eta mehatxari asmatzea. Izu- txurako ulerbidea, azkenik ere!, bere anbiguotasunaren rrite lainoak jentilen lainoa ulerbideratu eta misterioga- eta funtzio bikoitzaren, –iragarle eta eragile–, argitzea. betu egiten du. Baina bada oraindik aurre egin beharko Bat bateko eta erabateko suntsikera ulertzeko bidea. zaion bainazko larri bat: Ulerbidea hain erraza eta borobi- Lainoaren mehatxuaren hasiera hasierako sentipena eta la izanik, eta gainera euskal mitologiaren hesparruan igarlearen ihardunaren bateragarritasuna. Lainoaren bertan egonik, zergatik berantu gara hartaraino plazaratu agerpenak eraginiko jentilen akabera, eta izurriteak buru- baino lehen? Jentilen lainoaren inguruko misterio giroa turiko Partholon-darren akaberaren arteko lotura. propio eta artifizialki eusteko saioa izan al da? Eta honen ondoren zera hausnar dezakegu gainera, Bada ez, ez da horrelakorik inoiz ere izan. Ulerbide alegia, laino oldarkariaren irudiaren jatortasunak ez duela hau hasiera hasieratik, edo zertxobait geroxeago lainoa- derrigor esan nahi laino gainkariarena hura bezain jatorra ren ikerketari zuzenduriko atalean plazaratu ez badugu, ez izatea, izan ere, laino oldarkaria jentilen akabera go- zeragatik izan da, alegia, duela gutxi arte zeharo gaindie- rrien eta gordinen adierazten zaigun bi bertsioetan ager- zintzat jotzen genuen arazo bat dakarrelako berarekin: tzeak, garai batean irudi honen parekorik mitoaren gai- Izurriteak eragindako Partholon-darren heriotzak bi laino nerako bertsio guztietan izan zela susmatzera eraman moten berberatasunaz konbentzitu gaituen arte hain zu- gaitzake, eta beraz, gure leiendako lainoa oldarkari den zen, ia gaindiezina ikusten genuen, eta orain, proposatu- heinean baizik ez dela mehatxari esatera. Bi laino mota riko berberatasunaren egianzkotasuna ikusirik erantzun edo hobe esanik laino bakar eta beraren bi jokaera edo asegarri baten eskean geratzen den arazo hau, izurrite bi funtzio ezberdin definituko lituzkeen hipotesi honek, lainoa hain zuzen ere euskal folklorean egoteak plazara- baliorik gabe utziko luke izurrite lainoaren bidea jentilen tzen du. Eta hau ez da paradoxa. lainoa argitzeko, hura ez baita inoren gainean oldartzen, Jentilen akaberaren bertsioen azterketatik tiratutako eta honen esanahiaren inguruko misterioa plazaratuko konklusio berehalakoenen artean honako hau genuen, luke berriro. Halabaina izurrite lainoak dagoeneko eskai- alegia, leienda kontatzen zeneko egungo testuinguruan nitako argibideak sendoegi dira hain erraz alde batera lainoaren irudia ulergaitza bilakatu zela, "lehen lainoaren" baztertzeko, eta areago, irlandar datuek azken uste hau arrazionalizaketak alde batetik, eta gure begien aurrean bertan behera botako duen argibide bat dakarkigute: irudi apalegia gertatzen zen ganduzko laino koxkor hura Izan ere, "sarraskizko lainoa", –oldartzen ez den, baizik harrigarri bihurtzearren itsasten zitzaizkion apaingarri se- eta gainean dabilen lainoa "zuen buruen gainetik lauta- mantikoek bestetik erakusten zuten legez. Eta hau guz- dan" hain zuzen–, bi laino oldarkariekin batera Drum tia, garai batean lainoaren adierazmamia eta bere meha- Damhghaire-ko hesialdiaren testuan agertzeak, irudiraga- txuaren zergatia argitzen zuen osakin kulturalaren, –tes- rri hauen buru asetasuna frogatu eta honen ondoan beti tuinguru gakoaren–, jauskerak eraginik. Eta hausnarketa laino oldarkaria agertuko denik ez dagoela uste ukan be- honen ondoren izurrite lainoaren istorioa, jentilen akabe- harrik erakusten digu. Laino gainkaria baino erakusten ez ra kontatu digun aho beretik ez bada ere, honen bertsio- diguten jentilen akaberaren bertsioak, laino oldarkariak etako bat bildu den hiri berberean bildurik, eta jentilen esku hartzen dueneko bertsioak bezain jatorrak dira, eta sei lainoetako lau eta akaberaren mitoaren hamabi berez dago arrazoirik beraz, azken honen aurrizana uste tsioetako zazpi biltzen diren geografi eta kultura hespa- ukateko mitoaren bertsio guztietan. Laino gainkaria eta rru homogeno batetik heltzen bazaigu, ezin izanen dugu laino oldarkaria, irudiragarri bakar eta beraren bi alderdi logikoki izurrite lainoaren ulerbidea onartu, hau egungo osagarri baina independente eta buru aseak izanen lira- testuinguruan sarturik baitago argi eta garbi: Irudi ezagu- teke, eta biontzako balioko luke beraz izurrite lainoaren na da, eta bere indar eta eragin gaiztoak poliki ulertzen ulerbidea. Lainoaren oldarketa azken buruan kutsabide dira. Aurren jarrera beraz, bi lainook bi irudiragarri ezber- azkarrago eta bortitzago bat baizik ez litzateke, gaitzak dintzat jotzea izan behar derrigor: Izurrite lainoa borobilki hurbilagotik joko bailuen. Hein honetan, hipotesi honi ulertzen zen izurrite zabaltzaile bezala, jentilen lainoa ze- ezar dakiokeen oztopo bakarra zera da, ezagutzen dugun haro ulertezina gertatzen zen bitartean. izurrite laino eredu bakarra ez dela herriaren gainera Halabaina, irlandar Partholon-darrak izurrite batek jo- gainbehera oldartzen, baina gainerakoaz, izurrite lainoa- ta hil zirela jakin dugunetik, tradizio honek jentilen lainoa ren ulerbidea zeharo asegarria dugu bi laino oldarkarien izurrite lainoaren bidez argitzearen alde dakarkigun ebi- eragin deuseztatzaileen argitzeko, eta azken buruan eta dentzia sendoegia da kontuan hartu gabe zokoratzeko. ulerbide honen ezean, bi laino oldarkariok bi laino koxkor Une horretan hain zuzen hasi gara serioski aintzat har-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 79 tzen bi lainoon berberatasunaren hipotesia, eta ondo- Hiru idazlanetan aurkitzen dugu gertakari honen be- rioz, aipatu berri dugun irregularkeria ulerbideratu beha- rri, edo gertakari hauen berri hobe esanik, peste honek rrean gaude. Eta honetarako dugun bide bakarra honako ez baititu leku guztietan doluzko ondorio berberak eragi- hipotesi hau botatzea litzateke: Jatorriz mitikoa den izu- ten. Honats lehenik Hölterhof-eko bertsioa, leiendari bu- rrite lainoaren irudirapena, erlijio eta kultura aldakuntzak ruzko zenbait komentariok eta bertsioetako baten trans- direla medio ondare mitologikotik jausi ondoren, gaitzen kripzioak osaturik97: folklorearen hesparruan babesturik erdietsi bide du ...Hölterhof-en inguruan dauden anitz sagetatik zen- iraunbidea. bait kontatu nahi dizkizuet hemen; kontatu dizkidaten za- Irlandar laino ereduek frogatzen duten lainoaren as- harren hizkera berberean emanen ditut hemen. Zenbait paldikotasunak egiantzeko bihurtzen du izabide hain lu- ohar aurretik: Sagak ugarien dien Twente-ko lekuak, ga- zean zehar honelako eraldaketak gertatu ahal izatea. rai batean Hünenborg eta Hölterhof egon zirenekoak di- Bestalde, ez dago ahantzi beharrik jentilen akaberaren ra. Hölterhof-en inguruko sagen harrigarria zera da, bat ezein bertsio ez dela, lainoak jentilak akabatzen dituela bateko amaiera tragiko batez mintzatzen zaizkigula: esplizituki baieztatzera heltzen, ez eta bertsio gordine- Pesteak eraginiko gizaldi aberats eta indartsu baten sun- nak ere. Lainoaren erailetasuna testuen azterketaren bi- tsikera, eta ondoriozko etxea eta etxe inguruen despo- dez argitan ipinitako konklusioa dugu, talde osoaren bat pulatze erabatekoa. Hauxe da hain zuzen "lainotxo urdi- bateko hilobiratzearen metaforaren azpian jentilarte oso- na" izeneko sagak, –Twente-n dugun ederrenak–, jorra- aren heriotzaren mezua ezkutatzen zela somatu baitugu tzen duen gaia. bertan. Baina hau ez da sekula hitz horietaz esaten tes- Rutbeek-eko Meuienboer etxeko andre zaharrak, tuetan, zalantzarik gabe mitoaren kristauerapenak eragi- ezagutzen ez nuen saga honen bariante bat jakinarazi zi- nik. Jesukristoren jaiotzaren sarrera jentilen akaberaren dan igande arratsalde batez. "Aamsvenne-n, –esan zi- mitoan duela mila urte buruturikoa behar du gutxi gora dan–, laino koxkor urdin bat soroen gainetik hurbiltzen ari behera. Susma daitekeenaren arabera, une berorretan zela ikusi zuten behin. Jendeak peste laino bat izan zite- hasi bada jentilen suntsikeraren eufemizatze lana, eta keela pentsatu zuen. Zuhaitz bateko zuloan harrapatu horrekin batera lainoaren izurrite-hedatzailetasunaren zuten, eta bertan gorde zuten, zuhaitzari josi zioten egur jauskera herri oroimenetik, nahiko beta izan da artean puska batez zuloa itxiz. Hurrengo urtean, haren indar ordutik egundaino bi lainook zera ezberdintzat joak izate- gaiztoa higatuta zegoelakoan eta hartatik zer geratu ote ko egoerara heltzeko. Eta egungo testuinguruan lainoa- zen ikusi behar eta, egurra kendu zioten. Eta hoan non ren ekinaldiak jentilak eraiten ez dituenez gero, nola hur- irteten den lainotxoa berealdiko indarrez, eta berriro jen- bil lekioke, bada, izurrite lainoari honek, dabilen lekuan dea milaka hiltzen hasi. heriotza zabaltzen duela jakina bada? Urtebete edo gehiago soroak eremu bihurturik igaro Azkenik, bi laino moton deskribapenen parekotasu- ondoren, Hungariako ijitoak heldu eta beren artean bana, –Olarteko bertsioari dagokionez erabateko berbera- natu zituzten lur sail haiek. Baina Hölterhof-en ez da ge- tasun bilakatzen den parekotasuna–, gero eta adierazko- roztik inor bizi izan". rrago, gero eta mamitsuago bihurtzen zaigu lainoari bu- Ahozko tradizioa laburbilduz, 1350eko peste izurrite- ruzko inkesta luzea burutu ondoren motibo honen eska- aren ondorioz geratu zen jendez hustuta Hölterhof siaz ohartu garelarik. Beraz, bidegabekeria deritzogu etxea. Eta izan ere, XVI eta XVII. mendeko Enschede-ko orain bi irudiragarrion arteko loturarik ezaren ustea eus- nekazal idazki batzuetan, "Hölteresch"-i (Hölter-go soro- teari. ak) buruzko aipamen bat kausitu nuen, bertan ordurako Gauzak honela, gure jarrera, jentilen akaberako lai- lurralde horiek erabat utzirik leudekeela aditzera ematen noaren jatorrizko izurrite-hedatzailetasunaren hipotesiari delarik, eta beste horrenbeste frogatu dute beranduago eustea izanen da lehenengo, eta horrekin batera, izurri- eginiko miaketa arkeologikoek ere. tezko esanahi honetan oinarrituriko dossier berri bat za- "Et blauwe Dämpken" eta Segurako kolera lainoaren baltzea. Dossier honek funtsean, aurretik burutu ditugun arteko antza ezkutatu ezin bada ere, dezente dira holan- besteen urrats berberak emanen ditu, hots, motibo aur- dar irudiragarri honek gure dossierrean sartzen dituen kibideetatik abiatuko gara lehenbizi, eta bertan kausituko berrikuntzak: Lehenik eta behin, orain arte ikerleku izan dugunaren arabera motiboaren banaketa erakutsi eta dugun Irlandak eta Euskal Herriak osaturiko hesparru bere jatorburu kulturala erabakitzen saiatuko gara. itxitik irten garela azpimarratu beharra dago. Honen on- Orain arte plazaratu ditugun aurrusteak berehala doren, Holandar lainoa margoduna dela ikusten dugu, baieztaturik ikusten ditugu STITH THOMPSON aurkibideak inoiz inolako margorik azaldu ez duten euskal lainoak ez izurrite lainoaren eredu bakar bat baizik ez dakarrela jaki- bezala. Xehetasun honek halere, ez dakar lainoaren des- ten dugunean. Erreferentzia honen96 bidetik Herbehe- kribapenaren aldaketa adierazkorrik, eta izan ere huske- retara heltzen gara, Twente-ko lurraldera hain zuzen, "Et riatzat jo dezakegu, agian lainoak dakarren gaitz motari blauwe Dämpken" 1350. pestea zabaldu zuen gandu ur- lotzen zaion huskeria: Laino urdina peste izurritearena, dinezko laino koxkorra ezagutzera. gorria kolerarena, horia sukar horiarena, e.a.

96) J.W.R. Sinninghe. "Catalog der Niederlandischen Märchen- Ursprungssagen-Sagen- und Legendenvarianten", FCC aldizka- 97) C. ELDERINK. "Twenter Laand en Leu en Leven". Enschede riko 132.zenbakian. Helsinki/ 67h., 251-283 zbk. 1937/38h. (Regine Bertelink Bidaniako holandarrak itzulia)

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 80 J. I. HARTSUAGA

Azkenik, zalantzarik gabe berrikuntzarik nabarmene- rriaren gaineko menderakuntzari zor, ez zaizkiola beste- na lainoaren ezaugarriztapenean zera da, alegia, honen ek lantzen dituzten lur sail aberats batzuen jauntxo eta heriotzazko eraginak ezaba ditzakeen teknikaren sarrera. jabe izateari zor, baizik eta alderantziz, Hölterhof-tar be- Teknika hau, lainoa nolabait erakarri, –auskalo nola, ez rauen lanaren emaitza direla, laborariak baititugu gizon baitago honi buruzko argibiderik–, eta zuhaitz zulo bate- hauek. Testuko pasarte batek dioenez, Hölterhof etxean an itxi eta harrapatzean datza. Honela giltzapeturik lainoa bizi zirenek, nekazaritza ezagutu eta lantzen zuten. Abe- indarge geratzen da, edo hobe esanik, bere indarra za- rats eta indartsu izanik, gainera lanari emana dagoen baldu ezinean. leiendazko arraza bat ez da noski jentilengandik oso Kontakizunaren arreta beraren gainean erakartzen urrun ibiliko. duen itxitura teknika honek, bigarren mailan uzten du lai- Halere, kontakizunaren oinarrian dagoen benetako noaren deskribapena, honetaz, laino koxkor urdin bat so- gertakariaren oihartzuna nabarmenegi ageriratzen da, roen gainetik hurbiltzen ari zela ikusi zuten behin esaldia gure hurbilketa saioaren erabateko arrakasta eragotziz: baino esaten ez zaigularik, eta ondorioz, laino honen era- Alde batetik, biktimen leiendazko apaingarri guztiekin ginera derrigor aldatua gertatzen da Segurako lainoare- ere, testuak ez dizkigulako inoiz erraldoi arrazakoak baili- kin erkatuz gero, bere agertze hutsa ez baita aski orain ran erakusten, eta bestetik, Hölterhof etxea etxe delako lehen unetik heriotzaren hazia inguru osoan zabaltzen beti ere, eta alferrik saiatuko ginateke etxe bat jentilen hasteko. Halere, urtebete igaro ondoren berriro aske ge- hilobi megalitikoei hurbilarazten, etxe horren betirako ratzen denean, bere irteerak milaka lagunen heriotza hutsik geratzeari zalantzarik gabeko hilobi esanahia ba- ekarriko du, eta honekin, gure izurrite laino biek beren dario ere. Lotura megalitikorik eza honek urruntzen du arteko berberatasuna berreskuratzen dute. batik bat Hölterhof-eko pestearen kontakizuna jentilen Bitxi samarra deritzogu lainoa askatu ondoren berri- akaberaren mitotik. ro ere hura harrapatzeko ahalbidearen batere aipamenik Zernahi dela ere, aldeko eta aurkako arrazoi multzo ez egiteari. Testuaren arabera badirudi jendeak laino ho- hau honako hipotesi honen bidez ulerbidera genezakee- nen eragin gaiztoetatik libratzeko abagune bakar bat bai- lakoan gaude, alegia, kontakizun hau, Aamsvenne-n zik ez duela, abagune bakar horretatik at, haren presen- 1350 urtean zabalduriko pestearen oroitzapen historiko- tzia hutsa aski baita heriozte errukigarria zabaltzeko. ak, jentilen akaberaren antzeko mito baten moldean sar- "Et blauwe Dämpken" honek Twente-n hedatzen tzearen emaitzatzat joko lukeen hipotesiaren bidez. duen pestearena ez da izurrite baten berri ematen digun Bertakoen suntsikeraren ondorengo hungariar ijito- istorioa bakarrik, leiendazko deuseztaldi baten kontaki- en etorrera lurralde haiek betetzeko, –logikoagoa li- zun mitifikatua baizik. tzatekeen beste holandar edo alemaniar mugakideen Testuko azken esaldiek, pasadizoaren azpiko egiaz- etorreraren ordez–, alderdi mitikoaren eraginaren mailako errealitate historikoa ipintzen dute agerian alde bate- rik gorenaren adierazgarria litzateke, munduaren akabe- tik, baina bestetik eta aldi berean, gertakari historiko ho- raren eta ondorengo berrikuntzaren sinbolismoa adieraz- riek estaltzen dituen leiendazko gainegituraren presen- ten duen heinean, eta beste aldean berriz, Hölterhof tzia eta indarra baieztatzen dute, izurrite baten kalteek etxearen agertzeak, mitoaren moldeak eten ezin izan ez baitute zilegitzen, bera jasan duten lurraldeak geroztik duen errealitate historikoarekiko lotura islatuko luke. jendez husturik egon beharra beti. Ezin esan, holandar saga honen bitartez jentilen lai- Konbinaketa honek, leienda hutsa diren jentilen aka- noa eta izurrite lainoaren beratasuna demostratzeko beraren bertsioak, eta leienda izateko, astian hurbilegi egin dugun saioan erabateko arrakasta erdietsi dugunik, eta beraz oraindik historikoegi dugun Segurako izurritea- baina ikusi dugunaren ondoren ezin esango dugu ere, ren kontakizunaren arteko erdibidean kokatzen digu ho- gure hipotesiari eustea arriskutsuegi edo bidegabeegia landar ele zahar hau. Dena den, pesteak Hölterhof-en denik. burutzen dituen eraginek, kontakizun hau jentilen akabe- Dena den, ahantz ditzagun une batez istorio hau rarenari hurbilarazi diezaioke: Alde batetik, Hölterhof-ta- jentilen akaberarekin alderatzeko saioak, eta gatozen gu- rrak ez zaizkigu familia soil bat bailiran erakusten. Holan- re arreta osoa izurrite lainoari itzultzera. derazko testuak dakarren hitzak ("geschlacht" hitzak ale- Gure testuari buruzko aurreneko komentarioak azpi- gia), "leinu", "arraza" eta "gizaldi" kontzeptuak adierazten marratu duenez, bertako berrikuntza nagusia lainoa ha- ditu, eta badirudi beraz, familiarena baino irudi zabalagoa rrapatu eta indargabetzeko teknikaren agerpena dugu. eman nahi duela. Bestetik, izurritearen ondorengo hun- Ondorengo testuak irakasten digunez, teknika honen ai- gariar ijitoen etorrera eta bertan geratzea irmo berma- patzearen arrazoia zera da, bailara bereko zenbait etxek tzen zaizkio zerari, alegia, arraza baten suntsikera eta ha- pesteak eraginiko inongo kalterik jasan ez izana, eta are- ren ordezko berri baten sorreraren irudiari. Gainera, in- ago, pestearen kalteetatik betirako libratu izana ulerbide- guru osoa beteko duten hungariar ijito hauen etorrera- ratu beharra. Honako testu hau, saxoierazko bi bertso- ren ondoren ere Hölterhof etxean geroztik inor sekula ren itzulpenak eta hauei darraizkien ahapaldiei buruzko bizi ez izanak, begibistako hilobi kutsua ematen dio komentario batek osatzen dute. Guztia, lehengo peste etxeari. Eta azkenik zera azpimarratu beharra dago, izu- berari buruzkoa98: rriteak jota hilko den arraza honen aberastasun eta inda-

rra, aberastasun eta indar mitikoak noski, ez zaizkiola he- 98) C. ELDERINK. "Oet et Laand van Aleer". Enschede 1924 / 98h.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 81

"Auzokideen elkar laguntza betebehar sakratua bila- dariaren premisapean hobe uler daiteke, gidariaren ha- katu da, eta zintzo bete du hau Venne-ko De Lappe rrapatze eta ixteak, bide erakusle edo tiratzailerik gabe etxeko jaunak". utziko lukeen gaitza aurrera ezinean geratuko baitzen...... Honek ez luke halere, lainoa bigarren aldiz harrapatu ezi- ...... Hurrengo bertsoek De Lappe etxeko jauna ulerbideratu ahal izanen, baina dena den laino gidaria- naren ausardia eta beldurgabetasuna goraipatzen jarrai- ren hipotesia egokia da dudarik gabe kasu honetarako. tzen dute; zera diote honetaz, goiz batez, denak mahai Zernahi dela ere, beranduago ikusiko dugunez, lainoaren inguruan jarrita gosaltzen ari direla, eta De Lappe-ko jau- benetako funtzioari buruzko zalanzkuneak, erabaki argi nak laino koxkor urdin bat ikusten duela han urrunean eta zehatz batetik urrun dagoen arazo baten erakusgarri hurbiltzen ari zaiela. Berehala krisketa bat hartu bizkor, izanen ditugu. eta haren zuloan lainotxoa ixtea erdiesten du. Oraingoz behintzat, gure korpusa osatzen duten lai- Ikusten dugunez, kontakizunaren arretagune nagu- noen ezaugarri bereizkariei buruzko eztabaida hauetaz sia lainoaren harrapaketa da hemen ere, lehengo zuhaitz ahazten saiatuko gara, eta "Et blauwe Dämpken" lainoari zuloaren ordea, krisketaren zuloan gertatzen den harra- buruzko azterketa amaituko dugu, azken testu baten eta paketa. Dena den, oraingo ezberdintasun nagusia berta- ondorengo komentarioaren azalpenaz, biak helburu be- koen zuhurtzia dugu, inork ez baitu txorakeriarik eginen, rera zuzendurik, alegia, laino hau, bere euskal eta irlan- eta honen ondoriozko zorioneko berazkoa, bigarren poe- dar haurrideen senitarte berekoa dugula erakustera. ma batek jakinarazten digu. Hona hemen berri laburra99: Arestian kexati azaldu gara, beti harrapaketaren mo- ...De Lappe-ko jaunak lainotxoa krisketa zuloan ha- tiboaren itzalpean, testuek lainotxo urdinaren deskriba- rrapatu zuela eskerrak, Ven edo Venne izeneko bailarak penari eskainitako arreta gutxiaz. Bada, halere, aipaturi- pestetik libre ikustea erdietsi zuen azkenik. ko bi poemetako aurrenekoan lainoaren ekinera deskri- batzeari eskainitako ahapaldi bat. Hona bere itzulpena100: Mehatxuaren ezabatzea ekar dezakeen honelako harrapatze teknika izatearen noskizko ondorioa zera da, Hain gauza eskasa dirudi, laino koxkor urdin bat, Lur sailen gainetik irago, eta geldirik geratuz; Isilean etxee- bera bilakatzea kontakizunaren ardatza, eta beraz, lainotan sartu eta hormetan zehar lerratuz. txoaren eragina "bigarren aukeran" baizik erakutsi ahal ez izatea, gizonen ikusmin edo arinkeriak inoiz halakorik Bizitza zimelduz, lore bat izozte gogor baten ondo- ahalbideratzen badu behintzat. Plazaratu dugun tradizio ren bezala. honek halere, ez digu argitzen zergatik ez duen lehen Testu honek bi berrikuntza dakartza gure lainoaren agerpenak batere kalterik eragiten, bigarrena erailetasun jarrera eta higikeren multzora: Laino koxkor urdin hau, izugarrizkoa frogatzen den bitartean. Saihestezinezko etxeetan isil isilik sartu eta hormetan zehar lerratzen da. kontraesantzat hartu beharko ote dugu, alegia, teoriaz Bidenabar, ariera honek laino kutsatuaren hipotesira bi- agertze soilaz herioztea zabaltzen duen irudiragarri bat daliko gintuzke berriro, baina ahantz dezagun hau eta ga- indargabetzeko edozein saioak logikoki derrigor eragin tozen deskribapena aztertzera. beharko duen kontraesantzat? Zeren eta, lainoa ager- Bi higikerok ez dute baliokiderik guk ezagutzen ditu- tzen ez den arte ezin da noski deus ere egin, eta ager- gun gainontzeko kasuetan. Baina bi hauen ondoan, zail- tzen denean berriz dena alferrik da, ondoren datorren tasunik gabe ezagutuko ditugun bi jarrera kausitzen ditu- herioztea saihestezina baita. Erantzuna ez da erraza no- gu: Lainoa lur sailen gainetik iragotzen da pasean, eta ai- lanahi ere. rean geldirik geratzen da, euskal eta irlandar lainoei egiten ikusi diegun era berberean hain zuzen. Honen guz- Agian gerta liteke bertan kontraesanik ez egotea, tiaren irakasgaia zera da, lainook anitz higikera eta jarre- izurritea lainoaren barnean egon beharrean, trenak ba- ra erakusteko gai direla. Etxeetan sartzeari eta hormetan goiak bezala, honek tiraturik edo erremolkaturik heltzen zehar lerratzeari lehen ikusitako zuhaitz zulotiko irteera dela gogoeta egiten badugu. Segurako koleraren albiste- bortitza gaineratzen badiegu, laino gainkari geldia eta lai- aren arabera, lainoaren irago bidea eta heriotzen hasta- no oldarkaria bi laino mota ezberdin bailiran ikusteko penaren artean zenbait orduko tartea dagoela dakigu. arrazoirik ez dagoela, eta bide zuzena beraz, biak, higike- Tarte hau zenbait eratan ulerbidera daiteke: Lainoaren ra eta jarrera anitz erakutsi ditzakeen laino bakar eta be- baitan dagoen gaitza airean zabaltzeko behar duen beta; raren bi irudirabide osagarri buruasetzat jotzea dela, lainoaren baitan ez legokeen gaitzak lainoak gidaturik hausnartuko dugu berehala. "Jentilen lainoa=Izurrite lai- edo tiraturik bertaratzeko behar duena; lainoaren baitan noa" beratasunari eraikitako bainazkoa, –jentilen akabe- egon eta airean bat batean hedatuko litzatekeen gaitzak rako bi bertsiotan agertu eta Segurako koleraren konta- jendea kutsatu eta bere heriotzazko eragina burutzeko kizunean berriz huts egiten duen lainoaren higikera ol- beharko lukeena. Zernahi dela ere, bi bide dauzkagu az- darkaria benetan jatorrena omen zela–, indargeturik ge- ken buruan: Laino gidaria, ala laino kutsatua, aukera ho- ratzen da, airean geldirik geratzea, oldartzea, eta pasean nek nolabait laino iragartzaile eta laino xederatzailearen iragotzea, laino mota bakar eta beraren jatortasun berdi- arteko auzi zaharra islatzen duelarik, Laino oldarkari era- neko hiru jarrera baitira. sokorrak gaitza lainoaren baitan egon behar dela susma- Azkenik esan dezagun lur sailen gainetik irago eta razten badigute ere, indargabetze teknika berriz, laino gi- airean geldirik geratzen den holandar laino hau, Segu-

99) J.W.R. SINNINGHE. "Oberijselsch Sagenboek". Zutphen 1936 / 181.orr. 100) C. ELDERINK. "Oet et Laand van Aleer". Enschede 1924 / 98h.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 82 J. I. HARTSUAGA

rako izurrite lainoa eta jentilen akaberaren Olarteko ber- Izurrite lainoaren irudiragarria, bere jentilen lainoare- tsioko lainoaren berdina dugula deskribapenaren aldetik, kiko itxura antza eta esanahi antza alde batetik, eta jenti- urdintasunaren xehetasuna salbu noski: Alegia, ganduz- len bat bateko suntsikera ulerbideratzeko dakarren argi- ko edo lurrinezko laino koxkor bat. tasuna bestetik, biak kontuan harturik, gaitzetako folklorean gorde den jentilen lainoaren iraungarritzat jo deza- Testuok dakarzkigun "wolksken" (lainotxoa) eta kegu oraintxetik, eta ondorioz, azken honen jatorburu "dampken" (lurrintxoa) hitzok, –bata nahiz bestea berdin berberekotzat, hots, Europako indoeuropar aitzineko ge- erabiltzen baitira bertan–, aipaturiko bi euskal testuetako ruza kulturaletik datorkigun irudiragarritzat. Halabaina, "laino marismeek" marrazten duten irudi berbera erakus- berazko hau, era honetan baietsirik, bidezkoa izanik ere, ten dute. ikerbide honen eredu eta gidaritzat engoitik zenbait aldiz Eta irudi hau gogoan dugularik, gatozen STITH THOMP- aldarrikatu dugun exhaustibotasun asmoarekin kontrae- SON-ek dakarren izurrite lainoaren eredu bakar hori Her- sanean jartzen zaigu. Honela jokatuz gero, geure buruari beheretan agertzeak dakartzan ondorioei buruzko azken ezarri diogun betebehar metodologikoa saihesten ariko hausnarraldi bat egitera. ginateke, hots, ezein motibo indoeuropar aitzinekoa dela esan aurretik, indoeuroparra ez dela argi eta garbi eraku- Alde batetik, honen bakantasuna, jentilen lainoa eta tsirik uzteko hartu dugun konpromezua, Eta konprome- izurrite lainoaren berberatasunaz dugun aurrustearen al- zu hau betetzeko bide bat baizik ez dugu: Gure motibo- deko froga berri bat luzatzen digu: Bien deskribapena ak indoeuropar literaturan huts egiten duela erakustea oso antzekoa dela badakigu, –berbera delarik kasu bate- alde batetik, eta bestetik, bere bertsioek marrazten duan–, eta orain berriz elkarren adinako arrarotasuna dutela ten hedapen hesparrua indoeuropartasunaren premisa- ikusi dugu, bata nahiz bestea kasik erabat ahazturiko eta pean ulerbideraezina dela frogatzea. Ikerlan honetan uki- galduriko motiboak baitira, eta honek noski, berriro ere tu ditugun motibo guztiei banan banako inkesta exhaus- elkarri hurbilarazten saiatzeko animuak ematen dizkigu. tiboa eta berezitua eskaini zaie, eta izurrite lainoak be- Bestalde, euskal lainoekiko egokipen bakar hau Herbe- raz, honelako tratamendua jasoko du: Inkesta oso bat heretan kausitu izanak, ikergai dugun irudiragarriaren he- eginen dugu beraren gainean bereziki, jentilen akabera- dapen hesparrua zabaltzea, eta azkenik ere!, Irlandak ren mitoarekin ukan dezakeen lotura erabat ahantzi eta aipatu berri ditugun betebehar metodologikoei zuzen zu- eta Euskal Herriak orain arte osatzen zuten hespil muga- zenean ekinez. Inkesta honi egia esan hasiera eman dio- tutik at jalgi ahal izatea dakar ondorioz. Ondorio hau guz- gu engoitik, STITH THOMPSON-en aurkibidean murgil- tiz normaltzat jo dezakegu, eta areago, esperogarritzat, tzerakoan. Bere orain arteko emaitza bakarra azaldu be- zeren eta Irlanda eta Euskal Herriaren arteko kulturkide- rria dugu, bai eta honen bitarteko aurreneko berazkoa tza aise imajina daitekeela egia bada ere, –astian zehar ere: Motiboaren urritasun eta arrarotasun larria. nahiko atzera egin beharraren baldintzapean noski–, zera STITH THOMPSON-ek ezin ditu noski, europar folklore- ere ez da egia txikiagoa, alegia, bi herrion arteko kultur- an dauden motibo guzti guztiak aipatu, –bertan Segu- kidetza horri zeinahi dela ere, inoiz ezin dela izan gainon- rako lainoari buruzko erreferentziarik ez egotea dugu fro- tzeko europar eskualdeak alde batera utzirik biak baka- gagarri–, baina nahiko mamitsu eta osatua da halere, rrik lotzen dituenekoa. Aztertzen ari garen irudiragarrien bertan ematen den holandar erreferentziaren bakartasu- jatorburua izan bide den indoeuropar aitzineko geruza na ikusirik motibo hau zeharo urri eta arraroa izan behar kulturalean ez baitago euskal-irlandar lotura espezifiko dela ondorioztatzeko. Urritasun eta arrarotasun hauen eta esklusiborik adieraz dezakeen aztarnarik. Jentilen konstatazioak, engoitik zenbait aldiz erabilitako argudio bat ostera ere plazaratzeko bidea ematen digu: Izurrite akaberaren mitoaren baitan bilduriko motibo guztien lainoa indoeuropar irudiragarria dugula esaten badugu, egokidura guztiak Irlandan bildu izana beraz, gordekorta- –oraingo honetan germaniar motiboa litzateke eta ez zel- sun hobearen adierazgarria baizik ez litzateke izanen. ta–, Euskal Herria, berea ez den kultura honi gogorren Zelten irlaratze berandu samarrekoari eta kristaugoaren eta sendoen eutsi dion herria dela onartu beharko dugu zabaltze goiztar samarrari zor bide zaien gordekortasuna, derrigor, bertan kausitu baitugu irudiragarri honen bi ere- bien arteko tartearen laburrak, zelten eraginaren garran- du ezagunetariko bat, indoeuropar mundu osoak beste tzia murriztu, eta zeltaitzineko bereizgarri kulturalen iraun- eredu bat baizik eskaini ezin izan duen bitartean. Honen bidea sendotu egiten baititu. Egokidura arkeologikoei es- absurdua begibistakoa da, eta horrela jarraituko du iza- kainiko diegun atalari aurrea hartu gabe, esan dezagun ten, ikergai dugun irudiragarriak, –beste zenbait eredu halere, holandar eredua ez dela ustekabeko agerpena agertzen badira ere–, indoeuropar ondorengo gizarteeta- izan, eta alderantziz, orain arteko hedapen hesparrua lu- ko folklorean motibo urri eta bazterreko gisa agertzen dairaueno, zeren eta edozein euskal motibo indoeuropa- ze baino lehen zabalagotzen ikustea espero daitekeela, rrengandiko maileguaren hipotesiaren bitartez ulerbide- gure ikergaiaren iraupenerako ahalbideak ugaldu egin ratzeko edozein saiok honako baldintza hau bete behar- baitira testuinguru mitikoa kitatu ondoren, –bertan irau- ko baitu beti nahitaez, alegia, aipatu motiboa azken tea zaila baita kultura berriek zaharragoak estali eta ito hauen artean hagitz hedatua eta ezaguna izatea, hots, ohi dituztelarik–, gaitzetako folklorean aterbe eta babesa bere hedapen eta ezaguntasun hauek, bera asmatu kausitu duenean, kultura aldakuntzetatik gordetzeko baduen kultura hesparruko mugetatik at eraginik izatea zu- besleku bikaina izan ere. ritzeko adina garrantzia ukan behar dutela.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 83

STITH THOMPSON-en egindako bilaketak dakarren Europa osoan zehar luze eta zabal hedaturiko pestearen ikerketaren lehen urrats honen emaitza beraz, izurrite irudiragarri nagusi bi aurkitzen ditugu: Izurritearen gizara- lainoaren jatorriaren ez-indoeuropartasunaren aurrustea pena bide den emakumezko irudiragarria bata, eta ani- dugu. Ondoren datorkigun bigarren urratsa berriz, indo- maliazko irudiragarria bestea, –saguak alegia–, izurritea- europarren mitologia eta folklorean murgiltzea izanen ren hedabidetzat erakutsia. Idazle hau frogatzen saia- da, bertan pestea eta gainontzeko izurriteak irudiratzeko tzen den tesia zera da, saguei loturiko eta izurriteen igor- erabili ohi diren metaforak ezagutu, eta gure motiboak letzat jotako emakumezko jainkozko baten izana Grezia irudi hauen multzoan huts egiten duela konstatatzeko. klasikoan, –Artemis Mysia, hain zuzen–. Guk ez dugu Indoeuropar mitologia erkatzailearen ikerketek ez bere argudioen alde ez eta aurka ere eginen, bere erudi- dute zehatz eta bereziki izurriteei loturiko jainkozko bate- zioa aprobetxatu baizik besterik gabe, aipaturiko bi moti- rakoirik azaltzen. Izan ere, Apollo-ren gezien greziar iru- boen hedapena eta garrantzia frogatzen dituzten berak dia baino ez dugu, baina irudiragarri bakan hau, grezia- bildutako ereduetariko zenbait hemen plazaratuz. Ikus rren garapen berantiarretako bat izan behar da gainera, dezagun lehenengo, izurritea gizaratzen duen jainkosa- jakina baita greziarrak berrikuntza sortzaile bikainak izan ren irudiragarriaren eragin hesparrua101: zirela mitologiaren arloan. Izan ere, izurriteak eta gaitzak Izurrite bubonikoa ia erabat ezaguna dugu gaurko ga- orokorki osasunari eta ugaritasunari dagozkien arazoak raietan; halere ez gaude beste izurrite moten hutsean, direnez gero, hirugarren funtzioaren hesparruan sailkatu- hauetarikoak oraindik gaurko egunean ere Balkanetan gi- rik aurkitzen ditugu, eta beraz, indoeuroparrak gehienbat zaratuak eta jainkosa itsusi edo hobe deabru-eme itxu- kezkatzen zituzten ardura ideologiko nagusietatik, –agin- raz irudiratuak gertatzen direlarik. Egungo greziarrekin tea eta gerrari dagozkien bi lehen funtzioetako balioeta- hasiaz, nafarreria beldurgarriari era honetako izen ordeak tik alegia–, kanpo geratzen dira. ematen dizkiote: "Dohatsua", "Errukiorra", "Errespetuz ai- Lehen funtzioari hurbil lekiokeen izurritearen aspek- patu behar dena",... Serbiarrek, "bogine" hitzaz, –"jainko- tu bakarra, honen kemen deuseztatzailearena litzateke, sa", alegia–, izendatzen dute nafarreria. Eslabonia eta jainkoek beren gizonen gaineko menderakuntza, hauei Kroazian, izurritea, "kuga" izenez ezagutzen den deabru- gogorarazi eta errespetarazteko erabil zezaketen heine- emearen itxuraz irudiratzen da, hau aldeko izatearren an. Halabaina, ez du ematen honelakorik indoeuroparren maiz "kuma" (amabitxia) izenez ordezkatzen delarik. begikoa izan denik: pestea, Euskal Mitologia Konpa- Jugoslabiarren artean izurritearen beste izendabide ratuan, herriak une batez itzulipurdikatu duen gizarte egi- arrunta, "cuma"dugu, errumaniar hiztegian halaber sartu turaketa jainkoek atzera berriz ezartzen dutela irakatsi di- den hitza ("ciuma"=izurritea). Hau uxatzeko, "beharrezko guten bi istoriotan azaldu zaigu, alegia, irlandar "attacot" suaren" zeremoniaz baliatzen dira. "Kuga" hau, emaku- direlakoen iraultzan, eta Erromako K.A.ko 394 urteko mezko baten itxuraz irudiratzen da, eta gaur egun orain- hauteskundeetan. dik ahoz aho dabiltzan ipuin askotan emakume hau zen- Irlandan, pestea bigarren mailako ondorio gisa des- bait baserritarri, haien gurdira igo dezaten eskatuz edo kribatzen da, jainkoen haserrearen emaitza zuzena beza- batere baimenik gabe ere gurdi gainera salto egiten ikus la baino. Haserre hau eguraldi nahaskeria harrigarrien bi- dezakegu. Sarritan txalupari bati ibairen beste aldera tartez adierazten baita batik bat. Hauek berriz, lurraren edota itsasoa zeharkatuz dalmatiar kostaren aurreko irla- txirotzera eta areago, erabateko antzutzera daramate, ren batera eraman dezan eskatzen dio. Serbiar balada ondorengo gosetea eta azken buruko pestearekin amai- hagitz ezagun baten arabera, izurriteak jota bere bedera- tuz. Peste hori beraz, ez da harrigarria edo naturagaine- tzi anaiak galdu dituen lamia antzeko neska bati, bera koa, zenbait naturagaineko gertakizunen ondorio berez- izurritea delakoan aitaren etxeko sarbidea eragotziko dio koa baizik. bere amak, neskak bere burua ezagutzera eman arte. Erroman berriz, jainkoek zuzenean bidalitakotzat Mota honetako sineskeriak ez dira hego eslabiarren erakusten zaigu, baina halere, jainkook aurretik igorririko bitxikeria bakarrik. Lituaniarrek badute "Giltine" deitzen negu ikaragarri hotz baten ondoren agertzen da. Hone- duten izurritearen eta heriotzaren jainkosa. Honen bel- taz beste, peste hau ez da larriki erailea suertatuko; Ze- dur dira izakiak oro, gizakume eta aziendak errukirik ga- ruko igargarri soila izanen da, jainkoen indarraren froga- be itotzen baititu: "Kad Tauwe Giltine Pasmaugtu", ale- garria, haien haserrearen benetako erakusgarri izugarria gia, "izurriteak itoko al zaitu", lituaniar birao arrunta dugu. baino, eta dena dela, peste honen jatorburuak ez gara- Jainkosa beldurgarri honen izen zabalduagoa "Magila" matza jainkozko zehatz batenganaino, zehazpako "jainko- dugu, edo "Dieuwe", "jainkosa" alegia, besterik gabe. ak" edo "Zerua" hitzetan adierazten delarik. Beraz, izurri- Poloniar Lituanian, "Morowa dziewica", "izurrite neska" teen motiboak indoeuropar mitologiaren lehen funtzioa- izenaz ezagutzen dute. Gainerako lekuetan, "Powietrze", ren inguruan garapen garrantzitsurik ez duela jaso esan "izurritea" izendatzen dute besterik gabe. Soineko zuri genezake, eta baita orokorkiago zera gaineratu ere, batez jantzirik lurraldeak zeharkatzen ditu, sarritan arlote- hots, motibo horrek ez duela bertan inoiz leku nabarme- ren baten sorbaldaren gainean, laguntza horren trukean nik hartu. inmunitatea hitz ematen diolarik. Polonian ez dago jain- Honela, bada, folklorearen iturburua baino ez zaigu geratzen kontsultatzeko. Bertan, dokumentazio ugariaz 101) A.H. KRAPPE. "Artemis Mysia", Classical Philology aldizkariko IL osaturiko ALEXANDER KRAPPE-ren idazlan baten arabera, zb. 1944 / 180 hk.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 84 J. I. HARTSUAGA

kosa beldurgarriaren irudi faltarik: Ileak nahasirik dituen bezala gizaraturik aurkitzen dugu; (3) Antzeko irudiraga- emakumezko argala, maiz gurdi baten gainean jezarririk, rria, "izurrite dama" edo "izurrite emakumea", gazte ala hau zalantzarik gabe beste nonbaiten aipatu dudan fol- zaharra, zenbaitetan eskuareaz edo erratzaz horniturik, klore bretoiko "charrette de la mort" delakoaren para pa- Europar kontinentean zehar ezaguna eta beldurrez ikusia rekoa delarik. Bulgarian ere, irudi beretsukoa dugu lurral- dugu, Don-etik Finisterre-raino, eta Ipar Itsasartetik Al- deak zeharkatzen dituen "cuma" delakoa, emakumezko peetaraino. Halere, ez da frogatua izan europar konti- luzea, beso ikaragarri luze eta aurpegi baldurgarria ditue- nentean ere sagua izurrite jainkosa honen ikurra eta atri- larik, ileak nahasirik, zaldi baten gainean jarririk, –mende- butua zenik. baldean ere egokidurarik baduen heriotzaren zaldia–. Gorago aipaturiko ikerlanean azpimarratu dugunez Errusiarrek, bota gorriak daramatzala uren gainean dabi- STRABO-k bildutako iberiar kontakizun baten arabera (III, len emakumezko batez gizaratzen dute kolera. Herri be- 4, 18) saguek zabaldu omen zuten izurritea penintsulako rean, ganaduaren gaitzak, "behi herioztea" deiturikoak, herrien artean, eta bestalde, egungo europar folklorean emakume zahar baten itxura duela uste da, izurritea,"izu- oraindik sagua heriotza eta izurrite ikurra dugu. Areago, rrite damak", –liho ehunetan bilduriko emakumezko han- izurrite jainkosa zaharraren jarraipena Erdi Aroan, kristau diak–, irudiratzen duen bitartean. Erdi Aroa amaitu zene- jarraipena den Gertrudis Donea alegia, sagu pilaz ingura- tik izurrite bubonikoa ezagutu ez duen Lusazia-n, emaku- turik agertzen zaigu Estrasburgoko katedraleko pintura mezko hau heriotzaren jainkosa da besterik gabe, eta batean. Belgikako Nivelles-eko kolejiata elizako hegoal- beraz, Smertnitza deritza (Smert=Heriotza). Hau ere zu- deko guruzpidean dagoen estatuatxo batean, santa be- riz jantzirik dabil, eta bere hurbiltzeak heriotza dakar hiri rau, mojaz jantzirik, gonatik gora igotzen ari zaion sagu eta herrixketara. batekin ikus daiteke. Beste honenbeste ikus daiteke Baltiko itsasoak ez dio sineste honi mugarik ezarri: Bruselas-eko ekialdeko auzoetan dagoen Gertrudis Do- Suedian, "izurrite dama" eslabiar Europan bezain ezagu- nearen eliza berriko kaperan, bertan santaren beste es- na baita. Norvegian, "Pesta" delakoa eskuare antzeko tatuatxo bat baitago, bi sagu lagun dituelarik, bata bere tresna bat eta erratz bat daramatzalarik, lurraldeetan ze- makulu pastoralean gora igoz, eta bere oinetan bestea. har hara eta hona dabilen atso zahar zurbila da. Bada Nivelles-eko eliza-altxorrean dagoen metalezko lepoko zenbait arrazoi germaniar Hel jainkosa jatorriz heriotza- batek Gertrudis Donea bere soinekoaren tolestura bate- ren jainkosa baino izurritearena zela sinesteko. XVIII. an jarrita sagu bat duelarik erakusten digu. Santaren sa- mendean oraindik, Schleswig-ko nekazariek, izurritea atzerrian zebilelarik lurraldeetan zehar hiru zangoko zaldi guekiko lotura berau herri eskulangintzaren anitz monu- baten gainean bailebilen irudiratzen zuten. Suitzan be- mentutan agertzen da behin eta berriz. rriz, hiru zangoko zaldirik gabeko irudiragarri berberaren Gertrudis donearen funtzioak guztiz bat datoz hone- berri bada, XVI. mendeko ...... kin. Saguetatik eta izurrietatik babesten du, azienden ...... Lehen hamarkadan. Zuriz jantziriko eta erratzaz izurriteei dagokienez batik bat, baina Artemis Mysia-ren hornituriko neska bezala deskribatzen da. antzera, ez da saguetatiko babesa bakarrik, jakina baita Peronnik-en ipuin bretoi ezagunean izurriteak bel- berak bidali ohi dituela saguok milaka, irain dutenen zi- tzez jantzitako larruazal horiko dama baten itxura hartzen gortzat haien soroetan txikizioa eragin dezaten. du. Bretainian berriro, zuriz jantziriko "izurrite damaren" Ikerlan berberean zera ere azpimarratu dugu, Ger- istorioa aurkitzen dugu, bertan dama honek bera gurdiz trudis Donearen gotorleku nagusia Nivelles dela Belgi- edo untziz garraiatu duen gizonari inmunitatearen saria kan, eta bertan kristaugoaren aurretiko garaietan herio- ematen diolarik. tza jainkosa germaniar baten gurtze garrantzitsua ospatu Azkenik Finlandian, izurritearen irudiragarria, ipuin ohi izana gauza ezaguna dela. ezagun baten bariante batean heriotzaren rola egiten Hau guztia dela eta, aspaldidanik ateratako kon- duen neska gaztea da. klusioa da, santa hau jainkosa paganoaren jarraipena bai- Ugaritasun ikusgarriko eredu erakusketa honen on- no ez dela. doren, –gure ikergaia den irudiragarriaren urritasunarekin Folklorean baizik gorde ez diren bereizgarri kultura- bortizki kontrastatzen duen ugaritasuna izan ere–, lak indoeuropar kulturari eragokitzea ez da beti arazo ALEXANDER KRAPPE-k bere datuak laburbildu eta lehenen- garbia izaten. Dumézil bera aurrenekoa da zera aitortze- go honi lotu nahi dion bigarren irudiragarriaren garrantzia ko garaian, alegia, indoeuropar literatura ez dela gehie- eta hedapena azaltzeari ekiten dio102: netan folklorean gorde, jakintsuen idazlan historiko eta Gure idoroketak bada, honako era honetan laburbil erlijiosoetan baizik. ditzakegu: (1) Grezia zaharrean eta Ekialde Hurbil eta Halere kasu honetan, –eta KRAPPE-k Artemis Mysia Erdian, bere izenak adierazten duen bezala, saguekiko eta Gertrudis Donearentzat eskaintzen dituen ulerbide- lotura duen emakumezko jainkozko bat dugu, Artemis en bidezkotasuna zalantzan ipintzen baditugu ere–, gure Mysia alegia, heriotzaren eta izurritearen jainkosa; (2) aurrean argi eta garbi agertzen dena zera da, bi tradizio- Erdi Aroko eta egungo eslabiarren artean, Balkanetan ok Europa osoan zehar ugari azaldu eta Euskal Herrian eta beste zenbait lekutan ere, izurritea, "izurrite dama" berriz erabat huts egiten dutela, –halakorik ez baita gure artean aurkitu–. Argi dago beraz, indoeuropar irudiraga- 102) Ber. 182. orr. rriak ditugula.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 85

KRAPPE-ren artikulua, batzuetan zenbait tresnaz hor- "Denok kartageraz ez dakizuenez latinez esango di- nituriko eta beti zuriz jantziriko emakumezko irudiaren zuet Kartago-n dugun atsotitz zaharra: Pesteak txanpona garrantzia eta hedapena adierazten dizkigu. Halere, auto- nahi duela? Bi eman eta hor konpon!" re honen argibideok badute bere akatsa, erakusgarri ba- Justiniano-ren garaian peste handia zabaldu zenean dira ere. Alegia, alderdikeriazkoak dira, zeren eta Arte- untzi dirdaitsuak ikusi omen ziren itsasoan, haietan buru- mis Mysia-ren ikerketarako hautaturik daudenez, ezin rik gabeko gizon beltzak zeudelarik. Haiek nora, pestea baita neurtu bertan agertzen diren emakumezko irudira- ere hara atzetik. garriok europar folkloreko pestearen irudirapenen mul- Egungo greziarrek, etxez etxe eta hiriz hiri dabilen tzo osoan ukan dezaketen garrantzia. Izurrite irudiragoa- emakume itsu bat bezala irudiratzen dute pestea. Hark ren pertsonaia bakarrak ote dira, ala oraindik ezagutzen ikusten duen guztia hil zorian jartzen da. Halabaina beti ez dugun beste pertsonaiarik ere ba ote dago? hormak ukituz itsu-mutsuka ibili behar duenez, inork ge- Erantzuna, GRIMM anaien "Deutsche Mythologie" laren erdian geldiarazten badu, honek ezin du hura kalte- idazlanean pesteari eskainitako atalean aurkituko dugu, tu. Beste ele zahar baten arabera, pesteak, hiriz hiri hon- bertan autoreok, Europan zabalduen dauden irudiraga- damena eragiten dabiltzan hiru emakume izugarriren rrien berri ematen baitigute, inongo demostrazio gogorik itxura hartzen du; lehenak paper handi bat darama, biga- ez dutelarik, adibide mordoa besterik gabe plazaratuz. rrenak guraizeak, eta hirugarrenak erratza. Akabatu be- Hona hemen zenbait pasarte103: har duten biktimaren etxean hirurak elkarrekin sartzen Apollo haserrearen gezi ziztukariek zabaltzen zuten dira: Lehenak haren izena idazten du bere erregistroan, pestea greziarren artean; agudo eraiten zituzten gizonez- bigarrenak guraizeekin zauritzen du, eta hirugarrenak ko hil hurrenak Apollo-ren geziok, agudo emakumezko erratzaz garbitzen du etxea gorpua eramanez. Hona he- hil hurrenak Artemis-en jaurtigaiek; (...) men Parka, Furia edo Eumenide-ak heriotza jainkosa bi- "Heriotza Aingeru" hori, bere jendea daraman "Herio" lakaturik. bera da. Langobardiar leienda batek dioenez, bi aingeru, Polita da benetan "bossen Elliant" deritzan eresi bre- bata ona eta gaiztoa bestea, lurralde hartan zehar ibili toia, –"Eliant-eko pestea", Villemarqué I 46-51–. ohi ziren: "...Era berean izurrite honek Tizino hondatu "Errotari batek, –dio testuak–, zuriz jantziriko andre zuen baita ere, eta zenbateraino hondatuko ote zuen, bat, makila eskuan, ibai ibian jarririk beste aldera nahian bertakoek mendi gailurretara eta beste eskualdeetara ikusi omen zuen. Zaldi gainean jarri andrea eta ibia ira- ihes egin ondoren hiriko plaza eta kaleetan belarrak eta goz beste ertzera eraman zuen. Orduan zera esan zion fruta arbolak hazi zirela. Orduan argi eta ageri ikusi zuten andreak: –"Gazte, ba al dakizu nor iragoarazi duzun? askok aingeru ona eta aingeru gaiztoa gauez elkarrekin Pestea naiz ni; laster burutuko dut nire itzulia Bretainian ibili ohi zirela hirian zehar, eta aingeru gaiztoak eskuan zehar, eta orain Elliant-eko elizara noa mezetara, eta nire zeraman lantza edo zerakin aingeru onaren aginduz edo- makilaz ukituko dudana hil egingo da agudo, baina zuk zein etxetako atean zenbat aldiz jo, etxe hartako hainbat eta zure amak ez duzue kalterik izango". Eta honela ger- gizon hil ohi zirela biharamunean. Orduan norbaitek zera tatu zen, hiriko lagun guztiak hil baitziren, alargun txiroa ezagutu zuen errebelazioz, alegia, "Ad vincula" izeneko eta bere semea ezik". Pedro Donearen basilikan Sebastian Donea martiriaren Herri kanta baten arabera errotariak bere sorbalden aldare bat jartzen ez zen artean iraunen zuela izurriteak. gainean eramaten du pestea. Etxe batetik bakarrik bede- Eta izan ere, Sebastian Donearen errelikiak Erromaratu ratzi ume ehortzi zituzten, eta kanposantua harresitarai- eta aldarea aipatu basilikan ezarri orduko aienatu zen izu- no hilez gainezka bete zen. rritea". "Kanposantuaren hurrean haritz bat bada, eta haren 589 urtean Erroman Tiber-eko urek gainezka egin muturrean zapi zuri bat loturik; Pesteak denak eraman eta bertako anitz ero zituen izurritea zabaldu zenean, zituen". Gregorio Doneak Guruzpide solemnea iragarri, eta gizar- Azkenik, pestea uxatzeko bidea kantutan aipatzea te maila guztietako laurogei gizaseme ahozpez jausi eta izan zen. Honek bere izena ezaguna eta zabaldua ikusi ziplo hilda geratu ziren elizan bertan; bere otoitzetik ira- zuenean, sekula ez itzultzeko alde egin zuen. Ibia irago- tzarririk, "zera ikusi zuen, Dietrich-en etxearen gainean, tzeko eskabidearen motiboa, Bertha jainkosa eta beste eskuan ezpata odoleztatua mehatxari erakusten zuen izaki harrigarrien istorioetako berbera dugu. aingeru bat. Ikuskizun horretan ezagutu zuen gizon santu hark Betiereko Aitak gizonei bere haserrea jakinaraz- Lituaniar Giltine, izurrite edo heriotza jainkosari bu- teko bidaltzen zien igargarria". ruzko leiendak xehetasunez nahi nituzke ezagutu. Errukirik gabe itotzen ditu jendeak: "Kad tawe Giltine "Heriotza-aingeru" hauen antzera nordikoen Hel ere pasmaugtu!" (Pesteak itoko al zaitu!), birao arrunta da. hor zehar ibili ohi da bere zaldiarekin, hots, kanposantue- Baina pestea Magila edo Diewe (jainkosa) besterik gabe tan agertu ohi den "Heriotza-zaldiarekin". deritza baita ere lituanieraz, eta jendeak honela egiten Agustin Doneak, –"De verbo apostol", 168–, diruzko du birao halaber: "imma ji Magilos, imma ji diewai!" (...). konponbidea onartzen duen emakumezko narraztari ba- Zuriz jantzirik eta trikimako gainean zebilela, bidean ten irudiaz marrazten digu pestea: topo egindako gizon bat hartu eta haren sorbaldaren gainean Errusia osoan zehar ibiliko da honela jezarririk. 103) GRIMM (anaiak). "Deutsche Mythologie". Berlin 1876 / 989hk. Zamadun hau izango da hildako guztien artean bizirik

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 86 J. I. HARTSUAGA

iraunen duen bakarra. Hiriz hiri eta herrixkaz herrixka auzune aurrera heldu zenean, zaldia gurditik askatu eta eramaten du gizonak, eta bertan denak hiltzen dira hark bertan etzaten utzi zuen. Auzunean ez zen batere izurri- bere zapiaz eraso egiten duenean, eta jendeak oro ihes- te gaitzik sortu, baina inguruko auzune guztietan gogor ka doaz haren aurrean. Pruth-en zamadunak atsoa ito- eraso zuen izurriteak. tzea pentsatu zuen eta ibaira jauzi egin zuen, baina hau Suediar leienden arabera Pestea hegoaldetik heldu luma bezain arin jaiki zen eta mendi basotsuetan barre- zen herri batera, eskuan zeraman eulzkailu (rifva) batez na sartu zen bizkor, gizona hondoratzen zen bitartean. igurtzitzen iharduten zuen mutil koxkor baten itxurape- Beste kontakizun batean Dzuma deritza (errus. serb. an, eta herriko aurreneko etxearen aurrean geratu ohi Tschuma), eta bera nagusi dagoen artean herriak antzu zen. Hau gertatzen zenean etxeko bat edo beste bizirik geratzen dira, oiloak lokatu eta kukurruku jo ezinean, eta irten ohi zen, eulzkailuak ez baitzituen denak berarekin zakurrek ez dute zaunkarik egiten, Pestea urrutira usna- eramaten. Hurrengo herrira heldu zenean ordea, Peste- tzen baitute eta bertan marmarrean hasi. Nekazari ba- neskatila (pestflicka) jarraiki zitzaion atzetik. Honek erra- tek, zuriz jantzirik, ileak haizean inarrosirik, harresi garai tza pasatzen zuen atarian eta orduan den denak hiltzen baten gainean ikusi zuen jarririk, zakur zaunkarien beldu- ziren herrian. Halere, nekez ikus ahal zitekeen, eta dena rrez zurubian gora bizkor egiten zuelarik. Agudo hurbildu den, egunsenti aldera beti. zen eta zurubia eraitsi egin zuen Pestea behera zakurren Vestergödland-en "digerdöd" izurritearen saihesbide artera eror zedin; Pestea, mendeku mehatxua botaz aie- gisa giza oparia egitea erabaki zen, eta bi mutiko txiro es- natu zen. Dzuma hau gurdi baten gainean basoan zehar, kale propio horretarako ekarri eta bizirik lurperatu behar fantasmak, hontzak eta hontzuriak lagun dituela ibili ohi zituzten. Hilobia agudo hondeatu, artean goseak zeuden da baita ere zenbaitetan: "Homen" du izena fantasma mutikoei sukaldetik gantza ekarri eta zuloan patxadan ja- prozesio honek. Woycicki I, 130-133,159-163. rri zitezen utzi zituzten. Jaten ari zirela jendea goran zain Halere Pesteak Urte berri eguneraino iraun zezake- lurra palaz astinduz. en bakarrik, eta orduan itzultzen ziren ihes egindakoak "Aj, –deiadar egin zuen mutikoetariko txikienak au- hutsik utzitako etxeetara, baina hauetan atetik sartu be- rreneko palakada gainean bota zietenean–, lurra erori da harrean leihoetatik sartzen ziren. JOHAHN PARUM SCHULZE nire ogi gantzaztatuan". Lur pila osoa bi umetxoen gaine- wenden-dar nekazariak kontatzen diguna XVII. mendea- an bota zuten, eta ez zen haiei buruz geroztik ezer en- ren erdialdean edo gertaturikoa dugu: tzun (Aszelius 4, 181). "Luchau-ren ondoan zegoen Kuffalen auzoan bizi Badiraute gainera umeen hormaperatzeak eraikun- zen Niehbur izeneko gizon bati, hiritik abiatu zelarik, gi- tza berrien oinarrietan, eta behi gaztearen oparia txahal zon bat hurbildu eta oso nekatua zegoela esanez gurdi heriozte garaietan. gainera igotzeko baimena galdetu zion otoika. Hans Norvegian berriz honela irudiratzen dute "Pesta", ale- Niehbur honek nora ote zihoan galdegin zion ezezaguna- gia, andre zahar zurbila, lurraldean zehar eulzkailu batez ri wenderaz, –gaur egun oraindik hau baita bertan erabili ("rive", bihia lurra eta saraleetatik bereizteko erabilitako ohi den hizkera–, gurdira igotzen laguntzen zion bitarte- tresna horztuna), eta erratz ("lime") batez itzulian dabile- an. Hau ordea isilik geratu zen hasieran. Niehbur dela- na; eulzkailua erabiltzen duenean zenbait gizakik aurrera koa ordea, mozkorra baitzegoen, gero eta ozenago eta bizirik iraute erdiesten dute, baina erratzaz baliatzen den ausartago aurrera galdezka ekin zion. Ezezagunak hone- lekuan ordea amaren ume guztiak hiltzen dira. Behin gi- la hitzegin zion bere burua ezagutzera emanez: –"Zure zon batek ur txiki bat iragotzen lagundu ondoren mese- auzoraino lagunduko zaitut, oraindik ez naiz bertan izan dearen ordaina erreklamatu zion, eta hark zera erantzun, eta, ni Pestea bainaiz". Orduan Niehbur hau otoika hasi "zure etxeko aulkian aurkituko duzu ordaina", eta etxera zitzaion bizitza salbatu nahian, eta Pesteak zera jakinara- heldu orduko gaixotu eta bertan hil zen. Sarritan soineko zi zion, bera eta gurdia auzoaren aurrean geratuko zirela, gorriaz ere agertu ohi da, eta begiratzen diona izuak har- eta hark bitartean arropa guztiak erantziko zituela larru tzen du. gorritan geratu arte erabat, gero bere laratz-kakoa hartu- Serbiarrentzat Kuga benetan bizi den emakumea da, ko zuela eta egunsentian etxetik atera eta etxea ingura- belo zurietan bildurik askok ikusi eta bakar batzuk ga- tu beharko zuela lasterka, eta orduan etxeko karrera az- rraiatu dutena. Gizasemeren bat mendian edo bidean to- pian ehortziko zuela: –"Norbaitek sarraraziko ahal nau ba- patu eta bertan esaten zien "Kuga naiz ni, beraz garraia rrena, –esan zuen Pesteak–, gaixoen arropetan dagoen nazazu aurrera!" Gizonak hura lepatxokoka hartu eta hark hatsaren bidez". Gure Niehbur-ek ordea, Pestea gurdi nora nahi, hara eramaten zuen batere nekerik gabe. gainean auzotik urrun samar utzi zuen hark ezer somatu Kuga-k, pesteak alegia, itsasoaz bestaldera bizi ohi dira, ez zuela, gau iluna baitzen; gero laratz-kakoa hartu eta baina Jainkoak igortzen ditu gizonek gaiztakeriaz ogen zeharo larru gorritan auzune osoaren inguruan lasterka asko egiten dituztenean. Pestea jo eta eman dabilen bi- aritu ondoren, zubiaren azpian iragazi zuen burdina, tartean ez zaio Kuga esaten, Kuma (amordea) baizik, –1690. urtean neronek ikusitako burdina, zubian lanak atsegin izan dakion. Orduan inor ez da ausartzen gauean egiten ari baitziren, herdoilak ia erabat janda bazegoen ontzi zikinak garbitu gabe bertan uzten, zeren sukaldee- ere–. Gure Niehbur hau bere zaldi eta gurdiaren bila itzu- tan sartzen baita gauez, eta halakorik ikusiz gero plater li zenean honela mintzatu zitzaion Pestea: –"Hau jakin eta goilare guztiak garbitzeari ekiten baitio (honela etxe- izan banu ez nizukeen hori guztia jakinaraziko, dena oker an luzaro geratuz), zenbaitetan gainera urdaiak ganbara- ulertu eta auzune osoa itxi egin baitidazu". Gure Niehbur tik eramaten dituelarik. (...).

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 87

Eslobeniarrentzat ganadu izurritea (Kuga) txahal pin- Voigtland-tar albiste baten arabera, Pestea, laino toa da. Honek bere marruez akabatzen omen ditu idi eta itxura hartzen duen lurrin urdina bezala agertzen da. (Jul. ardiak. Deabruak esana omen da Kuga-ren aurka ekinbi- Schmidt 158 orr.) de bat baino ez dagoela, aitzurra eta aitzurra (ehorzketa Honek, izurritea ekartzen duen laino sargoritsua go- alegia). Suomiar kantu batek, pestea Iparralde iluneko gorarazten digu, eta lurrin urdinak berriz, ostots jainkoa- burdin mehatzetan haratonean ibiltzera agudo joateko ren sua dakarkigu burura (147 orr.). konjuratzen du: Horretarako, berarentzako eta gurdirako Behin Odenwald-en zabaldu zen pestea, eta gartxo zaldiak eman behar zaizkio. Rutto du izena, "bat batekoa" urdin baten itxurapean agertu zen orduan Erbach-eko eliza alegia. nagusiko sakristian, bertan hormaperatua izan zelarik. (...). Niederdeutschland-en, etxeetan dagoen jendeari Halaber, 1709. urtean pestea kanposantuko ezki ba- leihotik begiratzen dion Heidmann delakoari buruzko ele ten zulora behartu zuten konjuroz Prusia-ko Conitz hirian zaharrak ditugu: Honela begiraturikoa, urtebete eta egun eta bertan horretarako propio egina zegoen eta zuloa doi baten buruan hilko da; hain zuzen ere honelaxe aritzen ixten zuen zipotza ezarri zuten. Harez geroztik ezin izan dira begiraketan Bertha, eta (gizonezko) Heriotza. Beste du berriro lurralde haietan bere burua erakutsi (TETTAU & horrenbeste kontatzen da Tirol-en heriozte garaian ingu- TEMME, 222 orr.). ruan ibili ohi den fantasmari buruz: Hau nongo leihoan Hiru erreferentzia hauen artean Voigtland-ekoa (izen begira jarri, bertako jendeak hilko dira. berorrez gaur egun azaltzen ez den prusiar eskualde hau Lusazia-n, Smertnitza, zurizko itxuraz narraztari ibil- Oder ibaiaren erdialde inguruan nonbait egon behar da tzen omen da herri inguruetan. Zein etxetara bere urra- han hemenka bildu ditugun datuen arabera) dugu zalan- tsak zuzendu, hartan izanen da gorpua aurki. Etxean ber- tzarik gabe gure izurrite lainoen korpusean sar dezake- tan, ateak joaz eta oholak jaurtiz ematen du ezagutzera gun bakarra, honen bitartez, ereduen kopurua hirura bere bertan egotea. Hil hurren daudenen dardarak, haie- igoz. Testuko hitzetan, laino itxura hartzen duen lurrin taz Smertnitza jabetu izanaren igargarri dira. urdina, argi eta garbi dago lurrinezko laino bat dugula ("Blauer Dunst in Gestalt einer Wolke"), hain zuzen ere Izan ere, pasarte hauek aurreko testuak erakutsita- aurreneko aldiz Herbeheretan aurkitu dugun margo urdi- koa baino panorama zabalagoa azaltzen digute. Apollo- na berriro ere plazaratzen digun lurrin lainoa. Tamalez, ren gezien irudia, italiar ereduko San Sebastian martiria- GRIMM anaiek honi buruz adierazten duten erreferentzia ren errelikien babespidetasunaren jatorrian legoke agian, aurkiezina gertatzen da, JUL. SCHMIDT delako horren idaz- geziez josita suertatu baitzen hain zuzen ere martiri os- lanaren izenburuak huts egiten baitu, eta beraz, bertsio petsu hau. Honela izanez gero, pestearen greziar-erro- jatorraren ezean, plazaraturiko lerroen informazioaz etsi matar irudiragarri zahar baten aurrean geundeke. Bes- beharko dugu. talde, testu berak aipatzen dizkigun aingeruak tradizio bi- Odenwald eskualdean hondamena eragin ondoren blikoetatik eratorritakoak ditugu seguru aski. Gainontze- azkenik Erbach-eko elizako sakristiako hormaren barne- koari dagokionez, zenbait irudiragarri bitxi ikus ahal izan an harrapaturik geratzen den pestea, hiru ezaugarri dire- dugu, hala nola, arraunlari beltzekiko txalupak Bizan- la eta, hurbiltzen zaio holandar Twente-ko pesteari: Urdi- tzion, suediar mutil koxkor polita, Kartago-ko emakume na da, txikia da, eta itxuraz, indargabegarria da. Hala- narraztaria, Parka jainkosetatik eratorritako greziar irudi- baina, ez zaigu lurrin laino itxurapean agertzen, gartxo ragarri emakumezkoak, gizonezko itxurapean datorkigun itxurapean baizik, eta bestelakotasun hau nahiko argia 104 peste eredu bakana Lüneburg-eko bailaran, eta azien- da gartxo urdina gure ikerbideko bazterrean uztera be- den gaitzen sorburutzat jotzen den txahal pintoa Eslobe- hartzeko, gure ikergaiarekin loturaren bat ukanen duela nian. susmatzen badugu ere. Baina bitxikeria ugaritasun honek azken buruan, zu- Hirugarren ereduak Prusia-ra garamatza berriro, eta riz jantzitako emakumearen irudiragarriaren garrantzia bertan ikusten dugunez, pestea ezki baten zuloan sartu azpimarratu baino ez du egiten, hau nabarmentzen baita eta eginkizun horretarako propio moldaturiko zipotz ba- guztien artean, europar folkloreko pestearen irudiragarri- tez zuloa itxi ondoren Conitz-eko eskualdean ez dute harik tipikoen eta ugariena bezala. rez gero sekula izurritearen berri ukan. Harrapatze eta ix- Azken testu hauen azalpenari esker, europar ortodo- te teknika Hölterhof-en ikusi dugun berbera da, eta ho- xia izurriteei dagokienez zertan den finkatzea, eta ikergai rren emaitza berriz, De Lappe etxeko jaunak erdietsi dugun lainoaren hasieratik susmaturiko urritasun eta duen berbera: Sekula izurritearen berririk gehiago ez arrarotasuna baieztatzea erdietsi dugu. Halabaina laino ukatea eskualdean. Badirudi gure dossierrerako lauga- hori ez da erabat ezezaguna GRIMM anaientzat, horren rren eredua dugula aurrean, baina ostera ere, garran- eredu bat plazaratzen baitute beren atal horretan, azke- tzitsuenak huts egiten du kontakizun honetan: Lainoaren nerako gorde dugun, eta orain beraz beste bi erreferen- irudiak. tziekin batera azaltzen dugun eredua hain zuzen105: GRIMM anaiek eskainitako erreferentzia nahiko argia da kasu honetan, eta jatorrizko bertsioraino heldu ondoren, bertan ere lainoa ez dela inon ageri ikusten dugu106: 104) Seguru asko heriotzaren kontzeptu gizonezkoa ("der Tod") eta pestearen kontzeptu emakumezkoaren (die Pest) arteko interferentzia. 106) TETTAU & TEMME. "Die Volkssagen Ostpreussens, Lithauens 105) GRIMM (anaiak). Aip. id. 990 orr. und Westpreussens". Berlin 1837 / 222 orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 88 J. I. HARTSUAGA

1709. urtean pestea Prusia-n larri gogor erasotzen Amaiera gisa labur esanez, hiru eredu bakarretaz ari zelarik, heldu zen bada Conitz hirira ere, bertan anitz hain hedadura zabaleko hesparrua marrazten duen bana- jende eraman zituelarik. Bertakoak zeharo hestu eta kera honek, garai batean hagitz zabalduriko eta ondoren etsita zeudela aurki den denak hilko ote ziren, arrotz bat gehienek ahazturiko irudiragarri baten izana adierazten agertu zen, pestea berak egotziko zuela esanez. Bere digu. Beste ezein hipotesiak ezingo lituzke ulerbideratu, eskaintza onartu egin zuten noski, eta honek zera agin- motiboaren arrarotasuna alde batetik, eta iraun ahal izan du zuen, alegia, ebanjelisten kanposantuan zegoen ezki duten hiru ereduek mugaturiko hesparruaren zabala bes- handi batean zulo bat egitea, eta hau hestu-hestu itxiko tetik. lukeen zipotza paratzea. Orduan prozesio arranditsua an- Konklusioa hortxe bertan dugu, gure ikerlanak hasi tolatu zuen kanposantuan, bera prozesioburu jarririk, besterik egin ez baditugu ere. STITH THOMPSON aurkibide- pestea zuhaitz barrura egotzi zuen, bai eta barnean zean eta KRAPPE eta GRIMM anaien artikuluetan egindako goela zipotza bizkor sartu ere, inoiz bertatik ateratzea kontsultek, bota berri dugun hipotesiari eustea zilegitzen debekatuz, honela pesteak bere espetxetik ihes egin dute, hiru idazlanok aski baitira gaiari buruzko ikuspegi ahal ez zezan. Eta izan ere, harez geroztik ez da gehiago orokorra osatzeko. Prusia-n agertu. Zuhaitzak berriz, hortxe dirau egundai- Halere, izurriteei buruzko literatura ugaria da, eta au- no, bere zipotza bertan duela. rrekoen ondoan lerrokatzeko laino eredu berriak aurki STITH THOMPSON-en murgildu, eta KRAPPE eta GRIMM daitezkeelakoan, Paris-eko Liburutegi Nazionalean esku- anaien artikuluak azaldu ondoren, izurrite lainoari buruz ragarri dauden pesteari buruzko idazlan zahar ia guztie- daramagun inkesta honen lehen balantzea egiteko ga- kin, lista bat osatu dugu. Gero, idazlan hauek eskuarki raia dugu. pesteari buruzko beste idazlan zaharrago batera, edota Bi berazko ditugu oinarri sendoetan finkaturik: (1) fantasiaz eta bitxikeriaz beteriko aspaldiko kronika eta Zuriz jantziriko emakume baten irudiaren nagusitasun anale zaharretara bidaltzen gaituzte, bertan, garai haieta- nabarmena europar irudirago folklorikoko pestearen iru- ko leiendazko pesteekin batera izan ohi ziren agerkari diragarrien artean; (2) Bila gabiltzan irudiragarriaren baz- harrigarrien berri ikasteko. Guztiak bilduta, hirurogei pa- terrekotasuna, bi eredu baino ez baitugu kausitu Euskal sa tratatu eta kronika zaharrek osatutako bibliografia Herritik kanpo, –ziklo berekoa litekeen hirugarren eredu kontsultatu dugu. Hona lan horren emaitzak. baten zalantzarekin oraindik, Conitz-ekoarekin alegia–. Azken berazko honi lotuko gatzaizkio batik bat, guretza- Izurrite literaturazko hain korpus zabala aztertu on- ko interesgarriena baita, izurrite lainoaren jatorriari dago- doren bat hartzen duen lehen inpresioa, berriro ere, gai- kion heinean. tza daraman lainoaren irudiaren urritasun nabarmena da. Lehen inkestak burutu ondoren agerian ipinitako Izurriteei loturiko irudiragarriak, –iragartzaile gisa ager- motibo honen urritasun nabarmenak, eta beraren ere- tzen direnak soil soilik, nahiz izurritearen eragile edo sor- duek marrazten diguten banaketak, –bat Euskal Herrian, buru zuzentzat joak direnak–, anitzak eta ezberdinak bestea Herbeheretan, eta bat edo agian bi, Polonian–, agertzen zaizkigu literatura horretan zehar, baina barieta- indoeuropar jatorriaren hipotesia atzera botatzen dute te honek ezingo du halere gure motiboa beste anitz ho- berehala. Horrelako hipotesiari eutsi nahi bagenio, eredu rien ondoan agerrarazi. Honetaz gain, gure lainoari hur- banaketa ikusirik, Segurako izurrite lainoa euskaldunek biltzeko edozein saio alferreko bihurtzen duten zenbait herri germaniarrengandik maileguan harturikotzat jo be- ezaugarriz jantzirik agertzen zaizkigu irudiragarri hauek. harko genuke. Honelakorik, Erromako inperioa jausi on- Baina utz ditzagun alde batera aldez aurreko komen- dorengo germaniar senitarteen inbasio garaian bakarrik tarioak, eta gatozen ikustera aipatu literatura horretan gerta liteke, –euskal-germaniar ukiturik lehenago ez da- bataz beste maizen kausi daitezkeen irudiragarri moten goelako–, hots, mailegu berantiarra litzateke. Baina be- erakusgarri bikain ditugun zenbait deskribapen. Hona le- rantiartasun hau kontraesanean dago argi eta garbi moti- henik lehen, Frantzian VI. Mendean gertaturiko bi izurri- boaren urritasunak eta arrarotasunak adierazten diguten teren berri. Auvergne eskualdean dugu lehena107: zalantzarik gabeko aspaldikotasunarekin. Eta dena den, K.O.go 566 urtean, izurritea Auvergne-an sartu au- hipotesi honek ez luke argituko zergatik atxiki dioten rretik, agerkari harrigarri hurrenkera batek beldurturik euskaldunek bazterreko irudi honi, germaniarren arteko utzi zuen eskualde osoa. Hiruzpalau argi dirdaitsu bikain irudiragarri nagusiari, –zuriz jantziriko andreari–, batere eguzkia inguratuz agertu ziren, eta honek berriz eklipse jaramonik egin gabe, honen eredurik ezin baita bat bera ia osoa jasan zuen Urrian, ilun, koloregabea, eta zorro ere aurkitu gure folklorean. baten itxuraz azalduz. Ortziak ere suak hartuta zegoela Azkenik, eta beti eredu banaketari begiratuz, germa- zirudien, eta anitz igargarri bitxi ikus ahal izan ziren. niarrengandiko maileguaren hipotesia, –eta areago, edo- Eta Avignon-en bigarrena108. zein indoeuropar gizarteari egindakoarena–, zokoratzera Avignon inguruan, zerutar agerkari harrigarri zenbai- behartzen gaituen argudioa zera da, Euskal Herritik kan- tek, K.O.go 590ean eraso zuen izurritea iragarri zuten. po lehen izurrite laino eredua aurkitzeko ibili behar den tartearen luzea. Beste hitzetan esanda, motibo horren

ereduen huts egitea Euskal Herria inguratzen duten he- 107) CRAWFURD. "Plague and Pestilence in Litterature and Art" rrietan, euskaldunek jasaniko indoeuropar eraginen jator- 1914 / 86 orr. burua diren herrietan hain zuzen. 108) Ber. 87 orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 89

Argi batek argitzen zuen Lurra gauez, eguerdikoaren pa- tsatu zituen. Frantzian suzko globo batek eguzkiarena- reko. Suzko bolak ikusi ziren ortzia zeharkatzen gauez. ren adinako dirdaia sorrarazi zuen ortzian. Itxura zurbile- Lurrikara bortitza sentitu zen egunsentian Ekainaren erdi ko astroa, kara beltzeko kometa, bere parabola beldur- aldera. Eguzkiak ia eklipse osoa jasan zuen Abuztuaren garria marraztu zuen Ekialdeko ortzian. Azkenik, usteka- erdian. Udazkeneko ekaitz eta euri ugariek ibaiak gainez- beko topaketa sideralak gertatu ziren, eta gure sistema- ka jarri eta uholdeak ekarri zituzten. ko planeta nagusiak, bakoitzaren abiadura ezberdina zela Hona berriz jarraian XII. Mendeko Ingalaterran azien- eta, bateraturik gertatu ziren beren orbita itzelen planoa- den gaitz baten aurreko agerkari harrigarria109: ren gainean. 1131 urtea.– Urte honetan, Eguberri ondorengo ilar- Argibide historiko itxuraz dabiltzan deskribapen gi betean, lehen loaldi barnean, ortziaren iparreko erdia hauen azpian gorderik dagoen mitologiak, izurriteen eki- sutan bailegoen agertu zen;...; hau, Urtarrileko Idus-aren nera mugatu eta erabakitzen dituzten hiru ezaugarri na- aurreko 3.ean gertatu zen. Urte berorretan, sekula eza- gusi ditu. Lehenbizi nabaritzen duguna zera da, nolabait gutu edo entzun ez bezalako izurrite erasoa zabaldu zen esateko izurriteok ez dutela beren nortasuna edo sena animalien artean Ingalaterra osoan zehar. berezirik: Ez dira inoiz bakarrik agertzen, baizik eta alde- Gatozen berriro Avignon-era, bertan Peste Beltzaren rantziz, beti anitz lagunek inguraturik, –honelako tradizio- jatorriari buruz aurkitzen dugun komentario batek agerka- ak asmatu dituztenen irudimenean noski–, beren gortea ri harrigarrien korpusa hornitzeko irudi berri zenbait baita- edo osatzen duten anitz agerkari harrigarrietaz lagundu- kar. Testua, "Lettre d’Avignon" delakoaren pasarte bat rik. Ondoren igar dakiekeena zera da, lagun dakartzaten dugu, gutuna gorde den Flandria-ko kronika bilduma za- parafernalia hauek, izurrite berak adina garrantzia duten harretik aterea110: agerkari ikusgarri eta katastrofe latzak direla: Eklipseak, ortziaren margo aldaketak, lurrikarak eta erauntsiak, az- Alegia, India nagusiaren ondoan, Ekialdeko lurralde- ken testuotan kausitu ditugun gertakari hauetako batzuk etako eskualde batean, gertakari beldurgarri eta erauntsi dira. Hau guztia, aipaturiko aurreneko puntuari lotzen izugarri batzuk hiru egunetaz uholdeen menpe jarri zute- zaio, izurritea, katastrofe eta gertakari harrigarri hurren- la aipatu eskualdea. kera sinesgaitz baten maila bat baizik ez den heinean. Lehen egunean, igelak sugeak, muskerrak eskor- Eta azkenik zera azpimarratu beharra dago, izurritea eta pioiak eta piztia sakratu hauetariko beste asko bota zi- bere aurretik izan diren gertakari harrigarrien arteko lotu- tuen; bigarren egunean ostotsak egon ziren entzungai, ra ez dela inoiz zuzen eta berehalakoa, –ez eta hurbila eta oineztarri eta tximistak bota zituen tamaina itzeleko ere esan genezake–, baizik eta diferitua. Harrigarri eta harriarekin batera, ia gizon guztiak akabatuz, txikiak katastrofeak ez dakarte hurrean eta berehala pestearen nahiz handiak; hirugarren egunean, ke kirastua zerion sarrera, eta tarte hori aldiz, zenbait aste edo hilabeteta- sua jauzi zen ortzitik, inguru haietan oraindik bizirik zirau- koa izan daiteke. Tarte honen zabala, azpian datzan teo- ten gizazko eta animaliak oro erre eta hiri eta kanpamen- ria katastrofezalearen ondorioa baino ez da, honek ez du guztiak kiskali zituelarik. Erauntsi hauen ondorioz es- baitu lotura zuzenik ikusten harrigarriak eta izurritearen kualde osoa kutsaturik geratu zen, eta aipatu hegoalde- artean, denak egongaiztasun kosmiko egoera beraren ko eskualdetik atera zuen haize kirastua zela bide, kos- ondoriotzat jotzen dituelarik. talde osoa eta inguruko lurraldeak oro kutsatu ziren hala- Beraz, ez da bakarrik iragartzaile harrigarrien artean ber, eta gero eta kutsatuago daude, eta honela aurrera nagusi diren irudiragarri hauek gure lainoaz edo antzeko mugituz doa itsasertzera hurbilduz, zenbaiten ustetan zerbaitetaz deus ere ez esatea, zeren gainera, irudiraga- hori baita Jainkoaren gogoa. rri hauen ezaugarriztapena gure gandu lainoarenari kon- Peste Beltzaren inguruan beti ere, ADRIAN PHILLIPPE trajartzen baitzaio aurrez aurre eta zuzen zuzenean, elka- doktoreak, ikusi berri duguna bezain barrokoa den des- rren arteko inolako loturarik gabekoak direla argi eta gar- kribapen berri bat eskaintzen digu111: bi erakutsiz: Laino marismea irudi ezin apalagoa dugu, Euritea bakarrik aldera dakiokeen katastrofe itzel beti bakarrik agertzen dena, eta bere agerpen soilak izu- hau, zenbait presajio ilunek iragarri zuten hura gertatu rritea zuzenean eta berehala sorrarazten du; honen au- baino zerbait lehentxeago. Franja ihetxezko lainoetatik rrean berriz, behatu berri ditugun harrigarriok hagitz na- euri jasa ikaragarria bota zuen sei hilabetez etengabe. barmen eta ikusgarri dira, elkarren hurrean eta elkarri lo- Zenbait bailaratan durunda hots luzeak entzun zituzten turik agertu ohi dira, eta ez dira gainera izurritearen sor- lurpetik zetozela, eta lurrikara beldurgarriek pitzadurak buru zuzena, honen alboko lagunak baizik, den denak sorrarazi zituzten lur azalean. sorrarazten dituena kosmosaren egongaiztasun egoera Kiratsa higuingarria zerion suzko meteoro batek orokorra baita, izurritea egoera horren azken buruko on- eguratsa goialdetik oldarturik Ipar Asiako eremuak ku- dorioa baino ez delarik. Beraz zera dugu, bakartasuna, soiltasuna, eta eraginkera zuzena alde batetik, eta bes- taldean berriz, aniztasuna, ikusgarritasuna, eta albokota- 109) J.A.GILES. Aip. id. 1131 U. suna. Izan ere, ezberdinago nekez izan daitezkeen bi iru- 110) R. HÖENIGER. "Der Schwarze Tod in Deutschland". Berlin 1882/137 orr. dirabide. 111) A. PHILLIPPE. "Histoire de la Peste Noire (1346-1350)". Paris Izurrite iragartzaile harrigarrien bideak, ez gure laino- 1853 / Xh. ari hurbil lekiokeen irudiragarririk erakutsi, ez eta gure

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 90 J. I. HARTSUAGA

ikergai horri buruzko argibide interesgarririk, –honen urri- Hurakan batek itsasora bultzaturiko anitz oti, gero tasun eta arrarotasunaren konstatazio berria, eta hone- itsasoak kostaldera hilik ekarri eta bertan pilatuta zeude- kin zer ikusirik ez duen irudirabide baten nagusitasuna- la, kutsu kaltegarria zerien,... ren froga salbu–, eskaini ez digunez gero, beste bide ba- Azkenik, XVIII. mendeko vienatarren herri teoriek tean barrena saiatuko gara orain aztarna bila, hain zuzen irudiak luzatzen dizkigute gure dossierrerako114: ere, izurritearen eragile zuzentzat jotzen diren irudiraga- "Izurrite Arauak", Vienan separata modura argitara- rrien bidean barrena. tuak izurrite honen garaian, izurriteari buruz herriak zuen Gure ikerbidearen azken urrats honen aurretik, ohar irudi polita eskaintzen digute. Ezein sineskeriak ez zuen orokor bat egin beharra dago erabiliko ditugun testuen aldeko faltarik. Zenbaitek, Jainkoaren atsekabearen igar- berezitasunei buruz, eta hauetatik ateratzen diren ondo- garri ageritzat jotzen zuten. Beste batzuk berriz, airean rio nagusiei buruz halaber. Gure inkestarako aztergaiak edo janarietan zegoen lupua zela zioten, nonbait izarre- pesteari buruzko tratatu zaharretan dauzkagu, eta oina- tan sortu eta hilobigileen gaiztakeriaz eta beraien probe- rrizko datuak horietan bildurik, joan den mendean idatzi- txuz zabalduriko lupua hain zuzen. Judutarrak ere tarte- tako lan zientifikoagotan. Hots, esku artean ukanen duan sartzen zituzten. Bazeuden baita ere jatorburua zen- guna, medikuntza literatura izanen da, helburu zientifiko bait izarren kokaera berezian ikusten zutenak. Eta batzuk batera zuzendurikoa beraz, bertan, antzinako eta folklo- azkenik, goseteei, lurrikarak aske utziriko ke luputsuei, reko irudi, datu, argibide eta lekukotasunak, izurriteen ja- kometei, eta lehorteek bideraturiko xomorroen lar ugal- torburua eta hedabideak finkatzen saiatzen diren teoria ketari eragokitzen zieten. zientifikoen arabera ulerbideratu nahi direlarik. Tratatu Hiru testuotan erakutsiriko sorburu hipotetikoen ba- hauek argitaratu ziren garaiko izurriteen garaiko ezjakin- rietateak, irudiragarri zehatz, hedatu, ezagun eta orokor- keriak zera dakar ondorioz, alegia, idazlan hauen mamia ki onartu baten ezaren egia ikusarazten digu. Hutsune mitologiazkoa izatea nagusiki, baina aldi berean, bertan hori bete nahian dabilen barrokismoa, –sute kosmikoa, garbi agertzen den ardura zientifikoa dela eta, logika airea kutsatzen duten milioika oti hil, eta lehorteen bi- apur bat erakuts ez dezaketen irudiragarri mitologiko dezko era guztietako xomorroen lar ugalketa horietan guztiak idazlanetik kanpo geratzea bazterturik, gutxie- adierazten den barrokismoa hain zuzen–, Erdi Aroko eutsirik. Beraz, mitologia kausitzen dugu bertan, baina ez ropar kaletar kulturen izurriteen inguruko sinbologia fin- izurriteen inguruko mitologia osoa, garaiko zientzilarien ko baten ezaz mintzo zaigu, eta bide batez, pestea,ordu- teorien laguntzeko irudi baliagarriak ekar ditzaketen irudi- rarte garrantzia handiko arazo mitologikoa ez dela izan ragarri mitologikoak bakarrik baizik. Irizpide honen lehen haientzat adierazten digu. Izarretan sortu, kometek za- emaitza, zuriz jantziriko emakumearen irudiaren ia eraba- baldu, edota lurrikarek askaturako lupuaren hipotesiek teko aienatzea dugu, ez baita, esaterako, honi buruzko lehenago aztertu dugun teoria katastrofezalera garama- batere erreferentziarik kausitzen ahal. Lehentxeago azal- tzate berriro, baina oraingo honetan agerkari horiek eta du ditugun garrantzia eta hedadura nabarmeneko irudira- izurritearen arteko "sorburu-emaitza" motako lotura iragarri hau, hagitz noizbehinka baino ez da literatura hone- dokitzen delarik. tan agertzen, eta aipatzen delarik ere, idazleek gutxies- Fantasia hauek guztien arteko kidetasun bakarra ze- ten duten herri sineskeriaren eredu gisa aipatuko da. ra da, airearen kutsadura izurritearen hedabidetzat jo- Kanporatze honen emaitza, pestearen eta orokorki tzen duen aurrustea. Ortzitik jausitako su batek, zenbait izurriteen jatorriari buruzko tradizio zehatz eta zabal ba- miloi otik eta lurrikarek askaturiko ke luputsuek batera ten hutsa nabarmen ageriratzea da. Huts honek, testu duten ezaugarri bakarra zera baita, airea kutsatu eta zi- hauetan izurriteen ulerbide fantastikoen ugaltzea dakar kintzeko bideak izatea, gaitza sortzeari eta hedatzeari la- ondorioz. Hauetako zenbait azalduko ditugu ondoren, gunduz. Airean zeharko hedabidea dugu hain zuzen auzi Peste Beltzak Italian eragindakoen berri honekin hasiz112: honetako gakoa, bera baita erromatarren garaiez geroz- Italiarrek, aideko sorburua eragoki zioten peste honi; tik Europan gailen dagoen teoria zientifikoa. Jainkoaren haserrean bilatu nahi izan zuten sorburu hori; CRAWFURD-ek egiten digu honen komentarioa, teoria baina sendagile eta fisikoek jatorburu apalagoa eman honen greziar sustraiak ere aipatzen dituelarik115: zioten. Batzuen arabera, lurpetik jalgiriko edo ortzitik jau- "Gauzen Izaera" (De Rerum Natura) deritzan bere sitako su bat izan omen zen, mendebalderantz hedatuz poema bikainean Lukrezio-k Atenaseko izurritearen des- ehun lekutan dena kiskali ondoren, –gizaseme, piztia, kribapen bat tartekatzen du, Thucydides-en kontakizuna zuhaitz eta harri–, aire osoa kutsatu zuen ustelkeria so- latinezko hexametrotan emanez. Bere ardura nagusia rrarazi zuena, eta, –gaineratzen zuten–, aire hori ortzitik hori sartzerakoan zera frogatzea da, alegia, Izadiko ager- elurra bezala jausten delarik, gizaseme lur eta mendiak kari nagusiak, –eta izurritea beraz, tarte–, bat datozela be- erretzen ditu. rak Demokrito eta Epikuro-rengandik onartutako atomo- Italian berriro, eta Peste Beltzaz oraindik ere, hona en teoriarekin. Izan ere Lukrezio-k izurritearen ulerbide txikizioan laguntzera omen datorren eragile berria113: atomikoa proposatzen du, aspektu nagusietan Askle- piades bere garaikidearen dotrinekin bat datorren ulerbi-

112) J.P.PAPON. "De la Peste". Paris / 124 orr. 113) J.F.C. HECKER. (B.G.Babington-ek itzulia). "The epidemics of 114) CRAWFURD. Aip. id. / 198 orr. the Middle Ages". London 1846 / 14 orr., "a" oharra. 115) Ber., 60 orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 91 dea hain zuzen. "Ikusezinari buruz, –dio, ikus daitekeena- az. Bere jatorburuari dagokionez, guk dauzkagun hiru al- ren bidez bakarrik gogoeta dezakegu. Gure begiek or- bisteetarik ezeinek ez du horretaz deus ere aipatzen, eta tzian behera lainoak jaisten eta lurrin eta lanbro zikinak beraz, irudiragarri hau asmatu eta zabaldu zuten jendeei lurretik gora jaikitzen ikusten dituzte. Gure gogoak be- axola izan ez zaien aspektutzat jo behar jatorriaren hau. rriz, zera tira dezake bertatik arrazoi faltarik gabe, alegia, Oroimena honela freskaturik, zenbait laino eta lan- izurritea ere ortzian behera lainoen bidez edo lur urezta- broen esku hartzeaz zabaltzen den zenbait izurriteren tuegietatik gora jalgitzen diren lanbroen bidez zabaltzen berri ematera etorriko gara. Hona lehenengo OVIDIO-ren dela. Hauetariko edozein eratan ere, atmosfera atomo albistea Egina irlako izurriteari buruz116: zikinez kutsatu eta gaitza harturik geratzen da. Partikula OVIDIO poeta, bere "Metamorfosiak" idazlaneko zaz- hauek gure gorputzean sartzen dira gero, arnasten du- pigarren liburuan, Egina irlako peste ikaragarria deskriba- gun airean, edota kutsatu dituzten jan edanen bidez, ho- tzerakoan (ikus "Izurriteen Historia") honako sorburu nela infekzioa sorraraziz. Honelakoxea, –baiesten du–, hauetatik eratorritakotzat jotzen du izurritea: Lurra, laino izan zen Atenaseko izurritearen jatorburua". lodi, iluntasun eta bero sargoritsuz estalirik erakusten di- Izurriteen sorburu hurbilei buruzko iritziak Lukrezio- gu; hego haize erokorrak lau hilabetez izurritearen lurrina rengan, Diodoro Siziliarra bere garaikidearengan aurki zabalduz; aintzira eta iturriak kutsaturik, airea lupuztatu- daitezkeenaren pare parekoak dira. Biongan, laino edo rik, eta eskualde osoa suge pozoitsuz beterik, antzinako lanbro itxura har dezakeen hezetasun bat dela bide, ai- herriari agitu bezala. Izurrite edo pesteak, zaldi, idi, man- rea edo jan edanak gaitza harturik geratzen dira, honela do, ardi, zakur, katu eta txoriei ere ekin zien lehenbizi, birika eta urdailerako bideak zabal zabalik geratuz. Bion- eta gizakiei beranduago. Heriotza bat batekoa zen, eta gan haize kutsatu batek izurritea heda dezake: Lukrezio- kaleak animalia eta gizakien hezurdurez leporaino bete- rengan aire atsegina aire kaltegarriz ordezkatuz; Dio- rik zeuden, eta izadi osoa garaiz aurretik gainbehera gal- doro-rengan berriz, airearen freskabidea eragotzi eta on- tzen ari zela ematen zuen. dorioz sukarra eraginez. Nahiko begibistako dirudi OVIDIO-k erakusten dizki- Ikuspegi honen nagusitasunak bi ondorio berehala- gun izurrite lurrinak ez direla gu bila gabiltzan gauza be- koak ukanen ditu: Alde batetik, zuriz jantzitako emaku- ra, gure ganduzko lainoa zenbaitetan "lurrina" hitzaz des- mea bezalako eta antzeko irudiragarrien zokoraketa, eta kribaturik aurkitzen badugu ere. Testuak aipatzen dituen hauek bezain folkloriko diren, baina aipatu teoria atomis- lurrin hauek ez dute itxura zehatz bat hartzen, inork ez taren hesparruan ongi eman dezaketen irudiragarri eta ditu ez ikusi ez eta ezeren igargarritzat hartzen, beren deskribapen guztien aintzat hartzea. eragina ez da berehalakoa, –hego haizeak lau hilabetez Hau noski, bila gabiltzan ganduzko lainoa azal dadin zabaldu baititu–, eta ez dira bakarrik ageri ekinean, sar- lagungarri izanen dela bistan dago. Baina beste aldetik, gorizko beroa, uren kutsadura eta narraztari pozoitsuen ortziko lainoak eta lur hezeetako lurrinak aldez aurretik ugalketa bezalako beste eragilerekin batera baizik. eta era arrazionalean izurriteen hedabidetzat jotzearen aldeko jarrera honek, anbiguotasunezko ziri bat sartuko Txipreko irlan Peste Beltza nahasmendu orokor badigu ikerketa hesparruan, testuek erakutsiko dizkiguten tekin batera datorrela ikusten dugu, izan ere noranahi irudi guztien artean gure motiboa kausitu eta ezagutze- heltzen delarik beti egin ohi duenez, baina orain arte iku- ko iharduna uste baino labainkor eta ilunago bilakatuko si gabeko agerkari berezi bat tartean dabilelarik oraingo delarik. Honaino idoro ditugun hiru laino ereduetan des- honetan. Hona hemen ekinera burujabeaz diharduen 117 kribapenaren nahiz funtzioaren mailan beti agertu den eragile berri hau : koherentzia garbiak ahalezkoa egin digu, aurrerantzean Txipreko irlan Ekialdeko Izurriteak jo zuen dagoene- ere okerrak saihesteko balio behar lukeen lainoaren ar- ko; lurrikara batek irlaren oinarriak astindu zituenean, be- gazki zehatz eta argia taxutzea. Halere, zenbait kontaki- rarekin batera berealdiko erauntsi izugarri baino izuga- zunetan gure lainoa ezagutzeko, eta beste zenbaitetan rriagoak eraso zuelarik, morroi mahomazaleak ero zituz- dauden imitazio txarrak arbuiatzeko batere zailtasunik ten bertako biztanleek, –haiek nagusi eta hauek menpe- izanen ez dela egia bada ere, honen adinako egia dugu ko bilaka ez zitezen anabasa hartan–, noraezean eta etsi- halaber, zenbait deskribapenetako anbiguotasunaren korik ihesari ekin zioten. Itsasoak gainezka egin zuen, un- rapiloa askatzea ezinezko lana gertatu zaigula. Testuak tziak harkaitzen kontra txikiturik geratu ziren, eta gutxik behatzen hasi aurretik, gogora ditzagun beraz berriro, iraun zuen bizirik, irla loretsu eta naro hau eremu zakar gure lainoaren bereizgarriak, ez dezagun gero ortzian be- bihurturik utzi zuen gertakari izugarri haren ondoren. hera datozen lainoen, eta lur bustietatik gora jalgitzen di- Lurrikararen aurretik, peste haize batek halako usain ren lanbroen irudi orokorrekin nahasi. luputsua zabaldu zuen, eta honen eraginpean askok ber- Gure ikergaia funtsean zera da, margodun edo mar- tan jota geratu eta oinaze latzak nozituz hil ziren. gobako ganduzko laino bat, behe samar irago edo geldi- Peste haize hau ez da ganduzko laino bat, baina ho- rik geratzen dena, eta ikusten dutenek izurritearen bere- naino ikusi ahal izan dugun ikur eta irudi sortara berri- halako erasoaren igargarritzat jotzen dutena. Laino koxkor hau beti bakarrik agertzen da, eta ez dago argi, gaitza bere baitan eraman eta airean kutsadura zabaldu, ala 116) E. BASCOME. "A history of epidemic pestilences". London izurritea gidatu eta erakarri egiten ote duen. Dena den, 1851. / 200 orr. izurritearen aitzinetik agertzen da zenbait ordutako alde- 117) HECKER. Aip. id. 13 orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 92 J. I. HARTSUAGA

kuntza dakarten bi ezaugarrien jabe dugu, hauen bidez, tradizioaren benetako esanahiari buruz ezer erabatekorik ikuspegi funtziokari batetik, bila gabiltzan motiboari hur- esatea. Testuak, lehenago azaldu eta zertxobait komen- biltzen zaiolarik: Irudiragarri katastrofikoen multzoan na- tatu ditugun Vienako Izurrite Arauetara (1714) garamatza barmen zutitzen da figurazio independente eta burujabe berriro. Hona oraingo honetan kausitzen duguna119: bezala, heriotza zuzenean eta ganduzko lainoak bezain Gorputz kutsatuetan birusa ikusgai zen sarritan lu- bat batean eragiten duelarik. Guk dakigula, hauxe dugu, rrin urdin sulfurotsu itxurapean. ganduzko lainoetatik at, burujabetzaz eragiletasun zuzen Zalantzarik gabe jakitunen eraginez sartu den "sulfu- eta esklusiboaz eta ekinera berehalakoaz horniturik da- rotsu" izenlaguna ahazten badugu zera geratzen zaigu, goen irudiragarri bakarra. Deskribapenen mailako antzik alegia, lurrin urdin bat zeriela kutsatutakoei, eta jendeak eza, baliokidetasun funtziokariak, –kasu bakarra izateak bertan pestearen birusa ezagutzen zuela. Zer pentsatu areagoko garrantzia ematen dion baliotasun funtzioka- honelako albiste baten aurrean? riak–, konpentsatzen du. Baliokidetasun honek, ikerlan Lurrin urdinaren motiboa bitxiegia eta originalegia honetan sartzea ahalbideratzen dio txipretar haize kutsa- ematen du, loturarik gabeko bi gizarte ezberdinetan sor tu honi, baina ez du halere, irudien mailako anzkunerik daitekeela onartzeko. Baina beste aldetik, hemen dugu- ezean, bi motiboon arteko areagoko hurbilketa saioren na gorputzei darien lurrin bat da, ganduzko lainoari, ez bat bultzatzeko behar adina indarrik. deskribapenaren aldetik ez eta ekineraren aldetik ere Izurrite lainoa ez bezalako izurrite hedabideak era- hurbil ezin dakiokeen lurrin bat. kusteko, plazara dakarkigun azken testuak ez digu haize Ganduzko lainoa benetako lainoa dugu beti, eta gan- boladetaz hitz eginen, ondoren deskribatzen zaizkigun duzko edo lurrinezkoa izan arren hutsaren hurrena diren zenbait lanbroetaz baizik118: lurrin hauek baino itxura sendoago eta mamitsuagoa du "... lanbro trinko ikaragarria ikusi zen ortzian Ekial- zalantzarik gabe. Bestalde, izurrite lainoak bera dabilen dean gora egin eta Italia gainera jaitsiz". (Mansfeld inguruko airea kutsatu edo gaitza gidatu edo erakarri egi- Chronicle, M. Cyriac Spanenberg-en idaztian, 287. atala, ten du, baina inoiz ez da gizakien gorputzetan sartzen, 336 orr. Eisleben 1572). ez eta holandar bertsioan ere, bertan lainoak hiru ber- Erkatu Staind. Chron.(?)-ekin SCHNURRER-en idaztian, tsioetariko gizakiekiko hurbiltasun gradurik handiena era- ("Tamaina beldurgarriko lurrin ikaragarri handia ortzialde kusten badu ere. Erbach-eko pestearen kontakizunak, borealetik abiaturik hedatzen da, ikusten dutenengan –GRIMM anaien "Deutsche Mithologie" idazlanaren peste- izularria eraginez"), eta Ad. Von Lebenwaldt-ekin, "Land- ari buruzko atala plazaratzerakoan azaldu eta komenta- Stadt- und Hausarzney-Buch", 15 orr. Nüremberg 1695, tua–, zera irakatsi digu, alegia, urdintasuna, beti pesteari Lurra estali zuen lauso lodi beltza aipatzen duenean. loturik noski, ganduzko lainoa ez diren beste irudiraga- Chalin-ek zera dio hau guztiari buruz: rriei ere lot dakiekeela: Kasu hartan, gartxo urdin bat zen "Ortzia astundu egiten du, aireari kutsadura igartzen pestearen sorburua. Urdintasuna ezaugarri independen- zaio; anitz laino trinkok ortziko argiak estaltzen dituzte, tea baldin bada, zenbaitetan gure ganduzko lainoari lo- sargori zikin eta astun batek gizazkoak haserrebera jartzen zaiona baina halaber beste irudiragarrien ezaugarri tzen ditu, eguzkia zurbil agertzen da egunsentian". ibil daitekeena, orduan gartxo hori eta vienatar lurrinen Kasu honetan, deskribaturiko irudiragarrien tamaina arteko margokidetzaren adierazkortasuna makaldu egi- da batez ere, –estaltzen dituzten lurraldeen zabalak adie- ten da noski. Azkenik, vienatar izurrite honi buruzko razitako tamaina alegia–, gure izurrite lainotik aldentzen ezein tradiziok ez du ganduzko laino bati buruzko inolako dituena, gure hau beti txikia ikusi baitugu, handia baino. erreferentziarik aipatzen, eta ez da esaten lurrin hats ur- Lurralde bat, nazio bat edo Lur osoa estaltzeraino zabal- din horiek inori eraso edo ekin diotenik gero, edota nola- tzen diren lanbro eta lauso hauek ez dute beraz zer iku- baiteko higidura edo abiada burutu dutenik, honelako sirik, haizeak eraginik edo motor ezkutu batek bultzatu- zerbaiten bitartez gure lainoari hurbiltzeko. Baina zer rik leku batetik bestera dabilen gure laino txikiarekin. esan genezake azken buruan motibo honetaz hainbeste Lanbro hauen antzera, gerok ere ikaragarri zabal gin- argudio plazaratu ondoren? tezke tradizio "jakitun" hauek izurriteen jatorburua finka- Gure ustez deus ere ez. Ez ginateke ausartuko mo- tzeko iradokitzen dituzten eguraldi irudiragarrien azalpe- tibo hau ganduzko lainoarenetik eratorritakoa dela baies- nean. Inkesta honetan zehar bildu ditugun ereduekin tera, baina ez genuke hori gezurresteko ausardiarik uka- atal osoa bete liteke, baina alde batera baztertuko ditu- nen. Vienatar eredu honek bi arazo ipintzen ditu agerian, gu, argi baitago ez digutela, ez gu bila gabiltzan motiboa hots, informazio eskasarena bata, eta irakurtzen ditugun deskribatu, ez eta gure motibo hori deskribapen horieta- deskribapenetako jatorrizko lekukotasunekiko zenbate- ko baten azpian egon daitekeela adierazi. rainoko fideltasunarena bestea, esku artean darabiltza- Izurriteentzako ulerbide atmosferikoak bilatzen digun testuen izaera bereziak sorrarazten dituen bi arazo tuzten teoria hauek sorrarazten dituzten arazoak agerian hain zuzen: Herriko lekukotasunak ez dira noski etnogra- ipintzeko gabiltzan saio honen barnean beti ere, testu fo batek eginen lukeen moduan erregistratzen, arbuioa bat azalduko dugu ondoren. Gure iritzia da honen anbi- eta bertan ulerbide logikoren bat aurkitzeko premiaren guotasunak ezinezko bihurtzen duela, jakinarazten digun artean zalantzan dabilen sendagilearen jarreraz baizik.

118) Ber. 14 orr. 119) CRAWFURD aip. id. 198 orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 93

Jarrera honen ondorio dira alde batetik, dozena erdi iru- Hirurogeita hamar urte beranduago lanbro heze be- diragarriren berri lau lerrotan ematea laburkeria benetan rak aipatzen zaizkigu izurrite beraren bigarren agerraldia etsipengarriz, eta beste aldetik berriz, herriak emandako ulerbideratzeko123: zenbait albiste moldatu eta eraldatuak gertatzea, garaiko ...; Izerdi Gaitzaren arrastorik ez zen inon ageri izan teoria epidemiologikoetan oinarrituriko ulerbide "zientifi- tarte luze honetan, eta Ingalaterrak zeharo bestelako ko" asegarriren batekin lagun eta berme etortzeko. Kasu itxura hartu zuen bere aurrerapen azkarrari esker, giza- batzuetan badugu halako inpresioa, gure lainoa, deskri- goaren etsai zaharrak berriro eta azken aldiz Shrews- batzen ari zaigunaren azpian balego bezala, nahiz eta bury, Shropshire-ko hiriburuan, eraso egin zuenean. bertan hura ez aipatu. Zorionez kasu batean inpresio hau Bertan, Severn ibaiaren bazterretan, lanbro trinkoak jaiki frogatu ahal izan dugu, aipatu manipulazioen izana age- ziren udaberrian zehar, hauen ohi ez bezalako kiratsetik, rian utziz bide batez. Britainiar izurrite baten lorratzari ja- geroko ondorio kaltegarriak susma zitezkeelarik. Izerdi rraituko gatzaizkio, honi buruz aurkitu dugun lehen erre- Gaitza ez zen luzaz zain egon, apirilaren 15ean agertu ferentziatik hasita, azken azkenean gure motiboa "in ex- baitzen bat batean. (...). tremis" azalduko den arte. Baina ikus dezagun horren Shrewsbury eta inguruko herrixketan zeharo zabal- aurretik itxura beretsuko holandar eredu hau120: dua izan zen, bertakoek airea pozoiturik ote zegoen ere Forestus-ek dioenez, izurritezko marfundi edo ezta- pentsatu behar izan zutelarik,... rriko minak Alkmaer-en K.O.go 1557an bi mila lagun har- Izurritea agudo hedatu zen Ingalaterra osoan zehar, tu zituen, hauetatik berrehun hil zirelarik. Lurrin batek za- Eskoziako mugetaraino, eta norako orotan itsasertzerai- baldurikotzat jo zen, gaitzaren aurretik usain zikineko laino, beste edozein izurritetan baino agerkari harrigarri eta no lodiak irago baitziren. gogoangarriagoak lagun zituelarik. Izan ere bazirudien Severn-en ibai-bazterrak zirela gaitzaren jatorburua, eta Izurritea bat batean eta ustekabean agertzen da, ai- bertatik airean zabalduriko kutsadura norako guztietan rea kutsatu bide duten usain zikineko laino lodi batzuk barreiatu zela. Haizeek lanbro kirastua nora eraman, han iragan ondoren. Nekez bazter daiteke albiste hau ikuste- geratzen ziren jendeak Izerdi Gaitzak jota, eta Shrews- rakoan gure ganduzko lainoa aipatuko lukeen kontakizun bury-n gertaturiko izularri eta negar berberak errepikatzen baten arrazionalizaketa izango ote deneko susmoa. Arra- ziren gutxi gorabehera. zionalizaketa horrek lainoen kopurua aniztu eta usain zi- Une honetaraino badirudi izurritearen sorburuaren kinaren motiboa erantsiko ziekeen, horren bitartez haien gaineko komentario hauek ez dutela gu bila gabiltzan kutsakortasuna grafikoki adieraziz. Dena den, erabat fro- tradizioarekin zer ikusirik. Severn ibaiaren bazterretan gaezin gertatzen den susmoa baizik ez denez, ez dugu sorturiko lanbro kirastuok, –Alkmaer-en bezalaxe kira- bertan areagoko afanik jarriko. tsak jendartean susmo eta beldurrak sortzen dituela–, Gatozen bada, aginduriko britainiar eredua azaltzera. dirudite airea birus eraileaz kutsatzen ari diren eragileak. HECKER-en idazlana, izurrite beraren bi agerraldiz mintza- Lur bustiegitik hats luputsuak zurrupatzen dituzten lantzen zaigu. Hona hauetariko lehenaren sorburuen gaine- brook ditugu izurritearen agerpenarentzako ulerbide ko komentarioa, aipatu berri dugun holandar ereduaren egoki bakarra. Baina bat batean eta ustekabean, testuak pare parekoa bistan denez121: azken orduko irudi bat plazaratzen du124: Ondorioz, argi azaldu zenez, Ingalaterrako Izerdi Lanbrozko laino luputsuok, lekuz leku mugituz, izu- Gaitza, laino ilunen artean zabaltzen zen lanbroaren ha- rritea hurrean zekartela ikusi zituzten, hiri bat bestearen tsa zen. atzetik gaizpetuz, eta goiz eta arratsalde, haien kirats Honen ondoren, autorea, bere baiespen horren al- nazkagarri jasanezina zabalduz. Urrunagotzean, haizeak deko argudio logikoak ematen saiatzen da122: barreiatzen zituelarik, lainoen indarra apurka-apurka ma- kaltzen zen, baina barreiatze honek ere ezin izan zizkion Urte normaletan ere, Ingalaterrako eguratsa astialdi izurriteari mugak ezarri, eta bazirudien lainook eguratse- luzez halako lainoz zamaturik egon ohi da, eta sasoi he- ko beheko geruzetan halako hartzigarria zabaldu zutela, zeetan osasunerako arras kaltegarri frogatu dira,... eta honek bere kasa irauten zuela lurrin heze trinkoen Eguraldi hezea ez da osasunerako kaltegarria mugatua ezean ere, eta gizasemeen biriketan sarturik gaitz izuga- baldin bada, baina zenbait urtez euria larregi botatzen rri hori sorrarazten zuen nonahi. badu lurra urez gainezka blai utzirik, lanbroek hats lupu- Testua dakarren orrialdearen behealdeko ohar bate- tsuak zurrupatzen dituzte lurretik, eta orduan gizakiak an, komentario honen oinarri den beste testu baten zen- derrigor kalteturik gertatuko dira, lurra eta airearen ku- bait pasarte azaltzen dizkigu autoreak, eta bertan irakur tsadura hori dela eta. daitekeenez, laino bakar bat baino ez dago leku bakoi- Egoera horretan, izurriteak jarraian agertuko dira ha- tzean, eta anitzean esandako "laino luputsuok" horrek ez labeharrez. du esan nahi beraz, anitz laino batera dabiltzanik, baizik eta besterik gabe, autorea anitz albiste berdintsu batera hartuta ari dela komentarioa egiten, edo agian, albiste 120) N. WEBSTER. "A brief History of epidemic and pestilential diseases". London 1800 / 131 orr. 121) HECKER aip. id. 187 orr. 123) Ber, 290 orr. 122) Ber. 187 orr. 124) Ber, 291 orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 94 J. I. HARTSUAGA

bakan batetik abiatuz orokorki mintzatzen ari dela izurri- noa magikotzat eta izurritearen hedabidetzat jotzen de- tearen hedadura ikuspegi historiko batetik ulerbideratze- nean, ez dago kiratsaren beharrik haren beldurgarritasu- ko125: na zuzenean ulertzeko. Ez dago kiratsaren beharrik, eta Lanbro hau hasi zen eskualdean, hiriz hiri hegan ira- izan ere, magikotasunaren oroitzapena jausi ez den to- gotzen ikusi zuten goiz eta arratsaldez, batek nekez ja- kietan lainoak ez du kiratsik. Lainoak lehen aldiz kiratsa san zezakeen kiratsa zabalduz. erakustea, hain zuzen ere zenbait tradizio ezberdinen na- Hona, bada, denbora osoan itzalpean egon den laino hasketa dakarren liburu ingeles honetan gertatzeak, zera hau azkenean bere burua agertzera heltzen dela, agerral- hausnartzera garamatza, alegia, kiratsaren ezaugarria, di honen bitartez, atmosferaren kutsaduraz mintzatzen lainoari zikin itxura eman nahi dion arrazionalizaketa saio zaizkigun beste zenbait komentario zientifikoren azpian baten emaitza dela, eta bere bertan egotea, idazleak ja- gure lainoaren antzekorik egongo ote zeneko susmoari torrizko esanahiaren berri ukan ez edo sinetsi nahi ez indarra eta arrazoia emanez. Zeren britainiar laino hau, izatearen baieztagarria dela seguru aski. lanbrozko lainoa ("cloud of mist") eta lurrin heze trinkoa Erabateko ziurtasunez jakin ezin duguna zera da, in- ("thick misty vapour") hitzez deskribaturikoa, eta hiriz hiri terpretazio akats hau gureganaino heldu ez den zuzene- izurritea hurrean dakarrela iraganez jendeak ikusitakoa, ko lekukotasunean bertan ote zegoen, edota akats ga- gure bildumaren laugarren "garaikurra" baita, orain In- bea litzatekeen tradizio horretan oinarrituz zientzilariek galaterra bere eragin hesparruan sartu duen gure bildu- osatzen dituzten teorien moldabideetan zehar agertu maren laugarren eredu preziatua. Kasu honetan, folklo- ote den. Hau noski, antzeko kasu berriak azalduko balira, reko tradizio garbi bat ukan beharrean, aurrean duguna, hauen laguntzaz bakarrik erabaki daitekeen auzia dugu. kontatzaile zientifikoen bahetik iragaziriko albistea izate- Laino ingeles honen margorik ezak komentario bat ak ez du eragozten halere albiste horretan gure inkesta- egiteko bidea eman liezaguke, baina albiste honen jato- gaiaren presentzia ezagutzea, bere irudia bahebide ho- rrizko tradizioarekiko fideltasunari buruzko bermerik ez rretan zehar zerbait antzaldatu dela argi badago ere. dugunez, hobe izanen dugu bertan behera uztea. Zorionez azkenean, HECKER-ek erreferentziatzat duen Azkenik, zera azpimarratu behar dugu, alegia, aipa- latinezko idazlan jatorra eskuratzea erdietsi dugu, eta ga- tzen ari garen deskribapena ere zalantzan dabilela, laino kozko pasarte horren irakurketak poliki erakusten du aitzindari eta laino kutsatuaren artean. Artikuluaren zenbateraino antzabesteratu duen alemaniar autorearen amaiera aldera komentalariak plazaratzen dituen haus- komentarioak. Hona, berez albiste zuzena ez, baizik eta narketek erakusten dutenez, bera bigarrenaren alde da- engoitik zenbait albisteren interpretazioa den testua, go, baina lehenago lainoak izurritea hurrean zekartela ira- bertan laino bakar bat baizik agertzen ez delarik, nolako gaten zirela esan digu, eta hau agian metafora hutsa bai- lainoa den argi dagoela gainera126: no ez bada ere, jatorrizko tradiziotik datorren datua izan Baina esan dut, laino trinko batzuk,..., Shropshire in- liteke halaber. Korapilo zahar hori beraz, lehenago bezain guruetan sorturiko lanbro zikin kirastu batzuk haizeek hestu eta askagaitz dugu oraindik. Zernahi dela ere, eta Ingalaterra osoan zehar astiro eramanik izan zirela gerta- noski, bila gabiltzan irudiragarriaren laugarren eredua kari hauen sorburua. Hau erraz jakin zitekeen lainook be- idorotzeaz beste, hau guztian nagusiki interesatzen zai- rez zuten itxura eta kiratsa ikusi eta usaindurik, edota guna komentalariaren arierak agerian ipintzea da. Kasu seguruago jakin nahi izanez gero, haiek sorrarazitako honetan bertan, bi tradizio ezberdin hartu eta nahastu eraginetan oinarrituz, inork bi alderdiok bereizirik ikertu egin dituzte, –bietariko bat behinik behin etorki mitiko- nahiko balitu. Zeren, lehen aldiz agertu zirenetik, kirats koa–, beraien teorien aldeko frogak biltzearren. Beraz, astun batek iragartzen baitzuen gaitza eta laino bat edo zenbait ulerbide jakitunen oinarrian folkloreari mailegatu- ikusi omen zuten haizeen eraginez haratona mugituz, riko irudiragarri "magikoak" daudela gauza frogatua dugu eta zera argi ageri zen, alegia, izurritea laino honi jarraiki oraintxe bertatik. zitzaiola, airea hartu eta botaz inguruko aire osoa izurrite- HECKER-ek ganduzko lainoaren motiboan oinarrituz az kutsatu eta hau gu ohartu gabe gure barnean sartu eraikitzen duen teoria, alegia, lainoak, eguratsean zabal- zen arte izurritea. tzen duen hartzigarriren bat edo daramala bere baitan, Kiratsa dugu Ingalaterrako adibide honek eskaintzen holandar sendagile bat hartuko du edo hobeki, berriro digun berritasunik nabarmenena, eta nire ustez, gorago asmatuko du ehun urte beranduago. DIEMERBROECK dok- aipaturiko antzaldaketen eredutzat hartu beharra dago. torea ez da heltzen laino batez mintzatzera, baina entzun Ez bakarrik gainerako hiru izurrite lainoetan huts egiten ditzagun bere hausnarketak eta irudiragarri horretaz zer- duelako, baizik eta motibo horrek betetzen duen funtzio- bait jakin behar ukan duela ikusiko dugu127: agatik batik bat: Kiratsak, laino hori izurrite lainoa dela Diemerbroeck-ek ... 1636an Nimegen hirian za- erakusteko balio du, eta honek zera adierazten digu bide balduriko izurrite bortitzaren berriak jaso ditu,... eta hiru batez, alegia, izurrite lainoaren esanahi magikoa ezin de- sorburu eragokitzen dizkio "pestis" edo benetako izurrite- la gorde, eta testuinguru mailako hutsune hori betetzea- ari. Lehena, Zeruko haserre bidezkoa, gure ogen eta rren itsatsi zaiola lainoari kiratsaren ezaugarri berria. Lai- gaiztakeria gogaikarrien zabor zuloari darion kiratsak eragindakoa. Bigarrena, gizakientzako luputsu eta erailea den Zeruak igorritako hartzigarri edo legamia antzeko 125) Ber 292 orr. "a" oharra. 126) CAIUS BRITANNUS. "De Ephemera Britannica". Londini 1721. / 38 orr. 127) WEBSTER, aip. id. / 9 orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 95 izurrite germen apur bat (feminarium), gas fin baten mo- 1845. urtean pataten hauts lizuna izugarri bizkor za- dura airean zabaldu eta hura zeharo kutsatzen duena. baldu zen Alemania, Herbeherak, Belgika, Frantziako Bere ustetan gas hau eskualde askoren gainean zabal ipar aldea eta Ingalaterra, Eskozia eta Irlandako zati han- daiteke lupu antzeko kutsadura eraginez airean, honela, di batean ere. Izurrite hau hurrengo urtean ere, 1846an ez bakarrik jende askori baizik eta mundu osoari kalte berriro agertu zen. Gertakari aipagarri bat somatu zen egin diezaiokeelarik. honek iraun zuen bitartean, hots, lanbro bat edo lauso Izurritearen hirugarren sorburua,... kutsadura da. batzuen agerraldia doiki uztak hauts lizunak jota geratu Diemerbroeck-ek "pestis" eta "pestilentia"-ren arteko aurretik. bereizketari ere eusten dio. Azken hau hatsak, sasoi na- Besterik ikusi gabe, gure motiboaren agerraldi barri hasiak eta honelakoek sorturikotzat jotzen da. Baina izu- baten aurrean gaudela pentsa liteke. Deskribapena ez rritea,..., ezin dute sorburuok eragin,"feminarium" edo da oso argia, –lanbro bat edo lauso batzuk ( a mist or sorburu orokorrari lagun badiezaiokete ere. fogs originalean)–, eta areago, ilun samarra iritzi dakioke. Argudiook, bistan dago, HECKER-ek gure laino magi- Halere, testuaren adierazpidearen zehaztasunak agerkari koaren gainean eraiki dituenaren pare parekoak ditugu. horien ekinerari dagokionez, –doiki...aurretik,("immedia- DIEMERBROECK-en saioa, hesparru zabal baten kutsaketa tely previous" originalean)–, azpiko albistea gure motibo- gaitz apur baten premisatik abiatuz ulerbideratzeko, auzi ari loturik egon daitekeela itxarotea ahalbideratzen du. honi buruzko gainontzeko teoriekin kontraesanean dago, Baina hona testuaren jarraipena129: hauek, ikusi dugunez, dena estaltzen duten lanbroak, izu- Herbeheretan, biziki zabalkiro hedatzen zen lanbro rrite haizeak, milioika otik eta orokorki, izurritea bera be- lodi kirastu bat ikusi zuten patataren hauts lizuna agertu zain tamaina handiko agerkariak imajinatzea nahiago bai- aurretik. M. Petit-ek dioenez, Frantzian nonahi somatu tute. Handia txikiaz ulerbideratzeko saio hau, –handia omen zen izurritea lauso baten ondoren agertu ohi zela. handiaz ulerbideratu beharrean–, benetan bitxi eta arra- Ingalaterran ere agerkari berbera somatu zen. roa da, eta laino koxkor magikoaren irudia ikusarazten di- Berriro kiratsa dakarkigun holandar lanbro lodiak ez gu bere azpian. DIEMERBROECK-ek "pestis" eta "pestilen- du, bistakoa denez, gure lainoarekin zer ikusirik, eskual- tia" kontzeptuen artean azpimarratzen duen bereizketak de zabalen gainean hedatzen diren lanbro eta lausoen susmo hori indartu besterik ez du egiten, bertan bi maila familiakoa baita; eta ondorengo bi erreferentziak antze- ezberdinetan sailkatzen baitira, alde batetik lur hezeegia- ko irudiragarriez ari direla ematen du, lausoa aipatzen ren hatsak eta eguraldi nahasiaren gainontzeko ondorio baita eta ez lausozko edo ganduzko lainoa, nahiz eta lai- kaltegarriak, eta bestetik hartzigarri apurtxo hori, aurre- no horren itxura edo tamainaz deus ere ez aipatu. Hale- nekoak berezko agerkariak diren bitartean, azken hau ze- re arazoa zera da, holandar eredua dela deskribapena rutar jatorrikoa delarik. HECKER-ek egin ez duen bereizke- kontu et arreta apur batez azaltzen digun bakarra, eta ta honek, "feminarium" delakoaren gainerako izurrite iru- hori gogoan daukagula, halako uniformitate sentipena diragarri guztiekiko etentasuna eta burujabetza argi eta sortzen dela gure baitan, oharkabean irudi hori gainerako garbi uzten digu agerian; bera izurritearen sorburu beha- erreferentzia guztiei eragokitzen diegulako, autoreak de- rrezko, askizko eta zuzentzat jotzen du; eta Zeruak igorria nak elkarrekin ipini baititu denak gauza bera bailiran. Guk bailitzan plazaratzen du, gure lainoaren sorburu magikoa ordea, zera hausnar dezakegu, azpiko albiste jatorrek gogora ekarriz, eta doktore honek irudiragarri hori ezagu- lauso horien deskribapenean holandar lanbro erraldoi ki- tu behar ukan duela ustearaziz. Nimegen hiria "et blauwe rastuaren berdintsu liratekeen ezaugarriak aipatuko bali- Dämpken" kausitu dugun lurraldearekin muga egiten tuzte, autoreak ez lukeela ezaugarri hauek plazaratzeko duen eskualdean dago, eta beraz egiantzekoa da, haren aukera galduko. antzeko tradizioren bat egotea hiri honetako izurrite so- Azkenerako honelako sentipena sortzen da gure go- natuari buruz, DIEMERBROECK-ek ezagutuko zukeen eta goan, alegia, autoreak berari komeni zaizkion aspektuak bere teoria eraikitzeko oinarritzat hartuko zukeen tradizio- baino ez dituela aipatzen, eta aldi berean zirikagarri lira- ren bat. tekeen xehetasun txiki zenbait ezkutatu egiten dizkigula, Lekuko zuzenak eta geron artean halako komenta- fideltasuna opari eskainiz teoria baten eraikitzeari. Zer- larien tartekatzeak sorrarazten dituen arazoei buruzko nahi dela ere, autore hauen tartekatzeak, hizkuntza ña- hausnarketok amaitzeko, bi kasu berri orritaratuko ditu- barduren azterketa zorrotza uzten digu aurrerabide baka- gu, bertan zera agerian jartzeko, alegia, ulerbide bakar rra, eta noski, bide horretako emaitzen balioa ezin da pa- batean zenbait tradizio ezberdin nahasteak alde batetik rekatu lekuko batek emaniko deskribapen zehatzaren az- eta ulerbideon gehiegizko orokortzeak bestetik, zenbate- terketaren emaitzarenarekin. raino baliogabe dezakeen zenbait kasutan oinarrizko al- Halere, ukitu dugun hau ez da komentalarien tarte- bisteek jatorrian zeukaten adierazmamia. keriak ernaltzen duen oztopo bakarra, zeren dena dela, Kasu hauetariko lehena ez zaigu oraingo honetan gi- lanbro bat edo lauso batzuen agerraldia doiki uztak hauts zasemeei erasotzen dien izurrite batez mintzatuko, pata- lizunak jota geratu aurretik horretan gure ganduzko lai- tei ekiten dien gaitz batez baizik. Honela hasten da ko- noaren eredu berria aurkitu izan bagenu ere, bere lagun- mentarioa128: tza gure ikerlanerako hutsaren hurrena izango zatekeen

128) E. BASCOME. Aip. id. / 174 orr. 129) Ber. 174 orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 96 J. I. HARTSUAGA

bigarren arazoa dela eta: Deskribatutako irudiragarriaren Ariera honi ez diogu agian oso zientifikoa iritziko, bai gehiegizko orokortzea. Aginduriko bigarren testuaren la- baitakigu lainoarena irudi mitikoa dela; baina autorearen guntzaz saiatuko gara jarraian puntu hau argitzen. Aipatu ikuspegian kokatuz gero, honelako orokorketa zeharo bi- testuak aurrekoak bezala, ez digu gizakiak jotzen dituen dezkoa da, zeren eta lainoaren izan fisikoa egiazkotzat izurrite batez hitz egiten, aziendak akabatzen dituen jotzen badugu, aski baita behin bakarrik hura gaitzaren gaitz bati baizik130: zabaltzaile dela somatzea, gaitz berori zabaltzen den K.O. 1745 (...). Abereen "morriña" hau Europako edonon ere hura bertan ibiliko zela onartzeko: Gaitz be- zenbait eskualdetan zabaldu eta kalte egiten ibili zen; rak sorburu bera behar du beti, eta premisa honen pean, hondamen handia eragin zuen Suitzan eta gero Alema- BASCOME-ren orokorketa bidezkoa da bere testuinguru nia, Polonia eta Herbeheretan zehar hedatu eta azkenik historikoan. Baina guri dagokigun heinean, orokorketa Ingalaterrara ere heldu zen: Eguratsean agertzen zen honek motiboaren benetako garrantzia eta benetako he- lanbro urdinska batek erakusten zuen haren aurrealdea. dapena antzaldatzen ditu lehenengo, eta gero gainera, Autoreak ez digu lanbro urdinska honen tamaina eta manipulazioa agerian uzten dugunean, albistearen etor- itxuraren deskribapena zehazten, lanbro urdin baten buru zehatza ezagutzea eragozten digu. Ganduzko laino- agerpena eguratsean besterik aipatzen ez delarik. Esaldi ak, –ganduzko laino urdinak noski–, Herbeheretan eta honek edozer adieraz dezake, alegia, egurats osoan ze- Voigtland-en (gaur Polonia baina Prusia idazlearen ga- har zabaltzen den lausoa, ala aldiz, behe samar agertzen raian) ezagutzen ditugu, eta albistea holandarra edo ale- den gandu urdinezko lainoa. Deskribapen honen hurren- maniarra (1851ko mugetan barna) behar duela sinestea- go esaldiak ordea, laino zuzenaren aurrean gaudela uste- ri, jarrerarik zuhurren eta bidezkoena deritzogu, noski ha- arazten digu, bertan zera esaten baita, agerkari horrek rik eta irudiragarri honen eredu berriak hesparru honeta- izurritearen aurrerabidea erakusten duela, eta honek lan- tik at agertzen ez diren arte. Dena den, motiboaren he- bro urdinskaren higiduraren irudia dakarkigu gogora, izu- dadura erakusten duen mapan puntu berri bat ipintzeko rritea hurrean dakarrela iragotzen den lainoaren higidura aukera galdu dugu. gogoraraziz orobat. Argi dago gure eginahalak ezingo direla orain arteko- Kutsaturiko lanbro handiak, laino txikiak ez bezala, ak bezain antzu eta okerrak izan beti. Nahiz eta gure mo- ez dira higitzen: Eskualde osoa estali eta besarkatu egi- tiboaren ereduak urri baino urriagoak izan, eta komenta- ten dute. Laino txikiak berriz, heldu, iragan, eta urrundu larien kontu eta erreparurik eza albisteak tratatzerakoan egiten dira, heriotza aztarnak utzirik haien bidean. Hein negargarria bada ere, ekin dioguna bezain inkesta lan za- horretan, aurrera egiten dute, higitu egiten dira. Zehaz- balak, esaterako, ia derrigor luzatu behar zigun emaitza tapen honek beraz, deskribapenaren gabeziak gainditze- baikorrik. Eta izan ere, beren teoriak eraikitzeko erabili dituzten erreferentzien etorburua jakinarazteko beldur izan ko eta behar bezalako bermez aurrean duguna izurrite ez diren autoreei esker, ahalezko izan zaigu gure ikergai lainoaren eredu berria dela esateko bidea zabaltzen di- den izurrite lainoaren zenbait eredu aurkitzea, albiste zu- gu. Baina zertarako balio honek azken buruan? Aspal- zen bezala batzuetan, edo albiste horiek osoro errespe- didanik ezagun dugun irudiragarri honen izana konstata- tatuz eraikitako komentarioetan besteetan. Hauek guz- tzeko balio digu. Baina hortik at, nondik datozkigu ko- tien kidetasunik nabarmenena zera da, azken honetan mentarioaren oinarri diren albisteok? Testuak adierazi aztertzen ibili garen zalantzazko irudiragarri nahasiak ez irudi duenez, lanbro urdina, izurritearen aitzindari agertu bezala, hauek berehala eta inolako zalantzarik gabe es- da hau heldu den leku guztietan. Orokortze honetan oi- kaintzen zaizkigula ezagungarri. Zenbait ñabardura be- narrituz, zera aterako genuke ondoriotzat, alegia, irudira- reizkorren izanak ez die funtsezko bateratasuna gutxia- garri hau zeharo ezaguna zela Suitza, Alemania, Polonia, gotzen: Izurrite lainoa bere nortasun bereziaz jantzirik na- Herbeherak eta Britainiar Irletan. Ondorio hau ordea, da- barmen zutitzen da, orain arte ikuskizun izan dugun era goeneko gezurretsi dute lainoaren urritasun eta arrarota- guztietako laino, lauso eta lanbro zehazpakoen multzoan. suna argi eta garbi erakutsi dituzten gure inkestaren Lista pozgarri honetako lehen eredua, Oldenburg- emaitzek, baina areago gainera, BASCOME-ren idazlan beronen baitan ere gezurresten zaigu, bertan ezinezkoa eko alemaniar eskualdetik datorkigu. Berehala beste baita komentatzen ari garen ereduaz gain lanbro urdina- kontakizun bat gogoraraziko digun kontakizun hau, STRA- ren beste edozein eredu aurkitzea, mendez mende na- CKERJAN-ek bildua eta FRAZER-ek ingeleraz argitaratua du- 131 zio horiek hondatu dituzten dozenaka izurrite aipatzen digu. Honats : tuen berrehun orrialde pasako liburu lodi horretan zehar. Neuenkirchen-en hurrean, Oldenburg-en, bada ba- Zera uste ukan beharko dugu beraz, autoreak, hidrope- serri bat, eta bertara heldu zen hogeita hamar urtetako sia hau zela eta, lanbro urdina tartera zekarren albisteren gerratearen garaian ondoko hiritik astiro zetorren pestea bat ezagun zuela eta ez zuela erreparurik ukan nonbait, lurrin urdin baten itxuraz. Etxean sartu, eta gala bateko mitologikoa dela dakigun irudiragarri hau, izurritearen la- ateko zutabearen zulo batean barrena sartu zen bizkor. gun, honen iraganbide osoan zehar ibili zela, aldez aurre- Etxeko jaunak bere aukera ikusi eta azkar baino azkarra- tik eta beste frogarik gabe esateko. go karabila bat hartu eta mailuz joz zuloan sartu zuen,

130) E. BASCOME. Aip. id. / 126 orr. 131) J.G. FRAZER. "The Golden Bow" . London 1900 / III. Alea 34 orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 97 pestea kanpora egin ezinean utzirik. Halere, astia igaro diar penintsulatik datorkigu, garai bateko India eta gaur eta arriskua aienatu zelakoan, karabila erauzi zuen. egungo Pakistan-go Karatxi-tik hain zuzen. Eskerrak ha- Horra! Lurrin urdina berriro narraztuz eta kizkurtuz zulo- sierako sustoaren ondoren, testuak berak, oraindik ere tik irten dela. Honela askaturiko pestea etxeko familia lehengo hesparru beraren baitan diraugula adierazten di- gaixo hartako senide guztiei atxiki zitzaien bat ere bizirik gun igargarria eskaintzen digula133: utzi gabe. Aldi horretan, imajina daitekeen peste erasorik ika- Bistan dago Hölterhof eta De Lappe-ko pesteen ragarriena gertatu zen Kurrachee-n, Indus ibaiaren itsa- kontakizunen anaia bikiaren aurrean gaudela. Eta ez ba- soratzetik hurbil, horren ondorioz egun gutxiren buruan karrik pestearen irudiragarria bi kasuetan berbera dela- zortzi mila lagun hil zirelarik. Kurrachee-n lekuko zuzena ko; areago oraindik, irudiragarri horren gainean eraikitako izandako batek emandako deskribapena, –Gavin Milroy leienda osoa ere berbera delako: Izurrite lainoaren ager- doktoreak bere kolerari buruzko artikuluan dioskunez–, pena, honen harrapaketa eta itxitura etxeko zulo batean hain dago interes ikaragarri eta erakusgarriz beterik, (De Lappe-n bezala), ondoriozko babesezko emaitzare- –izurrite bisiten ezaugarri bortitzenak erakusten baitizki- kin, lainoaren ihesa ahalbideratzen duen azken buruko gu–, ezin dugula hemen haren berri laburra eman gabe arinkeria (Hölterhof-en bezala) lainoaren heriotzazko be- etsi: rehalako eraginarekin, eta etxe baten hesparruan muga- "Beroa latz egin zuen ekainaren lehen hamabostal- turiko ekinaldia. Berberatasun honek alferreko bihurtzen dian, baina urtaroa nahiko osasuntsu suertatu zen. Igan- ditu,...... dean, hilak 14, eguratsa ohi baino geldo eta zanpakorra- ...... Neuenkirchen-go laino honen deskribapena go zegoen; bertan zegoen kazetari batek zera dio: "Zerua eta ezaugarri funtziokariei buruzko edozein komentario. bera gure sorbalden gainera hustu zela ematen zuen; Hauei dagokienez, aski da irakurlea holandar ereduaren itogarria benetan". gainean eginiko hausnarketetara bidaltzea. Beraz, ohar Itxura harrigarriko laino ilun bat narrazka iragan zen geografiko xume bat luzatu besterik ez zaigu geratzen: ortzian tropak elizara zihoazelarik, eta bat bateko haize Twente eta Oldenburg-eko eskualdeak bata bestetik bolada batek mehatxatu zuen eraikuntza: Heldu bezain nahiko hurbil eta geografikoki nahiko homogeno diren bi bat batean iragan zen eta aldegin zuen; eta fededunak eskualde ditugu, agerian jarritako bateratasuna normal- etxeratu zirenean, lehenago bildu zirenean bezain bare tzat joa izateko, hots, bazterrak nahastera datorren era- zegoen airea. Instant berean agertu zen izurritea; gauer- gile bat ez izateko. Hein beronetan, eredu berri honen di aurretik, 86. erregimentuko bederatzi soldadu hilik agerpenak ez dakar izurrite lainoaren eragin hesparrua- zeuden, eta ospitalean, heltzen ziren guztiak nekez har ren zabalagotzea, Oldenburg-ekoa, holandar eta prusiar zitzaketen, hara erreskan eramaten hasi baitziren; gau Voigtland-eko ereduek marrazturiko hesparruaren baitan beldurgarria izan zen". baitago. Izan ere, ekarkin nagusia zera da, aurreneko lau Deskribapenari dagokionez, itxura harrigarriko laino kasuek marraztu diguten eremu hain zabal horretan kon- ilun bat dugu, nahiz eta albisteak harrigarritasun hori zer- tzentrazio handiagoko lurralde bat definitzea. Kontzen- tan datzan argitu nahi ez izan. Laino hau ez da urdina, trazio handiago hau, oraindik nabarmenago azaltzen da eta hein honetan, gure korpusean dugun hirugarren lai- gainera Neuenburg hirian, Oldenburg-eko eskualdean no margogabea dugu. beti ere, beste eredu bat dugula jakiterakoan. Azken hau Zalantzazkoa gertatzen da lainoari loturiko urdintasu- FRAZER-ek aipatu baino ez du egiten, aurrekoaren berbera dela eta, istorioa ez errepikatzeagatik132. Ondorioz zera naren esanahiaren auzia: Pestea bereizi eta gainerako dugu une honetan, sei ereduetatik hiru Frisia-ko penin- izurriteei oposatzen dien ezaugarria izan liteke, edo tsularen inguruan biltzen direla, gainontzeko hirurek, agian baita ere germaniar eskualdeetako bereizgarri bat. Euskal Herriak, Ingalaterrak eta Poloniak mugatzen du- Gu geu bigarren aukera honen aldeko gara, baina dena ten hesparrua marrazten diguten bitartean. den hau ez da guretzako gehiegizko garrantzia duen auzia. Sei eredu askotxo da dagoeneko, haiek marrazturiko hesparrua bere joera eta esklusioekin ia definitibotzat Lainoaren ekinerari dagokionez, honek argitan ipin- onartzeko, bere erakusbide orokorretan, hots, Europa, tzen du, hura, dagoeneko aurkituriko sei haurrideen se- edo kontinentearen atlantiar itsasertza zehatzago, eta nitarte berekoa dela: Airean narrazka iragotzen da elizara Britainiar Irlak. Gainera, aurruste honi aurriritzirik gabe doazen soldaduen buruen gainetik, eta heldu bezain biz- eginiko inkesta bermatzen zaio, alegia, eskualde horie- kor aldegiten du. Bere iragotzeak, –orain arte inoiz ez tan bereziki kontzentratu gabe, eta alderantziz, munduko den haize bolada hori lagun duelarik–, izurritearen bat bazter guztietako izurriteak aipatzen dituzten idazlan orobateko agerraldia dakar, eta honek jota bederatzi hildako korrak oinarritzat harturik burutu dugun inkesta. Halere, egotea zenbait ordu beranduago. Eta noski, lainoa, iku- ondoren plazaratu behar dugun ereduak ia hankaz gora sia, ezagutua, eta darraikion izurritearen sorburutzat jartzen ditu gure aurrusteok. Bertan, Seguran bezala ko- ulerbideratua azaltzen zaigu. Lainoaren ezaguntasuna leraren zabaltzaile den lainoa, berehala jo daiteke gure Indus ibaiaren bokalean, gure hipotesi eta aurruste guz- beste lainoen senidetzat. Baina zorioneko laino hau in- tiak baliogabe litzakeen ezustekoa izan zitekeen, baina

132) Ber. 34 orr. 6. oharra 133) E. BASCOME, aip id. 177 orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 98 J. I. HARTSUAGA

azkenean ez dago honelako buruhausterik, albistearen baita: "Observationes et Cogitata de Pestilentiae quae in iturburua den lekukoa identifikatuz gero. Zehazki eta Ucrania grassata est". Hona ezustea, eta hona lainoaz ari osoro ez bada ere, identifikazio zatikari horrek erakusten zaizkigun pasarteak134: digu lekukoaren nazionalitatea: Ez da indiarra, berria Zirujau fidagarri hark kontatu zuenez, ez zuen hegaz- Karatxitik badatorkigu ere, britainiar soldadua baizik, bri- tirik ikusi leku kutsatuen gainean, baina bai ordea lauso tainiar barruti militar batean gertatzen baita guztia: bat haien gainean oskarbian flotari. Irailaren erdialdean Lainoa elizara doazen tropen gainean dabil eta biktimak eguerdi batean oskarbi zegoelarik, hiru hilabetez itxirik soldaduak dira, berriemailea bera ere seguru asko solda- egondako gotorlekuan sartu nintzen, bertan karbunkloz du den bezala, kazetari edo sendagile izan bazitekeen hildako gazte bat ikusi nuelarik, eta antzeko lausoa ikusi ere. Dena den, izurriteak benetan laino itxurapean ager- nuen. Bertako biztanle eta guardia guztiek lauso bera tzen ez direnez gero, eta laino hori berriemailearen tes- bertan egon ohi zela baieztatu zuten. tuinguru eta ondare folklorikoari dagokionez gero, eredu Ardura zientifikoaz idatziriko lerro hauetan ez zaizki- hau Britainiar Irlatan kokatuko dugu, eta ez Indian. gu tamalez lainoari buruzko xehetasun ugariegirik jakina- Lainoaren harrapatze itxitze eta indargabetzea kon- razten, eta nabarmen agertzen da gabezi hau testigantza tatuko lituzkeen pasadizoaren huts egitearen ondorioz, zuzen modura heldu zaigun aurreko ereduarekin erkatuz kontakizun honek Segurakoaren antza du batik bat, az- gero. ken honetan ere laino marismearen hiriaren gaineko ira- Ukraniar erreferentzia honek zera erakusten digu gotzeak izurritearen erasoa ekartzen baitu. besterik gabe, hots, izurriteak jotako lekuen gainean ai- Lainoen harrapaketa aipatu dugula eta, bidenabar rean geldirik ageri den laino txiki bat. Kasu honetan ez esan dezagun horri buruz une honetan dauzkagun da- da kutsatzen duen lekuaren gainetik bizkor iragaten, tuek teknika horren erabilpena germaniar eskualdeko nahiago baitu antza denez, eragiten ari den herioztearen bariantetzat jotzera eramaten gaituztela, menderabide lekuko geratzea bertan. hori aipatu ere ez baita egiten eskualde horretatik kanpo Izurrite laino irudi horretan gure ikergaiaren eredu ezagutzen ditugun hiru kasuetan, –bi britainiarrak eta berria ezagutzeak nekerik eman ez badigu ere, ezin iza- Segurako–, eta haren baitan berriz lainoak ez ezik, izurri- nen dugu beste honenbeste esan, ez lainoaren arierari teen beste irudiragarriak ere harrapatu egiten baitituzte, ez eta albistearen jatorburuari dagokienez. hala nola Erbach-eko gartxo urdina, edo Conitz-eko ze- Gure lainoa Ukrainian azaltzeak izugarri zabaltzen du hazpako irudiragarria, biak ere GRIMM anaien artikuluan orain arte ibili garen eremua. Baina ukrainiarra ote bene- azaldurikoak. tan? Komenta dezagun liburuko datu apurretaz eta zen- Azkenean berriro lehenagotik marrazturik genuen bait ikerketa lanez osaturiko egoera. eremura bidali gaituen indiar "ezustearen" ondotik dato- SCHREIBNER doktoreak dioskunez, abisua jasotzen rren kasua, aurrekoa ez bezala, itxura arrunt apalaz ager- du, gerratik gailen itzuli datorren armada zati batentzat tzen da hasieran, eta ezustea azkenerako gordetzen di- negua iragotzeko kanpalekuak hautatzen aholkua eman gu, izurrite lainoaren hesparrua areago zabalagotuko dezan, Ukrainian pestea zabaldu baita. Armada lagun- duen ezuste bikaina gainera. Lorratza, lehenago nonbai- tzen doala herri gotortu bat behatzen ari delarik egiten ten aipatu dugun WEBSTER-en idazlanean hasten da, hain ditu goragoko komentarioak. zuzen ere jarraian irakurtzen dugun komentario honetan: Jakin ahal izan dugunez, Errusia eta Turkiaren arte- Schreibner, –VAN SWIETEN-ek aipatzen duenez, ku- ko 1735-39ko gerraz ari da. Gerrate hartan Errusia eta tsaturiko lekuen gainean geldirik sarritan agertzen den Austria elkar hartuta borrokatu ziren turkiarren aurka, eta laino txiki batez mintzatzen zaigu. Autore gaitu honen ez dakigu armada zati hori errusiarra ala austriarra ote ulerbidea zera da, gaitza halako laino batetan bildurik hai- den. Baina errusiarra balitz ere, –liburua San Petersburg- zeek barreia dezaketela eta gero beste leku batean bildu en argitaratzen da–, garai hartako Errusiar Inperio sortu berriro. berrian, kostalde baltikoan zehar XIII. Mendez geroztik Orain arte plazaraturiko laino eredu guztiak gaitza bizi diren germaniarrak dira Anna Ivanovna zarinaren ku- zabaltzen denerako aldeginda badaude ere, SCHREIBNER ttunak. Alemanieraz baino mintzatzen ez den elite honek delako honek marrazturiko deskribapena gure motiboa- burutzen ditu Errusiar Inperioarentzat administrazio eta ren antzekoegia da, aintzat ez hartzeko: Izurritea zabaldu gerra mailako lan ikusgarriak. Areago, garai hartako erru- den lekuaren gainean airean geldirik egoten den laino siarren atzerapen itzela dela eta, –Errusian ez dago uni- txikiak, gaitza zurrupatu, baitaratu eta ondoren hedatu bertsitate bakar bat ere–, sendagile guztiak germaniar egiten omen du. Gure lainoa da zalantzarik gabe, beste- nazioetatik etorritakoak dira, germaniarra den bezala lakotasun txiki batez: Oraingo honetan ez dute kutsadu- SCHREIBNER-en apunteak jasotzen dituen JOHAN BERNARD ra zabaltzen harrapatu, kutsadura zurrupatzen ari zela FISCHER garaiko Errusiar Inperioko osasun ministroa ere. baizik. Testuaren irakurketa zorrotzak berriz bi gauza erakusten digu: Batetik, lehen aldiz gertatzen zaigula idaz- Lainoaren berri ematen digun autorearen izenaren arabera, germaniar hesparruko eredu berria dugula itxaron daiteke, baina gero ez da honelakorik gertatzen, ze- 134) J.F.SCHREIBNER."Observationes et Cogitata de Pestilentia quae ren SCHREIBNER delakoaren idazlanaren izenburua zera in Ucrania grassata est". Petropoli 1750. / 6 orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 99 ten duen sendagileak berak lainoa ikusi izana. Ez du bes- Suitzatik heldu zaigun bigarren eredua, Luzerna hiri- teek ikusitakoa orritaratzen bakarrik, gainera berak ere ko inguruetatik datorkigu, hain zuzen ere, Lau Kantoie- ikusia dela esaten digu eta. Bestetik, hiru hilabetez pes- tako Aintziraren ertzean dagoen Meggen izeneko hiritik. tea dela eta itxirik dagoen gotorlekuaren gainean orain- Eredu hau, irregular samarra dugu, ke laino koxkor urdin dik lainoa han geldi egoteak zer esan nahi du? Zergatik batez mintzatuko baitzaigu, ezagutzen dugun ganduzkoa ez dira bada guztiak hiltzen lainoa oraindik han badago? aipatu beharrean, baina bi irudiok nahiko parekoak ditugu Bi zerok fidagaitz izatera bultzatzen gaituzte, eta ikuspegi grafiko batetik, aldaketa txiki hau onartzeko, eta motiboaren ukrainiartasuna azken buruan berma dezake- dena den, kontakizunaren irakurketak onarpen horren bi- ten bakarren lekukotasuna, –bertako biztanleen lekuko- dezkotasuna baieztatzen digu. Entzun dezagun bada, ta- tasuna alegia–, zalantzan jartzera, eta sendagileak berak malez osoriko bertsioa ez dugun istorioa hau, nahiz eta eragindakoa edota eralda-ikutua ez ote den susmatzera. dena den, falta den pusketa aise asma daitekeena izan136: Ez al da SCHREIBNER doktorea bere gustuko teoriarako Luzernatik ordubeteko bidean dagoen Meggen-go apunteak biltzen ari? auzunea hutsik utzi zuen peste hondatzaile batek. Ber- Lekukotasunaren egoera nahasiegia da gure ustez, tan, aintzira ertzean eraikitako zurezko etxe zahar bateko beste frogaren ezean,lainoaren motiboaren hedapena zulo baterantz hegan abiatuz eta gelako hormako arrail- Itsaso Beltzeko ertzetaraino zabaltzeko. Froga garbirik dura batean barrena sartuz ke urdin txiki bat ikusi zuten. eskuratuz gero ez genuke inongo arazorik horretarako, "Hori pestea da" esan zuen begiraleetako batek, bertara- honek ez bailiguke Karatxi-koaren tamainako arazoa eka- tu eta taketa sartu zuen arraildura hartan. Une berean rriko, baina oraintxe bertan esku artean duguna ez da suntsitu zen gaitza auzunean. Anitz urte iragan zirela horretarako aski. Beraz, zortzigarren eredu hau aurkeztu etxeko bat atzerrira partitu zen soldadu. Behin etxera ondoren, gure motiboa herri germaniarren ekialdeko itzuli eta begia hain zuzen ere zuzendu zuela, gertakari mugak ez dituela gainditzen gaude oraindik. Eredu guz- hartaz oroitu eta zera esan zuen erdi txantxetan: "Ikus tiak plazaratu ondoren helduko diogu patxadaz izurrite dezagun ketxoa oraindik hor ote dagoen". Esanarekin ba- lainoaren hedadura ulerbideratu eta egokidura arkeologi- tera atera zuen, batek halakorik ez egiteko esan bazion koak aurkitzeari. ere,... Guztira hiru dira erakusteke ditugun ereduok: Bi au- Gaztearen ikusminak eta gure kopiako azken esal- rrenekoek, azkena plazaratu dugun honen antzera, atlan- diak, pesteak bertan indar osoz zirauela eta aske geratu tiar itsesertzetik urrunduko gaituzte, orain arte bertatik ia ondoren berriz ere auzune hartan hondamena eraginen batere mugitu ez bagara ere, Suitzako mendietara abia- zuela susmatzeko bidea ematen digute. raziz. Bietako lehenak Bernako kantoira garamatza hain Kontakizun honek zera erakusten digu, alegia, izurri- 135 zuzen : te lainoaren harrapaketa teknika ez dela Twente eta Duela 200 bat urte Brienzergrat hiritik lurrin urdin Oldenburg-ek mugaturiko hesparruko esklusiba, baizik txiki baten itxuraz heldurik, Bernako Habkern haranean eta motibo honen eragin hesparrua hori baino askoz za- izurrite beldurgarri batek, –birikeriak alegia–, eraso zue- balagoa dela. GRIMM anaiek plazaraturiko Erbach (Fran- nean hantxe ikusi zuten Heriotza segaz ebakiz haranean konia) eta Conitz-eko (Prusia) ereduetan teknika beronen zehar oihuka zebilela. Honi jarraiki, honek ebakitakoa erabilpena ikusi dugu, baina kasu horietan harrapagaia erratzaz garbitzen zuen emakumezko itxura bat zebilen. ez ziren ganduzko lainoak, baizik eta gartxo urdin bat au- Jendeak, "Heriozne Andrea" esan ohi zion. rrenekoan, eta inolako irudi edo itxurarik gabeko peste Kontakizun honek hiru irudiragarri ezberdin leunki el- abstraktua bigarrenean. Suitzar eredu honek berriz, –ze- kartzen dituen koktela erakusten digu: Lurrinezko laino hatz mehatz ganduzko lainoa aipatzen ez badu ere–, izu- urdin txikia, heriotzaren gizarapen gizonezkoa (DerTod), rrite lainoaren harrapaketaren eragin hesparrua nabar- eta honen urratsen atzetik honek ebakitakoa erratzaz bil- men zabaltzea ahalbideratzen du, nahiz eta azken bu- tzen datorren irudiragarri emakumezkoa. Bi pertsonaion- ruan germaniar eskualdeko mugetan barna iraun, berta- gana biltzen da noski kontakizunaren arreta osoa, ber- ko bariantea izan behar duela ustearaziz. "Eskualdeko tan, lurrin urdinaren paperak kasik fisikoa ematen duela- bariantea" diogunean, honek ez du derrigor esan nahi rik, bi lagun horien ikur balio argiari kontrajarriz. Herio- eskualde horretan buruturiko garapen narratibo berantiar tzaren segaren aldean bere nagusitasun erailea galdu eta bazterrekoa denik, euskortasun sendoago baten era- duen betiko ganduzko laino koxkorra dugu, bere higikera kuslea izan bailiteke, hots, gainerako lekuetan ahaztu eta ekinerari buruzko xehetasunek kontakizunean huts eta bertan bakarrik gorde den izurrite lainoaren ezaugarri egiten badute ere. Xehetasun hauen ezean, gure ko- zahar jator bat. Bata dela edo bestea dela, Voigtland eta mentarioa leiendaren kokalekuari lotu behar zaio nagusi- Bernako erreferentziek germaniar eskualdeen irudiraga- ki, honen ekarkinik nabarmenena zera baita azken bu- rria bere harrapaketaren kontakizunik gabe ere berdin ruan, izurrite lainoaren eragin hesparruaren mapan, hes- ager daitekeela erakusten digute, irudiragarri honen bu- parru hori Europako erdialderaino hedatuko duen puntua rujabetza frogatuz. ezartzea.

135) A.LÜTOLF. "Sagen Bräuche und Legenden aus den Fünf Orten". Hildesheim, New York 1975 / 114 orr. 136) Ber. 114 orr. 50 zbk: "PESTRAUCH DER KEILT"

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 100 J. I. HARTSUAGA

Azkenik esan dezagun Meggen-go peste honi bu- Bazeuden aurretik ere berberatasun hau susmatze- ruz, holandar lainoaren azterbidean ernalduriko zalan- ko zenbait arrazoi on: Arraza baten bat bateko eta eraba- tzatxo bat argi dezakeen puntu berria dakarrela berare- teko suntsipenaren bi eredu genituen, –gai nahiko bitxia kin: Harritu egin gara orduan lainoaren lehen agerraldia- bere bi bertsio bakarrak hurbiltzeko saioa zilegi izateko–, ren kamustasuna ikusirik, –hartan ez baitzuen inor erai- biak zein bere oroitarri megalitikoari loturik. Lehena ten–, nahiz eta teoriaz bederen bere agerpen hutsa aski Euskal Herrian gertatzen zen laino txiki baten agerpenak izan eskualde osoan heriotzaren hazia zabaltzeko. Ke eraginik, eta bestea Irlandan burutzen zen, izurrite bat koxkor urdin hau ez da ordea kontraesan berberean zela bide. Eta bi tradizioon arteko lotura, kolera izurrite jausten, hasiera hasieratik jokatzen baitu eraile, eta en- batek laino txiki baten itxura hartu zuela jakinarazten di- goitik nabarmen agertu diren bere ondoriook dira bere gun euskal folkloreko albiste batek luzatu digu. Auzia ar- harrapatzearekin batera aienatzen direnak. gi dagoela ematen zuen, xehetasun xume baten zirika Azken bi ereduok eskaini dizkigun suitzar leienda bil- salbu: Azken albiste hau, jentilen akaberaren anitz ber- duma berak luzatzen digun erreferentzia berri batek tsio bildu diren eskualde batetik etorri zaigu, eta halere, Prusiara garamatza berriro, gure inkesta honetako azken jentilen lainoa ez da inoiz izurrite lainoa bailitzan ulerbi- izurrite laino eredua aurkitzera. Jatorburu hau Tormer- deratzen, eta honek noski bi lainoon ezberdintasunaren sdorf dugu, aurkitzeko urtetako lana behar izan dugun hipotesia plazaratzen du, jentilen akabera eta Partholon- herrixka. Izan ere, kasualitateari eta alemaniar diasporak darrena bata bestetik urrunduz. interneten ipintzen dituen argibideei esker aurkitu ahal Halabaina hipotesi hau ere ez da eusteko samurra: izan dugu azkenik herri hau non zegoen, eta zegoen dio- Erraldoien akabera biok antzekoegi dira eta batera duten gu, II. Mundu Gerra ondoren ezarritako Oder-Neisse lotura megalitikoak adierazkorregia dirudi aintzat ez har- muga herriaren erdi erditik pasa eta deseginda geratu tzeko. Eta bestalde, bi laino moten antza, –kasu batean baitzen, gaur egungo mapatan beraz aurkiezina delarik. berberatasuna bilakatzen den antza–, are eta mamitsua- Halere, mapan duen kokapena ez da azken laino honen go agertzen da bi irudiragarrion urritasun eta arrarotasun kasuan bere ezaugarririk nabarmenena, dagoeneko ere- parekoak kontuan hartuz gero. Eta noski ez dago ahazte- du bat, –Voigtland-ekoa hain zuzen–, eskaini digun rik izurrite lainoak, jentilen lainoak sorrarazitako ilungune Prusian agertzen baita, eta ez dio beraz gure motiboaren eta enigma guztiak aidoso eta borobil ulerbideratzen di- eragin hesparruari zabalagotzen laguntzen. Garrantzia tuela: Halako gauza txiki eta xumea hain beldurgarri nola itzelekoa den bere ekarkina, aldiz, testuak eskaintzen diote daitekeen, eta erabateko suntsikera hori nola eragin gun argibide baliotsu bati zor zaio. Ikus dezagun lehen ote dezakeen galderek, izurrite lainoari esker jasotzen bailehen137: dute lehen aldiz erantzun asegarria. Orduan, hau guztia kontuan hartu ondoren, Euskal Herrian gertatzen den Tormersdorf-eko peste hilobia izurrite lainoa eta jentilen lainoa gauza beratzat ez jotzea Aspaldiko garaietan pestea Rothenburg-eko ingu- zeraren bidez ulertarazi nahi izan dugu, alegia, jentilen ruetan urrun eta zabal hedatu zenean eta bakar batzuk akaberaren kontakizunaren gozotze prozesuak eraginiko bakarrik bizirik zirautelarik, ondoko Böhmenrland (Bohe- ondorioetako bat bailitzan, leienda honetan Jesukris- mia) eskualdeko ospe handiko azti bati idatzi zioten gai- toren jaiotza eta kristaugoaren hedapenaren motiboen tza konjuratu eta uxatzera etor zedin. Hau etorri eta sarkeriak jentilen heriotza eztitu egin baitu, lehengo lai- Tormersdorf-eko Zechberge mendian hilobi handi bat no erailea suntsikera leundu baten iragartzaile hutsa hondeatu eta harrizko hormak eraikitzeko agindua eman bihurtuz. Eta orain, azti baten xarma kantuek erakarririk, zuen. Bertan, bere azti zotza jasoz, hilobi zuloraino hur- euskal jentilak eta irlandar Partholon-darrak bezalaxe bildu eta bere konjuro formulak kantatu zituen pestea bertan betirako ehortzirik geratzeko hilobi megalitiko ba- beregana erakartzearren. Hura, laino urdin baten itxuraz tean sartzen ikusten dugun Tormersdorf-eko izurrite lai- agertu zen inguruko herri guztietatik erakarririk, eta hilo- noak gure aurrusteetan ez garela oker ibili erakusten di- bi barrura ezkutatu zen. Aztiak honako agindua gaineratu gu: Jatorriz laino bat baizik ez dago, kultura megalitiko zuen oraindik, hots, inork ez zuela sekula hilobia zabaldu bati lotzen zaion izurrite lainoa. Somatu ahal izan ditugun behar, eta ondoren bere ere hilobian barrena sartu eta ezberdintasunak bi gordekortasun maila ezberdinen iza- jendeak ez zuen sakon bat lurrean besterik ikusi geroz- netik datoz: Kultura megalitikoarekiko lotura oraindik tik, hain zuzen ere, gaur egun oraindik ikusgai dagoen ageri den mailarik mitologikoenean lainoak bere izurrite- eta "Peste Hilobia" deritzan sakon bera. bidetasuna galdu du, kultura eraldaketek eraginiko be- Azken testu hau izugarri garrantzitsua da, izurrite lai- rrinterpretaziopean, eta bere izugarritasun eta meha- noa eta hilobi megalitiko baten arteko froga luzatzen bai- txaritasunaren oroitzapen lausotu eta zehazpakoa baino tigu (hilobi handi bat hondeatu eta harrizko hormak erai- ez du gorde. Eta gaitzen folklorearen mailan, lainoak izu- ki), honen bitartez izurrite lainoa eta jentilen lainoaren rritea irudiratzeko balioa gorde du, baina lotura megaliti- berberatasuna erabateko segurtasunez erabaki dezake- koa galdu egin da noski, maila honetan ez baitzen luza- gularik. roago beharrezkoa. Tormersdorf-eko pestearen kontakizuna, –benetako miraritxoa den eta izan ere inondik inora espero ez genuen idoroketa–, alde batetik lainoaren 137) KARL HAUPT. "Sagenbuch der Lausitz" I. alea / 182 orr. 216 zb. izurrite-bidetasuna eta bestetik haren lotura megalitikoa-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 101 ren oroitzapena gordetzen jakin, asmatu eta ahal izan duena izurrite lainoaren benetako jatorrizko anbiguotasu- duen bakarra dugu. Demostrazio bat balio duen kasu bana baita. Aurkituriko ereduen listari begiratuz zera naba- karra. ritzen dugu, alegia, lainoaren ekinera bi kasutan bakarrik Izurrite lainoari buruzko inkesta luze honen amaibu- erakusten zaigula bitartekaririk gabe eta beste motibo- ru gisa, bi punturen gaineko komentarioa egin behar du- ren baten, –laino harrapaketaz ari gara nagusiki–, interfe- gu. Lainoaren benetako funtzioaren auzi zaharrari heldu- rentziarik gabe: Segurako eta Karatxiko britainiarren ber- ko gatzaizkio lehenik, eta honen ondoren, kausituriko tsioetan hain zuzen. Bada, biok, arras batera dabiltza ereduaren banaketaren gainean bi hitz esango ditugu. gertakarien hurrenkerari dagokionez: Lainoak, agertu, Gaitza bere baitan daraman lainoa eta izurritearen ai- iragan eta alde egiten du, eta zenbait ordu beranduago tzindari agertzen den lainoaren arteko hautakizun zaha- bertako guztiak gaixotu eta hiltzen hasten dira. Eta kito! rra, Tormersdorf-eko pestearen berri eman digun testu- Bateratasun hau, lainoaren benetako funtzioari bu- ko orri oineko ohar batek pizten du. GRIMM anaiek aipa- ruzko era guztietako espekulazioei bidea ematen dien turiko Voigtland-eko eredu berari buruz ari den ohar ho- ekinera honen jatortasunaren frogagarria dugu. "Gaitza nek honela dio138: bere baitan daraman lainoa" ala "izurritea erakartzen Garai batean wenden-darrak bizi zireneko Voigtland- duen lainoa" alternatibari ematen diogun erantzuna been, pestea bererantz erakartzen duen laino bat dela uste raz, izurrite lainoaren jatorrizko anbiguotasunaren hipote- dute. Izurritea aurrera erakartzen duen lauso sargoritsua siari eustea da, honek uztar baitezake, hobekien, aurki- da. turiko bi ulerbide kontraesankorren izana. Hauxe dugu, lainoak gaitza bere baitan daramala zu- Bada noski, gaitza bere baitan daraman lainoaren al- zenean gezurtatzen duen herriko albiste bakarra, –teoria deko joera logikoa, zeren eta mitologia, ikusgai den itxu- bat frogatu nahian dabiltzan medikuek manipulatu gabe- ra batez baliatzen bada ikusezina den errealitate bat iru- ko era honetako albiste bakarra alegia–. SCHREIBNER-en diratzeko, itxura horrek ikusezin hori benetan adieraztea ukrainiar lainoari buruzko komentarioak ikerlari baten ko- ematen du logikoena, hots, lainoa benetan izurritea iza- mentarioak dira, eta gainera, herri albiste jatorretan oina- tea, zeren eta honen erakartzailea baino ez bada, orduan rriturik baleude ere, ez dira lainoak gaitza bere baitan da- hau, –izurritea–, ikusezin eta irudiratu gabe geratzen bai- ramala zuzenean esatera heltzen. Eta aldiz, leku kutsa- ta aurrera ere. Baina dena den, lainoaren ekinera nahiko tuen gainean geldirik dagoen lainoak kutsadura zurrupa- anbiguoa da bi ulerbideak gogora etorri ahal izateko. tzen duela esaten denean, gaitza baitaratzen ari dela ge- Eta azkenik, aurkituriko hamaika kasuek gure mapan ro beste nonbaiten uzteko aitortzen da inplizituki, eta ho- marraztu duten banaketa hesparruari buruzko bi hitz nek lainoa kutsatuaren hipotesira garamatza berriro. esan ditzagun atalaren amaiburu. Voigtland-eko lainoa dugu beraz, gaitza gordetzen Eremuaren zabalari dagokionez, Euskal Herria da duen "ontzia" izan beharrean, nolabaiteko erakarmena mendebaldeko muga, Itsasoa ipar aldekoa, Alpeak hego dela bide haren erremolkatzailetzat esplizituki jotzen aldekoa eta Elba ibaia joko dugu ekialdeko muga, hortik duen eredu bakarra. haraindiko eredu guztiak gizarte germaniarretan kausitu Lehian dabilen beste hipotesiak, DIEMERBROECK eta direlako, eta beraz gizarteok ekialderantz XII eta XIII. HECKER bezalako ikerlariak dauzka defendatzaile esplizitu mendeetan hasitako emigrazio aldien ondorio direlako. bakarrak, baina aldi berean, zenbait albistetako aitorpen Zabaleraz gain, nabarmendu beharreko bi aspektu inplizitua du aldeko: Alde batetik lainoa izurritea dela garrantzitsu daude gainera: Aurrenekoa, gure irudiraga- esan, eta bestetik lainoaren itxitura edo bere biktimeki- rriaren hutsa mediterranear Europa osoan, eta bigarre- ko hurbiltasuna dela eta, lainoak benetan kutsatu egiten na, inkesta honetan kausituriko eta kokatu ahal izandako duela somarazten diguten aitorpen inplizitua. hamar ereduetariko zortzik erakusten duten atlantiar Bi ulerbide kontraesankor hauen izanak, jatorrentzat itsasertzeranzko joera nabarmena, kontinentean, nahiz bietako zein onartuko ote dugun erabaki beharra plazara- Britainiar Irletan. tzen du berehala. Halere, ez dugu uste jatortasun eta Zalantzarik gabe esanahiren bat eduki behar duten eraldatutasunaren arteko auzia denik esku artean dugu- bi ezaugarri. Ohar arkeologikoei eskainitako atalean saia- na, bikoiztasun horrek gure ustez benetan erakusten tuko gara aurki esanahi hori argitzen.

138) Ber. 216 orr. 1. oharra

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 102 J. I. HARTSUAGA

X. AZKEN ORDUKO IDOROKETAK

Izurrite lainoaren aztertzeari eskainitako iker ahalegi- tzen diren erraldoien ele zaharren sarrera gisa erabili ohi nek bi idoroketa garrantzitsu ekarri zituzten karanbolaz, den esaldia hain zuzen. Hona ele zahar hauetariko bat, hauek Euskal Herria eta Irlandatik kanpo guk ezagutzen JAKOB GRIMM-ek laburbildu eta komentaturik140: dugunaren antzeko jentilen akaberaren tradizio bat baze- Dzerven-etako Kintegesinde-n luze eta zabal eraturi- goela erakusten zutelarik. Eta zertxobait beranduago, ko harresi batzuk ikus daitezke, eta herriak zera dio: benetako azken orduko kontsulta batzuk ustekabeko be- Izurritearen aurretik (alegia, oroimenez kanpoko garaie- zain zoragarri den honako fruitu hau eman zuten: Beta- tan) Kinte izeneko "gizon indartsua" (erraldoia) bizi ohi zal jasoerari buruz eutsi dugun hipotesiari erabateko omen zen Hasenpot-eko bailaran. Harri ale ikusgarriak baieztapena ematen zion datua, honen izana, motibo ho- atera, moztu eta arradatzeko gauza zen, eta bere behor nen azterketaren amaieran egonarri eskasez aurreratu zuriarekin batera harririk zabalenak ere garraiatzen zi- dugularik. tuen. Harriz eraiki zuen bere etxebizitza, harriz bere sai- Atal hau beraz, nolabait "egitarautik kanpo" helduriko lak inguratzeko hesiak. Behin haserrealdi bat ukan omen idoroketa hauen azaltzeari eskainiko diogu. zuen Libau-ko merkatari batekin; hau zigortzearren bere behor zuria hamabi gurdi beteren neurriko harria garraia- Erraldoien akaberaren bi eredu hauetariko aurrena, tzen jarri eta Libau aldera abiatu ziren, harria merkataria- orrialde hauetan zehar dagoeneko aipatu dugun eskual- ren etxeko atarian eraisteko asmoz. Hirira heldu zelarik, de batetik datorkigu: Alemaniako Oldenburg-etik hain ez ziotela utziko zubiaren gainetik iragaten, zamaren az- zuzen ere, Neuenkirchen eta Neuenburg-eko hirietan pian apurtuko ote zen beldur baitziren, eta ezetz eta izurrite lainoaren bi eredu aurkitu ditugun eskualdetik. ezetz, harri hura eraitsi zezala bertan. Eta bi eredu hauen berri ematen digun idazlan berak lu- Gure gizonak horrela egin zuen azkenean, zeharo zatzen digu honako komentario hau139: mingosturik, Grobin-erako bidean eraitsi baitzuen Pestrup-eko bailara osoan erraldoi (hühnen) asko bi- Rattenhof inguruan. Bertan dago gaur egun oraindik, eta zi izan ohi ziren garai batez, baina peste batek denak handik iragaten diren letoniarrek harriduraz erakusten eraman omen zituen. Hortik omen dator Pestrup ingu- dute. ruan ikus daitezkeen horrenbeste erraldoi-hilobiren (hüh- Jatorrizko bertsioak gehiago azpimarratzen ditu per- nengräber) izana, eta hortik halaber Pestrup-en izen be- tsonaiaren, eta honen lan eta langaien erraldoitasuna141: ra, Pestdorf (pestearen herria) alegia. Pestearen aurretik (bertan azkenekoa 1709an zabal- Pestrup-eko bailaran garai batean bizi izan ziren du zen), –honela dio leiendak–, Kinte izeneko gizon in- anitz erraldoiok beraz, peste batek kutsaturik suntsitu zi- dartsua bizi ohi zen Hasenpot-eko bailaran, Dzerven- ren denak batera, zegozkien oroitarri megalitikoak ber- etakko Kintegesinde-n alegia. Letoniar Herkules honek tan utzirik noski, haien lehengusu euskaldun eta irlanda- egundoko harritzarrak ebaki eta arrada zitzakeen; harririk rrek bezalaxe. Izan ere, kontakizun honek Partholon-da- handiena ere bere behor zuriaren laguntza bakarrarekin rren akaberarenarekin duen antza dela bide, Partholon- garraiatu ohi zuen, eta etorkizunerako bere indarraren dar hauek erraldoi edo jentilak direla frogatzen digu era- oroikarria uztearren, bere etxebizitza eta haren ondoko bateko sendotasunez. Bestalde, berria bildu den eskual- eraikuntza guztiak sekulako harritzarrez eraiki zituen, eta dean pesteak eskuarki lurrinezko laino urdin baten irudia bere lur sailak harresi erraldoiez itxi. hartzen duela kontuan hartuz, euskal jentilen akaberaren Baina euskal jentilen antzera eraikuntza ikusgarriak leiendaren itxura berbereko kontakizunaren aurrean gau- burutzen ikusten dugun kurlandar erraldoi honen istorio- dela ohartzen gara. aren gauzarik azpimarragarriena zera da zalantzarik gabe, Baina xehetasun honen ezean ere, oroitarri megaliti- kontakizunaren hasieran erraldoi honen eta orokorki koak uzten dituen erraldoi zibilizazio baten bat bateko erraldoien garaia deskribatzeko aurkitzen dugun zehazta- suntsikeraren motiboak baditu honezgero hiru bertsio, pena: Pestearen aurretik esaldia alegia. eta hirugarren honi esker, Irlanda eta Euskal Herriaren Mitoaren aldia eta egungo garaia bereiziz peste bat hespiletik irtengo zaigu azkenik, bere eragin hesparrua dugu, Bibliako Euritearen antzera, mundu baten akabera mendebaldeko Alemania iparralderaino zabaltzeko. eragin eta bestearen helduera paratzen duen pestea ale- Eragin hesparru hau lainoaren motiboarenaren pare pa- gia. rekoa agertzen zaigu, baina honek ez luke inor harritu Kurlandar eredu honetan hilarri megalitikorik ez da behar, bi motibook mito beraren bi zatiren iraungarriak ageri, baina ez dago dena den horren beharrik, kontaki- baitira, eta beraz, bi eragin hesparruen beretsutasuna zuna ez baita erraldoien akaberarena, hauen garaiko ger- espero daitekeenekoa da. Iragarririko bigarren eredua ez da aurrekoa bezalako kontakizun bat, esaldi soil bat baizik. Kurland-en konta- 140) JAKOB GRIMM. (Stalybrass-ek itzulia). "Teutonic Mythology". London 1880-88. / II alea, 549 orr. 141) WATSON. (Izengabeko artikulua). "Jahresverhandlungen der 139) L. STRACKERJAN. "Aberglaube und Sage a. d. Herzogtum Olden- Kürlandischen Gesselschaft für Litt. Und Kunst" aldizkariko II. burg". Oldenburg 1909 / I. alea, 411 orr. 258 a. zenbakia. Alea. Mittau 1882 / 311 orr.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 103 takari batena baizik, eta beraz, pesteak bertan duen es- pertsonaia honek Moytura-ko Balor-en deskribapenean kuhartze soila, pasadizoaren aldia edo garaia finkatzeare- ukanen lukeen eraginarena. Halere, demostrazio zuzena da besterik gabe. Zernahi dela ere, sarrera gisako nak beti izan ohi dira desiragarriago, eta batez ere, gurea esaldi horren erabilpena, erraldoien munduaren pesteak bezalako ikerketa batean azterturiko motiboen urritasun eraginiko akabera kontatuko lukeen mitoaren izanaren eta arrarotasunak demostrazio zuzen horiek nahi bezain lekuko dugu. Ez dugu tamalez mito horren Kurlandar ugari ezin izatera behartzen dutenean. bertsioa ezagutzen, baina erraz imajina dezakegu gai- Ondoren azalduko dugun honek berriz, betazal jaso- nontzeko hiru bertsioen antzeko litzatekeela. eraren motiboaren zeltaitzineko jatorria gainontzeko mo- Aipatu berri ditugun bi ereduoz amaitzen dugu moti- tiboetaz dakiguna erabili gabe zuzenean frogatzea ahal- bo honi buruzko dossierra. Motibo hau dugu zalantzarik bideratuko du, eta aldi berean, keinu bitxi honen beneta- gabe, ikergai izan ditugun lauetariko adierazkorrena, beko esanahia argituko digu. Ikerbide hau astian zehar rak erakusten baitu jentilen akaberaren mitoaren beneta- emaniko urratsen ordena berberean egituratzeagatik deko funtsa: Munduaren akabera benetakoa, Bibliako Euri- mostrazio honek azkeneraino itxaron behar ukan badu tearen parekoa erabatekotasuna eta berrikuntzaren on- ere, ezin zaizkio bere balio bikainak ukatu, berari esker dorioei dagokienez. Erraldoien aldia eta gizazkoen aldia honaino ulertezin iraun duten azken ilunguneak argituko mugatu eta bereizten dituen akabera. baitizkigu. Balor-i buruz moldatu dugun hipotesia zera zen fun- Motiboaren urritasuna eta bere lau eredu bakarrok tsean, beraren nortasunean bi osakin ezberdin ikusi nahi marrazten duten hesparruaren zabaltasuna, izurrite lai- izatea: Alde batetik betazalen jasoera keinu magiko be- noaren joera errepikatu eta berriz ere, ikertzen ari garen reizgarria lukeen irlandar zeltaitzineko jainkozkoa, eta mitoaren aspaldikotasuna egiesten duten bi ezaugarri di- bestetik, konkistatzaile zeltek honi asimilaturiko begi lu- ra. putsuaz hornituriko etsaia, asimilazio hau, betazal jasoe- Azkenik, izurrite lainoaren Atlantikorako joera nabar- ra eta errainu luputsua darion begiaren artean berehala mena areago nabarmentzen da oraindik erraldoien aka- sortzen den logikazko ideia loturan oinarrituko litzatekee- beraren kasuan, honen lau ereduak itsasoari itsatsita larik. Hipotesi honek Lug eta Balor-en arteko borroka bi agertzen baitzaizkigu Irlandan, nahiz Euskal Herritik Kur- alderdietako ordezkari nagusien arteko borrokaren oroi- landiaraino europar kontinentean zehar. tzapen antzaldatua bailitzan ulerbideratuko luke: Beta- Lau ereduz ari gara beti gora eta behera, une hone- zalak zabaltzen zaizkion erraldoia alde batetik, eta Lug, tan banaketa geografikoa baitugu ardura. Baina izan ere, zelten jainko nagusia bestetik. ereduak hori baino ugariago ditugu. Jentilarritik datozki- Oinarrizko arazoa zera frogatzea zen, Balor-engan gun hiru bertsioak bat bezala hartuz ere, gaiaren hamar aurkitzen genuen betazal jasoera jatorriz beste helburua- bertsio ezberdin geratzen zaizkigu oraindik Euskal He- ri zuzendurikoa (euskal jentilaren helburuaren antzeko) rrian erakusgai. Hamar Euskal Herrian, bat Irlandan (anitz izan behar zen betazal jasoera baten antzaldaketa zela. autorek bildua baina tradizio bakarra azken buruan), bat Hau frogatuz gero, Moytura-ko gatazkaren jatorrizko Oldenburg-en, eta bat Kurlandan. Inor oraindik tradizio egoerari buruzko gure hipotesi horien egiantza begibis- indoeuropartzat ulerbideratu nahian badabil, esan beha- takoa bilakatuko zen. Irlandar "neladoir" edo laino irakur- rrik ere ez dago alferrik dabilela. learen agerpenak, demostrazio nahiko sendoa eraikitze- Gure inkesta bibliografikoaren azken emaitza beta- ko bidea eman digu: Lainoen irakurketan oinarrituriko zal jasoeraren inguruan eta Balor-en nortasun bikoitzari igarkuntza arte baten izanak, gure jentilaren ekinaldia ho- buruz bota ditugun hipotesiak egiaztatzera datorren da- rrelakoxea dela hausnartzera eraman gaitu: Honek laino tua da. bat irakurri eta ulerbideratu egiten baitu. Gauzak honela, jentilaren keinu hori ezin zen Balor-en keinu erasokorra- Ikerbidean honenbeste aurrera egin ondoren, auzi ren antzabesteraketa izan; alderantziz, lainoen bidezko horiek urrun samar ikusten ditugu orain, eta agian lehen igarkerari lotu behar zitzaion. Beraz, Balor zen, edo ze- adina irrikirik gabe. Izurrite lainoa eta erraldoien akabera- hazkiago, bere keinu hori, euskal jentilaren keinuaren ba- ren gainean burutu ditugun ikerketek, jentilen akabera- liokideren baten antzaldaketatzat jo behar zena, eta auzi- ren mitoaren indoeuropar aitzineko jatortasuna aski eta tan zebilen maileguan, hortaz, Balor zen hartzailea, eta lasa frogatu digute, haren ilungune nagusiak argitzeko euskal jentilaren irlandar zeltaitzineko lehengusu txikiren behar genituen irakaspen eta ulerbideak luzatuz orobat. bat berriz emailea. Argudio hurrenkera luze samarra Gure azterketatik ateratako konklusioak aski dira, zera agian, baina nahikoa azken buruan, euskal jentilaren ja- frogatzeko ez bada ere, zeraren arrazoizko susmoari tortasuna eta hau Balor-engandik eratorritakotzat ulerbi- eusteko, alegia, euskal bertsio anitzetan agertzen den deratzeko saioaren ezinezkotasuna frogatzeko. Halere, betazal jasoeraren motiboa, jatorrizko leienda barnekoa konplikatu samarra ematen zuen, eta betazal jasoeraren dela, eta beraz, bertan lagun dituen gainerako motiboek inguruan eskainitako argudioen arazo berbera zuen: frogatu duten indoeuropar aitzineko jatorri berberekoa Konkistatzaileek bertakoengandik edozer mailegatzeak, dela. jatorrizko adierazmamiaren antzaldaketa dakar beti, eta Jatorkidetza honek gure zenbait hipotesiren zehar- ezaugarri kultural batzuetan halako maileguen aztarnak kako demostrazioa eraginen luke, hots, zeltaitzineko ezagutu nahi izateak arriskua dakar beti. Eta zera ahantzi Irlandan betazalak jasoaraztea keinu magiko bereizgarria gabe noski, alegia, mailegu kulturalen nondik norakoa al- lukeen pertsonaia mitiko baten izanaren hipotesia, eta derantzizkoa izan ohi dela eskuarki, eta hagitz noizbehin-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 104 J. I. HARTSUAGA

ka baizik ez direla bertakoen praktikak "ofizialtasun mai- Lehenengoz, bi irudiragarrien tamainen arteko aldea lara" heldu. Hitz bitan, zeltek Moytura-n betazal jasoen soma daiteke, baina hau zeharo noskizkoa da, euskal al- keinua gaizki ulertu bazuten keinu erasokorra bihurtuz, bistea erraldoien mitologiatik datorkigulako, eskoziarra inola ere ezin espero noski "neladoir"-engan keinu berbe- berriz folklorekoa izan eta gizaseme arruntek buruturik ra zuzen interpretaturik aurkitzea. Hori absurdoa eta kon- dagoen bitartean. Azken hauengan, mitoak aipatu beza- traesana litzateke,... baina lasagarria baita ere. Alegia, lako urkulu eta endaiek huts egitea ez da, bada, tamai- aurkitzen eta biltzen ari garen antzaldaketa, ausentzia nen arteko aldearen ondorioa baizik. Jarraian zera soma- eta abar guztiek hurrenkera zeharo logikoa osatzen batzen dugu, alegia, eskoziar ikuslariak jasaten duen eragi- dute ere, gure hipotesien hesparruan borobilki kokatzen keta hain zuzen ere jentilarenaren alderantzizkoa dela: bazaizkigu ere, presentzia frogakor bat nahiago genuke, Honek betazala jaso diezaioten agintzen du, eta haren- –ezin logikoago baina ausentzia diren heinean beti kez- gan berriz betazalen tentetze edo zutitzea bakar bakarrik kagarri diren–, ausentziok baino. burutu, eta laguntza, haiek eraisteko behar delarik. Azke- nik, testuen arabera, jentila igarlea da, eta eskoziarra Eskatzen ari garen bezalako presentzia folklorearen ikuslaria, biak zehatz mehatz gauza bera ez direlarik. arlotik etor lekiguke bakarrik, eta mitoaren aspaldikota- sunak, hestu eta zailegi bihurtzen zuen ahalbide hau. Baina bistan dago bereizkune hauek huskeria baino Baina hala eta guztiz ere, "neladoir"-en inguruan landuta- ez direla, jentil igarlea eta eskoziar ikuslariaren arteko adostasun sakonaren aurrean. Biok, igarraldi egoera bi- ko argudioen egia frogatzen duen albiste preziatu hori tartean betazalak tenteturik egoteko jarrera bera dara- bada. Larri isolaturik eta tradizio folklorikoetan izugarri kuste, biok beste norbaiten laguntza behar eta eskatzen aberats dagoen leku batean gorderik iraun du gureganai- dute betazalak maneatzeko une batean edo bestean, no, gureganaketa hau halere, gizon baten bitartekaritza eta biok igarpenak botatzen dituzte saioa amaitu ondo- ezin garrantzitsuagoari zor zaiolarik. M. MARTIN dugu, ren. –etnografiaren aitzindari benetakoa–, XVII. mendeko Izan ere erkaketa honetatik jalgitzen den adostasun amaiera aldera Eskoziako mendebaldeko irlak bisitatu soila baino areago, eskoziar ikuslariei buruzko albisteak, eta hango berri utzi digun gizon hori. Eta berri hauen ar- jentilaren jarrera azkenik ere ulertu ahal izateko beha- tean, hona irla horietako zenbait lagunen gaitasun bitxi rrezko argibideak eskaintzen dizkigu, berak betetzen bai- 142 batez mintzatzen zaigun honako hau : tu haren keinua ilun eta bitxi bihurtzen zuen testuinguru "Bigarren ikusmena", normalean ikus ezin diren gau- hutsunea. Betazalen tenteketa, hori jasaten duena bisio zak ikusteko gaitasun bitxia da, horretarako "ikusleak" bat ikusten ari dela ingurukoei jakinarazten dien keinu inolako antolaketarik erabiltzen ez duelarik; ikuskizunak bereizgarria da. Ikusmen normala eta igarkuntza ikusme- inpresio izugarria egiten die "ikusleei", eta hauek ez du- na bereizten dituen igargarria. Ikuslaria murgildu deneko te, ikuskizuna ez den beste ezer ikusten edo pentsatzen egoera mistikoaren kanporako erakusgarria, hura, gero hark iraun bitartean: eta orduan, goibel edo alai azaltzen lagunei iragarriko dien etorkizuna behatzen ari deneko dira, agertu zaienaren arabera. erakusgarria. "Xaman" megalitikoaren trantzearen era- Ikuskizun bat agertzerakoan, gizaseme horren beta- kusgarria. zalak tentetu egiten dira eta begiak fijo geratu ikuskizu- Honek, zera hausnartzera garamatza, alegia, jentila- na suntsitu arte. Norbaiti ikuskizun bat agertzen zaione- ren igarpena bisio batean oinarriturik egon behar dela an berehala ohartzen dira ingurukoak, eta honela gertatu baita ere, euskal testuek horretaz deus ere aipatzen ez zen behin baino gehiagotan neroni eta nirekin zeudenak badigute ere. Euskal Herrian testuinguru datuak galdu ohartzea. direlarik, halako bisioaren aipamenik ezak ez gintuzke Bada bat, Skye-n, –bere ezagunek diotenez–, ikuski- harritu behar, eta are gutxiago oraindik betazalen jasoera zunen bat ikusten duen bakoitzean, betazaletako barru- jentil "zaharraren" "Itsutasunaren" aitzakiaz ulerbideratuko aldea hain gora bihurritzen zaiolarik, gero ikuskizuna rik ikusi ondoren. Baina eskoziar albisteak, eta keinuaren tankera berak ere, mitoaren bertsio jator zaharrenean aienatu denean, bere behatzez baliatuz eraitsi behar di- jentilak duena hain zuzen ere bisio bat dela, –jarraian tuena, eta zenbait aldiz besteen laguntza erabiltzen du igarpenean itzulirik–, eta ez beste edonolako etorria, hauek eraisteko, era askoz errazagoa baiteritzo honi. hausnartzera garamatzate. Lehenik esan dezagun Irlanda eta eskoziar mende- Beste norbaiten laguntza eskatzen duen eragiketa baldeko irlen arteko berberatasun kulturala erabatekoa zehatzaren inguruko bereizkuneak, –betazalak jaso ala dela aspaldi aspaldidanik, eta berberatasun honek bi lu- eraitsi alegia–, berak erakusten duen bateratasunak adi- rraldeotako datuak bereizketarik egin gabe erabiltzeko na garrantzirik ez du, ez eta bateratasun honek jentila- onespena ematen digula. ren betazalen jasoera ulertarazteko ematen duen argibi- Zehaztapen hau eginik, neur dezagun testu honek deak adina ere. Bateratasun hau, bi kasuetako laguntza eskaintzen digun argibidearen garrantzia: Euskal jentila behar hori da hain zuzen, euskal mitoan, jasaniko arra- eta eskoziar ikuslariaren keinu bien alderaketak axalezko zionalizaketa guztien ondoren eta ondorioz itxura norma- zenbait ezberdintasun txiker eta oinarrizko beratasun lekoa irizten badiogu ere, eskoziar albistean bere adie- adierazkorra erakusten ditu. razkortasun sinbolikoa ezkutatu ezinik geratzen den laguntza beharra.

142) M. MARTIN. "A description of the Western Islands od Ikuslariari eskainitako laguntza bere betazalak berez- Scotland". London, 1716 / 300 orr. ko lekura atzera eraisteko erritozko keinu bat da, are eta

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 105

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 106 J. I. HARTSUAGA

nabarmenagoa gainera, argi eta garbi premiagabekoa Gure lehen azterraldiaren araberako susmoak baiez- den heinean, zeren nork egin dezake, nork bere buruari tatuz, jentil igarlea ez da itsua, eta ez da premiazkoa za- baino hobe, aldi berean hain sinple eta hain delikatua harra izatea ere. Betazalak ez zaizkio jasotzen itsua dela- den eragiketa? Laguntza alderantzizko eragiketa buruko edota begiak zabaltzea eragozten dion gaitzen batek tzeko emanen balitzaio, –betazalak bihurritu eta tente- jota dagoelako, baizik eta beste jentilen laguntzaz burutu tzeko alegia–, agian zera hausnar genezake, hots, segu- behar eta ohi den jasoaldi hau bigarren ikusmenaren kei- ru aski mingarri eta dena den unagarri izan behar den nu erritozkoa delako, bere herriaren akaberaren berria ja- halako eragiketa, beste norbaiten esku heziak leunago kinaraziko dion trantzearen ohiko adierazgarria delako. eginen lukeela norberarenak baino. Baina jasoera ez, Bi ikuskarion arteko ezberdintasunik nabarmenena baizik eta eraispena denez, alde batetik, eta bestalde pa- zera da seguru aski, eskoziarraren bisioak bat batean, re pareko laguntza Euskal Herrian agertzen denez, –era- ustekabean eta hark batere menderatu gabe etortzen giketa zehatza zein den axola izan gabe, laguntza beha- zaizkiola ematen duen bitartean, euskal jentilaren ka- rraren ideia nabarmentzen duen aipaturiko bereizkunea- rekin–, ezin luzaroago zalantzarik eduki, ikuslariei betaza- suan berriz zera dirudiela, alegia, bisioak hark nahi duen len maneaketan emaniko laguntzaren erritotasun eta unean gogoratzen zaizkiola, ikusmen teknika landua ikurtasunari dagokienez. Idoroketa honi esker, euskal duelako edo. mitoak jentil igarlearen antzaldatzeari dagokionez jasan MARTIN-en albisteek ez dute inoiz aipatzen lagunek dituen arrazionalizaketak era frogakorrean agerian ipini eskaturik bisioak ikusiko lituzkeen ikuslaririk, baina hone- ditzakegu. lakoxea da halere euskal jentilaren iharduera, gainerako

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 107 jentilak bere igarmena erabil dezan otoika joan zaizkione- badago, beharbada ezer frogatzen ez duen baina halere an bakarrik sartzen baita mitoan. Dena den, gaitasun ho- zeltaitzineko jatorriarekin zeharo bat datorren xehetasun ni buruz dauzkagun albisteak urri samarrak direnez gero, bitxi bat. "Bigarren ikusmenaren" dohainaren beregana- teoriaz imajina daitezkeen anitz ahalbideetariko ezeinen ketari dagokion albiste bat dugu. Honats143: alde ezin gara azaldu: Eskoziar ikuslariak agian zehazten "Bigarren ikusmenaren" gaitasun hau ez da familian ez den hainbaterainoko menderakuntza ukan dezake zehar behera iragotzen, zenbaitek hala uste badu ere, etortzen zaizkion ikuskizunen gainean; beharbada, eus- ezagun baitut horretaz hornituriko zenbait gurasoren se- kal jentila lainoari begira ezarri eta bertan edukitzen dute me-alabak ez direla dohainaren jabe, eta beste honen- ikuskizunen bat gogoratu artean, berak hori menderatu beste gertatzen da alderantziz ere. Inolako itunaz ere ezin duelarik; apika betazalen tentetzeak eragiten du zu- ezin daiteke beregana. Eta inkesta zuhurra burutu ondo- zenean bisioak ikusten hastea,... Erantzuna segurta ezi- ren inoiz ez nuen entzun haietariko inorengandik gaita- na da. Zernahi dela ere, komentatzen ari garen ezberdin- sun hau besterenganatzeko inolako biderik zegoenik. tasuna benetakoa balitz ere, ezin hori baino gutxiago es- Halako dohain ikusgarria gizarte barnean klase edo pero, elkarren arteko loturarik gabe zeinek bere aldetik korporazio bat eratzeko tresna ezin hobea bilaka daiteke- munduko bi zokotan zenbait mila urtetan zehar etendu- en arren, "bigarren ikusmena" ezin da inola ere besteren- rik iraun duten tradizio baten bi eredu alderatzen ari ga- ganatu, ez eta familiaren hesparruan ere. Besterenga- rela kontuan hartuz. naezintasun hau noski, dohainari loturiko ezaugarri kultu- Betazal jasoeraren motiboari aurkitu diogun ulerbide rala da. Odolaren bidez ere besterenganaezintzat jotzen hau, izurrite lainoari buruzko azterketaren hasieran azpi- duen kontzepzio honek, azti-ikuslari klaserik eratzea era- marratu dugun zerbaiten laguntzera dator. Izan ere, jen- gozten du, eta areago oraindik, klanak eta leinuak nagusi tilen lainoaren izurritezko esanahiaz jabetu garen une be- diren gizarte batean etxe barneko besterenganaketa ere retik, mitoaren aurren azterketatik tiratutako inpresioeta- bideraezina bihurtzen du. Eta hau guztia ez al da bada riko bat kritikatu dugu, hain zuzen ere, igarlearen ekinal- erlijio espezialisten klaseak eratzeko joera nabarmena dia lainoaren arabera ulerbideratu behar zela adierazten erakutsi ohi duen indoeuropar gogoaren gezurtagarri bo- zuen inpresioa. robila? Izurrite lainoa eta honen mehatxua berehala ezagutzen dituzte jentilek, eta argi agertzen den ezagutza ho- MARTIN-en idazlanetik azaldu behar dugun azken pa- netan oinarrituz, zera hausnartu dugu orduan, alegia, sartea, "bigarren ikusmenaren" eragin hesparruaz min- 144 igarlearen ekinaldia, lainoaren agerpenak ekarriko dituen tzatzen zaigu : ondorioen zenbaterainokoa zehaztea zuzentzen dela, lai- "Bigarren ikusmena ez da bizpahiru lagunek irla eta noaren adierazmamia lagunei argitzera baino, hauek hori zoko bazter batean duten gaitasun aurkitu berria, zeren poliki ezagutzen dutela erakusten baitute, lainoa ikuste- eta alderantziz, bi seksuetako anitz gizakiren dohaina rakoan azaldu duten izularriak frogatzen duenez. baita, hauek, berrogei edo berrogeita hamar lekutako al- Bi motiboon bereizketa honi, betazal jasoen beneta- deaz urrundurik dauden zenbait irla ezberdinetan bizi diko esanahia argitu digun eskoziar albistea bermatzen relarik: Irla hauetariko askotako biztanleek ez dute inoiz zaio orain: Betazal jasoen bidez adierazten den "bigarren elkarren berri jakin, ez hitzez ez eta idatziz ere; eta bisio- ikusmena" ez dago lainoari loturik bereziki. Aplikazio hes- ak ikusteko dohain honek, –tradizioek dioskunez–, irla parru oso zabaleko igarkuntza gaitasuna da, eta izan ere, hauetan jendea bizi denetik egundaino iraun duenez fe- eskoziar ikuskizunetariko bat ere ez dator laino baten degaberik handienak ere inoiz zalantzan ipini ez duela- agerpenaren eraginez. Aplikazio hesparru zabal hau zori- rik, inkesta zorrotza burutu ondoren, iraupen honek do- gaiztoko berriek osatzen dute nagusiki, hala nola, herio- hainaren errealitatearen froga argia dirudi. tza iragarpenek, hileta eta sute ikuskizunek, e.a., baina Soma daitekeena da, duela hogei urte, egun baino badira baita ere, beste motako zenbait berri: Ezteiak, zo- zabalduagoa zegoela; zeren orduan hamarrek ikusten rioneko jaiotzak eta bidaiarien helduerak batik bat. Egu- bazuten, gaur batek bakarrik ikusten baitu. nerokoak ez diren gertakariak izan ohi dira, eta ez genu- "Bigarren ikusmena" ez dago mendebaldeko irlotako ke esaten jakinen zorigaiztoko berrien nagusitasuna "bi- hesparruan mugaturik, Herbeheretan halaber zenbait le- garren ikusmenaren" berezko ezaugarria ote den, ala al- kutan ikusten dela dioten berriak bai baitauzkat. derantziz, nekazari gizarte txiki batean maizen izaten di- Bommel-en bereziki, bada emakume ikuslaria, bere doren gertakari ez ohikoak hain zuzen ere heriotzak eta hi- haina dela eta, batzuen adiskidetasuna eta besteen bel- letak izateari zor ote zaion. Dena den, garbi dagoena ze- durra eragiten duena. Honek ke bat ikusten du baten ra da, "bigarren ikusmenaren" izurrite lainoarekiko lotura aurpegiaren aurrean, eta hau, honela ikusi duenaren he- jentilen akaberaren mitoan igarkera honen anitz aplikazio riotzaren igargarria da; eta izan ere, bertan bizi ziren zen- ahalbideetariko bat baino ez dela. baiten heriotza aurresan zuen: Hiri horretan bizi zen az- Azterbidearen une honetan, ia alferrekoa da zera azken negu honetan oraindik. pimarratzea, alegia, indoeuropar mitologiak ez daukala, betazalen tenteketaz adierazten den igarkuntza gaitasu- nari buruzko erreferentziarik, baina halere, nolabait be- 143) Ber. 301 orr. harturik edo egiten dugu zehaztapen hau. Honi loturik, 144) Ber, 312 h.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 108 J. I. HARTSUAGA

Orritaratu dugun autore honen lehen pasartearen ara- gogo mistikoaren adierazgarri hain hedatu eta ugariak bera, badirudi betazalen tenteketa bisio-egoerari beti la- izanik, ez dago horiek guztiak homogenotzeko modurik, guntzen dion keinua dela, gero haiek eraisteko laguntza haien kanporako keinu adierazgarrien mailan batasun Skye irlako ikuslari baten kasuan bakarrik eskatzen bada mamitsu eta erakuskorra aurkitzen ez badugu bederen. ere. Beraz, MARTIN jaunak esandakoari jarraituz, betazal Erreserba hauen bidezkotasuna agerian geratuko da jasoen motiboaren eragin hesparrua hark bisitaturiko berehala, "bigarren ikusmenaren" gaia jorratzen duten bi mendebaldeko irla guztien multzoari heda dakioke. Hala- autore nagusiek dohain honen eragin hesparrutzat es- baina ez dugu eragin hesparru hau Herbeheretaraino he- kaintzen dizkiguten herrien listak irakurtzerakoan. Alde datzearen aldeko argudiorik, zeren eta MARTIN-ek holan- batetik ZURBONSEN-ek145, eskoziar Hebrida Irletaz gain, dar "bigarren ikusmena", eta berak ezaguturiko eskozia- Laponia, Färoe Irlak, Danimarka, Bretainia, eta Alema- rrena, gauza bera bailiran azaltzen badizkigu ere, guri in- niako zenbait eskualde aipatzen ditu: Agian Laponia sal- teresatzen zaigun motibo bakarra, –betazal jasoak ale- bu gure mapan ongi emanen lukeen banaketa hespa- gia–, identifikazio horren barnean sartzen ote den jakite- rrua. ko biderik ez baitaukagu. Baina jarraian, ZURBONSEN-en iturburua den DU PREL- Autoreak ez digu xehetasun honi buruz deusere esa- engan146, aurreko herriei honako hauek gaineratzen diz- ten, –agian, egiten duen identifikazio horren barruan sar- kien lista aurkitzen dugu: Pariseko eskualdea, India, tuta dagoela gauza jakintzat jotzen duelako, baina ezin Afrika eta greziar eta erromatar anitz eredu klasiko gai- genezake ezer eraiki honelako hipotesi-oinarri ahularen nera. Bistan dago etnologikoki ezberdin diren errealitate- gainean–, eta dena den ez zaigu bere esperientzian oina- ak nahasten ari zaigula. rriturik mintzatzen ari, zeharka heldu zaion berri batean Dena den, autore hauek ez dute, eragin hesparru oinarriturik baizik. Pena de honela izatea, zeren beste al- hauen marrazpidea liratekeen bibliografiaren edo beste- detik Bommel-eko ikuslariak zenbaiten aurpegiaren au- lako iturburuen inolako berririk ematen, eta beraien ko- rrean, hauen heriotzaren hurrentasunaren igargarri, ikus- mentarioek bultzaturik, betazal jasoen motiboa Hebrida ten duen ke horretan izurrite lainotik eratorritako moti- Irletatik kanpo inoiz ez dela erregistratu esango genuke, boa ikusteko gogoa saiheskaitza baita, eta batez ere gu- eta hau da gai honi buruz esan dezakegun guztia. Agian re izurrite lainoa suitzar eredu batean ke bihurturik ikusi zera gaineratu bakarrik, autoreon aldeko zehazkabekeria ondoren. Eta noski, Herbeheren sarrera motibo honen eta erreferentzia bibliografikorik eza ikusirik, oso zaila eragin hesparruan ez litzateke inorentzat harrigarri. deritzogula aurrerantzean ere horren ikertzeari. Baina, –errepika dezagun–, tamalez beharrezkoa dugun Atala amaitzeko garaia heldu zaigu beraz, betazal ja- datuak huts egiten digu, hots, betazal tentetuak. Ikus- soen motiboaren eragin hesparruari buruzko honako men berezi eta igarkeren arloa, argi dago zabalegi eta la- konklusio honekin: Hebrida Irlak seguru dauzkagu, eta bainkorregia dugula bertan barrena inolako tresna lagun- jentilen akaberan agertzen diren beste motiboen bana- tzailerik gabe sartzeko. Betazalen jasoera bezalako moti- keta hesparruak ikusirik, hau ere Europan zehar beste bo bitxi eta arraroak, bere eredu guztien arteko lotura zenbait lekutan ager zitekeeneko susmoak hartuta ba- inongo zalantza edo beldurrik gabe finkatzeko bermea gaude ere, ezinezkoa gertatzen zaigu eskoziar irla horie- luzatzen digu. Baina ikuskizun, amets eta igarpenak giza tatik at bere izana frogatzea.

XI. MITOAREN MUINEAN BARRENA

Gure ikerbidearen emaitzen lehen balantzea egin baliagarriak dakartzaten irlandar testuetan ez bezala eus- dugunetik honaino, hari jarraitu zaizkion bi atalek, emai- kal ereduek beti azalduriko homogenotasun semantikoa- tzok baieztatu eta hobeagotzeko bidea zabaldu duten arren oinarrian halaber. Bi ezaugarriok, –kopuru mailako gibide berriak ekarri dituzte. Geure buruari ezarri dizkio- nagusitasunak eta homogenotasun semantikoak ale- gun bi helburuetariko lehenari dagokionez, hots, jentilen gia–, bere horretan iraun eta eutsi diote geroztik honaino akaberaren mitoa sortu zeneko geruza kulturala zein den ere, orduan erabakitako konklusioen egia baieztatuz: erabakitzeari, eta haren kondar eta hondakinen ikerketan Izurrite lainoaren motiboa zeharo urria da, eta praktikan oinarrituriko haren garai bateko eragin hesparrua marraz- ia ezezaguna, lan eskerga baten ondorioz azkenik hamai- teari dagokionez, aurrerapenak bistakoak izan dira, auzia- ka eredu bildu ahal izan baditugu ere (gogora dezagun ren muina dagoeneko erabakirik dagoenik ematen ez ba- STITH THOMPSON-ek hari buruzko erreferentzia bakarra da- du ere. Mitoaren jatorri ez-zelta, eta dena den indoeuropar aitzinekoa nahiko sendo finkaturik dago, jentilen akabe- 145) F. ZURBONSEN. "Die Sage von der Völkerschlacht der Zukunft, rako motiboen eredu kopuruari dagokionez Euskal He- "an Birkenbaume"". Köln 1897 / 51 h. 146) DU PREL. "Das Zweite Gesicht". Breslau 1882 (Deutsche rriak erakutsitako gehiagotasunaren oinarrian, eta eredu Bücherei XIX)

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 109 karrela), eta pestearen bidezko erraldoien akaberarenak, dugu: Mitoa sortu zeneko geruza kulturalari buruzko eta eta betazal jasoek adieraziriko ikusmen bereziarenak be- mitoa osatzen duten motiboen eragin hesparruari buruz- rriz, hurrenez hurren hiru eredu eta eredu bakarra baizik ko galderak nahiko era asegarrian erantzunik genituen ezin izan dute eskaini euskal ereduez beste. ordurako, baina bigarren helburua erdiestea aldiz, –mito- Bestalde, euskal bertsioen zuzentasuna eta homo- aren eta honen osagarri guztien esanahia argitzeari da- genotasun semantikoa agerian nabarmendu dira ostera gokiona alegia–, urrun samar ikusten genuen oraindik. ere, eta ostera ere halaber irlandar trakeskeriak: Izurrite Orain berriz, alde hori aienatu dela baiezta dezakegu, az- lainoak, –Tormersdorf-en erakutsi duen lotura megaliti- ken bi ataletan zehar galdera gehienen erantzunak kausi- koa azaldu duenetik bere jentilen lainoekiko berberata- tu baititugu, motibo bakoitzaren esanahiari dagokion hei- suna erabat frogatu duelarik–, jentilen lainoari eragokita- nean bederen. Erantzun hauek, zalantzarik gabe zeharo ko heriotzazko esanahiaren zuzentasuna baieztatzen di- aspaldikoak diren eta ia erabat ahazturik zeuden datuak gu, bide batez, irlandar druiden lainoen funtzio aniztasu- ezagutarazi dizkigute, jentilen akaberaren mitoa ulertezin na, noski mailegu baten ondorio izan behar den okerre- bihurtzen duten testuinguru mailako hutsuneak, aspaldiko ulerbideratze baten frogagarria dugula erakutsiz, eta kotasun eta ahanzpekotasun hauen erakusgarri direlarik. ondorioz, euskal jentilaren pareko pertsonaia mitikoa Lainoa izurritea zabaltzen duen irudiragarritzat jo ohi ezagutuko lukeen zeltaitzineko geruza kulturalaren izana dela ikasi dugu. Lainoaren agerpen soila bere inguruan Irlandan, agerian jarriz. heriotza zabaltzeko aski dela jakiteak, begiak zabaldu diz- Baina baieztapen segurtagarri hauetaz gain, azken bi kigu jentilek haren bistan erakutsitako beldurra, eta hura atal hauen ekarkin nagusia, gure mapatan marraztu di- bezalako irudi xume eta apalak halako kemen erailea noren puntu berri pila izan dira batik bat. Hauen arabera, latan ote duen ulertzeko. Azken orduko eskoziar albiste- datorren atalean argibide arkeologikoen laguntzaz ulerbi- ak berriz, jentilaren betazalen jasoera igarkuntz ikusmen deratzen saiatuko garen eragin hesparru zabal eta bitxia berezi baten, –gure arbasoek ezagutu bide zuten baina agertu zaigu. denboraren poderioz aztarnarik utzi gabe galdu den igar- Azken ereduen banaketan lehenbizi nabarmentzen kuntz ikusmen berezi baten–, erritozko edo trantzezko dena, horraino murgildurik ibiliak ginen hesparruko mu- keinu bereizgarria dela jakinarazi digu. Eta pesteak eragi- gen apurtu izana da, eta honen ondoan, eremu berriaren niko erraldoien akaberaz mintzatzen zaizkigun kontakizu- zabalera itzela. Aurreneko puntuari dagokionez, irlandar nek, eta Kurland-eko erreferentziak batik bat, jentilen esklusibotasunaren amaierak, alde batetik hipotesi zelta- akabera munduaren benetako suntsikeraz hitz egiten di- zaleak berriro ere gezurtatzeko, eta bestetik gure mapa gun kontakizuna dela ikusarazi digute: Erraldoien eta gi- errealitateari hurbiltzeko balio izan du, ez baitago Euskal zazkoen aldiak bereizten dituen suntsikeraren kontakizu- Herria eta Irlandari bakarrik dagokien kulturkidetzarik. na, Euritearen pareko erabateko hondamenaren adieraz- Eta marrazturiko eremuaren zabalari bagagozkio, zera ai- garria. Une honetan beraz, nahiko ongi ezagutzen dugu tortu beharra dago, ustekabekoa izan dela nolabait Kur- mitoa, hau bere osotasunean ulerbideratzeko saioari eki- land bezain leku urrunean aurkitu ditugun erreferentziak teko. aurkitzea, aspaldiko euskaldunen kultur senideak kausi- Jentilen akaberaren inguruan, –euskal langaiei buruz tzea espero dugun ikerketa batean, gure itxaropen hau bakarrik ari gara orain–, agertzen den lehen gauza harri- ikergai dugun mitoaren indoeuropar aitzinekotasunean, eta ereduen kopuruari dagokionez Euskal Herrian azal- garria, gai honi buruzko zenbait tradizio ezberdinen izana dutako nagusitasunean oinarritzen delarik. Dena den, dugu, tradizio hauek bi sailetan bana daitezkeelarik: arazo honetarako argibideak ematea ere datorren atalari Ikertzen ari garen mitoak adierazten duen jentilen sun- dagokio. tsikera alde batetik, eta suntsikera hau era batean edo bestean kristautasunaren hedapenak eraginikotzat jo- Eta azkenik, kausituriko ereduen banaketak agerian tzen duena bestetik. jarri dituen joerak eta esklusioak azpimarratu behar dira: Mediterranear arro osoa erabat kanpo geratzen zaigu, Mitoaren lehen azterraldian zehar azpimarratu dugu eta ereduek atlantiar kostalderanzko joera aipagarria era- engoitik bikoiztasun hau, arraza mitiko honen suntsikera, kusten dute, joera hau nabarmen eta ikusgarria bilaka- baselizen eraiketari, prozesioak egiteari, elizetako kanpai tzen delarik mitotik kanpo ugarixeago bildu ditugun izu- hotsei, eta orokorki kristau gurtuaren adierazpideei lo- rrite lainoaren ereduak bazter utzirik, gainontzeko pun- tzen dieten albisteen izana aipatu dugunean. Gure mito- tuak literalki itsasertzean kokatzen baitira, indoeuropar aren zenbait bertsio ere bide hauexetan barrena sartzen kulturak inola ere ulerbidera ez lezakeen zerrenda luze hasiak zeuden erregistratu zirenean, baina bertsio zahar- itxurako eremua marraztuz. tzale eta euskorrenei esker gure azterketak argi utzi ahal Honaino heltzen dira lehen helburuaren inguruan izan du lainoak "iragarritako" akabera hau, jatorriz kristau buruturiko aurrerapenen komentariook. Baina zalantzarik erreferentziekin zer ikusirik ez zuen benetako (mitolo- gabe esan daiteke azkeneko bi atalek ahalbideratu dituz- giazko) suntsipena genuela. ten aurrerakada ikusgarrienak, azterturiko motiboen esa- Beraz, jentilek bi akabera nozitzen dituztela dugu nahia eta orokorki mito osoaren esanahiari dagokion ar- ikusgai: Mitoak adierazirikoa alde batetik, eta kristau kul- loan gertatu direla. Aurreneko balantzean gure bi helbu- tubideen hedatzeak eraginikoa gero. Zertarako akabera ruei zegozkien emaitzen arteko aldea aitortu behar izan bikoitz hau? Zer adierazten du?

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 110 J. I. HARTSUAGA

Galdera zailak dira benetan. Bietarik bat baizik ez Bigarren akabera beraz, Historiaren oihartzun mitifi- onartu eta bestea sasikotzat baztertzeko tentaldiak jo- katua dugu, erlijio eta kultura eraldaketek ekarri dituzten tzen du bat zenbaitetan, baina bi tradizioak nahiko zabal- zenbait gertakari historikoen leiendazko isla. Akabera duta daude honelako jarrera onargarri izateko. Azken bu- historikoa eta soziologikoa dugu, eta beraz, leku bakoi- ruan, argi dagoen gauza bakarra irregularkeria horren tzean burutu den eran ematen zaigu: Irlandar testuek izan bera da, jentilen arraza bakar eta berak bistan baita- jainko zeltak erakusten dizkigute jentilen suntsikeraren go akabera bat baino ezin duela pairatu, bien artean piz- eragile, eta euskaldun kristauak berriz, jentilenak egin ten ez badira behinik behin, eta ez dugu honelakorik se- bazuen, kristau kultubideen agerpenak eraginez egin kula entzun. zuela kontatuko digu. Arazo honen irtenbidea Irlandako Historia mitikoa- Eta beste aldetik, bi tradizioen bateratasuna aurre- ren laguntzaz hasten gara somatzen. Bertan aurkitu du- neko akaberari dagokionez, modu bakarrean uler daite- gunez, astian zehar zenbait mendetako aldeaz bereiztu- ke, hots, bertan, erraldoiek berek (eta noski erraldoien rik dauden bi herrik, zeinek bere aldetik, jentilen akabe- kulturako gizonek) kontaturiko erraldoien akabera ikusiz. raren mitoak bere baitan batzen dituen mi motibo, bana Akabera teologikoa kasu honetan, eta ez beraz soziologi- erakutsi digute: Partholon-en arrazak jentilenaren pareko koa bestea bezala; erlijiozko mitologia hutsezko kontaki- bat bateko suntsikera erabatekoa jasaten zuen, eta Ba- zun bat, inolako gertakari historikoren kutsadurarik gabe. lor Fomore-ak (erraldoiak) bere betazala jasotzeko agin- Bigarrenak ez bezala, honek ez digu jentilen zibilizazioa- dua ematen zuen, jentil igarleak bezala. Hau ikusirik, bi ren akaberaren eta honen ordezko beste berri baten in- kolonion azpian herri bakarra izanen ote zeneko susmoa darrean jartzearen berri ematen; alderantziz, zera da azaldu dugu orduan, bikoiztasun honek, herri bakar ho- adierazten diguna, alegia, paradoxikoki, erraldoien zibili- rren zelten ikuspegitiko alderdi ona eta alderdi txarra zazioaren sasoi bikainaren erakusgarri den erraldoi be- roien akabera. Sasoi bikainaren erakusgarri diogu, bi adieraziko lituzkeelarik. Eta izan ere, beranduago ikasi kontakizunok tradizio bakar eta beraren bertsioak ditugu- dugunez, partholon-darrak erraldoi arraza dira (Pestrup- lako, hain zuzen ere germaniar eta kurlandar ereduak be- eko jentilen pestearen bidezko akaberaren kontakizuna zala. honen azken frogagarria dugularik), eta bestalde, gaelerazko "fomoraigh" hitzaren itzulpena, erraldoia da hain Eta orain, akabera bikoitzaren ilungunea argitu ondo- zuzen. Honen arabera beraz, euskal jentilen akabera biren, eta interesatzen zaiguna bietariko lehena dela finkatu ondoren, arazoaren korapilora garamatzan galdera pla- koitza kasu bakarra ez dela agertzen da, irlandar erral- zaratuko dugu: Zein da mitoaren mezua? Zer adierazi doiak ere bi aldiz hiltzen baitira. nahi digu? Bikoiztasun bikoitz honen lehen ondorioa zera da, Lehen inpresioak, munduaren akabera edo deusez- akabera jatorra eta sasikoa bereizteko gogoaren burutik tapenean pentsatzera garamatza: Erraldoien gizartea une kendu beharra. Akabera bikoitz honi irregularkeria nabar- batean peste batek garbitzen du mundutik, bat ere bizirik mena baderitzogu ere, bi tradizioon bateratasuna bikoiz- uzten ez duelarik. Irlandar iturburuek gaineratzen dute- tasun honi dagokionez, argi eta garbi azaltzen da: Aka- nez, mundua hutsik geratu zen hogeitamar urtetan, akabera bikoitzak oraindik soma ez dezakegun zentzu zeha- bera honen ondoren. Eta gero, gizonen aldia zabalduko tza eduki behar du. Baina ezkutuko mezu baten izanaz da. Jentilen akabera beraz, lotu ezinezko bi garai etenak ohartu ahal izatea ez da irlandar datu hauen ekarpen ba- definitzen dituen pitzadura da. Munduaren akabera eta karra, hiru argibide arras interesgarri eskaini baitizkigute ondorengo berrikuntza, Bibliako Euritea, germaniar gainera: Alde batetik, mito hauek jantziriko Historia itxu- Ragnarökr-a, edo indiar mitologiako Kuruksetra-ko gataz- rako soinekoak, pesteak eragindako (lainoak eragindakoa ka bezala. jentilen kasuan) akabera astian lehena dela jakinarazten Ulerbideraketa honekin aldi batez gu geu ere kon- digu. Bestalde, akabera hau, ikergai dugun jentilenaren formatu ondoren, –azken buruan ez baita gezurrezkoa–, beretsua dela soma daiteke, beretsutasuna gero berbe- irlandar erraldoien akaberaren azterketa zorrotzago eta ratasuna bilakatzen delarik, jentilen lainoa izurrite lainoa ñabarduago batek aurreko konklusio hori haratagotzeko dela jakitean. Eta azkenik, irlandar erraldoien bigarren aukera eman zigun, mitoaren esanahi ezkutuaren ateak akaberari dagokionez, –Balor hiltzen denekoa alegia–, zabalduz. Azterketa hau, irlandar historia mitikoak jakina- hau Tuatha De Dannan direlakoek irudiratzen dituzten razten digun kronologian oinarritzen da batik bat: Pes- senitarte zelten helduerak eraginikoa dugu. teak eraginiko erraldoien akabera garai mitikoen hasiera Euskal eta irlandar tradizioen bateratasunak aurrene- hasieran kokaturik dago, eta erraldoien kulturaren sun- ko akaberaren inguruan eta bien arteko ezberdintasunak tsikera soziologikoa berriz, zerbait beranduago burutzen bigarrenari dagokionez, bikoiztasunaren zergatia ulertzen da. Erraldoien kultura hau beraz, aipaturiko bi akaberen hasteko lorratza ematen digute. Bigarren akaberari lotuz, arteko aldian kokatu beharra dago, eta kokapen honek bien zein bere aldetiko sorburuak historikoak direla ohar- adierazten duena zera da, erraldoiak, betidanik hilik baitzen gara. Irlandan zeltak dira erraldoiak menperatzen di- leuden irudiratu ohi direla, baita erraldoien kultura inda- tuztenak, eta Euskal Herrian berriz, bertan Elizarenaren rrean zegoen artean ere. Alegia, folklorean aurkituriko aurreko indoeuropar kolonizaketa osorik jasan ez delarik, kontakizunetan erraldoiak beti iraganaldi urrun batekoak kristautasunak egozten ditu jentilak zuzenean. bailiran erakusten bazaizkigu, hau ez da historian zehar

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 111 erraldoien kulturaren gainean kultura berrien estalkiak nean, akabera honek erabateko etena sorrarazten baitu zabaldu direlako, baizik eta kontakizun hauek erraldoiak suntsitzen den jentilartea eta mundu gainean darraikion betidanik iraganaldi urrun batean kokatu dituztelako, ez gizartearen artean. Azken kontraesan hau zeharo ados baitaude alferrik aldiaren hasiera hasieratik hilik. dago aurrekoarekin, zeren eta jentilen akaberak mundu- Bigarren hausnarketa, jentilen akabera indoeuropar ko biztanleriaren moraltasunaren kaskartzea ekartzen munduaren akaberarekin eta Bibliako Euritearen kontaki- badu mundu hobearen eraikuntza ahalbideratu beharre- zunarekin alderatzerakoan sortzen da. Azken biok, bata an, zintzoenen iraupenaren ideiak ez du bertan noski bestetik aldentzen dituzten ezberdintasunak ezberdinta- inolako zentzurik. sun, jentilen akaberari kontrajartzen zaizkion lau batera- Egin berri ditugun bi hausnarketok apur bat aztertuz gune azaltzen dituzte. Nolabait munduaren akabera zer gero, jentilen akabera, "munduaren akabera" sinple ba- den marraztu eta gure mitoa kategoria horretan sartzea- ten eredutzat ezin dela hartu nabaritzen da berehala. ren ezinezkotasuna erakusten duten lau bateragune. Lehenengo, akabera honek ez duelako erraldoien kultu- Honako hauek dira hain zuzen: Ogena, auzia, berrikun- raren amaiera ekartzen, baizik eta honen hasiera, zeren tza, –zaharraren hondakinen gainean eraikitzen den eta kultura honetan, edo erlijio honetan nahiago bada, mundu berria adierazi nahi da–, eta bi munduen arteko eskuarki gertatu ohi ez den bezala, indarrean dauden lotura edo jarraipena. jainkozkoak hilik baileuden irudiratzen baitituzte, hauengan bizitzarako eredua aurkitzen duten gizonek. Eta gai- Indoeuroparren munduaren akaberak eta Bibliako nera, jentilen akaberak inondik inora ez duelako bera argi Euritearen kontakizunak, deuseztatze eta berritzearen edo bidezko edo beharrezko bihur dezakeen ulerbiderik: teoria beretsua adierazten dute gutxi gorabehera: Azpi Ez dago ogenik, ez dago jainkozko goren batek igorrita- azpian, funtsezko sorburua ogena da, kutsatutasun ego- ko zigorren baten aipamenik, eta are okerrago oraindik, era sorrarazten duen ogena: Baldr-en heriotza gemania- jentilen akaberak, esker txarrekoago eta berekoiago den rrentzat, Yudhistira-ren gezurra indiarrentzat, eta gizago- gizarte batera garamatza. Izan ere, erraldoien akabera aren sena gaiztoa Biblian. Azpiko sorburu nagusi honen hau arrunt agatiko eta bidegabea deneko sentipena ezin gainean, zenbait itxura ezberdinez ager daitekeen auzia dugu burutik kendu. Halere, aipatu sentipen honek bul- edo borroka dugu: Gatazka eskatologikoa, edo Yahvé- tzatzen gaitu hain zuzen, erraldoien akaberaren beha- ren zigorra. Gero, deuseztapenaren ondoren, mundu ho- rrezkotasunaz hausnartzera. Konklusioa zera da, arrazoi bea adierazten duen berrikuntza dugu. Eta azkenik, ezezagunen bat dela eta, erraldoien akabera beharrezko mundu hobea sorraraziko duen berrikuntza hau, mundu izan behar dela ikuspegi teologiko batetik. Ulergaitza eta zaharrean ziren zintzoenek eta onenek burutuko dute: bidegabea bada, orduan ezinbestekoa izan behar da, Baldr, Pariksit eta Noe dira, deuseztapenean zeharreko erraldoien erlijioaren barruan funtzioren bat bete behar iraunbidea erdietsi duten bakarrak, jarraipenaren ikurra, du, jentilak garai mitikoen hasiera hasieran hiltzera be- mundu zahar eta berriaren arteko lotura. hartzen dituen funtzioren bat. Eta ezinbestekotasunaren Munduaren akaberaren irudirabide hauen aurrez au- konklusio hau da hain zuzen, mitoa ulertzeko bide zuze- rre, jentilen akaberaren kontakizunean, ez ogena, ez ku- nean barrena sartzen gaituena. tsatutasuna, ez auzia, ez eta zigorraren ideia ere inondik Erraldoein akaberari lotzen zaion gertakaririk nabar- inora ez direla ageri soma daiteke berehala. Eta ausen- menena zera da, haien lurperaketa hilobi megalitikoetan: tzia hauei dagokienez, euskal, irlandar, alemaniar eta Euskal jentilak, Jentilarria deritzan trikuharriaren azpira kurlandar bertsioek azaltzen duten adostasunak ezinez- sartzen dira, eta partholon-darrek berriz, beraiek hondea- koa bihurtzen du, ideia hauek garai batean bertan egon tzen dituzte hilobiak hildakoak lurperatzeko. Pestrup-eko ondoren, ahantzi izanaren posibilitateari buruz egin lite- erraldoiak berriz, dagozkien "hühnengräber"-etan (jentil keen edozein espekulazio. Bestalde, euskal mitologiak hilobietan, hots, trikuharrietan) ehortzirik aurkitzen ditu- jentilen izakerari buruz jakinarazten digunaren arabera, gu. Hau guztiari, Euskal Mitologia Konparatuan aipatzen hauek gizazkoak baino zintzotasun handi eta garbiagoaz den zera gaineratzen badiogu, alegia, euskaldunen bete- horniturik daude, zeren eta "kristauak ez badira ere" (he- kizun erlijioso nagusia etxeko hildakoei eskainitako kultua izan ohi dela (haien erlijio zaharretik datorrela kristau- rriak zurigarri esan ohi duenez), haien jarrera eta joerak goaren itxura berrien azpian bizirik iraun duen kultua), eredugarriak baitira, errukiortasuna, lagunberatasuna eta gure arazoaren irtenbidea bistan agertzen da: Jentilen langiletasunari dagokienez, eta herriak sarritan esana da, akabera zerarako da beharrezkoa, alegia, norberaren hil- jentilak kristauak berak baino kristau hobeak zirela. dakoak ehortzi eta hilobien gainean haien oroikarri iza- Gehiagotasun etiko hau erabat kontraesanean dago nen diren monumentuak eraikitzeko ohitura eratzeko, mundu hobearen sorkundea adierazten duen berri- hildakoen kultuaren lehen eta ezinbesteko oinarria den kuntzaren ideiarekin, jentilen akaberak eta honek zabal- ohitura hori eratzeko, honen ondoan noski kultu horren tzen duen gizazkoen garaiaren hastapenak hain zuzen beste zenbait aspekturi dagozkion ohitura lagunak, –opa- ere munduan bizi den gizartearen kalitate moralaren riak, otoitzak, e.a.–, badaude ere. Hona erraldoien aka- atzerakada ekarriko baitu. bera zeharo beharrezkoa bihurtzen duen arrazoia, –ha- Eta azkenik, mundu berriaren igeltsero izanen diren sieratik txunditu gaituen bidegabekeria eta arrazoi etiko- mundu zaharreko zintzoenen iraupenaren ideiak ere, –bi rik ezaren argigarri–, akabera hau garai mitikoen hasiera munduen arteko jarraipena eta loturaren ikurra den hasieran gertatzea ere ezinbestekoa egiten duen arra- ideiak–, huts egiten du erraldoien akaberaren kontakizu- zoia, erraldoien kultura indar indarrean dagoen aldi bere-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 112 J. I. HARTSUAGA

an erraldoiak hilik egotearen logika borobila ulertarazten oinarriak dira. Eta beren heriotza eta hilobiraketa jentilen digun arrazoia. Jainkozkoak baldin badira beti gizazkoei akaberaren mitoan, Partholon-en koloniaren suntsipenak jarraitu beharreko gizarte eta erlijio jokabide ereduak era- igortzen duen mezu beraren aldarrikatzaile ditugu. Baina kusten dizkietenak, hildakoen kultua eratu nahi duen er- halere, Irlandar iturburuetaz baliatuz lan egin nahi izan lijioak bere jainkozkoak hilarazi behar ditu ezinbestean. dugu, zeren alde batetik irlandar mitozko Historiaren kro- Jesukristo hil eta piztu egiten da, eta gertakari hauek di- nologiak barruti itxi batean bereizten baitu erraldoien rela bide, kristauek heriotzaren ondorengo bizkundearen mezu teologikoa, honela, haien zikloa non hasten den, promesa jasotzen dute...... non amaitzen den, eta orokorki zer nolakoa den zehatz ...... Jentilak hil, eta eraikuntza gogoangarri baten azpian mehatz marraztea ahalbideratuz. Eta beste aldetik, irlan- ehorzten dira (ehortziak izateko hiltzen dira hain zuzen) dar erraldoien akaberak bere benetako errito-eredu- eta gertakari honetan ikasten dute gizazkoek beren hil- emailetasuna, Jesukristoren jaiotzaren motiboak zeharo dakoekin beste horrenbeste egin behar dutela: Lurpera- antzaldaturiko euskal jentilen akaberak baino argiago tu eta haien oroitzapenari eutsi. erakusten du, han hilobiak ez baitira aurretik hondeaturik Irlandako historia mitologikoak, analistek bertan sar- kasualitatez baileuden ageri, eta aitzitik, erraldoiak berak tutako sasi kronologia gezurrezko baina hain argigile ho- dira gure begien aurrean haiek hondeatzen ihardungo rrekin, erraldoien leienden aspektu teologikoak Partho- dutenak. Dena dela, argi dago kasu guztietan garai har- lon-en koloniaren kontakizunean bereizi eta bildu egin di- tan munduan erraldoiak baizik ez zegoenez, hauen hilo- tu, honela, "Erraldoien Biblia" izenda genezakeena isola- biak beraiek hondeatu eta eraikitakoak izan behar direla, tuz. "Biblia" honen mezu bikoitzak, Euskal Herrian kristau baina beti atseginagoa da zehaztapen hori esplizituki itxura berrien mozorroaz egundaino heldu zaigun euskal- baieztatzen duen kontakizun bat plazaratzea. dun zaharren erlijioaren bi alderdiak erakusten ditu: Gorago aipaturiko kronologiak, mitoaren ulerbidera- Gizarte bizitzaren alderdia, eta erritoaren alderdia. keta osatzen laguntzen digu. Partholon-darren deusezta- Partholon-en koloniaren izabideak bi atal dauzka: penari darraizkion ondorengo hogeita hamar urteetan Lehenean, kronistek diotenez, ez omen da ezer aparte- Irlanda eremu hutsa bilakatzea, zibilizazio hau eta hu- 147 korik gertatzen, bertan burutzen den ihardun nagusia ba- rrengoaren arteko etenaren irudiragarria dugu . soak soildu eta garbitzea delarik, sail horiek sorogai Irlandar Historia mitologikoak asti hutsune batez bihurtzeko. Lehen atal honetan erraldoiek gizarte bizitza- adierazten duen eten hau, izan ere bi maila ezberdinen rako jokabide eredua erakusten diete gizazkoei, gogor, arteko aldearen itzulpen historiaratua dugu: Teologia eta gogoz, eta elkartasunean egindako lana, elkartasun ho- Historiaren arteko aldearena alegia. Beren heriotzaz osa- rrek oraindik, jaiotzeko daudenak ere tarte hartzen ditue- tu eta burutzen den jentilen bizitza, astiaz kanpoko as- la, baso soiltze hauen bitartez lortu nahi diren sorogaiak tian gertatzen da, aldi teologiko batean. Eta jentilen aka- partholon-darrentzat ez ezik, ondoren helduko direnen- bera da hain zuzen ere, jainkozkoen aldiari amaiburua gan ere pentsatuz egiten baitira. Gizarteko jokabide hau ezarri eta une berean aldi antropologikoari, gizazkoen al- euskal jentilek erakutsi digutenaren errepika dugu, ho- diari, ateak zabaltzen dizkiona orobat. Eta honek argudio nen ezaugarri nagusiak halaber, lanaren apologia eta el- berria gaineratzen dio erraldoien akaberaren beharrezko- kartasunaren eta elkarriko laguntzaren ideiak baitira. tasunari, ezinbestekotasunari: Erraldoien heriotzako or- Eta gizarte bizitzarako jokabide eredua erakusten dua heltzea erabat beharrezkoa da, aldia, benetako aldia, duen lehen atal honen ondoren, erritozko jokabide ere- gizazkoen aldia (Historiaren aldia esango genuke mitolo- duak erakutsi besterik ez zaie geratzen erraldoi partho- gia honek Historiaren izana ukatuko ez balu) zabal dadin, has dadin. Erraldoien akaberak ez du, bada, munduaren lon-darrei, eta orduan hil egiten dira, eta oroikarri ba- akabera adierazten, alderantzizkoa baizik, hots, honen tzuen azpian ehortzi, nork bere hildakoak ehortzi eta hastapena. haietaz oroitzeko ohitura eratzeko, bigarren atal honetan horrela osatuz eta burutuz gizazkoei igorri nahi dieten er- Azkenik, lehen lehentasun nahikeria horrek zera jar- lijio mezua. Honen euskal egokidura berriz zera dugu, tzen du agerian, erraldoien mitologia, hauen bizitzaren alegia, euskal gizarte zaharraren ardatza diren lanaren eta batez ere hauen heriotzaren ereduarekin, erlijio berri apologia eta laguntza eta elkartasun ohituren ondoan, haren erlijio bizitzaren muina etxeko hildakoen oroitzapena eta haiei eskainiko kultua direla. Kultu hau gaur egun 147) Irlandar kosmologiaren arabera, Nemhid-en arraza darraikio atzetik, eta hauen ondoren, Fir Bolg direlakoak, Tuatha De oraindik "etxeko sepultura" deritzan elizako harlauzan be- Dannan senitarteak, eta azkenik, Milesiarrak. Hurrenkera ho- te ohi da, garai batean nork bere etxean bertan burutu nek, alde batetik arras mitifikaturiko benetako gertakari batzuk ohi bazuen ere, eta beti, nolanahi ere, hildakook benetan adierazten ditu, baina bestetik, zenbait errepikapen erretoriko edo sinbolikoki lurperaturik dauden lekuan. kausitzen dugu bertan, hala nola, Neimhid-en arrazaren kasua, hauen suntsikera, partholon-darrenaren kopia zuzena baino ez Noski, euskal jentilek ere haietaz mintzatzen zaizki- baita. Izan ere, jatorrizko hurrenkerak, erraldoien akaberaren gun kontakizunetan, azaldu ditugun bi jokabide eredu ondorengo gizazkoen etorrera adieraziko luke, folkloreak no- berberok proposatzen dizkigute. Hauen jokabidea auzoa- nahi egiten duenaren antzera. Hau ageri agerikoa bilakatzen ren baitan, –beti elkartasuneko ohituren erakusle pare- da irlandar Historian halaber, Neimhid-en arraza alde batera uzten badugu, orduan erraldoien (partholon-darren) atzetik, Fir gabeak–, eta etengabe frogatu ohi diguten lanerako go- Bolg direlakoak helduko bailirateke, alegia, erraldoiak goa, bizitzarako luzatzen diguten jokabide ereduaren bi (Fomore-ak) jainkozkotzat hartzen dituen gizazko arraza

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 113 baten oinarrizko osatzaileak direla. Erraldoien akaberaren lijio horren ardatz errituala hildako arbasoen kultuak osa- mitoa, kultu eta erritogintza baten fundatzaile den mitoa tzen duelarik, kultu honek berriz, hildakoen hilobiratzean da. Erlijio baten sorreraren adierazlea eta beraz, erlijio eta hilobien gaineko monumentu oroikarrien eraikitzean guztiekin gertatu ohi denez, astiaren hasiera hasieran bere oinarri eta hastapena duelarik. kokatzen du bere burua. Mitoaren zentzua argitzeko helburua beraz buruturik Hausnarketok, gure mitoaren esanahia laburbil de- geratzen da honela, zeren ez baitugu haren esanahia zakeen azken buruko definizioa eraikitzeko azken osaga- aurkitu soilik, baizik eta horretaz beste gainera, erral- rriak ditugu. Beraz, jentilen akabera (eta erraldoien aka- doien mitologiaren baitan hark duen funtzio fundatzailea bera orokorki), erlijio berri baten mito fundatzailea da, er- ere argitan ipini ahal izan da.

XII. ARKEOLOGIAREKIKO EGOKITZAPENA

Banaketa hesparru batekin eta segurtasun batekin oraindik leienda ezaguna dela, baina Polonian galdetuz abiatzen gara ikerlan honetako azken betebeharrari eki- gero ez dutela uste inork hura ezagutuko duenik, gaur tera, hots, aztertu dugun mitoari lot dakiokeen kultur ge- egungo mugen arabera leiendako Tormersdorf (Toporuf) ruzaren bat bilatzera. eta bere Zechberge mendia Polonia barruan badaude Mitoaren, eta honen osakin diren motiboen ereduen ere. banaketa hesparrua mapetan erakusten zaigu. Segur- Baltiar kostaldean, kolonizaketa gurutzada giroan tasuna berriz, haien indoeruropar aitzineko jatorriarena egin zela eta, Zaldun Teutoiek bertako biztanle eslabia- dugu, hau behin baino gehiagotan frogatu baitugu ikerbi- rrak (prusiarrak alegia) literalki garbitu ondoren, germa- dean zehar: Mitoaren arrarotasunak, bere hondakinen niar nekazariak ekarriz bete zuten hutsik geratutako lu- urritasunak, eta hauek marrazturiko eragin hesparruaren rraldea. zabalak, zeharo aspaldikoa den kontakizun baten aurrean Beraz, Voigtland, Tormersdorf eta Hasenpot-eko al- gaudela sinestarazten digute, eta kontakizuna ulertezin bisteak bertako eslabiarren artean aurkitu ezean zera us- bihurtzen zuen testuinguru hutsunea berehala berma- te izanen dugu, alegia, germaniar emigranteen ondare tzen zaio susmo horri. Baina gainera, bere jatorriaren in- kulturalekoak direla, eta gune horiek beraz ez direla ain- doeuropar aitzinekotasuna frogatu dute zenbait gauzek: tzat hartu behar mitoaren sorburua eta egokidura arkeo- Euskal Herriaren nagusitasun ikusgarria ereduen kopu- logikoa bilatzerakoan. ruari dagokionez, mitoaren lotura hilarri megalitikoekin, Ukrainiar albisteari dagokionez, bere garaian komen- bere izana zeltaitzineko Irlandan, Atlantiar itsasorantz jo tatu dugu honen germaniartasunari buruz ditugun sus- eta Mediterranear isuraldeari ihes egiten dion banaketa moak, eta beraz aipatu berri ditugun argudioak erabiliko indoeuropar aurrusteen arabera ulerbideratzeko ezinezkotasuna, eta azkenik, mitoaren zentzua argitu dugune- ditugu honen kasuan ere aintzat ez hartzeko erabakia zu- tik, indoeuropar mitologiarekin zer ikusirik ez duen mezu ritzeko. teologiko baten izana. Azkenik, Suitzatik datozkigun bi albisteak ere eraz- Dena den, egokidura arkeologikoen bilaketan hasi tun moduko guneez iragartzea erabaki dugu. Izan ere, aurretik, ohar bat azaldu behar dugu aurreko ataleko suitzar historialariei jarraituz, V. mende inguruan hasi zi- amaierako mapei buruz. Izan ere, bertan bi gune mota ren germaniar herriak Suitza aldera jotzen: Lehenik bur- marraztu ditugu aurkikuntzak adierazteko: Gune beteak gundiarrak mendebaldean eta lonbardoak hegoaldean ja- eta eraztun jiteko guneak. Gune beteak jasotako albiste- rri ziren. Biak ala biak kristau ziren suitzaratu zirenerako, en etorburua adierazi baino ez du egiten. Eraztun itxura- eta biak ala biak agintean jarri arren, bertako latinak hiz- koek berriz zera adierazten dute, alegia, albistea mapak kuntzatzat hartu eta bertakoen ohitura eta bizimoduetara erakusten duen puntu horri badagokio ere, hori ez bide egokitu bide ziren. Alemanni senitarteena berriz, badiru- dela bere benetako etorburua. Zazpi kasutan egin dugu di benetako migrazio itzela izan zela, hirurehun urte be- hau: Voigtland, Tormersdorf , Habkern, Meggen eta randuago, Aare eta Rhin ibaien arteko lurralde osoan ale- Ukrainiako izurrite lainoekin, eta Kurlanda-ko Hasenpot- manera baino ez baitzen entzuten, hizkuntz eta kultura eko pesteak eragindako erraldoien akaberaren errefe- ordezkapen osoa buruturik, eta gizakiena ere seguru aski rentziarekin. Arrazoia zera da, albiste horiek bertako ger- neurri handi batean. Eta datu historiko hauen baieztaga- maniar gizarteetan bilduak direla beti, eta germaniarrak rri, suitzar albiste biak, eremu germanikoan bildutakoak XI. Mendean hasi zirela Elba-tik ekialdera zabaltzen, eta izateaz gain, germaniartzat jo ditugun berezitasunak era- ordurarte zelta erromanizatua zen Suitzan alemaneraren kusten dizkigute, hots, margo urdina eta lainoaren harra- marra hegoaldera bultzatzen. Tormersdorf-eko kasuan patzea. Honek guztiak bultzatzen gaitu azken buruan sui- esate baterako, leku hori aurkitzeko egindako ahalegine- tzar albisteak germaniar etorkinek ekarritakotzat jotzera, tan, aldameneko Alemaniako Rothenburg-en lagun eta horretan egonen gara harik eta Suitza ez germaniko- bihurturiko germaniarrek zera esaten digute, bertan an izurrite lainoaren motiboa azaltzen ez den arte.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 114 J. I. HARTSUAGA

eta ahaztu izanari zor lekioke gure mitoa bertan ez agertzea. Gure mapetako joera eta kanpoan uzte horiek beraz, euskortasun edo gordekortasun arazo baten isla baino ez dira, eta alferrik arituko ginateke beraz, ezaugarri beretsuko banaketa arkeologiko baten bila. Gauzak honela, egokidura zehatz bat aurkitzeko asmoak bertan behera utzi, eta gehiago zehaztu gabeko "indoeuropar aitzineko geruza kulturalean" geratuz etsi behar ote dugu? Izan ere, gure mapek erakusten dutenak ez du balio egokidura zehatz bat finkatzeko, baina beste aldetik berriz, APELLANIZ profesoreak zeharo adierazkortzat jo dituen bi argibide baditugu ordea: Lotura megalitikoa, eta batez ere erraldoien akaberaren ulerbideraketa hildakoen kultua eratzen duen mito fundatzailea bezala. Bi hauek bai ahalbideratzen dutela kultura zehatz batekiko egokidura adierazkorra finkatzea: Megalitoen kulturareki- koa alegia. Trikuharrien hedadura eremua erakusten duen jarraian azaltzen dugun mapa, ANGEL ARIZMENDI doktorea- ren tesitik hartua dugu. Mugimendu megalitikoa, gaur egun ditugun datazio- en arabera, Neolitos aldiaren amaiera aldera agertzen Arkeologiaren irakaspenetaz jabetu baino lehen, er- da lehen aldiz Bretainian, eta Europa eta Asian zehar he- digunea Atlantiar itsasertzean eduki eta Europako erdial- datzen da gero Eneolitos eta Brontze aldietan. Bere dean zabalduko litzatekeen kultura bat imajina zitekeen, agerpenak dakarren berritasuna, hilobien gainean oroika- noski lotura megalitikoa ulertarazteko adina aspaldikota- rriak eraikitzearena da, Neolitos garaian tipikoa den hilo- suna ukan behar lukeen kultura. Bi aurruste hauekin, eta biratze soilari oposatuz; berritasun hau, erlijio eta kultura noski, buruturiko inkesten bidez marrazturiko banaketa eraberritze baten lekukoa dugu, eta erlijio berri baten so- hesparruarekin, Deustuko Unibertsitateko Arkeologia rreraren igargarritzat onar daiteke. saileko APELLANIZ doktorearengana jo dugu ulerbide es- Megalitoen kulturak ez dakar berarekin hildakoei luke. Hark emandakoak dira atal honetan zehar aipatzen rra emateko ohitura lehen aldikoz, aurretik Neolitikoan diren datu eta argibide arkeologikoak, eta hark proposa- badelako halakorik, nolabaiteko kulturen baten lekuko. turikoak halaber, –azaldutako eredu banaketa eta mitoa- Hein honetan, funtzio oroitarazlerik gabeko hilobiratze ren ulerbideraketan oinarriturik–, egokidura arkeologiko- soilak nolabaiteko bizitza espiritualaren izana adierazten aren lerro nagusiak. digu, baina inola ere ez ordea bertan hobiratutakoei kul- Haren lehen aholkua zera da, Atlantiar hipotesiaz turik eskaintzen zaienik, eta are gutxiago oraindik horre- ahaztea, honelakoarentzat ez baitaiteke inongo egokidu- lako kultua erlijio baten ardatz errituala izan daitekeenik. ra arkeologikorik kausitu. Historiaurre osoan ez dago Horretarako hildakoei lur ematea ez da aski; haien oroi- Atlantiar itsasertzean bakarrik edo nagusiki finkaturiko tzapenari eustea behar da, eta eraikuntza megalitikoen kulturarik, ez eta gure banaketa hesparruaren zabala ar- jasoerarekin hasi gaitezke bakarrik hildakoen kultuaz gitu, eta era berean Mediterranear isuralde osoa kanpo- mintzatzen. an utziko duen kulturarik ere. Gure banaketan ageri den Gure mitoaren megalitoaldiko egokidura ez datza kanpoan uzte hau, eta eredu gehienek erakutsi diguten beraz, bertan trikuharriak agertu edo aipatze soilean, Atlantiar itsasoranzko joera, mitoaren aspaldikotasun –nahiz eta hau nahiko adierazkorra den–, baizik eta erlijio ikusgarriaren igargarri berritzat joaz baino ezin daiteke eraberritze beraren erakusgarri izatean: Mugimendu me- ulerbidera: Mitoa, kultura menderatuek erakutsi ohi du- galitikoaren ezaugarri nagusia hilobien gainean monu- ten joeraren arabera, itsasertzaren kontra bultzaturik eta mentuak eraikitzea da, honela hilobiok eta bertan ehor- bide batez babesturik geratu da, kultura menderatzailea- tzitakoak erlijio bizitzaren erdigune eta ardatza bilakatzen ren erasotik ihesi. Euskararen azken bi mila urteko hiz- direlarik, hain zuzen ere erraldoien akaberaren mitoak tun hesparruen mapek erakusten duten joera bera esa- hildakoen kultua gizazkoen erlijioan sartzearren erral- terako. doiak hilarazten dituen hein eta asmo berean. Eta hau ez Gure banaketa hesparrua beraz, itsasoaren kontra ezik, mugimendu megalitikoak iraganaldi neolitikoareki- babesten den mitologia zahar baten aspaldikotasuna eta ko etena adierazten duen bezala, hortxe dugu horren pa- atzeraldia besterik ez lituzke adieraziko. rean ere, erraldoien akaberaren mitoaren balio inaugura- Atlantiar itsasertza eta Britainiar Irlak, Mediterranear tzailea, jainkozkoen garaiaren amaiburuak eta gizazkoen isuraldetik bideraturiko Ekialdeko eraginen aurrean nola- aldiaren hastapenak irudiraturik. Beraz, mugimendu me- baiteko babesa eskain dezaketen lurraldeak; eta Medi- galitikoa eta erraldoien akaberaren mitoa bat datoz, bion terranear isuralde zabalean berriz, babespe ezean galdu balio inauguratzaileari dagokionez, eta biok hildakoen

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 115 kultua (hilobiraketen oroitzapenaz) erlijio bizitzaren ar- delako batere logikoa (baina bertan dirau halere) eraikun- datz erritual gisa plazaratzeari dagokionez. tza txikien artean. Elkartasunezko lanean erabiltzen du- Adostasun bikoitz honek, erraldoien akaberaren ten indar eskergaz hornituriko erraldoi batzuen mitologia kontakizuna, monumentu megalitikoen eraikuntza argitu inoiz inon beharrezkoa izan bada, Barnenez edo Gavrinis eta ulerbideratzen duen mezu mitologikoa dela erakus- eraiki zituzten kulturako gizasemeentzat izan da. Halako ten du. Beste hitzetan esanik, monumentu hauen eraiki- eraikuntza itzelek ahalegin eskergak esijitzen dizkiete tzaileen pentsakera erlijiosoaren adierazpena da, eta ho- haiek burutu dituztenei, eta ahalegin horiek nekez uler nek zera dakar guretzako, mitoaren adina finkatzeko daitezke gizarte horien ideologian elkartasunezko lan go- ahalbidea, arkeologiaren datazioetan oinarrituz. gorraren benetako apologiaren izana onartu ezean. Gi- Megalitismoaren historia laburbilduz esan dezagun zarte esklabuzalearen hipotesia ere imajina daiteke nos- eraikuntza aspaldikoenak, –gaur egungo jakinbide arkeo- ki, baina jentilen eta orokorki erraldoien jokabidea nahiko logikoen arabera–, Bretainiako Dissignac eta Barnenez- argi dago hipotesi hori besterik gabe baztertzeko. ekoak direla, C14-ko azterketen arabera, hurrenez hurren Erraldoien mitologia eta mugimendu megalitikoaren duela 6.250 (+150) urte eta duela 5.750 (+150) urte bu- arteko parekatze hauek, –azken hau eta aztergai dugun ruturikoak liratekeelarik. Hauen ondoren nahiko hurbil mitoaren ulerbideraketatik sortzen direnak–, jentilen aka- portugaldar eraikuntzak zaharrenak datoz, hauek ere beraren eragin hesparrua adierazten duten mapetan bost mila urteko adina gainditurik. Sailkapen hau ez da eraikuntza megalitikoak erraldoien hilobi izenez aipatzen batere aldatu azken berrogei urteetan, C14-ko azterketak diren leku guztiak sartzea ahalbideratzen dute, zeren az- ikusgarri ugaldu arren, eta beraz gaur egun arkeologo ia ken buruan, erraldoien akaberaren kontakizuna izen hori guztiek onartzen dute mugimendu megalitikoaren bre- argitzen duen leienda baino ez bailitzateke. tainiar jatorriaren hipotesia, bere lehen agerpena Egear Erraldoien mitologia, –eta batik bat hauen bat bate- Itsasoan plazaratzen duen teoria ekialdezalea baztertuz ko akaberaren kontakizuna–, eta hilobi megalitikoen ar- orobat. teko lotura sendo finkatu ahal izan dugu. Gure mapetako Megalitismoaren hedapena bi bideetan zehar gara- gune trinkoen banaketa bete betean geratzen da eremu tzen da. Alde batetik Bizkaiko Golkoan behera jaisten da, megalitikoaren barruan, eta bere atlantiar joera gorabe- bere eragina Iberiar Penintsulako atlantiar kostalde oso- hera, gune horiek megalito dentsitate handiko eremue- an zabalduz, gero mediterranear isuraldea iragoz, handik tan ipini zaizkigula ikus daiteke. Ezin da gehiago eskatu. Mare Nostrum-go lurraldeetan zehar hedatzeko: Korsika, Izan ere gure motiboen banaketari egokitzapen ar- Sardinia, Italia, Sizilia, gero Grezia eta Egeoko irlak, eta keologikoa aurkitzearena ez da helburu erraza, eragile Kreta batik bat. Eta beste aldetik, ia Frantzia osoan za- uhertzaile asko baitago tartean. Batetik, ikerketa etno- baldu eta atlantiar kostaldean gora egiten du, –Somme grafikoaren maila ezberdinak: Azken bi mendeotan lu- eta Rhin ibaien artean hutsune bat utzirik–, Holanda, rralde batean egin den ikerketa etnografikoa beste bate- Alemania, Danimarka, Suedia eta Polonian zehar, eta in- an egin dena baino askoz handiagoa bada, –eta gertatu geles, galestar eskoziar eta irlandar kostaldeetara hel- dira honelako aldeak–, agi liteke folklore eta mitologia tzen da itsasoa gaindi. ondare gutxieneko lurraldea, gehiago zuena baina inor Eredu zaharrenetako ezaugarririk nabarmenena za- biltzera joan ez zen lurraldea baino aberatsago azaltzea. lantzarik gabe haien tamaina izugarria da. Honi esker fol- MARTIN jaunari XVII. mendeko azken urteetan etnografia klorezale mordo bat harriturik utzi ohi duen zera uler dai- apur bat egitea bururatu ez balitzaio, edo XVIII. mende- teke orain, alegia, gizaki normal bat baino baitara ez deko sendagileek gure laino txikiari beren izurriteei buruz- zaketen trikuharriei herriak "erraldoien hilobiak" esan ohi ko galderentzako hipotesi egokia iritzi ez baliote, lan et- izana.. Herriak, txikiak izan arren, "erraldoien hilobia" nografiko gutxi egin den megalitoz beteriko zenbait lu- esan ohi dien trikuharrien izenak eta izanak, erraldoiaren rraldeetan gehiago egin balitz, edo lehenago egin balitz, izanari buruzko eta hauen "benetako tamainari" buruzko edota aipa genitzakeen hainbat balitz eta balego bitarte ehundaka espekulazio sorrarazi ditu iraganaldian. Baina zer itxura ote zukeen gure inkestak gaur? orain tamainari ez baizik eta megalitoen eraikuntza ere- Bestetik, lehenago aipatu ditugun euskortasun eta duari lotzen zaion izen hau ulerbidera daiteke: Trikuha- gordekortasuna ditugu uhertzearen eragilegai. Jentilen rriak ez dira "erraldoien hilobiak" handiak direlako, –nahiz akabera megalitoen eraikitzeari loturik badago, dudarik eta bretainiar eredu zaharrenak izen hori zeharo merezi–, ez da noizbait mito hori kontatu zela Korsikan esate ba- baizik eta trikuharri direlako, eta trikuharriaren ideia jato- terako. Baina megalitogileenaren ondoren handik pasa- rrak erraldoitasunaren ezaugarria adierazten duelako. tako hainbat eta hainbat kultura berri indartsuk zeharo Megalito txikiagoak eraikitzera eraman duen gainbehera- azpiratuta utzi zuten haren oroitzapena noizbait, –ez dako bideak ez du halere haien erraldoiekiko lotura bazte- kigu noiz zehatz mehatz, baina inork hura erregistratu rrean ahazturik galdu, lotura horrek bizirik iraun baitu baino lehen dena den–. anitz kasuetan, –euskal eredu gehienak tarte–, absurdua Megalitismoaren tokian tokiko garai bateko indarra bistakoa izan arren. eta zenbaterainoko sustraitua izango litzateke gure gaur Eraikuntza megalitiko zaharrenen erraldoitasuna, egungo maparen marrazketan parte hartzen duen hiru- erraldoien mitologia mugimendu megalitikoari lotzearen garren eragilegaia. Jentilen mitoak eta megalitoak berak aldeko beste frogagarria dugu, batez ere lotura hori ez lurralde batzuetan besteetan baino gutxiago agertzea ez

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 116 J. I. HARTSUAGA

da derrigor izan behar euskortasun txikiago baten edota horrenbeste esan kanpokoei buruz, urrun egonik eta ga- kolonizazio berri indartsuagoen adierazgarri. Litekeena rrantzitsu ez izanik ezinezkoa izan baitzaigu haiei buruz- da halaber, megalitismoa zabaltzen den garaian lurralde ko erreferentziak aurkitzea. Honek erakusten digu berriz guztietan harrera berdina ez egina erlijio berriari. ere leienda gorde eta bildu ahal izateak ez duela hari lo- Laugarren eta azken eragilea, lan honen mugatuta- tzen zaion megalitoaren garrantziarekin zer ikusirik. sun bera da. Ustez azken zirrikoraino ikertu badugu ere, Esan dezagun bada, Jentilarri Eneolitos garaikoa de- agian aurkitu ahal izan ez ditugun datu adierazkorrak iza- la eta Balenkaleku berriz Brontze Arokoa. Eta berriro mi- nen dira nonbaiten, lan etnografikoren batean, argitara- toa eta megalitoaren bilakabideen arteko etena irudiraturik ala argitaratu gabe, gure mapan puntu berriak ipintzeko ohar gaitezen Eneolitos garaiko Jentilarri-ri lotzen tzeko zain. zaion bertsioak hobeki gorde dituela elementu arkaiko eta ulergaitzenak gugandik hurbilago dagoen Balen- Lau uherdura eragilegai hauen garrantzia eta inda- kaleku-ri lotzen zaiona baino. rraz apur batez gogoeta eginez, eta zeinen aspaldiko Tormersdorf-i buruz berriz, Zechberg-eko "Pestgru- kontuetaz ari garen oroituz, berriro esan dezakegu, gure be" edo peste hilobia deritzan lekua Polonian industu ga- mapek agertzen duten egokidura arkeologikoa pozik be dago gaur egun oraindik, eta oraindik leienda konta- egoteko modukoa dela, eta ez dagoela gehiago eskatzen duten mugaz bestaldeko germaniarrek diotenez ba- tzerik. daiteke bertan inolako hilobirik ez egotea. Leienda gogo- Goiko arrazoi beragatik ez dugu gure leiendetan ratzen badugu, hilobia hondeatu eta harrizko hormaz azaltzen diren megalitoei buruzko argibide jantziagorik eraiki zela esan ondoren, bertan gaur egun sakon bat eskainiko. Aurreratuko dugu, hori bai, horietariko batek baino ez dela ikusten diosku. Eta geroztik jakin dugunez, ere ez duela megalito nagusien bilduman (MÜLLER- leienda hori XIII. mendez geroztik heldutako germaniar KARPE. "Handbuch der Vorgesichte") sartzeko behar hain- etorkinen artean bakarrik kontatzen da. Beraz, egoera bat meriturik. Beraz, Euskal Herrikoei buruzko zenbait honekin erabat uztargarri litzateke , bertan inolako hilobi- argibide aurkitu ahal izan badugu ere, ezin dugu beste rik ez egotea ere.

XIII. AZKEN HAUSNARKETAK ETA KONKLUSIOAK

Korapilo bat askatu eta arazo bat jalgibideratzen kin. Batzuk ogia egosten iharduten zuten bitartean bes- duen edozein ikerketaren berehalako ondorioa galdera teek barra bat nahi izanez gero, haiek jaurtiki egiten zie- berrien sorraraztea izan ohi da, ibili beharko diren bide ten hauei. berrien zabaltzea. Hein honetan, erraldoien zibilizazioari Aintzira Beltzeko hegoaldeko ertzeko Hilverdingsen- buruzko ikerketa orokorraren premia aipa dezakegu. en bizi zen jentil batek eta iparraldeko ertzeko Hille-n bizi Gure oraingo lan hau baitaratuko lukeen ikerketa horre- zen beste batek ogia elkarrekin egosi ohi zuten. (...). tan, erraldoien bizimoduaren bereizgarri diren lanezko Altehüffen-en bizi ziren jentilek laban bakarra baino eta elkartasunezko adierazpenen azterketa izanen litza- ez zuten guztientzat. Herriaren erdian zegoen zuhaitz ba- teke erdigunea. Liburu honetan jentilen akabera aztertu ten enborrean sarturik egon ohi zen, eta nornahik hura ondoren, jentilen izanaren beste alderdiaren azterketa, behar izanez gero bertatik hartu eta bukatutakoan bere –jentilen bizitzaren azterketa–, izanen luke helburu. lekuan utzi ohi zuen. Zuhaitza egon zeneko lekua era- Jentilen akaberaren inguruko inkestetan zehar, eta kusten dute gaur egun oraindik. gutxi gorabehera ikerketa honetarako argibide interesga- Westfalia-n bildutako apunteak dira goiko lerro ira- rrienak luzatu dizkiguten eskualde bertsuetan, jentilen bi- dokikor horiek. Izan ere, orri bereko ohar batean diosku- zitzari buruzko kontakizun mordotxoa kausitu ahal izan nez, dugu, bertan, narraziozko esamolde ezberdinen azpian, Ez dut ezagutzen Alemania osoan Westfalia eta euskal jentilen leiendetan somatu ditugun elkartasunezko Hessen bezain aberats den lurralderik jentilen kontakizu- mezu berberak adierazten direlarik. Leienda ziklo honi bu- nei dagokienez. ruzko ikerketa sistematikoa izanen litzateke, bukatzen ari garen honen ondotik, erraldoien mitologiaren deskriba- Beraz, jentilen inguruan egin daitezkeen ikerketa pen osoa burutzeko hurrengo urratsa. Hona aurki daite- guztiek badute honezgero hesparru mugatua, finkaturiko keenaren adibide gisa JAKOB GRIMM-en zenbait apunte148: egokidura arkeologikoek mugatua, eta mugatutasun honek lan ekonomia eta emaitza hobeak erdiesteko nola- Nettelstädt-en gainean dagoen Hünenbrink-en as- baiteko itxaropena dakar, hemendik aurrera ikerketa paldian bizi izan ziren jentilek oso harreman onak zituz- ahaleginak, bila gabiltzana edukitzeko aukera gehiago ten Stell-en (handik 4 km.-etara) bizi ziren jentil lagune- eskaintzen dituzten lurraldeetan miatzen kontzentratuko baititugu. Aztertu dugun mitoaren bazterrekotasuna dela eta, 148) JAKOB GRIMM, aip. id. 544 orr. haren hondakinak zenbait lurralde zehatzetan isolaturik

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 117 agertu zaizkigu, eta isolaketa honen ondorioz, hondakin tzea,apika uste ohi den baino beranduago agitzearen hauek nekez heltzen dira aurkibide orokorretako orrialde- adierazgarria. Irlandar eta eskoziar kasuetarako, badaki- etara. Hausnarketa honek zera adierazten du, alegia, gu geruza zelta mehe samarra izan daitekeela, zelten ikerketa berriak lurralde interesgarrienetan kontzentratuz etorrera berantiarra eta kristautasunaren helduera goiz- gero agian zenbait eredu berri aurkitu ahal izenen direla. tiarra elkartu direlako. Izan ere, Eskozian indoeuropar ai- Erraldoien akaberaren edo behinik behin honen motibo- tzineko herriak bizi izanaren oroitzapena Historiaraino etariko baten aipamenik eza borobila frantziar eta espai- heldu ahal izan da, eta PTOLOMEO-k K.O.go II. mendean niar atlantiar itsasertzean zehar Portugaleraino apika egindako Irlandaren deskribapenean bertako herrien erremedia liteke eskualde horietan inkesta exhaustiboa izen asko nekez identifika daitezke zeltatzat, batik bat burutzen ahaleginduz gero, baina hori ez da segurua ha- mendebaldeko lurraldeetakoak. Erromatar geografoek lere, zeren, –anitz aldiz errepikatu dugu dagoeneko–, garai beretsuan gaurko Gipuzkoa zeltatzat jo zutela kon- arazoa, gordekortasun arazoa baita batik bat. tuan hartuz, ez da ausartegi Irlandako mendebaldean eta Arrazoi berberean oinarrituz, zeharo gertagaitza deri- Eskoziar ipar-mendebaldean lehen milurtean zehar iraun tzogu jentilen akaberaren mitoaren hondakinik Anda- bide zuten zeltaitzineko hizkuntza-irlen izanaren hipote- luzia, Sizilia, edo Grezian sekula agertzeari, zeren mega- sia plazaratzea. Baina zer uste ukan behar dugu aspaldi- litismoaren presentzia lurralde horietan indartsua bada danik hezur muineraino germaniartuak behar luketen ere, bertan ondoren jasan diren eraldaketa kulturalen ba- westfaliar jentilzaleei buruz? Kultura-irla badirela bistan rietateak eta eraginkortasunak, –eta giza ordezkapenak da, ez dugu demostratu behar. Hizkuntza-irla izan ote di- ere agian zenbait lekutan–, aspaldidanik ezabaturik edo ra zenbait mendez? Ba ote hizkuntza galduta ere noiz- zeharo antzaldaturik utziko baitzituzten erraldoi hilobi- nahi arte iraungitze datarik gabe, betirako irautea? eraikitzaileen oroitzapenak oro. Zurtz geratu den herria garenez, gure buruari egin Orientabide gisa, esan dezagun jentilen akaberaren ohi diogun galdera da gure ahaideak non daudenekoa. arrastoak aurkitzeko esperantza handiagoa izanen dela Beste batzuk berriz, nondik etorri garenekoa galdetzen honako igargarriren bat erakusten duten lurraldeetan, dute. alegia, folklorean jentilen aipamen ugariak edo jentilen Bada, engoitik gu bezala mintzatzen ez diren arren, aipamen baikorrak, eta arkeologian trikuharrien erabilpen hortxe ditugu gure izakeraren oroitzapena gorde duten modernoaren (Erdi Arorainokoa edo) frogak dituzten lu- azken senideak, hiletetan ezagutu ohi diren sekula ikusi rraldeetan, eskuarki aipatu hiru igargarriak batera azaldu- gabeko lehengusu txikien modura. Hizketan hasi beste- ko direlarik. rik ez dugu behar elkarren berri jakiten hasteko. Urruti Trikuharrien erabilpen modernoa aipatu dugularik, bizi dira, ez dute gure mintzaira berean elhesta egiten, jentilen mitologiaren iraupenari buruzko hausnarketa pla- baina han eta hemen gurasoz guraso iragan diren bizi- zaratzeko bidea ematen digu. Izan ere, hori baita iraupe- tzaren ikuskera eta gizabide arau berdintsuen aztarnarik naren gako nagusia, mitologia mailan bizirik dagoenak geratuko delakoan gaude. Irlanda, Eskozia, Herbeherak, irauten baitu, hildako mitoa ez da fosil bihurtzen eta. Alemaniako ipar-mendebaldea,... Erran nahi baita, jentilen mitologiaren ikuspegi kanoni- Lan honetan zehar doi, zehatz eta garbi marraztu di- koa gorde den lurraldeetan, jentilen ereduaren arabera- ren europar bi eredu ideologikoren argazkia, Historiaren ko bizimodua ia atzoraino luzatu dela baiezta daitekeela interpretaziorako tresna modura aintzat hartzea iradoki- zalantzarik gabe. Bizitzarako eta heriotzarako eredu bien tzen dugu. Etengabe aipatzen diren eragin greziarra eta arabera, lehenengoaren irautea bigarrenarena baino judu-kristauaren eragina gutxiesteko asmorik gabe, ga- errazagoa delarik halere. Euskal Herrian bada trikuharrie- raia dela uste dugu Historiako zenbait gertakari, megali- tan egindako Erdi Aroko ehorzketen zantzurik, bai eta tismoaren kultura eta indoeuropar ideologia ardatz hartu- XX. menderaino etenik gabe iraun duen haien hilobi iza- ta ulerbideratzen saiatzeko. Ez dugu lista luzea azalduko, tearen oroitzapen eta errespetuzko keinurik; eta West- lan honen helburua ez baita, baina adibide modura, falia-n halaber, ehorzketa modernoei dagokienez honela- Erreformaren hedatze hesparrua, edota Aro Modernoko korik ba ote den ez badakigu ere, herri oroimenak gorde lehen demokrazien sorrera argitzeko aipatu ardatzok zer du halere iragan hurrean izandako erabilpenaren berri149. esanik baluketelakoan gaude. Honek zera erakutsiko luke, alegia, Europako antzinako herri eta lurraldeen indoeuropartzea ez zela ez berdina Jentilen etengabeko lanak sortzen ditu belardiak eta ez eta bat batekoa izan. Jatorrizko hizkuntzak galdu on- soroak lehenago basoa baino ez zegoen lekutan; haiek doren ere, Europako zenbait bazterretan indoeuropar ai- jaurtitzen dituzte harriak hara eta hona; haien hondala- tzineko uste, sineste eta arauei loturik jarraiki dira berta- nek sortzen dituzte aintzirak; haiek eraikitzen dituzte tri- ko biztanleek. Gordekortasun izugarri baten erakusgarria kuharriak, harresi luzeak eta elizak. Megalitismoaren bi- zalantzarik gabe, baina agian baita ere hizkuntzaren gal- zitzarako eredu den lanaren apologia, gizagoak bere in- gurua aldatzea bizitzarako betebeharra bailitzan, ohartuki formulatzen duen lehen aldia da. Eta egundaino iraun 149) A. KUHN. "Sagen Gebräuche und Märchen aus Westfalen"./ du. Eta bere eraginak bistakoak dira. 342 orr.: "Wunbüttel-en inguruan bada trikuharri handi bat, eta bertan Ikerketa baten burugarri plazaratzen diren azken bide daude lurperaturik Zazpi Urtetako Gerrateko (1756-1763) hausnarketen multzoan, ia nahitaezkoa da ikergura ozto- gatazka latz batean hildako guztiak". patuak, intuizio frogaezinak, eta testu azterketan gogora-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 118 J. I. HARTSUAGA

tu baina ebidentzia frogakor beharrezkoaren ezean iren- denari buruzko tradizio sendorik ezak kontraste argia tsi behar izan diren susmoei buruzko hitz bi aipatzea. egiten du beste honako tradizio honen ezaguntasunare- Ezinaren zama hau bost kezka nagusitan laburbil daiteke kin, alegia, izurritetik babesteko apez bat bizirik lurpera- gure kasuan; hona zeri dagozkien: tzeko ohituraren ezaguntasunarekin. Batere bila ibili ga- Amilerazko oparigintzari, ehorzkerazko oparigintzari, be, tradizio honen hiru eredu agertu zaizkigu ikerbidean izurrite lainoa harrapatu eta ixtearen esanahiari, igarlea- zehar. Baina ohitura honen gauzarik azpimarragarriena ren nortasunari, eta azken honen apikako egokipen arke- zera da, leiendazko erreferentzia bat duela Tormersdorf- ologikoari. Zenbait lerro eskainiko diogu hauetariko ba- eko pestearen kontakizunean, bertan lainoaren eraginez koitza azaltzeari. gertatzen dena aztia bizirik lurperatzea baita. Azti hau Jentil igarlearen amilera argitu ezina da zalantzarik ezin dugu noski jentil igarlearekin parekatu, zeren eta gabe ikerketa honen arantza. Ez hartaraino motiboaren biak pertsonaia garrantzitsuak badira ere, bakoitzaren esanahiari dagokionez, zeren dena dela ere esanahi hori paperak ez baitu bestearenarekin zer ikusirik, bien aka- nahiko argi baitago, baizik eta batez ere horren antzeko berak elkarrekin zer ikusirik ez duten bezala: Aztia lurpe- ereduak aurkitzeko ahaleginek egin duten porrotagatik. raturik geratzen da, eta igarleak berriz ez du hilobirik Oparigintzazko amilerazko buru galtzeak eskandinabiar (AZKUE bertsioan salbu, baina dagoeneko argitu dugu eta britainiar tradizioetan agertzen dira, baina izurriteei antzaldatze berantiarra dugula hori). zehazki loturik egon gabe. Halere hiru kasuetan idoro Beste hiru ereduetatik bi (hirugarrenaren jatorburua ahal izan dugu lotura hori: Behin Erroman, behin Mar- ezezaguna da) Suitza eta Bavieratik datozkigu. Beraz, seilan, eta behin Greziako Fozea deritzan eskualdean, hi- etorburu ezaguneko hiruetatik bi hesparru megalitikotik rurak iturri klasikoetako albisteak direlarik. Baina gure us- kanpokoak dira (Tormersdorf eta Suitza), eta bestea me- tetan halere, albiste hauek euskal leiendarekin duten an- galitismoaren presentzia hutsaren hurrena den Bavie- tza baino handiagoa eskatu beharra dago, zeren oparike- ratik. Badirudi beraz herri germaniarrek garapen narrati- ren mugatutasunak nolabait kaskartu egiten baitu maila bo berriak sortu ohi dituztela pestearen motiboa aitzakia- honetan agi daitezkeen adostasunak, motibo bitxi eta tzat hartuz. urri baten mailan gerta daitekeena baino askoz gutxiago Tormersdorf-eko kontakizun berak, –beti Tormers- balio duelarik. Honen bitartez ez dut esan nahi ezinez- dorf–, une honetan demostratu ezin dugun susmo berri koa denik hiru tradizio hauek eta igarlearen amileraren bat iradokitzen digu: Honen lotura beste zenbait laino artean halako lotura urrun bat egotea, baizik eta lotura harrapatze eta ixte istorioekin, hilobien bortxaezintasu- horren demostrazioa egitea ezinezkoa gertatzen dela. naren bermea litzatekeen aspaldiko sineste zabal baten Igarlearen amilera eta fozear eta marseilar biktime- izana ez ote duen erakusten. naren arteko bereizkune nagusia zera da, igarlea, jenti- Izan ere bertan esana baita, aztiak, lainoarekin bate- larteko pertsonaia nabarmena den bitartean, beste biok, ra bientzako paratu den hilobian murgildu aurretik zera opari gisa amildu aurretik herriko diruen kontura zenbait adierazten diela han bildutakoei, alegia, hilobi hura seku- egunez karitatez bizi izan diren gizagajo batzuk direla. lorun sekulan inork ez dezala zabaldu. Hau, zalantzarik Gure ustetan bereizkune hau garrantzitsuegia da aintzat gabe, hilobien bortxaezintasunaren adierazgarri garbia ez hartzeko, eta izan ere tradizio hauek elkarri hurbiltze- da, baina agian baita erdi ezkutuko mehatxua ere, zeren ko edozein saio oztopatzen du. Erromako kasuari dago- beste aldetik heldu baitzaigu zeraren berri, hots, harra- kionez berriz, gogozko buru galtze heroikoa da bertan paturiko izurrite lainoek indarrean eta sasoian irauten du- kausitzen duguna, eta herriak ez du horretan inolako es- tela haien zuloetan itxirik, eta inoiz kanporako bidea za- kuhartzerik, jentilen kasuan ez bezala. balduz gero, lehenagoko heriozte eta hondamen berbe- Jentilen akaberako biktima hain zuzen ere igarlea rak eragiteari ekiten dietela, artean zenbait urtetako izan ez balitz, amileraren motiboa jentilen akaberaren epea iragan bada ere. Honek guztiak, lainoaren harrapa- funtsa narratiboarekiko loturarik gabeko euskal tradizio keta eta ondorengo arinkeriazko askatzea kontatzen di- etena baizik ez dela sinets liteke agian, mitoaren zenbait guten leienden asmoez hausnartzera garamatza: Lehen euskal bertsiotan gertatzen den amileraren motiboaren aldiko harrapaketaren erraza, –ez baitu, antza, inongo huts egitea uste horren berme litzatekeelarik. Baina bik- gaitasun berezirik eskatzen–, eta askatu ondorengo be- tima igarlea da hain zuzen, eta honek eskoziar izakide rriro harrapatzearen ezinezkotasun inplizitua, –horren bat du. Azken buruan beraz, euskal bertsioak egiazko- ahalbidea ez baita aipatu ere egiten kontakizunetan–, tzat hartzea ematen du arrazoizkoena, eta honekin bate- leienda hauen mezu nagusiaren erakusgarri ditugu, ra zera ustea izatea, alegia, igarlearen amileraren moti- hots, lainoa itxirik dagoen tokia ez da zabaldu behar. boaren izakiderik kausitu ez badugu ere, motibo hau ja- Lainoa itxirik dagoen tokiei begiratzen badiegu, torriz jentilen akaberaren mitokoa dela, eta mitoaren hauek Tormersdorf-eko hilobiarekin zer ikusirik ez dutela zenbait euskal bertsiotan iraun ahal izan duela bakarrik. agudo somatzen da: Kisketa zuloan Twente-n (De La- Gure ustez, bertsio hauek ikerketa osoan zehar frogatu ppe) eta Oldenburg-en, horma bateko zuloa Suitza-n, eta duten arkaismoa eta fideltasuna mitoaren motiboak gor- zuhaitz bateko zuloa Hölterhof-en. Toki hauetariko batek de eta eusteari dagokionez, gure ustearen zuhurtasuna ere ez du ematen hilobi itxurarik duenik, nahiz eta eta bidezkotasunaren berme ditugu. Alemania eta Prusia-n ezkiak hilobi zantzurik baduen. Pertsonaia nagusi eta nabarmen bat amilerazko opa- Conitz-eko albistean, zer itxura duen esaten ez zaigun rigintza izurritearen aurkako babespide gisa erabili ohi pestea zuhaitz zulo baten harrapatzen ikusi dugu. Bada,

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 119 ezki bat zen. Eta urrun ez dagoen Sorau-tik datorren bes- Igarlearen bazterrekotasun honi oparikia bera dela te albiste batek dioskunez150, hiriko elizaren ondoan ze- gaineratzen badiogu, honek guztiak gizarteak madarikatu goen "Peste Hilobiaren" gainean ezki bat aldatu zuten eta bazterturiko izaki baten argazkia marrazten digu, se- "pentsamendu txarrak ekiditeko", ohar honek hilobia bor- guru aski bere igarmena dela eta sortutako egoera. txatzeko arriskuaz ari ote diren gogoratzen digularik. Egoera honek hain zuzen, MARTIN-ek eskoziar ikuslaria- Zantzuak zantzu, demostratu ezinezko susmoen ata- ren inguruan egiten zuen komentarioa gogorarazten di- lean gaudela iragarri dugunez, lotsatu gabe adieraziko gu, hots, hauek, beren ikusmen berezia kaltetzat jotzen dugu gure susmoa: zutela mesedetzat baino, honek berri txarren emaile Izurrite lainoaren harrapatze eta ixtearen zikloa zera bihurtzen zituelako edo. Igarlea ez litzateke bada, jenti- litzateke, alegia, jatorburua jentilen akaberaren mitoan len nagusi edo buruzagia, ahal bezain urrun ukan nahi ukan, eta gero noizbait, jatorrizko hesparrua gainditu, den patu gaiztoko pertsonaia beldurgarria baizik. Jenti- –geografikoa eta ideologikoa–, eta herri germaniarren lartetik kanpo bizitzera behartzen duten, eta azken bu- mailan hilobien bortxaezintasunaren berme eta izurriteen ruan opariki amilaraziko duten izaki baztertua. zabaltze-ezkutatzeen ulerbide orobat bilakaturiko mitoa. Bere ahalmena dela eta madarikaziopean bizi bide Une batez gogoeta eginez gero, senitarte-hilobi di- den izaki honen inguruko azken hausnarketa honako li- ren dolmenek ez dute honelako interpretaziorik onar- zentzia filologikoa da: "Nabari" eta "nabarmen" hitzen tzen, hilobiok behin eta berriz zabaltzen baitira hildako igarmen honekiko balizko lotura iradokitzea. "Nabarme- berriak bertan ipintzeko. Testuinguru horretan beraz, ez na" izango litzateke igarmen horren izena (ezkutukoa du zentzurik lainoa hilobian ezkutuan eta bere indar osoz den etorkizuna nabaritzeko ahalmena), eta ahaldun horri bertan dagoela dioen mitoak. Beraz, mito hau jaio ahal dagokion bazterketatik letorke hitzak egundaino gorde izateko bakarkako hilobien testuinguruan ipini behar du- duen adiera ezkorra. gu jentilen akabera eragiten duen izurrite lainoa. Lagun Eta azkenik, kointzidentzia bitxia baino zerbait adie- bakarra bertan ehortzi eta sekula gehiago zabaldu behar razkorrago izan daitekeen datu bat: Mugimendu megali- ez den hilobien testuinguruan. Eta agian beranduago, te- tikoaren agerpenarekin batera, eta berari loturik, idolo orikoki, ohitura eta mito zaharrak ahantzirik, dolmenetan bat agertzen da, eta idolo horren bereizgarri nagusia eta ehorzketa gehiagorik egin ez eta jentilen akaberaren sarritan bakarra, indar mistiko sarkorra adierazten duen zantzuak galdu diren hesparru dolmenikora ere zabal li- zeharo zabalduriko bi begi handi dira. Hau jakinez gero, teke, trikuharria engoitik sekula zabaldu behar ez den hi- euskal eta eskoziar ikuslariengana jotzen du gogoak lobien sailera irago den heinean. Zaindu beharreko aldia ezinbestean. luzeegia da eta esku artean ditugun eta etorkizunean Izan ere, idoloak ez du betazal tenteturik erakusten, ukanen bide ditugun datuak urriegi, hipotesi modura baina arte sinbolikoa da, ez errealista, eta dena den, go- adierazi dugun ibilbide honen urratsak era zehatz eta fi- gora dezagun betazalen tenteketa ez dela bisio egoera- dagarrian inoiz ezagutzeko. ren kanporako adierazle bakarra eskoziar ikuslariengan, Gaia aldatuz, hurrengo iradokizuna jentil igarleari da- egoera hau, urrunean geldirik fijo so egiten duen begira- gokio. dak ezagutarazten baitu halaber. Zernahi dela ere, idolo- en begietatik jalgitzen diren errainuek, eta haien barruko Jentilen akaberaren azterketaren hasiera beretik hespil erdikideek, begiei darien indar baten ideia argi eta arretatsu sopean ukan dugun arazo mamitsua izan da garbi adierazten badute, –eta honen gainean bat datoz igarleak jentilartean duen kokapena eta jentilartearekin autore guztiak–, ezin nezake kultura megalitikoaren idolo duen harremanena. bakar honen begiradarentzat, kultura berorren mito fun- Azterketa horretan murgildurik, agian adierazkorra datzailean agertzen den jentilaren ikusmen bereziarena den ñabardura bat somatu dugu, baina alferrekoa zate- baino ulerbide hoberik asmatu. keen orduan hura aipatzea, ez baikara hari inolako egoki- Gure mitoaren inguruko guztiaren urritasun larria durarik aurkitzeko gauza izan: Ñabardura hau somatzeko ikerketarako oztopo garrantzitsua bilakatzen da berriz behar adina luzera duten (laburturik ez dauden) bost ber- ere: Bigarren ikusmenaren bi eredu gutxiegi dira horren tsioetariko lautan, jentil igarlea ez dela gainerako jentile- gainean demostrazio sendorik eraikitzeko, baina dena kin batera bizi adierazten bide da. Bazterrekotasun hau den, megalitogileen idoloaren begi handi borobilak inter- zuzenean baieztatzen da igarlea jentilengandik aparte bi- pretatzeko gaur egun proposa daitekeen ulerbiderik ego- zi den lekua deskribatuz, –Segurako bertsioan–, edo ze- kiena plazaratzeko behar adina ebidentzia eskaintzen di- harka, "zahar jakintsu bati hots egin eta haien artera eka- gute. rri zuten" esaldiaz BARANDIARAN bertsioan, edota aurreko Espekulazio hauek gogoan dantzatu ondoren, ikerbide biak batera erabiliz Leitzadi eta Oihartzun bertsioe- keta honetako konklusio nagusiak eta hauetatik jalgitzen tan. AZKUE bertsioa da hasiera hasieratik igarlea jentile- diren ondorioak laburbilduz, hitz bi baino ez. kin batera hauen buruzagia bailitzan erakusten digun bakarra, eta xehetasun honek berriz ere bertsio hau dene- Jentilen akaberaren mitoaren azpian zetzaten esanahi ezkutuak ageriratzeko gure saio honetan erdietsi tan eraldatuena dela berresten digu. den arrakastari, ikerketa burutzen duen egokitzapen arkeologiko zehatz baten finkapena gaineratu behar zaio, 150) K. HAUPT. "Sagenbuch der Lausitz". / 182 orr. hain zuzen ere mitoaren adina data zehatz batez emate-

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 120 J. I. HARTSUAGA

maila edo estalki ezberdin sortzen direlarik. Zabor sakela modura beste inon sartu ezin den guztia botatzeko erabili ohi den kontzeptu trakets horrena egin ezezik, bereizketa hauek zera galarazi beharko lukete gainera, alegia, indoeuropar mitologiak, indoeuropar hizkerez mintzatzen diren gizarte guztietako mitologietan dagoen guztia berarena bailitzan bereganatzeko duen joera. Ir- landar mitologiaren baitan, –erabat irlandarra baina ez erabat zelta–, Partholon-en arrazaren, Fomore-en eta Balor-en senaren osagai bertakoaren identifikaketen bitartez burutu dugun zibilizazio maila ezberdinen bereizketa eta ordenaketa, jarrera honen lehen emaitzak ditugu, Moytura-ko gatazkaren kontakizun zeltaren egoera jatorraren gutxi gorabeherako berreraiketa erdietsi duten Bretainiako Morbihan eskualdeko emaitzak gainera. idolo megalitiko ugarietako bat. Euskal mitologiaren hesparru zehatzari dagokionez, http: //rupestre.net/alps/ssaver/sld044.htm ikerketa honen emaitzak, hura osatzen duten zikloen eta ziklo hauen asmatzaile diren kulturen sailkapen sistema- tikorako lehen urratsa dira. Gure ikerketaren emaitzek agerian jartzen dute kris- ko ahalbidea eskaini digun egokitzapen arkeologikoa, tauratu aurreko euskaldunen erlijioaren zutarri nagusie- ikerbidearen hasieran ametsetan ere halako datatzearen netako bat zuzenean mugimendu megalitikotik eratorri- aukera ikusten ez bagenuen ere. takoa dela. Jentilen akabera eta mugimendu megalitikoaren ar- Segurtasun hau halere, zalantza eta kezka berriak teko egokitzapenak, eta orokorki, erraldoien mitologia sorrarazten duten galdera berrien plazarazlea da: Jenti- osoaren megalitismoarekiko loturak, jentilen eta erral- lek beste leienda ziklo nagusietako pertsonaiekin dituz- doien berberatasuna baieztatu eta zera ahalbideratzen ten loturei (Mari eta laminekin batik bat) buruzko, eta du gainera, alegia, jentilak eta erraldoiak folkloreko fan- orokorkiago euskal kulturaren jatorriari buruzko galderak tasia funtsabakotzat jotzeari utzi, eta erlijio zehatz baten hain zuzen. Ikerketa honetan zehar ez dugu Mariren edo sarritan antzaldaturiko ordezkaritzat hartzea. Ikuspegi al- laminen antzeko ezer topatu, hain zuzen ere jentilen daketa honen ondorio nagusia, pertsonaia hauen azter- erreferentzia argi eta ugariak agertu diren lekuetan, eta keta serioa egiteko ahalbidea da. Azterketa honen oina- datu honek jentilen zikloaren burujabetza eta beste bie- rria, euskal jentilei buruz dakiguna izanen litzateke, kiko loturarik ezaren hipotesiari eustera eramaten gaitu, hauek, indoeuropar kultura estalkirik gainera jausi ez honek orduan bi zikloon jatorburu historikoaren galdera zaielarik, bikain gorde baitute beren sena jatorra. Eta plazaratzen duelarik. hauekin batera, arestian ikusi dugunez, indoeuropar es- Agian edozein iritzi emateko goizegi bada ere, lami- talki ideologikotik kanpo geratu diren beste zenbait es- nen zikloa jentilena baino berriagoa delakoan gaude. kualdetako jentilak ere. Honela, esate baterako, amaibu- Zilegi bekigu gai honi buruz dauzkagun argudioak sakele- ru gisa heroi batek zigortzen duen erraldoi ergel, enasa, an gordetzea, lan bat amaitzeko garaia baita hau, eta ez itsusi eta ankerrak azaltzen dituen kontakizun mota aur- beste berri bat hastekoa. Baina uste hau egiazkoa pro- kitzen dugunean, eta ondoan berriz, erraldoiak langile, batuko balitz ere, hortxe geratzen da Mariren zikloa, eta eskuzabal eta lagunberatzat jotzen dituen leienda mota, horretan bai ez dugula iritzi edo uste bakar bat ere arris- jentilei buruz dakigunaren arabera zera erabaki ahal iza- katuko. nen dugu, alegia, azkeneko mota honetakoek adierazten Euskal paganismoaren osotasunean osagai megaliti- dutela erraldoien ideologia jatorra, eta aurreneko mota- koak duen garrantzia ikusirik, korronte honen sarrerak ai- koak ordea karikatura asmorekiko antzaldaketak direla, tzinagoko kulturekiko loturen etetea zenbateraino ote erraldoienaren ondorengo kulturek haiek barregarri uzte- dakarkion Euskal Herriari galdegin liteke, alegia, euskal ko asmaturikoak. Zenbait indoeuropar mitologietan, paganismo zaharra oso osorik megalitismotik eratorria –zenbait indoeuropar gizartetako mitologietan alegia–, ote den, megalitismoa baizik ez ote den, euskal paganis- ageri den jainkozko eta erraldoien arteko auzia ikuspegi mo zaharra eta kultura megalitikoa, –hizkuntza ere barne berri beronetatik begiraturik, bi kulturon arteko auzi eta sartuko lukeen identifikazio oso batez–, gauza bat eta borroka historikoaren irudirabide ideologikotzat jo beha- bera ote diren. Akulturazio megalitikoari buruzko galde- rra dago, hain zuzen ere megalitismoa eta indoeuropar rak (hizkuntza aldaketa ala errito berriei loturiko hiztegi kulturen arteko auziaren adierazgarritzat. mailako mailegu bakanak), eta erlijio berriaren eraginpe- Erraldoien mitologiaren identifikaketak folklorearen ko arloei buruzkoak (hildakoen kultuaren berrikuntza baitan, eta baita indoeuropar gizarteetako mitologian hein batean errespetatzen den aurreko kultur geruzaren ere, zenbait bereizketa eragiteko ahalbidea dakar, hauen gainean, ala kontzeptu antropologiko osoaren eraberri- bitartez, "indoeuropar aitzineko geruza" kontzeptu zehaz- tzea, ulerbide kosmologiko berria eta guzti) erantzunik pakoaren suntsipena eragin beharko luketen zenbait gabe geratu beharrean daude. Badirudi, bai, erraldoien

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 121 mitologiak ez dakarrela inongo ulerbide kosmologikorik, rako–, lekuan lekuko tradizioek aurrera irauteko ahalbi- eta bi arlotan mugatzen dela bere mezua, alegia, elkarta- dea ukan dutela imajina liteke, eta horren arabera ez ge- sunaren arauak gizarte bizitzarako, eta hildakoen kultua nuke aldez aurretik euskal paganismoaren multzo osoa errito hesparrurako. Honela balitz, erraldoien erlijioak zu- erlijio megalitikotzat jo beharko. Auzi mamitsuak bene- zenean araupetzen ez dituen irudiramen antropologikoa- tan, lehen baitlehen bilakatuko al dira ikerketa berrien ren zenbait arlotan, –ulerbide kosmologikoa esate bate- aztergai!

LABURDURAK

ATP: Pariseko Musée des Arts et Traditions Populaires museo- MHN: Pariseko Musée Nationale d’Histoire Naturelle museoko ko Liburutegia. liburutegi Zentrala. BAA: Pariseko Bibliotheque d’Art et d’Archéologie liburutegia. MLGU: Liburua Parisen aurkiezina zela eta, liburutegi arteko mai- BM: British Museum museoko liburutegia. legu zerbitzuaren bidez eskatu eta nondik heldu zaidan jakin ahal ezin izan dudan kasuetarako erreferentzia. BN: Pariseko liburutegi nazionala. NN: Neronena. BSM: Bayerische Staatsbibliothek München, Munich-eko Udal Liburutegi Babariarra. NSUG: Niedersächsische Staats- und Universitätsbibliothek, Göttingen. Göttingen-go Udal eta Unibertsital Liburutegi EHESS: Pariseko École des Hautes Études en Sciences Sociales Niedersaksondarra. Ikastetxeko liburutegia. OSK: Orszagos Széchényi Könyvtár. Széchényi Liburutegi EUTG: Estudios Universitarios y Técnicos de Guipúzcoa ikaste- Nazionala. Budapest. txeko Liburutegia. PEE: Pariseko Eskual Etcheko liburutegia. HUL: Helsinkyko unibertsitateko liburutegia. SB: Staatsbibliothek Berlin, Berlingo Udal Liburutegia. ICL: Irish Central Library for Students, Irlandar Liburutegi Zentrala Ikasleentzako. SOR: Pariseko Sorbonako liburutegia. LC: Washington-go Library of Congress liburutegia. STR: Estrasburgoko Liburutegia. MH: Pariseko Musée de l’Homme museoko liburutegia. TUL: Tolosako Udal Liburutegia.

BIBLIOGRAFIA

AARNE A. & THOMPSON S. ARVE. 1973 "The types of Folktale". Helsinky. NN 1898 "Le voeu de la peste à Noves (1720-21)". BN. Lk7 31055.

ABOT T.K. & GWINN E.J. AZKUE R.M. 1921 "Catalogue of the Irish Manuscripts in the Library of Trinity 1959 "Euskalerriaren Yakintza". Madrid. EUTG. College Dublin". Dublin (Aurkiezina). BARANDIARAN J.M. AFANASIEV. 1972 "Diccionario Ilustrado de Mitologia Vasca". Obras Comple- "Contes Russes". EHESS. tas I. alea, Bilbao. TUL. ANDRÉ. 1973 "Eusko Folklore". Obras Completas II. alea, Bilbao. TUL. 1989 "La Peste en Vivarais". BN. Lk2 4439. BARRY G. ARANZADI T. 1808 "History of the Orkney Islands". MH. 1975 "Etnología Vasca". Donostia. NN. BARTHOLINUS T. D’ARBOIS DE JUBAINVILLE H. 1588 "Antiquitqtum Danicarum". Hafnae. BN M 6930. 1884 "Le cycle mythologique irlandais et la mythologie celtique." Paris. ATP. BARTSCH K. 1879 "Sagen, Märchen und Gebräuche aus Mecklenburg". I. ARNASON B. alea. Wien. BN 8º M 1496. 1899 "Hellismanna Saga." Isafirdi. Aurkiezina. BASCOME E. ARTAUD. 1851 "A History of Epidemic Pestilences". London. BN. Td53 1906 "Menace à Lyon (1579)". BN. Lk7 31055. 161.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 122 J. I. HARTSUAGA

BAUGHAM E.W. BOUCHER. "Type and motif Index of the folktales of England and 1896 "La peste à Rouen". BN Td53 290. North America". Bloomington (Indiana). ATP. BOUDET. BECKWITH M. 1902 "Peste en Auvergne". BN Td53 323. 1940 "Hawaiian mythology". New Haven. ATP. BREUER H. & FOERSTER W. BEOTRA B.R. 1908-1915 "Les merveilles de Rigomer par Jehan". Dresden (zweit auflage) (2 ale. Gesselschaft für rom. Litt. 8d. XIX, XX- 1905 "Gods and Temples of the Sukket State" in Journal and XIX). BN 8ºZ 16401 (19), (39). Proceedings of the asiatic society of Bengal. ff. XXVII. Calcuta. Aurkiezina. BRODERIUS J.R. 1933 "The giant in germanic tradition". Chicago. BN. BERGIN O.J.

1907-1913 "Anecdota from Irish Manuscripts" (5 ale) Halle. BN 8ºZ BRODEUR A.G. 17147. 1916 "The prose Edda by Snorri Sturluson". New York (Scandi- navian Classics vol.V American-Scandinavian Foundation). BERNARD J.H. & ATKINSON R. BN 8º Yl. 195 (5). 1898 "Irish Liber Himnorum" (2 ale) London. BN B24925 (13-14). BROWN A.C.L. BERTELSEN H. 1943 "Origines of the Grail Legend". Cambridge (Mass). BN 8ºZ 1905-11 "Thiedriks Saga" in Samfund nordisk Litteratur. Aurkiezina. 8517.

CAMBRENSIS Giraldus. BEST R. & LAWLOR H. 1867 "Topographia Hibernica" (V. alea). London. BN 4ºNa 388 1931 "Martyrology of Tallaght". London. BN B24925 (68). (21-25).

BIDART P. CARNOY A.J. 1978 "Récits et Contes Populaires du Pays Basque" I eta II. 1917 "Iranian Mythology" (The mythology of all races VI) Bos- Paris. NN. ton. MH.

BIRCH-HIRSCHFELD. CAVANES. 1900 "Juan Manuel ... conde Lucanor et de Patronio". Leipzig. 1920 "Moeurs intimes du passé". BN 8º Li2 173. BN 8ºYg. 219.

BLANCHARD. CEDERSCHIOELD G. 1900 "Notes historiques sur la peste". BN Td53 322. 1884 "Fornaldsögur Sudrlanda". Lund. Aurkiezina.

BOBERG I.M. CHANEL. 1956 "Motif index of early icelandic litterature". Kobenhavn. BN 1910 "Une année de famine et peste à Bourg". BN 8º Lk7 4ºZ 3565 (27). 38729.

BOLTE J. & POLIKVA G. CHANTEPIE DE LA SAUSSAYE P.D. 1913-31 "Anmerkungen zu den Kinder-und Hausmärchen Der 1902 "The religion of the teutons" Boston. BN 8ºH 6262. Brüder Grimm" (5 ale). Leipzig. ATP.

BOOTH G. CHAUVIN V. 1814 "The historiacal library of Diodorus the Sicilian..." (2 ale) 1892-1922 "Bibliographie des ouvrages arabes" (12 ale). Liège. London. BN J10455-10456. Aurkiezina.

BOSCH-GIMPERA P. CHAVANT 1925 "Recensió del llibre The Axe Age de Kendrick". Butlletí de 1903 "La peste á Grenoble". BN Td53 326. l’Associasió Catalana de Antropologia III. BAA. 1932 "Etnología de la Península Ibérica". Barcelona. MH. CERQUAND M. "Two celtic waves in Spain". London. MH. 1875 "Légendes et récits populaires du Pays Basque". Bulletin de la Société des Sciences, Lettres et Arts de Pau. NN. BOSSU. 1881-82 "Légendes et récits populaires du Pays Basque". Bulletin "La prophylaxis de la peste en Barrois". BN Te30 254. de la Société des Sciences, Lettres et Arts de Pau. NN. 1884-85 "Légendes et récits populaires du Pays Basque". Bulletin BOSWELL J. de la Société des Sciences, Lettres et Arts de Pau. NN. 1807 "The journal of a tour to the Hebrides". London. BN 8º 1886-87 "Légendes et récits populaires du Pays Basque". Bulletin Nr.8. de la Société des Sciences, Lettres et Arts de Pau. NN.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 123

CLARK J.G.D. DETTER F. 1936 "The mesolithic settlement of northern Europe". Cambrid- 1891 "Zwei Fornaldarsögur". Halle. BN 8º Yl 55. ge. MH GN/768/C59. DE VRIES J. CLAVIER M. 1937 "Altgermanische Religions Geschichte" (2. alea). Berlin, "Description de la Grèce de Pausanias" (V. alea). ABN Leipzig. BN 8ºX 20091 (12,II). J10022.

DICKSON A. CLYN Friar John. 1929 "Valentine and Orson: A study in late medieval romance". 1849 "Annals of Ireland". Irish Archaeological Society elkartea- New York. BN 8º Y2 75658. ren aldizkarian. BN No 112.

DILLON M. COURTY M.G. 1948 "Early irish litterature". Chicago. BN 8ºZ 9105. 1924 "Gargantua d’après la légende et les monuments Mégali- thiques". Bulletin et mémoires de la société d’anthropologie de Paris, séance du 6 mars de 1924 MH. GN/469.99/ZC/M. DIODORUS SICULUS. Ikus BOOTH G. CRAWFURD. 1914 "Plague and pestilence in litterature and art". BN. Td53 356. DLUGOSZ I.O. 1615 "Historia polonica". Krakowia. BN M1157. CREIGHTON. DOELLINGER J.J.I. 1891-94 "History of epidemics in Britain". (2 ale). BN Td53 113. 1872 "Fables respecting the popes (Die Papst-Fabeln)" New York. BN H14075. CROSS T.P. "Motif index of early irish litterature". Bloomington (India- DOTTIN G. na). ATP. "L’Épopée Irlandaise". MH.

COOK A.B. "Divination (Celtic)" in Hasting´s Encyclopedia. ATP. 1904 "...... " Classical Revue XXIII (1904). BN 4ºZ 485. DOWLING T. 1925 "Zeus". Cambridge. BN 8ºJ 8082. 1849 "Annales Hiberniae". Irish Archaelogical Society elkartea- ren Aldizkaria, XIII. BN. CURTIN-HEWITT.

"Seneca fictions legends and myths". Annual Repport of DUMEZIL G. The Bureau of American Ethnology, 32 zb. MH E/51/895/v. 32. 1930 "Légendes sur les Nartes" Paris. MH. "Mitra-Varuna". MH. CURTIN J. "La saga de Hadingus". EHESS. 1894 "Hero Tales of Ireland". London. BM. 1957 "Contes et légendes des Oubykhs". Paris. MH. GN/2/P252/v.60. DAEHNHARDT O. 1962 "Documents anatoliens sur les langues et les traditions du Caucase". II, Textes Oubykhs. Paris. MH GN/2/P252/v.65. 1909-1912 "Natursagen" (4 ale). Leipzig. BN. "Documents anatoliens... du Caucase". III. MH. GN/2/P252/v.71 DALLYELL. 1973 "Mythe et Épopée" (3 ale). Paris. MH GN/469/D883/M. 1835 "Darker superstitions of Scotland". BN 8ºNk 106.

DU PREL K. DAUPHIN. 1882 "Das Zweite Gesicht". Breslau. (Deutsche Bücherei XIX). 1910 "Sanctions prises à Angers contre la peste". BN 8º Tc30 LC. 252.

DURHAM S. of. DE FOE D. 1867 "Historia Regum". London. (Surtees Society 51. alea). BN 1835 "A journal of the plague year". BN 8º Ns 915. 8ºNa 303 bis (51).

DELOURMEL. EBERT M. 1897 "La peste à Rennes". BN Lk7 30628. 1913 "Die baltischen Provinzen Kurland, Livland, Estland". Prähistorische Z. aldizkaria V. MH. DE SMET, Pére Joseph Jean. "Reccueil des Chroniques de Flandre" (4 ale). BN M8081 EBSTEIN . (III, 1-4). 1899 "Die Pest". BN Td53 308.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 124 J. I. HARTSUAGA

ELDERINK FRAZER J.G. C.1924 "Oet et Laand van Aleer". Twenter Vertelsels. Enschede. 1911 "The magic art and the evolution of kings" II. alea. London. MLGU. Aurkiezina. 1937 "Twenter Laand en Leu en Leven". Enschede. MLGU. 1926 "The worship of nature". London. MH GN/469/C3/F84.

ELTON O. FRIDRIKSSON H. 1894 "The first nine books of the danish history of Saxo Gram- 1848 "Thordar saga hredu". Kobenhavn. Aurkiezina. maticus". London. BN 8ºM 8634.

GAFFAREL. ELWIN V. 1911 "La peste de 1720 à Marseille". BN 8º Td53 346. 1939 "The Baiga". London. BN 8ºO2 k 2134. 1949 "Myths of middle India". Madras. BN 8ºZ 32884 (I). GARSONNIN. 1953 "Tribal myths of Orissa". Bombay. Aurkiezina. 1901 "De la peste à Orleans". BN 8º Td53 355.

ELWORTHY F.T. GASKELL C.G. 1895 "The evil eye". MH. "Divination (Teutonic)" in Hasting’s Encyclopedia. ATP. "Evil eye" in Hasting´s Encyclopedia. ATP.

ENTHOVEN R.E. GASQUET. 1924 "The Folklore of Bombay". Oxford. BN 8ºO2 k 2281. 1893 "The great pestilence". BN Td53 288.

ERIZZO S. GASTER M. 1912 "Le sei giornate...". Scrittori d’Italia Pt. II. Bari. BN 8ºZ 1924 "The exempla of the rabbis". London, Leipzig. ATP. 19447 (40). GASTER T.H. ESTORNÉS LASA B. 1952 "The oldest stories in the world". New York. BN O2d 653. 1981 "Orígenes de los vascos" (4 ale). Donostia. TUL. GAYANGOS P. ETTMÜLLER E.M.L. 1912 "El libro de los enxemplos". 1870 "Altnordischer Sagenschatz". BN Y2 33277. "El libro de los estados". "Castigos e documentos del rey Don Sancho" Biblioteca FARAL E. de autores españoles 51.alea. Madrid Rivadeneyra. BN 1929 "Historia Regum Britanniae" (Geoffroy de Mornmouth). BN Usuel. 8ºZ 114 (256). GERARD. FEILBERG H.F. 1900 "Peste à Sarlat". BN Lk7 32787. 1886-1914 "Bidrag til en Ordbog over jyske Almuesmal" (4 ale). Kobenhavn. BN 8ºZ 11123 (13). GOLTHER A. 1895 "Handbuch der germanischen Mythologie". Leipzig. BN FLOOD D.M. 8ºM 9471. "Ireland, its myths and legends". New York, London. MH DA/925.5/C5/F63/M. GORDON E.M. 1908 "Indian folktales". London. Aurkiezina. FOSSEYEUX. 1913 "Peste à Paris". BN 8º Td53 353. GOUGAUD Dom Louis. 1911 "Les chrétientés celtiques". Paris. BN 8ºH 7126. FOWLER W.W. 1911 "The religious experience of the roman people". London. GRIMM Brüder BN 8ºR 53701. 1844 "Deutsche mythologie". Göttingen. BN M 36773.

FOX W.S. 1905 "Deutsche sagen". Berlin. ATP 1ºA/43/2. 1916 "Greek and Roman Mythology" (The Mythology of all races I) Boston. MH. GRIMM J. 1880-88 "Teutonic mythology" (4 ale). London. BN 8ºM 5999. FRAZER J.G. 1890 "The golden bough". London. BN 8ºH 6496. GROTE G. 1898 "Pausanias descriptio of Greece" VI. alea. BN 8ºJ 6621. 1888 "History of Greece". London. BN 8ºJ 18735-18744.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 125

GUTCH Mrs. HOGAN 1901 "Country Folk-lore" (II.alea). London. BN 8ºNk 276. 1910 "Onomasticus Goedelicum". Dublin. Aurkiezina.

HAHN G. Von HOLDER A. 1918 "Griechische und alnanesische Märchen". Leipzig 1864. 1931 "Saxonis Gesta Danorum". Kobenhavn. BN 8ºM 4755. Neue Auflage München 1918 (2 ale). BN Y2 41281-41282.

HOLLANDER L.M. HALLIDAY W.R. 1928 "The poetic Edda". Austin (Texas). BN 8ºYl 281. "Indo-European folktales and greek legend". New York, London. MH GN/469/H 183/M. HOLMBERG U. HARTLAND E.S. 1927 "Finno-ugric mythology" (The mythology of all races IV) 1894 "The legend of Perseus" (3 ale). London. ATP. Boston. MH.

HARTNETT P.J. HOOPER A.G. 1940 "The holly wells of East Muskerry", Bealoideas aldizkaria 1932 "Bragtha Oelvis saga" Leeds studies in english and kin- X. BN. dred Languages I. BM.

HASTING J. HOVEDEN R. "Encyclopedia of Religion and Ethics" (12 ale). ATP Usuel. "Chronica Rogeri of Hoveden". BN 4º Na 338 (51).

HAUPT K. HYDE D. 1862 "Sagenbuch der Lausitz". SB. 1910 "Beside the fire". London. Aurkiezina. HECKER J.F.C. 1846 "The epidemics of the middle ages" (II.alea). London. BN IRWING W. T22 35 (v. II). 1829 "Chronicle of the conquest of Granada" (2 ale). Philadel- phia. BN.

HENNE-AM-RHYN O. 1879 "Deutsche Volkssagen". Leipzig. BN m 13591. JACOBS J. 1892 "Celtic fairy tales". London. BN 8º Y2 46069.

HENNESSY W.M. 1866 "Chronicum Scotorum". London. BN 8ºNa 388 (46). JAHN U. 1889 "Volkssagen aus Pommern und Rügen". Berlin. BN 8ºM 1875 "Book of Fenagh". Dublin. Aurkiezina. 4761. 1887-1901 “Annals of Ulster". Dublin. BN 4ºNo 528 (98).

JAKOBSEN J HENNIGER K. 1902-3. "Ausfirdinga sögur" in Samfund... nordisk litteratur. Aurkie- 1927 "Niederdeutsche volkssagen". Hannover. Aurkiezina. zina.

HERRMANN P. JESSOPE A. 1901, 1922 "Erlauterungen zu den ersten neun Büchern der Dänis- 1900 "The coming of the triars". BN 8º Nf 717. chen Geschichte des Saxo Grammaticus" (2 ale). Leipzig. BN 8ºM 12035. JIRICZEK O.L. 1893 "Bósa saga". Strassburg. BN 8ºM 8233. HERTEL J. 1925 "Indische Märchen". Jena. Aurkiezina. JOHNSON. 1911 "Documents iconographiques". BN 8º Td53 348. HERTZBERG R. 1835 "Kulturbilder fran Finlands Historia". Helsingfors. Aur- kiezina. JOHNSON S. 1775 "A journey to the western islands of Scotland". London. BN 8º Nr 4. HOENIGER 1882 "Der Schwartze Tod in Deutschland". Berlin. BN 8º Td53 271. JONSSON F. 1925 "Landnamabok". Kobenhavn. Aurkiezina. HOETTGES V. "Typenverzeichnis der deutschen Riesen-und Riesis- JOYCE P.W. cheTeufelsagen" FCC ald. 122 zb. Helsinky. MH GN 1903 "A social history of ancient Ireland". London. BN 8º No 469/F66/v.51/nº 122/M. 558.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 126 J. I. HARTSUAGA

JÜLG B. LAUCHERT F. 1866 "Die Märchen des Siddhi-Kür". Leipzig. BN Y2 3784. 1893 "La estoria del rey Anemur et de Iosaphat et de Barlaam" Romanische Forschungen ald. VII, 1893. BN 8ºZ 2606. JÜNGER F.G. 1944 "Die Titanen". Frankfurt a.M. BN 8ºJ 2973. LECUYER. 1912 "La peste à Laon au XVIIème siècle". BN 8º Td53 351. JUSTIN. 1922 "Oeuvres complètes de Justin". Paris. BN 8ºJ 8846. LEKUONA M. "Ahozko literatura". NN. KAHLO G. 1923 "Sagen des Harzes". Leipzig-Gohlis. SB. LESSMANN H. 1914-20 "Über der umständliche Tötung" Mitra ald. I. STR. KALUND Kr. 1917 "Kirialax saga" in Samfund... nordisk litteratur, 1917. Aur- LETONNELIER. kiezina. 1911 "Mesures pour éviter la peste". BN 8º Lk7 38742.

KAPFF R. LETURMY M. 1926 "Schwebische sagen". Aurkiezina. 1958 "Dieux, héros et mythes". Paris. MH GN/469/L65.

KELLER J.E. LEUTHINGER N. 1949 "Motif index of medieval spanish exempla". Knoxville 1729 "Nicolai Leutengeri opera omnia" (2 ale). Frankfurt 1729. (Tenn.). MH. BN M5677-5678.

KIRBY W.F. LEVETT. 1907 "Kalevala, the land of heroes" (2 ale). London. Aurkiezina. 1916 "The black death". BN 8ºG 8854 (5).

KJALN. LIMON. 1911 "Jokuls saga buasonar". Groningen. Aurkiezina. 1905 "Contre la peste à Besançon (XVIème siècle)". BN 8º Te30 248. KNOOP O. 1925 "Sagen und Erzählungen aus dem Kreise Neugard". Star- LIZERAY H. & O’DWYER W. gard. Aurkiezina. 1884 "Leabhar Gabhala Erenn, Livre des Invasions". Paris. BN 8º No 430. KNUTSON B. 1910 "A litil boke, the whiche traytied and reherced many gode LOCCENIUS. Thinges necessaries for the ... pestilence ... made by the Bisshop of Arusiens". London 1485. Bn 8ºZ 18257. "Loccenii Historia Suecana". BN M7182.

KRAFFT-EBING. LOOMIS C.G. 1899 "Über die Pest in Wien". BN Td53 310. 1948 "White magic". Cambridge (Mass.). MH.

KRAMBEER K. LOOMIS R.S. 1926 "Mecklenburgische Sagen". Ribnitz. Aurkiezina. 1927 "Celtic myth and arturian romance". New York. BN 8ºG 11866. KRAPPE A.H. 1927 "Balor with the evil eye: Studies in celtic and french Litte- LOT F. rature". New York. BN 8ºZ 24291. 1899-1900 "Études sur Merlin". Annales de Bretagne ald. XV 1899- 1944 "Artemis Mysia" Classical Philology ald. XXXIX. BN 8ºJ 1900. BN 8ºZ 10907. 9462. LOTH A. KÜHN A. 1962-65 "Late medieval icelandic romances" (I-IV al. 1962-65). 1859 "Sagen, Gebräuche und Märchen aus Westfalen". Leipzig. Editiones Arnamagnaeanae, Series B vol. 20-24. BN 8ºZ BN M33081-33082. 39038.

LAING. LOTH J. 1844 "Heimskringla saga". London. Aurkiezina. "Les Mabinogion". ATP.

LARMINIE W. LÜTOLF A. 1893 "West irish folktales and romances". London. ATP 1ºD/ 1976 "Sagen, Bräuche und Legenden aus den Fünf Orten" 175/129. Hildesheim, New York. SB.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 127

MACALLISTER & MACNEILL. MINVIELLE P. 1916 "Leabhar Gabhala". Dublin. BN 8º No 640. "Guide de la France souterraine". Les guides noirs. Tchou éditeurs. MH.

MACCULLOCH J.A. 1911 "Religion of the ancient celts". Edinburgh. BN 8ºG 9082. MITCHELL A. 1888 "Past in the present". Edinburgh. BN 8ºG 5877. 1918 "Celtic mythology" (The mythology of all races III). Boston 1918. MH. 1930 "Eddic mythology" (The mythology of all races II). Boston MOE M. 1930. MH. 1926 "Samlede skrifter". Oslo. BN 8ºZ 23704-8 (6).

MACKENSEN L. MOEBIUS Th. 1925 "Niedersächsische sagen". Hannover-Oldenburg. Leipzig- 1855 "Blomstrvala saga". Leipzig. Aurkiezina. Gohlis. Aurkiezina. 1860 "Floamana saga". BN Yl. 566.

MACRITCHIE D. MOGK E. "Giants" in Hasting’s Encyclopedia. ATP. "Human sacrifice (Teutonic)" in Hasting’s Encyclopedia. ATP. MACROPEDIUS. 1897 "Rebellas und Alluta". Berlin. BN 8ºz 12121 (13). MOORE A.W. 1891 "Folk-lore of the isle of Man". BN 8º Nr 170. MAGNUSSON E. & MORRIS W. 1888 "The story of the Volsungs and Nibelungs". London. BN Yl MORNMOUTH 727. Geoffroy de. Ikus FARAL E.

MANSA F.V. MORRIS A. 1831 "... de epidemiis quae in Dania grassatae sunt...". Halae ex 1937 "The glas gaibhleann", Bealoideas VII. BN. Gebaueria. NSUG.

MOSSE F MARKALE J. 1914 "Laxdoela saga". BN 8º M 17157. "Les celtes". BN J936 MAR C. MÜLLER-LISOWSKI K. MARTIN M. 1923 "Irische Volksmärchen" Jena. LC. 1716 "A description of the western islands of Scotland". Lon- don. BN 8ºNm 484. MUGARTEGUI J.J. "Algunas noticias de la crónica de Juan Iñíguez de Ibar- MAUREL. güen…" RIEV XXII, 34-43 orr. 1908 "La peste de 1720". BN 8º Lk4 2273. MUKHARJI R.S. MAUSS M. 1904 "Indian folklore" Calcutta. Aurkiezina. "Oeuvres". ATP 1ºC/AET/135. NEOGI N.D. MAYER. 1912 "Tales sacred and secular". Calcutta. Aurkiezina. 1887 "Die Giganten und Titanen in der antiken sage". Berlin. BN. NEWSTEAD H. 1939 "Brann the blessed in arturian romance". New York. Bn MEIER E. 8ºZ 28545 (141). 1852 "Sagen Sitte und Gebräuche aus Schwaben". Stuttgart. Aurkiezina. O’CURRY. 1878 "Lectures on the manuscript materials of ancient irish his- MELLARS P. tory". Dublin. BN. 1977 "Excavation and economic analysis of Mesolithic shell middens on the island of Oronsay (Hebrides)", Scottish O’DONOVAN J. Archaeological Forum 9, March 1977. MH. 1847 "The book of rights". BN 8º No 291. 1856 "Annala rioghachta Eireann, annals of the kingdom of MICHON L. Ireland by the four masters". (6 ale). Dublin. ICL. 1860 "Documents inédits sur la grande peste de 1348". Paris. 1862 "Topographical poems by John O’Dubhagain". Dublin. BN BN 8º Td53 153. 8º Yn 29.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 128 J. I. HARTSUAGA

O’GRADY S. PROEHLE H. 1892 "Silva Gadelica" (2 ale). London. BN 4º Y2 5035. 1853 "Kinder- und Volksmärchen". Leipzig. Aurkiezina.

O’KELLEHER A. PUHVEL J. 1918 "Life of Collumcille". Urbana (Illinois). Aurkiezina. 1970 "Myth and law among indoeuropeans". Berkeley-Los An- geles-London. MH. O’RAHILLY T.F. 1946 "Early irish history and mytology". Dublin 1946. BN 4º No RALSTON W.R.S. 830. 1873 "Russian Folktales". London. SOR.

PAPON J.S. RASMUSSEN K. "De la peste". BN 8º Td53 139. 1921-25 "Myter ok sagn fra Grönland" (3 ale). Kobenhavn. Aurkie- zina. PARÈS. 1919 "Peste à Toulon". BN Lk7 39880. REEVES W. 1857 "Life of St. Columba". London. BN 4ºNx 406. PARRY N.E. 1932 "The Lakhers". London. Aurkiezina. REIMANN W. PAUSANIAS. 1882 "Geschichten und Sagen der Burgen und Städte im Kreise Weldenburg". Friedland, Bez. Breslau. Aurkiezina. Ikus CLAVIER M. eta FRAZER J.G.

PEARSON A.C. REURE. "Human sacrifice (Greek)" in Hasting’s Encyclopedia. ATP. 1910 "La peste de 1628 dans le Forez". BN 8º Lk2 6029.

PELLIZZARI P. RHYS, Sir John. 1881 "Fiabe et canzoni popolari del contado di Maglie" (2 ale). 1886 "The Hibbert lectures". BN 8ºH 704 (4). Maglie. Aurkiezina. 1901 "Celtic folk-lore" (2 ale). Oxford. BN 8ºNk 327.

PENZER N.M. RINK H. 1923 "The ocean of story" (10 ale). London. ATP. 1875 "Tales and traditions of the eskimo". Edinburgh. ATP.

PHILLIPPE A. S. RODRÍGUEZ, Hijos de. "Old age (Teutonic)" in Hasting’s Encyclopedia. BN 8º 1942 "Cien figuras españolas". Burgos. NN. Td53 162.

PLENZAT K. RONA-SKLAREK E. 1926 "Sagen und Sitte um Deutschherrenlande". Breslau. Aur- 1901, 1909 "Ungarische Volksmärchen" (2 ale). Leipzig. BSM. kiezina. ROTUNDA D.P. PLINIUS. 1942 "Motif index of the italian novella". Bloomington (Indiana). "Historia Naturalis". BN. MH.

PLUMMER C. RUDKIN E.H. "Vitae Sanctorum Hiberniae" (2 ale). Oxford. BN 8ºNx 1934 "Lincolnshire foklore" in Folk-Lore XLV. BN 8ºG 15273. 3363. 1922 "Lives of irish saints" (2 ale). Oxford. BN 8ºZ O Oxf. 358. RUSSELL R.V. 1916 "The tribes and castes of the central province of India" POLO M. London 1916. BN 8º O2 k 1490. "Il milione". BN O2 1323.

RYDBERG H. PONTANUS I. 1917 "Jarlmann saga ok hermanns" in Eskilstuna Relaskolas ar- 1631 "Isacii Pontani Historiae Daniae". Amstelodami. BN serdogörelse, Kobenhavn. Aurkiezina. M1254.

POSTHUMUS J.A.H. SAEMUND. 1911 "Kjalnesinga saga". Groningen. Aurkiezina. Ikus HOLLANDER L.M.

PRAJOUX. SAHM. 1911 "Peste en Roannais". BN 8º Td53 349. 1905 "Pest im Ostpreussen". BN 8º Td53 337.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián JENTILEN AKABERAK 129

SAINTYVES P. SORAZU E. 1936 "Corpus du Folklore préhistorique". Paris. MH. 1980 "Antropologia y religión en el Pueblo Vasco". Donostia. NN. SAN MARTE. 1847 "Beitrage zur bretonnischen Heldensage". Leipzig. BN STOCKS C. De Beauvoir. Z42509 (II,3). "Folklore and custom of the Lap-chas of Sikhim", Journal and Proceedings of the Asiatic Society of Bengal, XXVII. SAUVE. Calcutta. Aurkiezina. 1905 "Notices Aptesiennes...". BN Lk7 35011. STOKES W. SAXO GRAMMATICUS. 1862 "Three irish glossaries". London. BN X32626. Ikus HOLDER A. 1887 "Tripartite life of St. Patrick" (2 ale). London. BN 8º Na 388 (89). SCHARLING C.H. 1890 "Lives of the saints from the Book of Lismore". Oxford. 1927 "Zur Neujahrszeit im Pastorat zu Nöddebo". Bremen 1896, BN 4ºZ 222 (III,5). Leipzig 1927. LC. 1901-3 "Thesaurus Paleohibernicus" (2 ale). Dublin. BN 4ºZ 1409. 1905 "The martyrology of Oengus the culdee". London. BN SCHNURRER. B24925 (29). 1815 "Des épidémies et des contagions". Paris. BN 8º Td48 11. 1868 (O´DONOVAN). "Cormac´s Glossary". Calcutta. BN 4º Res. X 1340. SCHREIBER J.F. (WINDISCH E.). "Irische Texte" 3 Ser. I. BN 8ºZ 1591. 1750 "Observationes et cogitata de pestilentia quae in Ucrania Annis MDCCXXXVIII & MDCCXXXIX grassata est". STRABO. Petropoli, Anno MDCCL. BN Td53 193. 1867-90 "Geographia". BN G29459-29461.

SCHULTZ G.J. (Bertram). STRACKERJAN L. 1872 "Sagen von Ladogasee". Helsingfors. HUL. 1909 "Aberglaube und Sage aus Oldenburg". Oldenburg. ML- GU. SELIGMANN S. 1910 "Der böse Blick und verwandtes" (2 ale). Berlin. BN. 8ºG STUART. 8819. 1900 "The bubonic plague". BN Td53 319. 1922 "Die Zauberkraft des Auges und das Berufen, ein Kapitel aus der Geschichte der Aberglaubens". BN 8ºR 31059. SUDHOFF K. "Disease and medicine (Teutonic)" in Hasting´s Encyclo- SEPHTON J. pedia. 1895-99 "The northern library" (I. alea). London. BN 8ºZ 29673 (1). TATLOCK J.S.P. SEPP J.N. 1950 "Legendary history of Britain". Berkeley (Cal). BN 8ºNc 1876 "Altbayerisches Sagenschatz". München. SOR. 4503.

SIEBER F. TAYLOR R. 1925 "Wendische Sagen". Jena. BN 8ºM 24123 (4). 1911 "The political prophecy in England". New York. Aurkiezina.

SINNINGHE J.R.W. TEMME J.D.H. 1933 "Zeeuwsch Sagenboek". Zutphen. Aurkiezina. 1840 "Volkssagen von Pommern und Rügen". Berlin. wBN M34326.

SINNINGHE J.R.W. TEMPLE R.C. 1936 "Overijselsch Sagenboek". Zutphen. MLGU. 1884, 1885, "The legends of the Punjab" (3 ale). Bombay. BN 8º O2k 835. "Katalog der niederländischen Märchen-, Ursprungsagen-, 1900. Sagen-, und Legendenvarianten". FFC 122 zb., Helsinky. MH. TETTAU & TEMME. SJOESTEDT M.L. 1837 "Die Volkssagen Ostpreussens, Lithauens und Westpreu- 1926 "Le siége de Druim Damhghairé", Revue Celtique XLIII. ssens". Berlin. BN M34343. ATP P2323. THOMS L.M. SNORRI STURLUSSON. 1977 "Early man in scottish landscape", Scottish Archaelogical Ikus BRODEUR A.G. Forum 9, March. MH.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián 130 J. I. HARTSUAGA

THOMPSON E.M. WARD H.L.D. 1899 "Chronicon Galfridi le Baker". Oxford. BN 4ºNb 294. 1925 "Lailoken" Romania XXII. ABN 8ºZ 498.

THOMPSON S. WEBSTER N. "Motif index of folk litterature" (6 ale). Bloomington (India- 1800 "A brief history of epidemics and pestilential diseases" (2 na). EHESS. ale). London. BN 8º Td51 37.

THORSTEINSSON H. WEBSTER W. 1858 "Armanns saga". Akureyri. Aurkiezina. 1879 "Basque legends". London. MH GN/549/B3/W38.

THURNEYSSEN R. 1921 "Irische Helden-und Königsage bis zum Siebzehnten WEDDIGEN O. & HARTMANN H. Jahrhundert" (I. eta II. aleak). Halle a.S. Aurkiezina. 1884 "Westfälischer Sagenschatz". Hinden. Aurkiezina.

THURSTON E. WESSELSKY A. 1909 "Castes and tribes of southern India" (7 ale). Madras. BN 1909 "Mönschlatein". Leipzig. LC. 8º O2 k 1329.

WESSMAN V.E.V. TITE LIVE. 1931 "Förteckning over Sagentyperna", Svenska Folkdiktnin II. 1976 "Ab urbe condita". Paris. EHESS. BN 4ºZ 1503 (226-227).

TOBLER O. WINSTANLEY L. & ROSE H.J. 1911 "Die Epiphanie der Seele in deutscher Volkssage". Kiel. BN 8º0 Kiel ph. 779. 1926 "Scraps of welsh foklore", Folk-Lore XXXVII. BN 8ºG 15273. TODD J.H. 1848 "Leabhar Breathnach, the irish version of the Historia Bri- WISSOWA G. tonnum of Nennius". Dublin. BN 4ºNb 20. 1912 "Religion und Kultus der Römer". BN 8ºZ 10849 (5,IV).

TORPHAEUS T. WOLF J.W. 1711 "Historia rerum norvegicarum". Hafnae. BN M1275. 1853 "Hessische Sagen". Leipzig. Aurkiezina.

TOURS G. de. WOOD-MARTIN W. 1886 "Histoire des francs". Paris. BN 8º L45 60. "Traces of the elder faiths of Ireland" (2 ale). Kennikat press. Port Washington, New York, London. MH URQUIJO J. DA/925.5/C5/W88. "La crónica de Ibargüen-Cachopín" RIEV XIII. PEE. WORTH R.N. VAN SWIETEN G. 1886 "History of Devonshire". London. BN 8ºNp 134 (1). 1775 "Comentaria in Boerhaave aphorismos". London. BN 8º Td7 18. YOUNGERT S.G. "Sacrifice (Teutonic)" in Hasting’s Encyclopedia. ATP. VIGFUSSON G. 1860 "Bardar saga Snaefellsass". ZAUNERT P. 1860 "Bergbua Thattr". 1927 "Westfälischer Sagen". Jena. Aurkiezina. 1924 "Rheinland Sagen" (2 ale). I. alea: BN 8ºZ 30397. II. alea: VIGFUSSON G. SB. 1860 "Viglundar saga". In Nordisk Oldskrifter XXVII, Kobenhavn. Aurkiezina. ZURBONSEN F. "Die Sage von der Völkerschlacht der Zukunft am Birken- VINSON J. baume". Köln. BN 8ºR 1803. 1976 "Folklore du Pays Basque". Paris. NN.

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián ADVERTENCIA A LOS AUTORES EN RELACION AL ENVIO DE ORIGINALES PARA LA REVISTA MUNIBE (Antropologia-Arkeologia)

La redacción de los textos se hará en euske- – Se recomienda máxima calidad tanto en ra, español, francés, inglés o alemán. las figuras como en las fotos. No se aceptará ninguna contribución que ha- – Se recomienda, en la medida de lo posi- ya sido publicada en otra revista o vaya a serlo. ble evitar notas a pie de página. En caso de que Se emitirá una certificación de originalidad fir- existan, la numeración de las mismas no debe mada por los autores del artículo. comenzar en cada página, sino ser consecutiva El artículo será aceptado una vez haya sido desde la 1 en adelante hasta la última. revisado por distintos réferes. – La lista bibliográfica debe ser citada de la El manuscrito, original y dos copias, deberá manera siguiente: ser enviado también en soporte informático. Se – Autor, año, título del trabajo, título de la incluirán estos datos: revista, tomo y páginas. El título de la revista y – Título del trabajo y su correspondiente tomo deben ir en cursiva. Si en lugar de la revis- versión al inglés. ta es una obra, tras ésta (que irá en cursiva), debe ponerse la editorial y ciudad de publicación. – Palabras clave. En la lengua del trabajo y Ejemplo: en inglés. LEROI-GOURHAN, A. – Resumen en la propia lengua del trabajo, otro en inglés y otro en euskera. 1959 Résultats de l'analyse pollinique de la – Nombre del autor o autores y sus direc- grotte d'Isturitz. Bulletin de la Soc. Preh. ciones. Française 56, 619-624. – Los nombres de los autores citados en el WINKLESS, N.B. texto deben ir con mayúsculas. Los nombres 1975 Climate and the affairs of men. Harpers científicos de las especies animales y vegetales Magazine Press. New York. deben ir en cursiva. Cada autor recibirá pruebas de imprenta pa- – Las figuras deben tener su referencia cla- ra su corrección. En ellas se limitará a revisar ra en el texto. Asimismo deben venir acompa- posibles erratas. No se podrá añadir o suprimir ñadas de una página aparte dedicada exclusiva- párrafos extensos ya impresos. De cada artículo mente a "pies de figuras". Lo mismo para las fo- se confeccionarán 50 separatas, las cuales se- tografías. Tanto unas como otras deben llevar rán enviadas al autor del trabajo, así como un escrito a lápiz el nombre del autor y el número ejemplar de la revista. Si fueran varios los auto- de orden. El emplazamiento de estas figuras de- res, estas 50 separatas serán remitidas al autor be estar indicado claramente al margen, junto a con quien se haya mantenido la relación. Si se su referencia en el texto. necesitaran mayor número de separatas, éstas – Respecto a las tablas, cada una de ellas serán pedidas durante la corrección de las pri- llevará su pie explicativo. El emplazamiento de- meras pruebas y el coste adicional será factura- be también estar indicado al margen del texto do al autor que las haya solicitado. junto a su citación en el mismo. Los trabajos serán remitidos a: – Las figuras deben ser presentadas en pa- Secretaria de MUNIBE pel vegetal o papel blanco y deben llevar escala (Antropología-Arkeologia) gráfica cuando lo necesiten. Sociedad de Ciencias Aranzadi – Si las figuras están tomadas de otras pu- Alto de Zorroaga blicaciones, deben ser citadas éstas. 20014 Donostia-San Sebastián

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián Munibe (Antropología-Arkeologia) ALDIZKARIRA IGORTZEKOAK DIREN JATORRIZKO LANEI BURUZKO OHARRA, EGILEEI ZUZENDUTA

Testuak euskaraz, gaztelaniaz, frantsesez, in- – Kalitaterik handiena gomendatzen dugu gelesez edota alemanez idatzita egon behar di- bai irudietan bai argazkietan. ra. – Ahal den neurrian, orrialde-oineko oharrak Beste aldizkari batean argitaratua izan den saihestea gomendatzen da. Hala ere, mota ho- edota argitaratzekotan dagoen lanik ez da onar- rretako oharrak jarriz gero, ez dira orrialde bakoi- tuko. Jatortasun-egiaztagiria igorri beharko da, tzean zenbakitzen hasi behar, denak jarraian bai- artikuluaren egileek izenpetuta. zik: 1etik aurrera, azkenekoraino. Artikulua hainbat referek aztertu ondoren – Zerrenda bibliografikoa honela aipatu be- onartuko da. har da: Idazkia jatorrizkoa eta bi kopia bidali behar di- – Egilea, urtea, lanaren izenburua, aldiazka- ra, era berean, euskarri informatikoan bidali be- riaren izenburua, alea eta orrialdeak. har da. Honako datuak bilduko ditu: Aldizkariaren izenburua eta alea letra etzanez ja- – Lanaren izenburua eta ingelesez dagokion rri behar dira. Aldizkaria ez baizik liburua bada, bertsioa. honen atzean (letra etzanez beti) argitaletxea zein den eta zein hiritan argitaratua den jarri be- – Hitz gakoak. Jatorrizkoaren hizkuntzan eta har da. Esaterako: ingelesez. – Laburpen bat jatorrizkoaren hizkuntzan, LEROI-GOURHAN, A. beste bat ingelesez eta beste bat euskaraz. 1960 Résultats de l'analyse pollinique de la – Egilearen/egileen izen-abizenak eta helbi- grotte d'Isturitz. Bulletin de la Soc. Preh. deak. Française 56, 619-624. – Testuan aipatutako egileen izen-abizenak WINKLESS, N.B. letra larriz idatziko dira. Animalien eta landareen izen zientifikoak letra etzanez agertuko dira. 1976 Climate and the affairs of men. Harpers Magazine Press. New York. – Irudiei dagokien erreferentzia argi azalduko da testuan. Gainera, "irudi-oinei" osorik eskai- Egile bakoitzak inprentako probak jasoko ditu, zuzentzeko. Egon litezkeen akatsak zuzen- nitako orri bereiz batean bilduko dira irudi guz- tzera mugatuko da. Paragrafo luzeak eransterik tiak. Argazkien kasuan ere berdin. Bai batzuek edo ezabatzerik ez dago. Artikulu bakoitzeko 50 bai besteek egilearen izena eta ordena-zenbakia separata egingo dira eta lanaren egileari bidaliko ekarriko dituzte arkatzez idatzita. Marjinan, tes- zaizkio, aldizkariaren ale batekin batera. Hainbat tuan daukaten erreferentziaren ondoan, irudi ho- egile izango balira, harremanetan jarritako egile- rien non agertzen diren adierazi beharko da argi ari igorriko zazkio 50 separata horiek. Separata eta garbi. gehiago behar izanez gero, lehenbiziko probak – Taulei dagokienez, taula bakoitzak bere zuzentzean eskatu beharko dira eta horiek eska- azalpen-oina izango du. Taulak non agertzen ditu dituen egileari fakturatuko zaio separata ho- ren azalduta ere etorriko da testuaren marjina- rien kostua. ren ondoan, horretxen aipamenaren ondoan. Lanak hona bidali behar dira: – Irudiak landare-paperean edota paper zu- MUNIBE (Antropologia-Arkeologia)-ren rian aurkeztu behar dira; eta behar izanez gero, Idazkaritza eskala grafikoa ere izango dute. Aranzadi Zientzi Elkartea – Irudiak beste argitalpen batzuetatik hartu Zorroaga gaina, z/g badira, horien aipamena egin behar da. 20014 Donostia-San Sebastián

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián ADVICE TO AUTHORS WITH REGARD TO SUBMITTING ORIGINALS TO THE Munibe MAGAZINE (Anthropology-Archaeology)

The texts should be worded in Euskera, – Diagrams and photographs must be of Spanish, French, English or German. the highest quality. Contributions will not be accepted if – As far as possible, it is advisable to avoid they have already been published in other ma- inserting notes at the foot of the page. If this is gazines, or are expected to be in the future. A unavoidable, they must be consecutively num- certificate of originality shall be issued and sig- bered starting from the first page onwards. ned by the authors of the article. – The bibliography must be inserted in the The article will be accepted once the refere- following way: es have revised it. – Author, year, title of the work, title of the An original and two copies of the manus- magazine, issue and pages. The title of the ma- cript, containing the following data, will be sent gazine and the issue must be in italics. If, inste- in on electronic formats: ad of a magazine, it is a literary work, this – Title of the article and corresponding should be marked in italics and followed by the English version. editorial and the town of publication. Example: – Key words. In both the language of the LEROI-GOURHAN, A. work and in English. – Summaries in the language of the work, 1961 Résultats de l'analyse pollinique de la in English and also in Euskera. grotte d'Isturitz. Bulletin de la Soc. Preh. Française 56, 619-624. – Name of the author(s) and address(es). – The names of the authors mentioned in WINKLESS, N.B. the text must be in capital letters, the names of 1977 Climate and the affairs of men. Harpers the animal species being marked in italics. Magazine Press. New York. – Diagrams and photographs must be cle- The printing proofs sent to the authors will arly referenced in the text. The corresponding be used for solely for correcting possible errors, descriptive text appearing at the foot of the dia- and not for the purposes of adding or deleting gram/photograph shall be detailed on a separate extensive paragraphs that have already been page, and shall bear the pencilled name of the printed. 50 offprints will be taken from each arti- author and the order of appearance. The loca- cle and sent to the author of the work, along tion of the abovementioned figures must be cle- with a copy of the magazine. When there are arly marked in the margin, alongside their refe- various authors, the offprints will be sent to the rence in the text. author with whom contact has been maintai- – Each of the tables shall bear an explana- ned. Any additional offprints must be requested tory footing text, their location in the document during the first trial correction period, the addi- being clearly indicated in the margin of the text, tional amounts being invoiced to the author along with the corresponding quotation. who has requested the offprints. – Diagrams must be submitted on either Works will be sent to: cartridge or white paper, indicating a graphic Secretaria de MUNIBE scale, when necessary. (Anthropology -Archaeology) – The name of other publications from Sociedad de Ciencias Aranzadi which diagrams have been taken must be sta- Alto de Zorroaga ted. 20014 Donostia-San Sebastián

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián