Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi Etnografikoa

Juan Garmendia Larrañaga, Xabier Mendiguren Bereziartu Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

55 Juan Garmendia Larrañaga Bilduma 1987. Léxico etnográfico vasco = Euskal Lexiko etnografikoa / Juan Garmendia Larrañaga. – Donostia-San Sebastián : Sociedad Guipuzcoana de Ediciones y Publicaciones = Argitalpen eta Publikapenen Gipuzkoar Erakundea ; Servicio Editorial Universidad del País Vasco = Argitarapen Zerbitzua Euskal Herriko Unibertsitatea, 1987

1998. Léxico etnográfico vasco = Euskal Lexiko etnografikoa / Juan Garmendia Larrañaga. – En : Medicina popular. Ritos funerarios. Léxico etnográfico vasco (Euskal Herria. Etnografia. Historia. Juan Garmendia Larrañaga. Obra Completa ; 6). – Donostia : Haranburu Editor, 1998

2009

Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa / Juan Garmendia Larrañaga; Xabier Mendiguren Bereziartu ; azala Nestor Basterretxea; irudiak Dani Fano. – Donostia : Eusko Ikaskuntza, 2009. – 256 : ir. – (Juan Garmendia Larrañaga Bilduma ; 55). – ISBN: 978-84-8419- 121-6. – Juan Garmendia Larrañagaren emaztea, María Juanita eta bilobari, Iker, eta Xabier Mendiguren Bereziarturen emaztea, Marian, eta seme-alabei, Oihana eta Haritz, eskainitako edizioa

Azala Nestor Basterretxea

Irudiak Dani Fano

EUSKO IKASKUNTZA - SOCIEDAD DE ESTUDIOS VASCOS - SOCIÉTÉ D’ÉTUDES BASQUES Institución fundada en 1918 por las Diputaciones Forales de Álava, Bizkaia, Gipuzkoa y Navarra. Miramar Jauregia - Miraconcha, 48 - 20007 Donostia - Tel. 943 31 08 55 - Fax 943 21 39 56 Internet: http://www.eusko-ikaskuntza.org - E-mail: [email protected]

Fotocomposición: Michelena artes gráficas. Astigarraga

Léxico etnográfico Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

Juan Garmendia Larrañaga Xabier Mendiguren Bereziartu Orria

Kredituak

Hitzaurrea. Iñaki Lekuona ...... 5

Sarrera. Xabier Mendiguren Bereziartu ...... 9

Hiztegi ...... 11

Monografiak:

Burdigintza ...... 189

Heriotza eta heriotzari buruzko ohitura batzuk ...... 197

Herri-medikuntza ...... 203

Inauteriak: Tolosa, Lantz eta Zalduendo ...... 209

Jentilen istorioak ...... 217

Neguko festak ...... 225

Sorgin-kontuak ...... 237

Udako solstizioa, San Joan bezpera ...... 247

Xisteragintza ...... 253

Eusko Ikaskuntza, 2009 1

...Hizkuntza egoera larri baten ez ezik, mendez mende metatu den tradizioaren, behin betiko desagertzeko zorian edo jada guztiz desagertu diren usadio eta ohituren azken ordezkariengandik jaso du lexikoa. Egoera agoniako hori hautemateko halako senti- beratasuna erakusteagatik Juan Garmendia Larrañaga nire aspaldiko adiskide maiteari, lehengoez gainera, meritu hau eman behar zaio.

Julio Caro Baroja

Nork eta zer. Juan Garmendia Larrañaga tolosar adiskidea... Ba ote da gure artean egilea ezagutzen ez duenik? Ez, alajaina, gure lehengo eta oraingo gauzen kezkak darabilenik. Etnografia dela eta, ez baita segur aski izan eta izango bera bezain langile saiaturik...

Koldo Mitxelena

...Izakien edo gauzen azaleko ikuspegia agertzea ez du aski izan Juan Garmendia Larrañaga nire adiskideak; bakoitzaren egintzak eta bere inguruan dituen arremanak ere maiz adierazten dizkigu... Egileak mundu bat ezagutu du eta argitara eman: liburu au bete duten itzak adierazten diguten mundua. Garrantzitsua au dena: bai ikasgai asko, liburu ontan bildurik, ageri diralako; baita irakaspide bera, euskal ezikeraren edo kulturaren ikerlarientzat lanabes egokia delako ere...

Joxemiel Barandiaran

Pena bakarra dut: Iparraldean ez dugula Garmendia doktore bat, iparraldean galzorian dauden ohiturak eta tradizioak gordetzen lagunduko duena, baita Euskal Herria bere osota- sunean ezagutzen ere, iparraldea eta hegoaldea. Pau eta Aturriko lurraldeko uniber- tsitatearen izenean, Baionako fakultate diziplinanitzaren izenean ere –batik bat Biarritzen izenean, Iparraldean– Eusko Ikaskuntzaren eta neure izenean ere, jaso ezazu, jaun estima- garria, gure eskerrik onena eta gure miresmena. Zorionak eta mila esker.

Maite Lafourcade

...Garmendia maisuak, bere espezialitatea eta bere bokazioa den Antropologia Filosofi- koaren bidez, zinez erakutsi du bere herria maite duen gizona dela; dibulgaziorako konpromisoa duen gizona da eta berak oso ondo esan duen bezala, “zorroztasunean oinarriturik, nire konpromisoa ezagutzak neureganatzea da, egunez egun ikasten dudana ondorengo belaunaldiei jakinarazi ahal izateko”.

Izan ere, herri baten gaur egungo izaera bere iraganak eta etorkizunerako asmoak ezartzen dute. Garmendia doktorearen moduko pertsonek izan garena ezagutzen lagundu, gure izana sendotu eta izaten jarraitzeko kemena ematen digute, indar berrituta, etorkizu- neko eta aurrera begiratzen duen gizarte batean.

Jesus Laguna

Juan Garmendiari eskerrak jakingo dute ondorengo belaunaldiek, kultura, lanabes eta tekniken eta euskarazko izen askoren berri. Hor daude euskal eskulangintzari, inauteriei, burdinolei, festei eta abarri buruzko bere liburuak eta idazlanak. Eta hor bere hitzaldi, mahai-inguru eta irratsaioetan eskainitako argibideak. Izan ere, folkloreaz, etnografiaz, zenbait festa eta ohituraz zerbait idatzi edo hitz egin nahi duen kazetariak, eskueran du, beti, Juan Garmendia, nornahirekin elkarrizketa gozoan jarduteko.

Juan Jose Ibarretxe

Eusko Ikaskuntza, 2009 3

Hitzaurrea

Juan Garmendia Larrañagak bere bizitza osoa pasatu du euskal altxor etnografikoa biltzen eta jasotzen. Etxeko lantegian argizari-geruzarekin metxa inguratuz kandelak egiten ari ziren bitartean, kandela bila zetozen bezeroen ahotik hasi zen ipuin, esaera zahar, abesti, landare eta tresna-izen eta beste gauza asko entzuten eta entzundakoak paperean jasotzen. Antzinako usadio eta zera asko galbidean zihoazen, eta horrek guztiak gogotik kezkatzen zuen Juan Garmendia Larrañaga artean mutil gaztea. Kezkak sakonki eragin zion Juanen barrenari, eta beste gabe, aiton-amonek eta bestek gordean zituzten altxor balio handikoak liburuetan-eta jasotzea erabaki zuen.

Belarriak zabalik zituen eta begiak erne bezeroek ziotena entzuteko ez ezik, liburuetan euskal usadio zaharrez esaten zena arretaz irakurri, arakatu eta jasotzeko. Kandela artean entzun eta liburuetan irakurtzen zuenarekin, ordea, ez zuen aski, eta habiatik atera berri den arranoak adarrez adar lehenik eta koskortuxe denean hegaldi bizkorrez muga guztien gaindi gero egiten duen bezala, Juan Garmendia Larrañagak ere hegoak astindu eta Euskal Herriko zoko guztietara egin zuen korri. Lehenik Tolosaldean, gero Gipuzkoan eta hurrena Euskal Herri osoan, asteburuero ibili da, inoiz huts egin gabe, hogeita hamarren bat urterekin hasi eta oraintsu arte, honi galde, hari entzun eta paperean jaso, ondo-ondoan, beti, bere emazte maitagarri Maria Jua- nita Galardi Orbegozo zuela.

“Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi Etnografikoa” deritza CD-ROMean eta liburuan datorren edukiari. Halaxe da: egileak han eta hemen zuzenean ikusi, entzun eta irakurri duena dator liburuan jasota, ez, maiz, irakurleak entzun edo ikusi gogo lukeena. Harako herri hartako festaburuetan dantza hura begi kliska batean iruditu zitzaion bezalaxe dator jasota, landare baten izena Ultzamako baserritar bati entzun zion bezalaxe... Landare edota tresna mota baten izena askotara heldu da, mintzatzeko moduak ere askotarikoak baitira; halaber dantza mota bataren eta bestearen aldaerak, ez baitute gure gazteek oinetako hautsa denetan berdin astintzen.

Eusko Ikaskuntza, 2009 5 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

Lan luze eta iraunkor horren emaitza zinez oparoa eta joria da: liburu sorta handia, artikuluak, hitzaldiak eta abar. Lan aberats horren ordainez eman zioten, hain zuzen, 2001eko Eusko Ikaskuntza-Euskadiko Kutxaren Humanitateak eta Gizarte Zientziak VII. Saria.

Juan Garmendia Larrañagak eta Xabier Mendiguren Bereziartuk, ordu arte lehenbizikoak argitaratutako liburu guztiak banan-banan miatu eta hiztegi etnografikoa osatzeari ekin zioten. Bestalde, urte eta neke askoren buruan jasotako ondasuna albait ondoen hornitzeko asmoz, Azkueren Euska- lerriaren Yakintzan eta J.M. Barandiaranen Mitología Vascan heldu diren hitzak sartzea eta adiera berriz osatzea komeni zela iritzi zioten. Ez gara, beraz, Juan Garmendia Larrañagaren orain arteko lanen bildumaz edo erans- kin soil batez ari. Xabier Mendiguren Bereziartu etnografo adituak eta Juan Garmendia Larrañagak, honek bere idazlanetan argitaraturik dituen euskal hitz guztiak bildu, sailkatu eta, hurrenkera jakin batean, hiztegi honetan argitaratu dituzte.

Neurri egokiak hartzen ez badira belaunaldi bakar batean betiko desagertzeko zorian da gure kultur ondasuna. Kezka horrek eraginda hartu du Ikasto- len Elkarteak bere gain Euskal Etnografia Hiztegia argitaratzeko erantzunbeharra; hori da bere buruari egin dion erronka. Hiztegiaren berezita- sunak kontuan izan dira. Hori dela eta, proiektua taxuz burutzearren, siste- marik egokiena bilatzen saiatu da Ikastolen Elkartea, eta aldekoak eta kontrakoak zorrotz haztatu ondoren, Hiztegi Etnografikoaren euskarririk egokiena CD-ROM multimedia dela uste izan du. Aldi berean, paperezko euska- rrian, tirada bat egitea erabaki du.

Ikastolen Elkartearen esku utzi zen hiztegia doitzea, moldatzea eta biribil- tzea. Horrenbestez, Juan Garmendia Larrañagak eta Xabier Mendiguren Bere- ziartuk 2.500 sarreraz osatutako testua berraztertu, aberastu eta doitu egin da, sarrerak sistematikoki antolatu dira, eta jendartean ausarki zabaldu nahi denez gero eta zer den eta zenbat balio duen erakutsiz gazteen gogobeteko gerta dadin, testuak arretaz egokitu dira. Era berean, irudikatze grafikoa landu nahian, euskal altxor etnografikoa gordeta dagoen museo nagusiak arakatu ditu Ikastolen Elkarteak, hala Euskal Herrian nola kanpoan.

Proiektu honen bi euskarriak, edukiaren eta hizkuntzaren mailari dagokionez, –hizkuntzarena Xalbador Garmendiak egindako lanari eskerrak batik bat– goren-gorengoak direlakoan gaude. Beste horrenbeste esan daiteke CD- ROMaren maila teknikoaz. Marrazketa eta estetikaren alorra ere oso kontuan izan da: Nestor Basterretxeak lan honetarako berariaz sortu duen azalen karatula hor dago diogunaren lekuko.

Ikastolak, ikastetxeak, liburutegiak eta kulturuneak zapaltzen dituztenek eta etnografia eta, oro har, euskal kulturarekin kidetasun estua dutenek, Hiz- tegi Etnografiko honetan datozen ipuin, usadio, dantza, sorgin-kontu, esaera zahar, haur-jolas, kantu eta abarrekin badukete, zernahi kontsultatzeko ez ezik, zernahiz gozatzeko aukera bikaina.

6 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

Gure esker ona erakutsi nahi diegu Tolosako Udalari, Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailari eta Gipuzkoako Foru Aldundiko Kultura, Euskara, Gazteria eta Kirol Departamentuari. Juan Garmendia Larrañagaren Etnografia Hiztegia aintzat hartu eta berori garatzeko eta gauzatzeko eskaini duten laguntza benetan estimatzen eta eskertzen dugu.

2003ko ekaina

Iñaki Lekuona, Ikasmaterialgintzaren arduraduna

Eusko Ikaskuntza, 2009 7

Sarrera

Hiztegi Etnografiko honen jatorria, duela mende erdi bat baino gehiago, Juan Garmendia Larrañagak Euskal Herrian zehar egiten hasi zen ikerketetan dago. Ordu luzeak eman zituen Tolosako etnografoak, ezin zenbatu ahala lekukorekin, era asko eta desberdinetako gaiei buruz lekukotasunak jasotzen. Urtez urte liburuak mamituz eta argitaratuz joan zen Juan Garmendia Larrañaga. Nik neuk Juan ezagutu eta elkarren adiskide bihurtu ginenerako orain 8 liburukitan argitaratu den lan horren parterik handiena burutua zegoen. Hala ere, geroztik ere ia urtero izenburu bat edo beste irakurleei eskaintzeari ez dio uko egin eta oraindik ez dirudi atsedena hartzeko asmorik duenik.

Dena dela, orain zenbait urte, bere doktorego-tesia Léxico Etnográfico Vasco argitaratu eta irakurri nuenean, eta bertan Juanek urteetan zehar bildutako hizkuntzazko eta etnografiazko altxorraz jabetzean, ezinbestekoa iruditu zitzaidan ordu arte argitaratutako liburuetan agertzen ziren euskal hitz eta izenen bilketa egin, alfabetoaren arabera ordenatu eta azalpenez hornitzea.

Juani berari eman nion ideiaren berri eta pozik onartu zuen proposa- mena, eta lehenbailehen ekin niezaiola lanari eskatu zidan.

Horrela, ordu arte argitaratutako liburu guztiak banan-banan miatu eta hiztegi etnografikoa osatzeari ekin nion, lehenik, eta azalpen laburrak idazte- ari gero, Juanen beraren ohar eta iradokizunak kontuan hartuz.

Hasieran, batez ere hizkuntza balioari begira hasi nuen bilketa hura, pixkanaka gero eta balio etnografiko handiagoa hartzen hasi zen; horregatik, oso antzekoak ziren aldaerak baztertuz joan nintzen eta sinonimoen arteko erlazioak ezarriz.

Irakurleari begira interes handiagoa izan zezan, ehuneko handi batean Juanen bilketa-lanean oinarrituriko altxor horri Azkuek Euskalerriaren Yakintza eta J. M. Barandiaranek bere Mitología Vasca obretan aipaturiko zenbait hitz berri sartzeari, eta aurrez zeudenak kontzeptu berriz osatzeari komenigarri iritzi nion, eta halaxe egin nuen.

Eusko Ikaskuntza, 2009 9 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

Bestalde azken fasean Ikastolen Elkarteak bere lantalde eta adituen bitartez egindako ohar, zuzenketa eta osatze-lanek, nola hitzezkoek hala irudi eta soinuzkoek, nabarmen aberastu eta bizitu dute Juan eta bion lan hau eta haiei guztiei eskerrik beroenak emateko baliatu nahi dut aukera hau, izan ere arreta eta gogo biziz landu eta aberastu baitute argitalpen hau hilabete luze- tako lan saiatuan.

Une honetan eskaintzen dugun bertsioan hizkuntza eta etnografiaren arteko oreka lortu dugulakoan gaude eta hori dena liburuak, eta bereziki, CD euskarriak ematen dituen aukera ugari eta aberasgarriez horniturik. Plazara- tzen dugun modu honetan, irakaskuntzan ez ezik dibulgazio mailan ere erabil- pena izango duen materiala prestatu dugu, eta merkatuan gaur egun dagoen hutsunea betetzera datorrela esango nuke.

Joanen inurri-lan luze eta egonarritsuak metatu duen ondare horrek izendatzen duen mundu hori guztia, neurri handi batean, desagertu egin da edo erabat desagertzeko zorian dago. Hemen eskaintzen duguna notario-lan bat da eta iraganetik oraindik gordetzen ditugun zenbait hitz eta errealitate- ren berri belaunaldi gazteei ematea da gure helburua, nondik gatozen ikusirik nora joan gaitezkeen suma eta asma dezaten.

Hiru mailako testuak aurkituko ditu irakurleak: 23 artikulu nagusi, kontzeptu eta azalpen zerrendak eta sinonimoak.

Bestalde, argazki, marrazki, bideo eta soinuak bizitasuna emateaz gainera lagungarri dira hitzez azaldutako kontzeptuak hobeki irudikatu eta uler- tzeko. Hizkuntzari dagokionez ahalegin berezia egin dugu hainbeste urtetan zehar eta euskalki desberdinetan jasotako altxorra euskara batuz ematen, eta hitz askoren definizioa emateko orduan bereziki lagungarri gertatu zaigu Ibon Sarasolaren Euskal Hiztegia.

Egileek badakite liburua azkengabeki luzatzeko adina informazio, kontakizun, ipuin eta elezahar dagoela, baina gu etnografiak detektatu duen mundu horren gaineko lorea edo bitsa ematen saiatu gara, ahalik eta erarik atsegin eta ulerterrazenean. Gai horiek beroriek gehiago sakontzeko eta beste liburu batzuetara jotzeko gogoa piztea lortu badugu, duela zenbait urte geure buruari izendatu genion helmuga eta asmoa aise gainditutzat joko genituzke.

Xabier Mendiguren Bereziartu

10 Eusko Ikaskuntza, 2009 Neure emazte Maria Juanitari eta biloba Ikerri, Juan Neure emazte Mariani eta Oihana eta Haritz seme-alabei, Xabier

Hiztegia

Aa abao Ik. abaraska (Bizkaia) / Ik. abar abarkagile Abarkak egiten dituena. sorta. abar sorta Pago edo haritz-adarrezko azao edo bilduma. Adibidez, Ara- maioko azken errementariak zortzi abar sorta erabiltzen zituen bere lan-ekintzan behar zuen sua pizteko (Aramaio). abaraska 1. Erleek, eztia gordetzeko, erlauntzaren barnean argizariz prestatzen dituzten hexagono for- abarkagile mako zulotxoen multzoa. 2. Erleak mitologia aberatsa du euskal tradi- abarkero Ik. abarkadun / Ik. abarka- zioan: etxeko jauna edo andrea hil- gile. tzen zenean horren berri ematen zitzaien abaraskako erleei. → erle. abarketa Ik. espartin. abarka 1. Euskal Herrian erabili ohi abarketa sorta Haur-jolas honetan den ondu edo zurratu gabeko neska eta mutilen artean ibiltzen larruzko edo gomazko oinetako dira jolasean, eta parte-hartzaileak, lokarriduna. Abarka-begia deitutik korroan, lurrean eserita daudela barrena sartzen dira lokarri edo kor- ematen zaio hasiera. Batek “Neu delak. 2. Abarka-neurriak zenbakiz jarriko naiz” esaten zuen eta korroa- izendatu izan dira. → abarka begi. ren erdialdean jartzen zen. Korroan jarritako neska-mutikoek abarketa abarka-begi Abarkaren azalean ageri bat izaten zuten eta elkarri pasatzen diren pinporta beltzak. zioten hankazpitik. Halako batean, korroan zegoen batek abarketaz jo- abarkadun Abarkak erabiltzen tzen zuen lepoan erdikoa, hark ikusi dituena, baserritarra, gehienetan gabe, eta ondoren gorde egiten zuen gizarte-klasetzat hartua, gutxies- abarketa. Erdikoak abarketa aurkitu garria. behar zuen zutik jarri gabe, eta aurkitutakoan, haren jabe zena, erdira pasatzen zen eta, erdikoa, korrora (Zornotza).

Eusko Ikaskuntza, 2009 11 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa abatz Gaztagintzan eta esnearen ga- “Aurrean goxo, aurrean goxo” esa- tzaketan erabiltzen den zurezko on- nez aurrerago joaten ziren, eta tzia, bi euskarri dituena, kaikua eta egun hartan belarrik jan gabe goporra baino handiagoa. goseak geratu ziren. Hurrengo egunean artzainak ataka berriz ireki abemariak Arratseko ordu zehaztuga- eta artaldea belardian sartu zuen: bea, arratsalde aurreratu eta gaua- oraingoan, ordea, ardiak “Bertan ren hasiera bitartekoa, iluntzen goxo, bertan goxo” esanez, belarra hasten zuenean neska-mutil gaz- jaten hasi ziren. teei jartzen zitzaien etxeratzeko ordua. Ordu horretan jo eta abere-azazkal Aberearen aztapala erreferentziatzat hartzen zen eliz- edo kaskoa. kanpaiari “abemarietakoa” esaten zitzaiolako du izen hori. abes Laneko zenbait tresnak eta itzai- nen orgek luzetara izaten duten abere 1. Azkuek bere Euskalerriaren zura. Yakintza-n adierazten duenez, garai hartan eta oraindik ere bai noizean abia Kostaldeko zurginek erabiltzen behin abere hitza erdarazko animal duten prentsa edo torlojua. esateko erabiltzen da. Hala ere, aurretik Nafarroa Garaian, Bizkaian adar 1. Zenbait animaliak kopeta eta Gipuzkoan hitz hori zaldiaren aldean dituzten luzakin gogorrak. 2. gisako animaliak izendatzeko era- Gehienetan behi edo idiadarrez bili izan da: behiaren gisakoei, egindako soinu-tresna. Puntaren berriz, abelgorri deitu izan zaie eta muturra moztu eta luzetara zulo bat ardiaren gisakoei abere xehe. 2. egiten zaio berez duen barruko Herri albaitaritzaren arabera, abe- tuturaino. Ezpainak bibratzeko, reak eta abelgorriak gaitzetik libra- zuloari kanpoaldetik kono-enbor for- tzeko ukuilua ongi garbitu, ahotza mako errebajea egiten zaio tron- barra-barra zabaldu eta su ematea gomendatzen zen; bitartean bost argizari edo ezko puxka erretzen ziren Jesukristoren bost zaurien oroitzapenean. 3. Ereinotz bedeinkatua, ur bedeinkatua eta argizari bedeinkatua erabiltzea aski hedaturik egon da abereak gaitzetik jago- teko. abere mintzalari 1. Herri-ipuinetan, hizketan agertzen diren animaliak, besteak beste, ardia, astoa, otsoa adarra edota belea. 2. Goroldioa eta altzariak mutu: gauza eta animalia guztiek hitz egiten zekiten garaietan, peta arrunten aho-pita gisan. horiek ahaleginak egin omen zituz- Adarrek ez dute tonu-aldaketarako ten goroldioari eta etxeko altzariei zulorik izaten eta, oso musikalak ez hitz egiten irakasteko, baina iraka- badira ere, dei egitea izan da tsi beharrean denei ahaztu egin zi- tresna honek izan duen eginkizun tzaien. 3. Ardi mintzalariak: ardiek nagusia. Nafarroako herri ba- hitz egiten zuten garaian, artzain tzuetan, adibidez, egunero biltzen batek ataka ireki eta artaldea zituzten etxeetako idi, behi, mando, belardi batean sartu zuen, baina ahuntz... ordaindutako abeltzainak ardiek ez zuten belarrik jaten: larrera eraman zitzan. Honek, egu-

12 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

nero, abiatzeko orduan, adarra jo- tzarridun./ Fenomenoak: Sugarra./ tzen zuen, abere guztiak atera zite- Deabrua: Irule bati. / Emakume zen eta etxeetatik biltoki jakin gaixo bati. / Ikazkin bati. / Ema- horretara joan zitezen. Txalaparta- kume biluziari. / Hiru apaizi. joaldi bakoitzaren aurretik ere, adar handi batekin dei gisako joaldia egi- agillando-agillando Adituen arabera ten zuten. Antzina, txalapartaldi latinezko hoc in annotik dator. Hitz haietan, adar-jotzaile bat baino horiekin hasten den kanta asko da gehiago inguratzen zen. Sinoni- euskaraz: “Agillando-agillando / Biz- moak: Turuta, Korneta. 3. Adar hus- kaian Durango; / aingeruak gara / tua, ontzi bezala erabiltzen dena. 4. zerutik gatoz... / Una limosnita / por Sega-potoa. amor de Dios”. adar-ikatz Zuhaitz-abarrez egindako agoa Olako sutegian batera urtzen egur-ikatza. zen burdin zatia. Zeharroletan hamabosten bat arroako agoak egi- adarkutz Uztarriaren muinoiak edo ten ziren. hedeak tinkatzeko dituen irtengu- neak. agoaburrika Ik. agoagorrika. adartoki Ik. adarkutz. agoagorrika Oletan erabili izan diren burdinazko matxardak. adin 1. Norbaiti buruz jaio denetik igaro den denbora. 2. Zaharrek ez omen dute adinik esan behar laster hil nahi ez badute. Azkuek dioenez, Alemanian ere bada uste hori. afixu Ik. ahabia. agerpen Tradizioz datozen kontakizu- netan era askotako agerpenen berri ematen da; hona hemen kasu batzuen zerrenda: Hildakoak, arimak: Garbitokiko armak artzainari. / Gar- bitokiko arima danborra jotzen ari zen zoroari. / Hildakoa arrebei. / Hildakoa meza eskertzeko senideei. / Elizan meza eskatzeko. / San Migelen bildotsa emateko agoagorrikak eskatuz. / Hildako ama-alaba. / Hil- dako eskribaua. / Hildako zaldiz- koa. / Hildakoa Aralarko San agoapalanka Oletan agoarekin erabil- Migelen bildotsa eskaintzea eskatzen zen burdinazko haga luzea. tuz. / Hildakoa arrebari hileta-ospakizun eske. / Hildakoa irule bati. / agoaporrika Ik. agoagorrika. Hildakoa meza eske. / Hildakoa meza eskertuz. / Hildakoa “Purga- agoni ezkila Hilzorian dagoen norbai- torioko Korreo”. / Hildakoa seni- ten agonia adierazten duen kanpai- deei altxorra erakusteko. / hotsa (Intza). Hildakoa zoro danborjole bati. / Hil- dako usteldu gabea meza eske. / agonia Hil aurreko uneak, biziaren eta Mugarria ezkutuka aldatu zuenaren herioaren arteko azken borroka. arima. / Abereak: Bi idi zin-

Eusko Ikaskuntza, 2009 13 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa agot 1. Nafarroa garaiko iparraldean ahaide hurbil Familiartekoa, senide bizi den jatorri ezezaguneko arraza hurkoa, gorpuaren laguntzaileen bateko kidea; ile hori, larru zuri eta artean eta ondoren elizako hiletan begi nabarrekoak izan ohi dira. Era leku berezia izan ohi dutena. guztietako bizioen jabe egin izan dira Aspaldi, hileta-bazkarietan gehiegi- agotak: lapur, doilor, biziotsu eta keria ugari egiten zen. Gorosabelek kirastuntzat eduki izan dituzte. Judu, zioenez “hildakoa izaten zen bizia- sarrazeno, heretiko eta belarrian gin- ren lurperatzaile”, nahiz horien gilik gabeak zirela esan ohi zen, aurka probintzia eta udalerri mai- horregatik ez zegoen apaizgorako lako arau asko eman zen. Hala ere, agotik onartzerik. 2. Agotek ez omen ahaide hurbilei harrera ona egiten dute mukirik. Elizan, meza nagusi- zieten arau horiek. koan, ez ziren ofertorioan aldarera joaten. Meza ostean, apaiza eliz ata- ahari 1. Ardiaren arra, adar biribilka- rira joaten zen agoten eskaintza har- tuak dituena. Ahari talka edo tope- tzera; horregatik agotak eta odol karako zaletasun handia izan da ia garbiko euskaldunak ez ziren elka- Euskal Herri osoan. 2. Esaera rren artean nahasten eta elizan sar- zaharra: “Ahariaren grisolak (barra- tzeko ere ate desberdinez baliatzen bilak) maiatzean dira onak”. ziren. Azkueren eta beste zenbaiten ustez, agotak Erdi Aroko legenardu- ahoko soinu Ik. ezpain-soinu. nen ondorengoak ziren. 3. Agotak eta mairuak: Garai batean Ezkurran aho-korapilo Euskaraz, beste hizkun- baziren agotak, Arizkungo Bozate tzetan bezala, badira hitz egiteko auzotik etorriak. Ezkurrako agotak erraztasuna neurtzen duten zenbait mezatara joaten ziren, baina elizara esaldi, batez ere bizkor esateko zail sartzeko beren atea eta urbedein- gertatzen direnak. Horien artean katu-ontzia zituzten. Beste ezkurra- aski ezagunak dira honako hauek: rrak bezala artzaintza eta Alkipean kapa, kaka alkipean nekazaritzatik bizi ziren. Agotei an- (hamar aldiz huts egin gabe esatea tzematen zitzaien belarriak aurpe- izaten da dema). Akerrak adarrak gian erantsiak zituztelako. Bi agot okerrak ditu, adarrak akerrak oke- ezkontzen baziren, haien haurrari rrak ditu, okerrak adarrak adarrak mairu deitzen zitzaion. ditu. Baga, biga, higa, laga, boga, sega, zahi, zohi, bele, arma, xixpa, agote Ik. agot. tiro, pun. Olagarroaren erro errea larre errean gora.

aho-soinu Zurezko euskarria duen soinu-tresna. Itxura eta sendota- suna emateko eta mihiak babesteko, kanpotik metalezko txapaz forratuak izaten dira. Jotzean haizea ahotik kanpoaldera edo barne- aldera joaten da, posizio berarekin bi tonu ezberdinak emanez. Soinu- agotea tresna hau oso zabaldurik egon da gure artean. Jotzaileak ez dira pro- fesionalak izan, baina kasu asko- ahabia Txilarraren antzeko zuhaixka tan oso maila altua lortu dute. fruitu mamitsu beltxaxkak eta jateko Etxetako sukaldeetan, ostatuetan onak ematen dituena. San Joan sen- eta toki itxietan jo da kantu eta dorrak afixuak edo ahabiak izaten dantzarako. Baita elizkizunen ondo- zituen: (Vaccinium myrtillus). ren gazteek dantza egin zezaten,

14 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

atari aurretan uda aldeko eguraldi aimari ezkila Ik. abemariak. onarekin, barruan neguan. ainbiriketa 1. Jolas hau herriko pla- ahuntz-erdara Ik. zapo erdara. zan edo eskolako atsedenaldian jolasten zuten neska-mutilek. aide gaixto San Joan goizean etxeko Korroan jarri eta batek zenbakia sarreran elorri zuria ezartzen zen esaten zuen oihuka eta zenbakia aire gaiztoa edo tximista urruntzeko egokitzen zitzaiona kanpoan geldi- (Auritz). tzen zen, eta hala jarraitzen zen bakarra geratu arte; azken horri aide txar Ik. erreuma (Gaztelu-Gipuz- atxi deitzen zitzaion. Atxi izenekoa koa). lagunen atzetik abiatzen zen eta bitartean hau abesten zuen: “Ain- aidekan Ik. aideketan. bira, maingira, harrapatu arte segi”. Harrapatzen zuena horma edo aideketan Haur-jolas honetan, parte- zuhaitz baten kontra jartzen zuen. hartzaileak lasterka abiatzen dira Berria harrapatutakoan, aurrekoari aulkian, harrian edo zuhaitzean... eskua emanda “katean” uzten esertzera, eta bitartean hau diote: zuen. Jolasean ari zirenetako batek “Aideketan azkena jartzen dena”. atxiari ihes egin eta kateko norbait Toki egokia aurkitzen ez duena zain- ukitzen bazuen, guztiak libre geldi- tzaile modura gelditzen da eta tzen ziren. Baina atxi horrek denak horren eginbeharra lagunetakoren harrapatzen bazituen, bere lekuan bat tokiz aldatzen denean eskuaz beste atxi bat jartzen zuen (Aia). 2. ukitzea da. Jokoan ari direnak Aldaketa gutxi batzuekin bale- behartuta daude maiz samar tokiz baleka, balea, balean, balera ize- aldatzera, eta batetik besterako neko jokoak ere funts bera du. lasterraldian harrapatutakoa izaten da hurrengo harrapatzailea. Halaxe aingerua hil Haurtxoa hil. jarraitzen da nekatu edo aspertu arte (Berastegi). aingeru-entierro Haurtxoari egiten zaizkion hileta-elizkizun eta ehorz- aideko Ik. aireko. keta. aihen zuri Herri-medikuntzak ekzema aingeru-kanpai Haurtxo bat hiltzean sendatzeko gomendatzen duen lan- jotzen den kanpaia. darea: (Clematis vitalba, clemátide, nueza, clématite des haies, trave- aingura Itsasontziak itsas zolari tinka- ller’s joy). tzeko erabiltzen den burdinazko tresna mutur-zorrotza, bi beso aihotz Sasiak eta sastrakak ebaki- dituena. Bola, ardatz, atzamur edo tzeko erabiltzen den burdinazko igi- atza-zal, gurutze eta kankamoa tai gisakoa, aho edo sorbatzaz bezalako zatiak bereizten zaizkio. kontrako aldean mihi edo irtengune bat duena. ainguragile Aingurak egiten dituena.

aintzur Ik. aitzur.

aiortz Ik. aihotz.

aire gaizto Ik. ekaitz (Donamaria).

aireko 1. Antzinakoen artean oso aihotza zabaldua zegoen munduaren ikus-

Eusko Ikaskuntza, 2009 15 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

pegi animista, dena sakratua zen. nazko lanabes kirtenduna. Aitzurrak Gerora, dibinitateetara jo gabe iza- zurezko kirtena sartzeko izaten diko fenomenoak era berriz azal- duen zuloari aitzur-begia deitzen tzen hasten direnean, profanoa zaio. Aitzurra forjatzean puntu ego- sartzen da jokoan, izaki eta gerta- kia ematen zaio eta hori egiteari karien artean bikoiztasuna sortuz: tenplatu esaten zaio. batzuk jeinuen, airekoen mundukoak dira; beste batzuk, aldiz, natu- aitzurra tenplatu Aitzurra forjan mai- ralak, berezkoak. → berezko. 2. luaz-edo landu, puntu egokia eman Aireko jeinua gaizkilea da, inguma uretan hoztuz. bezala, eta gaixotasunak sorrarazten ditu. aitzur-sarde Bi hortz dituen aitzurra, horz-biko edo hozpiko ere deitua. airetikako Ik. aireko. aizkolgile Aizkorak egiten dituena. aita ponteko Haurraren bataioan jaioberria besoetan hartu behar duen aizkolto Aizkora txikia (Latasa). gizonezkoa, ama pontekoarekin batera. Ponte hitzak bataiarri esan nahi du, hain zuzen bataio-ura isur- tzean ur hori hartzen duen harrizko ontzia, eta hortik dator izena, nahiz eta zenbait herritan “puntako” bihurtu den.

Aitezarko.

Aitor A. Xaho zuberotarrak asmatu- riko euskaldunon alegiazko aitale- henaren izena, aita-orotik omen aizkoltoa datorrena, Navarro Villosladaren Amaia o los vascos en el siglo VIII eleberriari eskerrak bereziki zabal- aizkondo Ik. aizkora (Astitz). dua. aizkora 1. Zura eta kidekoak ebaki- Aittitxarko Ik. aitezarko. tzeko erabiltzen den lanabesa, burdinazko xafla laua, aho-zorrotza eta Aittun Haundi Arbizuko Iote-per- begiduna dauka, eta begi edo zulo tsonaia. Kinkuagesima igandean horretan finkatzen den zurezko kir- hasten ziren jaiak, arratsaldeko ten batez osatzen da. Aizkoraren bezperen ostean. Txatarrak edo atal nagusiak hauek dira: ahoa, txatarjantziak irteten ziren. Mutilak begia, burua eta kirtena. neska-jantzian ere ibiltzen ziren, eta Aizkoragintzan zera desberdin asko igande arratsaldean, eseki ondo- burutzen ziren: ahoa berdindu, hazi- ren, Amiñ Txikirekin batera erretzen burdina edo hazigarria sartu, begia zuten. zuzendu eta apaindu, betondoko, sakamakila, tarteko edo ziria sartu, aitzina-pika Zuberoako maskaradan aizkora tiratu, txukundu, eta akastu egiten den dantzetako bat, eta gero zuritu, hau da, geztera edo moneiak eta baskaleta izenekoekin zorroztarrian zorroztu. Aizkora mota batera. nagusiak hauek dira: arotz-aizkora, basaizkora, enbor-aizkora, labra-aiz- aitzur Lurra higituz zuloak egin, edo kora, leunketarako aizkora, aizkora hura lantzeko erabiltzen den burdi- mehar, aizkora motz, aizkora aho-

16 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

borobil, ilargi handiko, aizkora aho- Horietan bildutakoek ogia, arrau- handiko, aizkora zabal, uztargin- tzak eta dirua eskaintzen zizkioten. tzarako aizkora. 2. Mitologian. Akelarre edo sorginen biltokiei izen Tximistak bere ahoa nora zuzendu bat baino gehiago eman izan zaie: behar duen adierazteko (zeraunia Zugarramurdi, Jaizkibel, Irantzi, edo harrizko aizkoratzat jotzen zen) Pullegi, Ameztoiko Mairubaratza, eta horrela etxearen gainera eror ez Ataungo Mandabiitta, Mañari, Garai- zedin, ekaitza zen bitartean, aizkora gorta, Petralandako Akelarreak, bat ateratzen zen atarira ahoz gora Eperlanda, Akerlanda, Abade- (Laudio, Nafarrete, Elduain, laueta... Ataun...). Ohitura hau Europako beste zenbait herrialdetan ere akordeoi Zurezko bi kaxa dira: bat bada. 3. Aizkora apustua edo aizkol doinua emateko botoi edo teklekin, apustua: aizkolari biren edo gehia- eskuinarekin jotzen dena eta bes- goren artean nork enborra lehe- tea, laguntzeko nota baxuak eta nago ebaki egiten den dema. akordeak ematen dituena eta ezkerrarekin jotzen dena. Bien artean, aizkoragile Ik. aizkolgile. hauspoa. Akordeoi diatonikoaren ondoren azaldu zen. Bi eratakoak ziren: bata, eskuin-botoizkoa, eta kromatikoa deitzen zena, eta bestea, teklazkoa edo pianozkoa izenaz ezagutzen dena. Akordeoila- riak, trikitilariak bezalaxe, herriz herri aritu dira mota guztietako herri-festa eta ospakizunetan parte hartuz. Akordeoiak, diatonikoak baino baliabide musikal gehiago dituenez, hasieran trikitia baztertu egin zuen, baina gero, ez dakigun zein arrazoirengatik, herri-musikaren munduan indarra galdu eta trikitia nagusitu zaio. Askotan, trikitila- riek akordeoilarien musika, pieza eta dantza berririk hartu dute beren aizkoragile errepertorioak zabaltzeko eta oso nabarmena da, azkenaldian trikitia- aiztur Ik. artazi (Zubieta / Nafarroa). rekin entzun ditugun fandango, arin- arin eta martxa berriak ere, akorde- aker Ahuntzaren arra. Abere osasun- oilariei ikasiak edo eskatuak iza- tsu eta osasungarritzat hartzen da; tea. horregatik zenbait herritan esan ohi da akerra ukuiluan edukitzeak akordeoi diatoniko Ik. soinu. aziendaren osasuna bermatzen duela. akuilu 1. Makila luze eta buru-ezten- duna, gurdi-abereei eragiteko erabil- Akerbeltz Mari lurpeko jeinua tzen dena. 2. Ezkongaiaren arreoa ordezkatzen duenetako bat da, ani- zeraman gurdiari tira egiten zion maliak sendatzeko ahalmena ganaduak akuilu eztengabea izaten duena, eta horregatik zenbait etxe- zuen, horrela festagiroa hobeki adi- tan aker beltz bat izaten dute. XVI. tzera emateko. eta XVII. mendeetako sorgin-epaike- tetan sarri egiten dira Akerbeltz eta al higi egin Inauterietako haur- eta Akelarreri buruzko aipamenak. gazte-jolasa. Txantxoek makilatxo

Eusko Ikaskuntza, 2009 17 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

bat hartu, muturrean soka lotu eta tzean haizea etengabe bota behar hartatik piku lehorra zintzilikatzen da, isildu gabe. Baina albokak ez zuten. Haurrek ahoaz hartu behar du haize-erreserba gordetzeko zaku zuten pikua eta hori zailtzeko edo poltsarik eta albokariak haize- astindu egiten zuten makilatxoa. ari buelta ematea teknikaren bidez lortzen da, hau da, haizea hartzen Alarabi Ik. Tartalo. du botatzen duen bitartean. Tek- nika hori ikasteko, urez betetako alarde Jai-giroan egiten den desfilea. baso batean lasto edo kanabera fin baten muturra sartu eta beste alatxari San Joan bezpera-arra- muturretik putz egiten da, uretan tsaldean Ingurutxoa dantzatzen etengabe burbuilak ateratzen dire- zuten neska koskorrek buruan larik. erabiltzen zuten zapi zuria (Leitza). alborada Egunsentian eta leku age- albada San Joan egunean txistulari rian egiten den musika-saioa. eta danbolinteroekin egiten zen Tolosa, adibidez, Asteartita goizean kalejira edo erronda; alkateak bil- txistulariak aritzen dira horretan. doskia egiten zien opari albadakoei (Saldias). alboroke Zenbait gertaera (salmenta, etxea amaitzea, talde lana...) ospa- albo Lanabesen saihetseko zura. tzeko egiten den otordu arina. albo-draga Gurdia balaztatzeko erabil- albotiko Beheko suan ezker-eskuin tzen den haga. ezartzen ziren egur iharrak (Oñati- Arantzazu). alboka Mihi bateko klarinete bikoitza motako soinu-tresna dugu alboka. aldabar 1. Boga tinkatzen duen bur- Mihi batekoa, hots sortzaile diren dina. 2. Burkoetan boga tinkatzeko fitak mihi batekoak direlako, eta ohol edo zurak, zirien bitartez finka- bikoitza, bi soinu-tresna direla tzen zirenak. batean edo erantsita. Hainbat zati ditu albokak: bi fita (bere mihiaren Aldapeko Maria Tolosako Asteartitan bibrazioaren eraginez sortzen da herriko txistulariek Alboradan jotzen hotsa), 13 cm-ko bi kanabera (tonu duten piezetako bat. aldaketarako), adar txikia (ahoska- tzekoaren zeregina duena), belarri aldar 1. Tortoloxen ertz leuna. 2. gisako zuloak eta ertzaren bueltan Erronkariko emakumeek gona zerra hotzen moduko bukaera duen barrenean zeramaten zerrenda adar handia (soinua handiagotzeko) zabal gorria. eta albokaren euskarria den eta zati guztiak lotu eta gorpuzten aldare-oihal Etxekoandrea hiltzean dituen uztarria eta katea. Alboka jo- ardi-izterra, hiru botila ardo, hiruzpalau ogirekin batera, elizan eskaintzen zen oihala.

alde-etxe 1. Alperra izeneko harri zilindrikoaren zurajea, zurezko egitura. 2. Baserri urrutikoetatik zekar- ten gorpuari harrera egiten zion elizatik hurbil samar zegoen etxea.

alboka alera Ik. lera.

18 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

Alikote Inauterietako panpina alper-harri Ik. alper. (Urdiain). alper-mailu Ik. alper. almariatxu Ik. ainbiriketa (Latasa). alper-zesto Hazia erein aurretik lur alminte 1. Alguazila, amabia. 2. San xehea prestatzeko tresna (Malla- Joan bezpera arratsaldean, udalba- bia). tza eta apaizak, Lizarrako gaiteroekin eta almintearekin batera, San altxaketa Neskak bakarrik aritzen Joan elizatxoan kantatzen ziren bez- ziren jolas honetan, urteko ia peretara joan ohi ziren (Arbizu). igande guztietan. Gordeketa-jolasa da eta nork bete behar zuen jaki- almorrana Herri-medikuntzaren ara- teko taldean elkartu eta neska bera, odoluzki edo almorranak batek hau esaten zuen: “Ruxe - sendatzeko ur hotza edan eta muxe - errote -kabe -lore -biene - linazi, malba eta lo-belarrez eginiko kox”. Azkeneko “kox” hori enplastuak ezarri behar dira, eta, egokitzen zitzaiona korrotik kanpo ondoren, labatiba ur epelarekin ateratzen zen bakarra gelditu arte. hartu behar da, baita gardulatz-ura- Azken hori, aldez aurretik seinalatu- ren lurruna ere. tako lekuan, lagunei bizkarra emanez jartzen zen begiak estalita, almuera Ik. burko. besoa zuhaitz edo hormaren kontra zuela, gordelekuren batetik egin- almute Ik. laka. dako “kuk” oihua entzun arte. Orduan lagunak bilatzeari ekiten alogereko Ik. maizter. zion eta horiek aurkitu ahala eskuaz pareta edo zuhaitza ukitzen alper Lur gogorra zapaldu eta xeha- zuen “Alafrantzie” esanez. Adibi- tzeko nekazariak erabiltzen duen dez, ikusitako neskaren izena lanabesa; trunko, bonbil eta trinko Miren bazen, aurkitutakoan “Miren, ere esaten zaio. Zilindroa zurezkoa Alafrantzie” esaten zuen horma- nahiz harrizkoa izaten da, baita koak. porlanezkoa ere moderno antzekoa bada. Alperrak bi zulo izaten ditu altxarrin Ik. txingo (Aia). alde banatan eta horietan sartzen da ardatza eta honek zurezko bas- altzairatu Laiak eta beste zenbait tidoreari eusten dio; erditik lau bat erremintak erabilaldi baten ondoren metro luzeko pertika bat irteten hurrengo lanerako prestatzeko da. Armazoia edo etxea (80 x 120- eskatzen zuten eragiketa. 150) ez zen beti era berekoa izaten. altzairu Ikazkai (% 1,5 baino gutxiago) eta burdinazko nahastura.

Ama Birjinaren linoak Andre Maria- rentzako maindireak eta aldareko estalkiak egiteko serorak etxez etxe biltzen zuen lihoa.

ama zahar 1. Amona, amandrea. 2. San Joan sua makaltzen zenean etxe bakoitzeko ama zahar edo amonek salto egiten zuten haren alperra gainetik (Lizarraga / Ergoien).

Eusko Ikaskuntza, 2009 19 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

Amandizarko Izaban Inaute festetan amuarrain-gorgoil Saski txiki tapa- ateratzen zuten erraldoia. duna, ibaiko arrantzaleek arraina gordetzeko eramaten dutena (Aran- amantal Olagizonek aurrealdean tza). erabiltzen zuten larruzko babesgarria. amugile Amuak egiten dituena. amelute Iruteko beharrezkoak ziren artile-malutak. amets Haurrek, aurreko gauean amets egin dutela oroitzean, Santa Inesi otoitz labur bat egiten diote, eta gutxi gorabehera honelatsukoa da: “Amandre Santa Ines, bart egin dut amets, onez bada bion partez, txarra bada, doala bere bidez”. amezkil Ik. abemariak. amugileak

Amiñ Txiki Arbizuko Inauterietako pertsonaia. Kinkuagesima igandean Anbotoko Señoria Ik. Mari. hasten ziren jaiak, arratsaldeko bezperak kantatu eta gero. Txata- andabide 1. Hildakoak elizara erama- rrak edo txatarjantziak irteten ziren. teko bidea. Beste izen hauek ere Mutilak neska jantzita ere ibiltzen baditu: gorpuzbide, elizbide, herri- ziren. Eta igande arratsaldean, zin- bide, auzotegiko bide, defuntuen tzilik dilindan jarri ondoren, Aittun bide eta abar. Legezkoa zen eta Haundiarekin batera erre egiten ohiturazkoa andabide ondoan etxe- zuten. rik ez egitea eta lurra ez mugarri- tzea. Gorpuak ez dira beste bide amodio 1. Bi pertsona maitemindurik batetik eraman behar, nahiz eta dauden ala ez jakiteko, muiloare- bestea laburragoa eta erosoagoa kin, hau da, iztuparekin pilota itxu- izan. 2. Bidegurutze bakoitzean rako bola egin, su eman eta apaizak errespontsua esaten zuen tximinian gora bidaltzen zen hau hildakoaren arimaren alde. esanez: “Halakok eta halakok amo- diorik baldin badute, muiloa gora andailu Area izeneko laborantza-tres- igo dadila”. Gora igoz gero maite- naren heldulekua. mindurik daude, bestela ez. Hau Nafarroa Garaiko ohitura da. 2. andaitz Ik. endaitz. Amodio-belarra sartzen da norbaiten sakelan, norbaitek beste baten andere Zuberoako maskaradan esku maitasuna bereganatu nahi due- hartzen duen neska gaztea. nean. Halaber, emaztegaiak senar- gaiaren maitasuna galdu duela Andrekunde Ik. Emakunde. uste duenean, ijito edo buhameen- gana jotzen du amodio-belarraren andre-salto Jolas honen abiapuntua bila. Hau Nafarroa Behereko ohi- honela zen: bi neska edo mutil tura da. lurrean esertzen ziren, elkarren ondoan, zangoak apur bat luzatuta amu Arrainak ahotik harrapatzeko eta oinak tente, zertxobait makur- metalezko pieza txiki puntaduna tuta zituztela, bataren eskuinak (Arantza). bestearen ezkerra ukitzen zuela.

20 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

Gainerako jolaslagunak salto egin mina kentzeko zahi errea galtzerdi eta bi horien gainetik pasatzen batean sartu eta hoztu arte lepoan ziren; hori guztiek egin ondoren, edukitzen da. 3. Larre-belarrak bigarren itzulian, bata bestearen egosi eta horien ura ona da hoztu gainean oinak tente zirela pasatu ondoren barrua biguntzeko. Ahoa behar zuten. Proba hori gaindi- leuntzeko limoi-ura azukreztatu eta tzean, hirugarren saltoa egiteko, bi lau bat katilukada asun-ur edan eta oinen gainean beren ukabilak jar- gero gargarak egin mamukio-ur, ezti tzen zituzten, elkarren ondoan. eta ozpinarekin. 4. Enara-habia Traba horiek pasatuz gero, ukabil oliotan egosarazi eta enplastu baten gainean bestea jartzen gisara ezartzen da zintzurrean. 5. zuten. Ukitu gabe pasatuz gero, Suge-larrua txiki-txiki egin eta eskua “arran” edo zabalik eta tente zahiaz nahasita eman behar zaio jartzen zuten, hatz txikia edo txir- eztarriko mina duenari. kanda bakoitzak goiko oinaren gainean jarriz. Salto egiten zutenek animalia Euskal mitologian garrantzi ongi pasatzen bazuten hatz lodia handikoak dira animali itxura har- edo erpurua aurreko txirkandaren tzen duten jeinuak, batez ere zezen- gainean jartzen zuten. Jokoan gorri-, behigorri-, ahari-, ardi-, aker-, zehar inork huts egiten bazuen ahuntz-, txerri- eta txakur-itxura salto egitean, lurrean esertzen zen dutenak. Zuloetan bizi dira eta ez ukitutakoaren ordez (Ihaben). diote inori hurbiltzen uzten. Ba- tzuetan madarikaziopean dauden anezka Ehundegietan haria daraman gazteak bahitzen dituzte. Erromata- tresna, bilbearen hariak irazkiaren rren garaian sineste hori hedaturik gainetik eta azpitik, alde batetik zegoen nonbait, zeren Isturitz, San- bestera, zeharka pasatzeko erabil- timamiñe, Sagastigorri eta Kobaira- tzen dena. dako kobazuloetan erromatar txanponak agertu baitira, garai hartan leizeetako jeinuei jaurtiak.

anis-belar Ik. mihilu.

anpor-ikatz Zuhaitzen enborrekin egindako ikatza.

antapara Olaren kanpoaldean zegoen ubide txikia, ura olara eramaten anezka zuena, eta ataka, bi txinbo, hau da, ura erregulatzeko tapoiak zituena. angiloi Gurdiaren alboetan luzetara Urak errobadei edo karramei eragi- dauden zurezko ohol bakoitzaren ten zien, eta hauek bi ardatzen den- erdian dagoen zirkuluerdi formako dal edo mazukarien bitartez gabiari zurezko zatia, gurtzila edo ardatza eta bi hauspori eragiten zieten. tinkatzeko erabiltzen dena. antrax Herri-medikuntzaren arabera, angina 1. Herri-medikuntzaren ara- larruazaleko zaldar gainean zapo bera orno, eskürantza eta samako bizia jarri zapi batekin lotuta, eta edo eztarriko min ere esaten zaion akabatu arte eduki; gutxi gorabe- gaixotasun hau, beheko suko txin- hera astebete barru hilko da zapoa garren gainera intsusa-lorea bota, eta antraxa sendatuta geldituko da. aurpegia oihal batez estali eta lurruna hartzen zen. 2. Eztarriko antruejo Ik. inauteria (Larramendi).

Eusko Ikaskuntza, 2009 21 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa antxika Bereziki mutiko-jolasa. Bik apo 1. Soroan lurrean sartuta makila hartzen zuten parte marra baten batean apo akabatu bat loturik atzean bata besteagandik bost bat edukitzen da hantxe harik eta metrora jarrita. Antxikako makilare- lehortu arte, norberari edo lurrari kin, hau da, makila kakodunarekin pozoirik ez kutsatzeko eta gaine- pilota jo eta bestearen lekura pasa- rako apoak hiltzeko. 2. Apoak klin- tzen saiatzen zen; honek, aldiz, klon kantatzen badu, biharamunean ahaleginak egiten zituen makilaz eguraldi ona egingo duen seinalea. pilotari pasatzen ez uzteko. apobelar Biriketako gaitzen aurka eta antzabil Zama-soka estutzeko batek sinusitis duenean gomenda- zurezko lakioa. tzen den belarra: (Verbascum thap- sus, gordolobo, bouillon-blanc, Aaron’s rod).

aramaittako Ik. abemariak (Aramaio).

arao Izadiaren gainean indarra eta ondorioa omen dituen esaldia. → Konjuru. 1. Ezponda eta araoa: Behinola, Perurena izeneko egoitzan Ezponda izeneko gizon bat bizi zen, gizon aginduzale eta beldurgarria. Hil zen Ezponda, baina noizik behin presente egiten zen, bere zal- antzabilak diaren ferra hotsaren bitartez, hodei ilun eta mehatxugarrian ezku- Antzar egun 1. Zenbait herritan egi- taturik. Horrelakoetan arao edo ten den jokoa: antzara biziari edo konjuru egiten zen kalte-uxagarri. hilari lepoa eskuaz moztu behar Horrelako batean, araoak indarrik zaio. 2. Markinan Kinkuagesima ez eta apaizak ezkerreko zapata hurrengo asteartean jokatzen da. erantzi eta bota behar izan zuen Martisen karnabal Lekeition ere hodeiaren alderantz, eta bat-batean jokatzen da. oskarbitu zuen. Beste batean guru- tzeaz baliaturik Mandoegiko leize- antzara-jate Antzara-jokoaren ondo- zulora bidali zuen. Beste batean, ren, egun berean edo biharamu- apaizaren lagun batek, leize-zuloa- nean, parte-hartzaileek eta lagunek ren ahoan, arroa erdi linazi antzara jateko egiten duten bilera. barreiatu zuen eta apaizak aldi berean esan zuen "Ale adina antzara-joko Nafarroako zenbait herri- urteko!", denbora hori guztia Ezpon- tan (Uitzi, Uztegi, Gaintza, Intza, dak zigorturik eman zezala adiera- Azkarate, Betelu...) Ioteetan an- ziz. Baina orduan Ezpondaren tzarajokoa antolatzen zen; Zigan, ahotsa entzun zen "Nik horiek ere aldiz, oilar-jokoa. beteko". Harrezkero leize horri Ezponda deitzen zaio, eta ekai- Anxo Ik. Tartalo. tzaldian, goizuetarrek esan ohi dute: "Ezponda mogitu duk orain Apalazio Garai batean Errege-bezpe- ere!". 2. Murumendiko dama eta rak izan zuen izena, latinezko appa- araoa: Murumendiko Dama, izar ritiotik datorrena. baten antzera, airean itsaso aldera pasatzen bazen eta uretan sartu, apatz Ik. abatz. trumoi-hotsa sortzen zen eta egun

22 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

batzuetarako eguraldi txarra ekarri zepoak tinkatzen zituzten zurak. ohi zuen. Santakutzetatik. Solairupean egoten ziren, gaina zoruaren parean zutela. arasa 1. Alasa, altzari apalduna. 2. Nekazaritzako lanabesek luzetara ardi-mozte Ardiei ilea moztea. izaten duten zuretako bat. ardo handi Hildakoaren etxera gaubei- Aratiste Ik. inauteri. lan etortzen zenari ematen zitzaion ardo goxoa. Aratiste egun Kinkuagesima (Oñati). ardo-emate Festgiroan bertaratuei Aratozte Ik. inauteri. dohainik ardoa banatzea.

Aratuste Ik. inauteri. are Hazia erein aurretik lurra prestatzeko erabiltzen den lanabes horz- Aratuste domeka Ik. Aratiste egun. duna, aurrealdetik itxiagoa; armazoia lauzpabost zurek eratzen Aratuzte martitzena Kinkuagesima dute luzetara eta bi zeharkakok. ondoko asteartea. Kanpoaldeko zurak, gainerakoak baino luzeagoak, aurrealdetik burdi- aratxe-muturreko Burdinazko tresna naga batez elkartuta daude, tira hiru-hortzekoa, txekor edo ara- egiteko katearentzako argoilarekin; txearen kopetan ezartzen dena, alderantzizko alderdian helduleku behiaren errapera hurbil ez dadin. kakotua dauka. Are txikiaren neurriak hauek dira: 115 x 85-90 zenti- arbalda Abereentzako txalma, neurrira metro; eta handiarenak 115 / 140 ongi egokitu behar dena; arbalda- x 76 / 86 zentimetro alde-alde. ren burualdea eta itsatsaldea larruz Burdinazko hortzak, 35 bat zenti- sendotzen dira. metrokoak, behealdean kakotuak dira eta aurrekoak ahodunak izan arbaldagile Arbaldak egiten dituena. litezke. Luzetarako zurei abes, erdiko, zur eta sumil deitu izan zaie ardatz 1. Dolare-urkatxuaren harian eta bertan kokaturik dauden hor- bira egiten duen ardatz edo torlojua tzak 26 izan litezke txikian eta 30 da. Ardatzaren goialdea bi uztarri- bat handian. Zeharretako zurei para koek eratzen duten hutsunetik deitu izan zaie. Heldulekuari kirten, pasatzen da eta behealdea pitoi andailu edo besate deitu izan zaio. batzuek ferratzen dute; bira egitean Barra argoiladunari makera ere giltzak tinkatzen dituen zeharkako esaten zitzaion. bat estutzen dute eta pieza horien bitartez sagarra zapaltzen eta zanpatzen da. Zeharkakoaren mutu- rrei trabeskakoak deitzen zaie eta zutikako bakoitzak daukan koskan sartzen dira. 2. Iruteko tresna. 3. Gabia biraka erabiltzen duena. ardazle Ik. gorulari. ardi 1. Abere xehetako bat, ugaztun hausnarkaria, iletsua, eskuarki talde handietan zaintzen dena, ematen duen esne, okela eta ilea- rengatik estimatua. 2. Oletako area

Eusko Ikaskuntza, 2009 23 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa area-kurrilo Ik. besabe. tarako dira? Bata onentzat, bestea gaizki esaten ari direnentzat” → areburdina Abereek arrastaka erama- gerixeti. teko areak izaten duen burdinazko barra. argi-ogi Ofrendako bildumena edo kandela eta erroska, mezakoan are-kirten Area izeneko lanabesak eskaintzen direnak. duen helduleku kakotua. argizaiol Itxura antropomorfoa duen arenarri Errementariak zorrozketarako zurezko argimutila, 30-50 bat zenti- erabiltzen zuen harria. Kaikugileak metrokoa. Bi aldeetatik landurik ere barrenatzea bukatu ondoren, egoten da, argizariarentzako arenarri edo hondarrarria erabiltzen gunean izan ezik. Gerora agertu du. zen argizaiola ez da hain landua. Ohol lauki-formakoa da eta lau han- karen gainean iroztua egoten da.

argizari Ik. ezko.

argizarigin Argizarizko kandelak egiten dituena.

arima herratu Hildakoen arima, ustez, toki desberdinetan eta asmo desberdinekin bizidunei agertzen omen zitzaiena. -argizari eske / - eta eskribaua / - eta esku dei-egilea / - eta jabeari lapurtua itzuli beharra / -eta kapa bedeinkatua / -eta muga- arenarria rriaren tokialdaketa / - eta oilarraren kukurrukua / - esku ur bedeinkatu-emaile itxuran. aresa Ik. arasa. arima-aulki Elizako hilobi gainean, aresku Ik. andailu. etxe bakoitzeko zuziarekin, hildakoaren elizkizunetan jartzen dena areskute Ik. andailu. (Larraul). aresubil Areak luzetara dituen zure- arin-arin Euskal fandango mota bati tako bat. ematen zaion izena. aresumil Ik. aresubil. Arizkungo harpa Inauterietarako hotsa ateratzen duten tresna bereziak aresupil Ik. aresubil. prestatzen dira. Halako tramankulu bitxiak Arizkungo harpan erabiltzen aretxe Are izeneko lanabesaren dira, kantu eta dantzei laguntzeko, zurezko bastidorea. zarata ateratzeko eta txan- txetarako. Makila luze batean, bi argi Sukaldean bi argi piztuta daude- muturretan lotuta eta oso tenkatu- nean honelakoak esaten dira: 1. rik alanbre bat jartzen da. Beheal- “Katuak ezkontzera doaz”. 2. dean, makilari josia, alanbre eta “Katuak txisa egiten hasiko dira”. makila artean latazko bidoi bat. 3. “Bigarren argi hori arimentzat Bidoi honek aurrealdean zulo ba- izan dadila”. 4. “Bi argi horiek zer- tzuk izaten ditu erresonantzi kaxa

24 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

gisa funtziona dezan. Goiko makila- arotz-mailu joko Errementaritzako ren puntan latazko puska batzuk jokoa zen eta parte-hartzaileek ditu panderoen txindak moduan. mailu astun bati heltzen zioten kirtenetik eta zut-zutik zeudela alde- arkakarats Arrosa basa. rantzira jasotzen saiatzen ziren, errementariaren burua sudurraz arkera Abereak ferratzeko ezarlekua nork jotzen zuen ikusteko. edo astoa. aroztegi 1. Errementariaren lantegia arku Ik. andailu. (Iparraldea). 2. Zurginaren lantokia. arkütxa Gurdi motza. arpaketan Ik. harrapaketan (Itsaso / Basaburua). arlatz Zorrozteko harria. arpan Bi helduleku dituen eta bi pertsonaren artean erabiltzen den zerra.

arpiko Ik. aingura.

arpiku Ik. aingura (Deba).

arpil Ik. eskuare.

arpoi Arrain handiak eta bereziki bale- ak harrapatzeko tresna; zurezko gider luze eta burdinazko punta kakodun batez osatzen da. Begia, asta eta punta izaten ditu.

arra Zabalduriko eskuko hatz lodiena- ren eta txikienaren arteko bitartea, arlatza luzera-neurri gisa erabilia izan dena. arotz 1. Edozein gai lantzen duen per- arrabita Biolinaren antzekoa da. Itxura tsona. 2. Metalak, burdina batez ezberdina duen erresonantzi kaxa ere lantzen duen pertsona. 3. Zura eta kirtena zurezkoak izaten ditu. lantzen duen pertsona. Arruntek, zurdazko bi soka izaten dituzte. Gaur egun biolinarekin arotz-aizkora Arotz edo zurginak nahasten bada ere, bi soinu-tresna erabiltzen duen aizkora. desberdinak dira. Arrabita-jotzaileak XIX. mende arteko dokumentu zahar arotz-burdina goritu Arotz edo erre- askotan agertzen dira ia gure lurral- mentarien denbora-pasetako bat de guztietan eta garbi dago soinu- zen; ingude gainean burdina zati tresna hau oso erabilia izan zela, bat hotzean mailukatu eta aurrena bakarka, panderoarekin edo asko- nork goritzen zuen ikustea izaten tan agertzen den bezala, “tambo- zen jokoa. Minutu bat behar izaten rin”, edo “salterio”arekin taldea zuten hori lortzen (Baigorriko osaturik. Dirudienez, geroago bioli- Doneztebe). nak hartu zuen soinu-tresna zahar honek zeukan funtzioa eta hortik arotz-mailu Arotzak erabiltzen duen etor daiteke geroago bi tresna mailua. hauek izendatzerakoan sortutako izen-nahasketa.

Eusko Ikaskuntza, 2009 25 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa arrabota Ik. marrusketa. arrasta Ik. albo-draga. arragoa 1. Labearen behealdeko arrasteli Ik. eskuare. barrunbea, burdin urtua biltzen duena. 2. Ontzi aho-zabala, urrea, arrastelu Ik. eskuare. zilarra eta abar. Oso tenperatura garaietan urtzeko eta garbitzeko arrastilu Ik. eskuare. erabiltzen dena. 3. Karea egiteko labea, karobia (Urkizu / Tolosa). arrasto Behar bezala laiatutako lurrean erabiltzen den lanabesa arragoe Mineral-meta. (Ormaiztegi). arrain-otarre Ik. arrain-saski. arrautza-biltze Inauterietan baserriz baserri egiten zen eskea, ondoren arrain-saski Arraina garraiatzeko sas- herriko gazteek otordua egiteko. kia. arraxkileta Ik. besabe (Uztaritze). arraitz 1. Sega zorrozteko harria. 2. Geztera ez bezala higigaitza den arre Ik. are. zorroztarria. arrebesate Ik. andailu. arraka 1. Intxaurrekin egiten den jokoa, bata bestetik arrabetera arrebilan ondo gordeka Neska-muti- hurbiltzean datzana. 2. Txalupan len joko honetan, parte-hartzaileak ezartzen den haga haizeak bela bi taldetan banatzen dira eta zir- jaso ez dezan. kulu bana osatzen dute lurrean eserita. Baina bi taldeetako neska arraki Ik. xelari. edo mutil bana zutik geratzen da. Horiek, eskuan harri bat ezkutaturik arrankazi Arpoia, lau garranga dakartela, taldekideengana hurbil- dituena. tzen dira banan-banan "Arrebilan ondo gorde" esanez. Eseritakoa arrankazi-uztarri Arrankaziaren zeha- mutila bada, eskua praken sakelan rretakoa. sartzen dio, eta neska bada, berriz, azpiko gona eta soinekoaren arranparrila Matxardak, sugrilla. artean. Behin agurra egin eta gero, talde batean zutik dagoen ordezka- riak asmatu egin behar du beste taldean eseritakoen artean nork daukan harria gordeta. Asmatzen badu, harria daukana jokoz kanpo geratzen da eta taldetik atera egin behar izaten du. Asmatu ezean, berriz, harria kendu eta atzera hasten dira jokoan. Gauza bera egiten da beste taldearekin, zutik daude- nak bakarrik geratu arte (Muxika).

arrenaketa Joko honetan hasteko, aurrena zotz egiten da begiak itxita hormaren kontra nork jarri behar duen jakiteko, eta, gero, hogeita hamar edo berrogei arte zenbatu arranparrila behar da jolaskideek nork bere gor-

26 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

delekua bilatzeko astia izan deza- artaburua emateko ohitura izan da. ten. Gero lagunak bilatzeari ekiten → artazuriketa. dio, baina kontuz ibili behar du norbaitek horma ukitu eta pallo edo artalandare Artoa, San Joan belar ize- mamikorte egin ez dezan (Belaun- nez ezagutzen zirenen arteko bat, tza, Berastegi). flemoia eta handitua sendatzeko gomendatua (Zea mays, maíz, arreo Dotea, ezkongaiak ezkontzara maïs, corn). eramaten dituen ondasunak. artalautako 1. Honela abesten zuten arrestel Ik. eskuare. Aretxabaletako San Joanetan: "San Juen dala, San Juen dala, artalau- arrestelatu Eskuaretu, eskuarea era- tako goizien, aguretxue, aguretxue, biliz belarra bildu. negarrez. Arrautza bat kolkuen, beste bat altzuen. Aupa San arresumil Ik. aresubil. Juen!". 2. Legutioko biribilketaren izena. arribada Festa-giroan ibili ondoren, bideko leku jakinean ospakizunari artamixa Ik. asentsio-belar. ematen zaion amaiera. artazi Ardiari ilea mozteko guraize arri-hortz Harria izeneko lanabesaren edo aizturrak. burdinazko ziriak; hortz horien kopurua ez da beti bera izaten. arritxongo Ik. txingo (Elduain). arropa Mozorrotzeko erabiltzen den jantzia. arrosa 1. Landarea, lore gorrikoa eta usain emekoa: (Rosa, rosa, rose, rose). Arrosa basari arkakarats deitzen zaio. Herri-medikuntza. 2. Bronkitisa, erreuma, disipula, zingiria, sarna, flemoia eta konjuntibi- tisa sendatzeko gomendatzen da. artaziak 3. Arrosa gaitza, herpesa: azaleko gaitz hau sendatzeko gaixoak egunero bira bat egin behar du arro- artazuriketa Artozuritzea, artaburuari sondo baten inguruan, aldi berean hostoak kentzea, artozuritzea, "Arrosa arrosa(re)kin" formula esa- ondoren egiten zen jai eta otordua- nez (Andoain). 4. Bermeoko Santa rekin. Orixeren Euskaldunak poe- Eufemia parrokian dagoen Arrosa- man aski zehatz birsortzen da ren Ama Birjinari bisita egitera era- artazuriketako giroa. maten ziren haur asko, bertan zapi batez gaixoaren gorputz-atalari arte Pagoaren familiako zuhaitz ez zegokion imajinako gunea ukitzeko. oso garaia, hosto iraunkor eta enbor sendokoa, haritzak bezala arta-are Ik. are. ezkurrak ematen dituena; zura erre- gai bezala eta ikatza egiteko erabil- artaburu 1. Artoaren burua. 2. Euskal tzen da: (Quercus ilex, encina, Herriko nekazari-munduan eskaleari chêne vert, holm oak).

Eusko Ikaskuntza, 2009 27 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa artesi 1. Gauzetan gertatzen edo egi- tzainak makila zerabilen eskuan ten den tarte edo irekidura sakona. eta ez zuen dantza egiten. 3. - eta 2. San Joan goizean elorri zuriaren San Donato / - eta sugea / - eta abar bati artesia egiten zaio eta Zozomikoteak / - mehatxupean. bertan erramu bedeinkatua sartzen da zeharretara, ondoren baserriko artzaintsa Ardiak zaintzen dituen sarrerako atean ezartzeko. emakumezkoa (Iparraldea). arto 1. Arto azala jan eta begiak artzan-khotxe Zurezko ontzia, atzeal- edertzen omen dira. 2. Aste Santuz dean heldulekua duena eta ardiak kanpaiak isilik diren bitartean ale- jezteko erabili izan dena (Larrañe. tutako artoa izaten da onena erei- Baigorri). teko. 3. Arto sartzeko makina: izen hau izan arren, erremolatxa eta arxalu Zurezko oholtxo pareak dira. indaba bezalakoak ereiteko ere Garai batean harri-xaflak ere erabil- erabiltzen da. Saihetsetan alde-baz- tzen ziren. Bi oholtxoak, eskuaren terrak edo abesak ditu, 100 x 7 behatz tarteetan heldurik, kriskiti- zentimetrokoak, 80 zentimetroko bi nen gisa jotzen dira. Tokian tokiko zeharretakoz elkartuak. Makinak itxura izaten dituzte. Oraindik arxa- zurezko ardatza du, 80 bat zentime- luak erabiltzen dira Bizkaiko zenbait trokoa eta erdian 32ko diametroa tokitan, fandango, arin-arin eta mar- duen gurpil horzdun bat ezartzen txa doinuak laguntzeko. Durangal- zaio. Hortzak hamabi izaten dira, dean “paluek” deitzen diete eta lerro koniko eta zur ferratuzkoak. behatzekin hobeto heltzeko forma Ardatzaren muturrek, haziarentzako berezia izaten dute. kutxatila bakoitzaren barruan zenbait metalezko txapaz bereiziriko arzaia-palanka Oletan erabiltzen zen zirrikitu bat dute. Horiek, errota- burdinazko haga. ziozko mugimenduan, lurreraino helaraziko dute ontzietako hazia asentadore 1. Suila eta kuela ontzien ereiteko. Aurreko bi argoilatatik tira oholak tinkatzeko erabiltzen den egiten dute abereek eta atzealdean erreminta. 2. Errementariak bur- bi helduleku daude abesei eran- dina beroturik daukala mailukatuz tsita. nahi duen lodiera emateko erabiltzen duen ingude modukoa. artoa berezi Artoa aletu (Sunbilla). asentsio-belar Herri-medikuntzaren arto-bizar 1. Artaburuak izaten duen arabera, disipula eta flemoia ilea, hasieran zuri-berdexka eta sendatzeko gomendatzen zen lan- gerora ilunkara. 2. Zenbait gaixota- dareetako bat: (Artemisia absint- sun sendatzeko bizar horiek egosi hium, ajenjo, absinthe, wormwood). eta ura hartzea gomendatzen da. arto-sale Artoaren orria (Urkizu / Tolosa). artzain 1. Ardiak zaintzen dituen pertsona. 2. Zuberoako maskaradako pertsonaia, garai batean agertzen zena eta gaur egun desagertua dena. Arkume zuriz jantzitako bi haurrek osatzen zuten artaldea eta soka lepotik zutela eramaten zituen artzainak. Zenbaiten iritziz, ar- asentsio-belarra

28 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa aska 1. Abereei jana jartzen zaien ku- guztiek argizari bedeinkatua eta txa moduko ontzia, gehienetan kandela mehe bana hartu eta bost zurezkoa. 2. Uraska, abereei eda- tanto ezartzen zituzten gurutze- ten emateko ontzi mota. 3. Sute- tajuan, gizonen txapelean, emaku- gietan burdina hozteko erabiltzen meen gorantzan eta txitatako zen ur-ontzia. arrautzan, oiloaren azpian jarri baino lehen. 3. Lekeition idi eta behiak eliz aurrera ekarri eta bertan edukitzen zituzten Pasioa kantatzen zen bitartean. 4. Oste- gun eta Ostiralez abereak ez dira uztarrian lotzen. 5. Diote Ostiral Santu egunean orantza, legamia ez dela harrotzen, eta errotak geldi egoten dira eta orduantxe aletzen da ereiteko artoa. 6. Jesukristo preso dagoelako kantazaleak isilik egoten ziren eta txistua jotzea ere gaizki ikusita zegoen. aska Astearteiote Inauterietako asteartea. asma 1. Herri-medikuntzaren arabera, asma edo txurruena duenak huntz- Astearteñabete Ik. Astearteiote. orri egosien ura beste edaririk ez du hartu behar intsusaren gun apur Asteartita Kinkuagesima ondoko batekin nahastuta, egunean bi koi- asteartea eta Inauterietako hiruga- larakada. 2. Asma kentzeko ezta- rren eguna. rria, bularra eta eskumuturrak askatu, eta ehun zati batekin lehe- astegun Asteko egunen inguruan nik ur hotzaz igurtzi, eta gero zer- debeku eta sineste ugari izan da bait beroago den batez egiten da; tradizioz Euskal Herrian. 1. Aste- azkenik, ohe epelean sarrarazi eta arte eta ostiraletan ez da ebaki mamukio-ura eman edateko. behar josi beharreko gauzarik, ez lan berririk egiten hasi ere. 2. Aste- aspoi-iltze Gurpilaren kanpotik geldi- arte eta ostiralak sorgin-egunak iza- tzen den ardatzaren zatia; gurpila- ten dira. 3. Ostiralean jaiotzea ren sendogarri gisa saihets zorte txarrekotzat hartzen da; ezbe- bakoitzean iltze buru-handi bana harrak dituenaz hau esan ohi da: darama. "Horrek ostiralean (barikuan) jaioa izan behar du". 4. Astearte eta aspoi-zulo Gurdiak ardatzarentzat ostiraletan ez da ilerik ez azazkalik daukan zuloa. moztu behar, ezta oiloa txitatako ezarri, ezkondu, animaliak lekuz astalubal Ik. tarre. aldatu ere. 5. Ostiralean hasten den hilabetea euritsua izaten da. 6. astalubel Ik. tarre. Asteazkeneko ilargi berriak giro gaiztoa ekartzen du. 7. Larraunen Aste Santu 1. Ostegun eta Ostiral hautsen eguna (asteazkena) jai egi- Santu gauean, jainkoa preso zegoe- ten dute, lehenbiziko eguna tristura lako, deabru guztiak kanpoan ibil- eguna delako. Zeanurin diote egun tzen zirela eta haurrak iluna baino horretan txakurrek eta katuek ere lehen etxera behar zirela esan ohi barau egiten dutela. Beste zenbait zen. 2. Gipuzkoako Matxinbentan, tokitan bazkaria ematen zaie, baina Ostiral Santu egunean familiako afaririk ez. 8. Garizuma aurreko

Eusko Ikaskuntza, 2009 29 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

hiru ostegunak askari batekin ospa- rria sorora garraiatzeko erabiltzen tzen dira Nafarroako zenbait hara- den otarre mota. Ordia, asto-zare, netan; aitakunde, gizakunde, simaur-saski eta ongarri-saski ere emakunde, neskakunde eta ora- esaten zitzaion. kunde izenak hartu izan dituzte egun horiek. Bizkaian ospatzen den asto-sila Ik. kako. hirugarren ostegunari eguen zuri eta sasi koipatsu deitzen zaio.

Astelenita Kinkuagesima ondoko lehen astelehena eta Inauterietako bigarren eguna. astingailu Astintzeko edo inarrosteko tresna. astingailu-buru Astingailuaren paleta. asto-sila asto 1. Zama-aberea, zaldiaren antzekoa baina hura baino txikiagoa, belarri-luze eta larru-latza (Equus Astotxo egun Lazkaoko ospakizun asinus). Euskal tradizioan oso era- honek hiru atal ditu: a) Parrokiako bilia eta aipatua. 2. Saskigilearen gazteek obleak saltzen dituzte, b) eserlekua (Astigarraga). 3. Ihia lan- Mojen monasterioan meza ematen tzeko tresna. Zorutik atera eta da, eta jendaurrean estalpea jar- hanka biko bastidore batean tzen da bertan gordetzen den Fami- babesten da; neurri desberdineko lia Santuarekin, c) Egiptora ihes bi zulo izaten ditu eta saihetsean egitea antzezten da. Astotxoak pro- ebaki bat (Segura) 4. Perzgileak tagonismo berezia izaten du ikuski- zankalatraka esertzeko zeukan zun honetan. zurajea: bi hankakoa izaten zen eta hirurogeita hamar cm-ko goibehea asto-zare Ik. asto-saski. izaten zuen. 5. Kaikugileak bere lanean erabiltzen duen zura. asun Herri-medikuntzaren arabera, zauriak eta kolpeak sendatzeko asto-ferra Astoa ferratzeko erabiltzen gomendatzen da: (Urtica, ortiga, den ferra berezia. ortie, nettle). astontzi Arpilera, xarpa, kuela eta atabal 1. Altuera baino zabalera han- lixiba-ontziaren ondoan txotxak ipin- diagoko zurezko kaxa zilindrikoa. Bi tzen ziren, horien gainean zapiak ahoak antxume-larruaz ixten dira. zabaltzeko; arropa hori garbitzeko Izen batekin edo bestearekin, astontzi izeneko sutako hautsez aspaldidanik ikusi dira soinu-tresna zabaldutako arpilera garbigarbiz hauek txistulari eta xirularien doi- estaltzen zen. nuei laguntza erritmikoa emanez. Txistu-taldeko atabalariek, trebeta- asto-otarre Zaldiei eta antzeko ani- sun handiz jotzen dute, konplexuta- maliei bizkarrean ezartzen zaien sun handiko erredoble eta joko otarre mota berezia. erritmikoek txistularien musika apaindu eta aberastu egiten dutela- astopasta Ik. basta. rik. Xirulariak, ttunttuna sokazko danburiarekin markatzen duen errit- asto-saski Abereen gainean ezartzen moari laguntzeko, atabal-jotzailea den eta, bereziki, simaur edo onga- (Zuberoan “tabala”) izaten du

30 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

gehienetan bere ondoan. Atabal rako, Garibai, Oihenart, Azkue eta hau handi samarra izaten da, meta- abarrenak. Errefrau, esaera zahar, lezko kaxa duelarik. Jotzerakoan, supita, erranairu etab. ere esaten goiko partxea koloretako zapi bate- zaio atsotitzari. kin estaltzen dute. 2. Elizako diru- ontzia. atxa Kilo bat baino gehiagoko zuzia. Prozesioetan-eta santuei eta Ama atabalari Atabal-jotzailea. Birjinari mesedeak eskatu eta eskertzeko eramaten da, eta batez atabalero Ik. atabalari. ere hiletetan eta, oro har, hildakoen kultuan izan du betekizun nagusia, ataka 1. Haitzuloetako sarrera estua, eliz barruan eta kanpoan. harresietan egiten den irekidura eta, oro har, edozein igarobide atxamaxteka mehar. 2. Ate txikia, adibidez, Ik. atzemai- hesitu, artegi, txabola, erlauntza, teka. labe eta ola-ubideetakoa. 3. San Joan goizean elorri zuria ezartzen atxaure Ik. zen etxearen sarrerako bi aldeetan, mozorro. landako ataketan eta belagiaren izkinetan (Arraioz). 4. Saskigilearen atxauretu Ik. labearena. mozorrotu. atalautako Neska eta mutilak elkarri atxero Elizan eskuak emanda San Joan suaren zuziak jar- inguruan saltoka ibiltzeari atalauta- tzeko basti- koan ibiltzea esaten zaio (Legutio). dorea. atarri Ik. tarre. atxo Ik. mozorrotu. ataute Zerraldoa, hilkutxa. atxeroa Atxonzarko ateka Ik. ateka. Arakil-Irañe- tako bailaran Inauterietan erretzen Atixarko Ik. aitezarko. zuten panpina. Asteartean prestatzen zuten panpina gero sutan atorra Alkandora, gizonezko zein ema- erretzeko, festa bukatu zela adie- kumezkoarena. raztearren. Praka, alkandora eta jaka zahar batez janzten zuten. atsagure Ik. txantxo. Lastoz betetzen zuten, eta zapi bat hartu eta belarrez beteaz egiten atsaguretu Txantxotu, txantxo erara zioten burua, eta ondoren txapela jantzi edo mozorrotu. jartzen zaitzaion. Moxorroek herrian zehar ibili eta gero, erre atsolor Ik. atsolorreta. egiten zuten. atsolorreta Martopilak izeneko opa- Atxotatupin Luzaideko Inauterietako riak eramanez emakumeek erdibe- ikuskizuna: Axetatupin ere deitzen rriari egiten zioten ikustaldia. → denez, badirudi ‘axeri’ eta ‘tupin’ hi- martogi. tzetatik datorrela izendapena. Inau- terietako igande arratsaldean, atsotitz Esaera zaharra. Euskal tradi- herriko gazte bat emakumez jantzita ziokoak biltzen dituen bilduma bat eta buruan elorriz eginiko koroa eza- baino gehiago dago, esate bate- rriz, herrian zehar zebilen eskuan

Eusko Ikaskuntza, 2009 31 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

soka bat zeramala artilezko bola aulki 1. Eserlekua. 2. Zurgintzan eta bati lotuta. Bola horri zarpila esaten hainbat eskulanetan, lantzen den zioten. Horrekin batera beste lagun atala jartzeko mahai berezia. bat zihoan, baina hau ardi-larruz jantzita. Buruan koroa eta eskuan zar- auntegi Ik. ehundegi. pila zeramatzan. Biekin batera beste pertsonaia bat zihoan, "gorri" auntzale Ik. ehule. delakoa. Honek aurreko biak defendatzearren eskuan zurezko aurremantal Zumezko saskigintzan ezpata zeraman. Lehenengo horiek aritzen ziren emakumeek zakato- ezker-eskua elkarri emanda herrian rrak, gehiago behar ez zituztenean, zehar zebiltzan, eta jendea horiei aurremantalean uzten zituzten. mozorroa kentzen saiatzen zen. Behin mozorroa galdu eta gero ikus- aurren-dantzari Dantzari-taldean kizuna amaitu egiten zen. aurreneko ilaran ibiltzen zirenak. atxozar Ik. txantxo. aurresku 1. Zortzi zati dituen euskal dantza ezaguna, gizonezkoen- atxur Ik. aitzur. tzakoa, txistu eta danbolinaz laguntzen dena; dantza horren hirugarren atzazal Ik. azazkal. zatia. 2. San Joan arratsaldean dantzatzen zen (Arbizu). → dan- atzemaiteka "Bukanas-joko" ere esa- tzasoka. ten zaion joko honetan, hasiera nork emango dion jakiteko zotz egi- aurrogi Hildakoaren emakume auzoak ten da. Hiru jarleku daude eta hartzen zuen izena, otarre batean neska edo mutila jokoaren erdian buru gainean eta bertan bi kiloko kokatzen da "zigortuta", beste ba- ogia zuela gorpua elizara eramaten tzuek korroa osatzen duten bitar- zuen segizioaren buru joaten tean; azkeneko bat korroaz kanpo zenak. Otarrea biribila izaten zen jartzen da. Kanpoko hori zirkulua eta mantu beltz eta zuria izaten osatzen dutenen inguruan biraka zituen gainean; ogia eta mantuak ibiltzen da, zapia eskuan duela. sepultura gainean ezartzen ziren Olerkiak edo abestiak dirauen bitar- eta elizkizuna amaitzean serorak tean, korroko norbaitek sakelan edo jasotzen zituen. bere atzealdean lurrean utzi behar du zapia. "Zigortuak" zapia aurki- autx Erronkariarrek Zuberoako edo tzen badu, korroaren kanpoaldera Frantziako herritarrei jarri zieten ezi- pasatzen da eta kanpoan dagoena, zena. berriz, korrora, eta zapia daukana edo hurbilen daukana korroaren auzolan Baserritarren artean aldizka erdira. Eta aurrera jarraitzen dute lauzpabost etxetako langileak elka- jokoan. "Zigortuak" ez badu zapia rren soroetara joaten ziren lanak non dagoen asmatzen, jokoan jarrai- batera egiteko. Antzina hirietan ere tzen du bakoitzak ezagunak ziren lan horiek. Urtean bere lekuan. birritan herriko guztiek bideak konpondu behar izaten dituzte, eta gorpua hilerrira daramatenean, bidea elurrez zuriturik badago, auzolanean kentzen da elur hori.

auzolangile Auzolanean aritzen dena.

aulkia axa Ik. ardatz.

32 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa axalki Saskigilearen eserlekua den belarra: (Equisetum, cola de (Astitz). caballo, prûle, horsetail). 2. Azeri- buztanak erabiltzen ziren San Joan sua pizteko (Ziga).

azeri-dantza Inauterietako astelehe- nari azeri egun deitu izan diote zenbait tokitan, oilakunderen ordez, egun horretan eskean biltzen diren hegaztien etsaia gogoratuz. Orixe- ren Euskaldunak poeman ageri denez, etxez etxe egiten den axalkia eskean kantatu eta dantzatzen da. axkenka Ik. ainbiriketa. azkendari 1. Dantzari ilaran azkena doana. 2. Antzara-jokoan azkena axuri 1. Arkumea, batez ere Nafa- doana. rroan eta Zuberoan. 2. San Joan sua itzali ondoren plazan axuri azkonar 1. Azkonarraren erpe bat errea izaten zuten afaltzeko (Lei- lepotik zintzilik jartzen zitzaion hau- tza). rrari begizkorik inork ezin egin ahal izateko. Antza denez, herrialde aza Otarregintzako marraza kurbatu anglosaxoietan eta hegoaldekoetan samarra, zurezko giderra duena, ere izan du indarrik sineste horrek. kaikuak eta antzekoak egiteko 2. Itzainek idi-uztarriak estaltzeko erabiltzen dena. ere erabili izan zituzten garai batean, baina gerora ardiedo txa- azauketa Gari sortak egitea (Azpeitia- kur-larruz ordeztu zituzten, agian Loiola). merkeagoak zirelako. azazkal 1. Adanek eta Ebak, bekatu azkordin Ik. ospel. egin aurretik, azazkalezko jantzia omen zeukaten; gero, oroitzapen- azmantar, azpantar Ik. mantar. tzat hatzetan omen daramatzagu azal horiek, beraz, jatorrizko janz- azpigarri Orbel, garo eta abarrekin kiak dira azazkalak. 2. Astelehene- aziendarentzat prestatzen den etza- tan azazkalak mozten dituenak ez lekua, etzauntza edo ohea. omen du hagineko minik izaten; igandeetan mozten dituenak, aldiz, azpiiltze Gurdi-ardatzak mutur bakoi- atzbizar edo ezkardak izaten ditu. tzean dituen lau iltzetako bat. 3. Ostiraletan azazkalak moztuz gero, Jainkoa negarrez eta deabrua azpil Plater gisako ontzi handia, esku- horiekin gurdi-gurpilak egiten ari- langileak buztina prestatzeko, il- tzen omen da. 4 Azazkalak moz- tzeak lehortzen uzteko eta tean zatiak lapikora eroriz gero, abarretarako erabiltzen zuena. horiek jaten dituena erotu egiten da. 5. Haurren azazkalak ez dituzte azpil-zulo Ik. aspoi-zulo. urtea bete arte mozten, eta orduan ere ez guraizeekin, lotan daudela azpizumil 1. Dolarearen oinaldeari eta hortzekin baizik. eusten dioten oholak; dolarearen tamainaren arabera bat, bi, hiru azeribuztan 1. Herri-medikuntzak pixa edo gehiago izaten dira. 2. Gurdi- eginarazteko bereziki gomendatzen barrikan sagardo-upela, kulunka ez

Eusko Ikaskuntza, 2009 33 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

zedin, tinkatzeko jartzen ziren zur babarrun zuri 1. Hazi zuria duen edo enbor borobilak. babarrun mota. 2. San Joan egunean, arratsaldean, babarrun zuria ereiten zen (Legutio).

babarrun-landare 1. Urteroko baraz- kia, fruitutzat giltzurrun antzeko haziak dituen lekak ematen dituena: (Phaseolus vulgaris, alu- bia, judía, haricot, bean). 2. Herri- medikuntzaren arabera, flemoia sendatzeko gomendatzen diren landareetako bat. 3. San Joan sorta edo erramiletearen barruan babarrun-landarea ezartzen zen. azpizumilak babazorro Arabarren goitizena.

baia Ik. galbahe. azteria 1. Azteria edo atza kentzeko goizaldean, eguna zabaldu baino bailarta Ik. kako. lehen, zelaietako ihintzetan biluzik itzulika ibiltzea gomendatzen da. 2. bakarrainketa Gordeketa-jokoa, udal- Azteriarik ez izateko maiatzaren dean ez ezik urte guztian jolasten lehen egunean esnea eta koipe- zena (Erratzu). tsua hartzen dira, bestela baratxuri- orriz eginiko tortilla. 3. Azteria bala Uzta sorta lotua. kentzeko azbelarsustraiak birrindu eta gatz eta pixara bota eta horrekin haragia igurtzi oheratu aurretik; sufre eta asun-uraz egunean bi aldiz garbitu. 4. Sugea egosi eta egunean ur horretatik bi katilukada hartu, edo lapa-belarra egosi eta esnearekin hartu. azti Ezkutua dena ezagutzeko, etorki- zuna asmatzeko ohikoez gaineko ahalmenak omen dituen pertsona, asmagina. → sorgin. aztiatu Azti-lanez asmatu. Igarri. bala aztikeria Azti-lanezko asmaketa edo egitea, gaitzesgarritzat hartua. balantxin Abereak tira egiteko trilu izeneko lanabesaren zurezko pieza. azuzena Ik. zitori. balarta Ik. kakoak (Apatamonasterio).

Bb Balbe Heriotzaren pertsonifikazioa. "Balbeak jo dau, Balbeak joko al baba beltz Eskuarki ikazkinen bazka- dau" esapideak erabili izan dira Biz- ria osatzen zuen lekaduna. kaian.

34 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa baldar Sagarra dolarean jotzean musikarien taldea. 3. Aldea. 4. erabiltzen den zurezko eskuare edo Zerrenda, xingola. arrastelua. banderai Lapurdiko maskaradako per- balea Ik. ainbiriketa (Leitza). tsonaia. bale-baleka Ik. ainbiriketa (Etxalar). banderari Luzaideko Inauterietako pertsonaia. Herriko bandera era- balotzare Ehulearen harilkai irazkigile- kusten zuena. tik iragaten den hariarentzako saski edo otarre biribila. bandurria Udare itxura duen erresonantzi kaxa, kirten edo gide- bals Tolosako Inauterietan herriko rra afinatzeko larako-etxearekin, eta musika-bandak jotzen dituen bi pie- sei sokapare dituen soinu-tresna. zaren izena. Gaur egun ia erabat galdua bada ere, garai batean garrantzizkoa izan baltsamo Herri-medikuntzan era asko- zen. Informazio gutxi badugu ere, tako baltsamo edo ukenduak erabili garbi dago “errondailak”, “estu- izan dira. Horietako bat Azkuek diantinak” eta antzeko sokatal- Zeanurin jasotakoa da eta gomen- deak, XIX. mendeko Euskal Herriko dagarri da hamalau gaitz senda- herri askotan ezagutzen zirela. tzeko. Arto eta garagarrari Oraindik ere, ikus eta entzun di- ateratako alkohola azunbre eta tzakegu halako talde gutxi batzuk erdi, "oleos zukotrino" (sic) 150 gure herrietan. Bereziki, Bizkaiko gramo, intsentsua 50 gramo, mirra kostaldeko (Lekeitio, Mundaka...) 50 gramo, zarbi-belarra 50 gramo eta Nafarroako Erribera aldean. eta larre-lirioa 12 gramo; hori guztia txiki-txiki egin eta ardotan nahas- Baratzako pikuak Tolosako Inauterie- tuko dira botila handi batean. Ekai- tan jotzen den musika-pieza. nean egin eta abuztura arte noizean behin astinduz eduki. Zauri bare 1. Saihetseko barea goratzen guztiak sendatzen ditu, baita ondo- denean hiru harri jarri behar dira rengo gaitz hauek ere: erefistula, bata bestearen gainean eta hiru larruazaleko gaitzak, pozoia eta txa- bira ematen dira hiru harrien ingu- kur amorratuen hozkadak, almorra- ruan. 2. Bareak heltzen duenean nak, belarriko eta hagineko minak, hiru harri listuz busti eta atzera ahoko zauriak, erreuma, begietako lehengo lekuan utzi behar dira. 3. min guztiak, pleuresia, eta urdailari Barea itzultzen denean behiaren lagundu, pixa lodia mehetu eta ziza- bekorotz bero-beroz enplastua egin reak hiltzeko ere balio du; azkenik, eta gainean ezartzen zaio. baita buruko minak kentzeko ere baldokiak bustiz eta odoljarioak gel- barizela Herri-medikuntzaren arabera, diarazteko ere harizko txaplata bat haurra maindire handi batean bildu bustita ezarriz gero. behar da, gero maindirea kendu eta zerriak lo egiten duen tokian haurra baltsamo-belar Zornea ateratzeko eta berezkoa sendatzeko erabiltzen den belarra. banazta Saskia (Bergara-San Joan). banda 1. Taldea. 2. Haize- eta perkusio-instrumentuak jotzen dituen barizela

Eusko Ikaskuntza, 2009 35 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

pixka bat jirabiraka erabili txerria- baskaleta Zuberoako maskaradan ren kamainako zabor pixka batez egiten den dantzetako bat, aitzina- pikorra igurtziz. Ondoren maindire pika eta moneiak izenekoekin berean berriz bildu eta biharamu- batera. nera arte eduki, eta orduan garbitu haurra. basta Astoari eta kidekoei zama garraiatzeko ezartzen zaien tresna, barreno Harrian bereziki zuloa egiteko txalma baino sendoagoa, lur malka- burdin ziri bihurria; eskuarki eraz- rretan lan egiteko bereziki erabilia. tun izeneko tankateko bat izaten → pasta. zuen barrenolaria busti ez zedin. Barrenoaren aho zorrotzari entrama deitzen zaio. Barrenolaria burdin pieza horiek forjatzen dituena zein barrenoak irekitzen dituena izan daiteke. barreta Arta-arearen behe aldeari ezartzen zitzaion zurezko bastidorea. basta barride Bi etxe hurbilenekoei ematen zaien izena; gainerakoei auzoko deitzen zaie (Elizondo- Beartzun). bastrel Kostaldeko zurginak erabiltzen duen kutxila. barrikota Upel txikia (Larrañe). basur Ik. ihintz. Basajaun Oihaneko jauna, baso sako- nean edota jaikigunetan bizi den basurde-patata Ik. aihen zuri. jeinua da. Giza itxura du eta gorputza ilez estalia. Adats luzea aurreal- bataio-bazkari Ik. atsolorreta (Eli- detik belaunetaraino iristen zaio, zondo). aurpegia, bularra eta sabela estaliz. Zango estu, mehe eta gorriak batea Gantxoa bukaeran duen bur- ditu. Artaldeen jeinu babeslea da dina, zumitzezko besaulkiaren atze- eta bizkarrean ahari joalduna duela hanken era angulatua lortzeko ibiltzen da, atzetik artaldea darrai- erabiltzen dena. kiola. Mendietatik oihu egiten die artzainei ekaitzen bat edo otsoa batel Arraun-ontzi txikia, bereziki lau datorrenean, artaldea babesera arraunlarik eta lemazainak erama- eraman dezaten. Beste batzuetan ten dutena. Estropadetan erabil- izaki beldurgarri gisa, indar handiko tzen den itsasontzia. eta zalutasun apartekotzat agertzen dute; lehen nekazari, labore- batelari Bateleko arraunlaria. hazitzaile, errementari eta errotari izan zen, eta horri lapurtu zizkion bateltzain Batel-patroia. gizakiak zerra, errota-ardatza eta metalak urtzeko sekretuak. batian-bikoa Jolas honetan neskak edo mutilak sokari eragiten zion basalore Flemoia edo handitua sendatzeko erabiltzen den lorea. goitik, bakarka; sokak indarra hartzen zuen neurrian, salto bakoi- baserri-gurdi Bereziki baserriko lane- tzean bi bider hankazpitik eta beste tarako erabiltzen den gurdi mota. bitan buru gainetik pasatzen zuen.

36 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

Tolosan, saltatzean, hau kantatzen tzitara begien aurrean jarri eta han- zen: “Txantxibiri kamino / ez dauka txe eduki behar da biharamun goiza dirurik / hiru alaba dauzka / arte. 7. Ezkerreko begia keinuka ari ezkondu gaberik. / Eta seme txiki bada, norbait gaizki esaten ari da; bat / kapote zaharrakin / konejua eskuinekoa ari bada, berriz, ongi dirudi / bere bizarrakin". Joan zen esaten. mendean izena aldatu eta txantxibiris deitu izan zaio (Tolosa). begitxindor 1. Bekatxo, beltxor, be- txarro eta pettor ere deitzen den baton Zumea zuritzeko makila. hori kentzeko, emazte alargun baten eraztuna pasatu behar da batutako Puska-biltzean jasotako begian bederatzi aldiz. 2. Alargunak jakiak. ezkontzeko begiz jo duen neskari begitxindorra ateratzen zaio eta Bazaratoste Gernikako Aratozteak hura kentzeko ateko giltza begian Kinkuagesima aurreko igandean bederatzi aldiz erabili behar da. 3. hasten ziren eta egun horri Bazara- Zikoitz eta gezurtiei ateratzen omen toste izena ematen zitzaion. Gerni- zaie begitxindorra. karrek landara irten eta txorizoa, arrautzak eta urdaia jaten zituzten, begizko 1. Pertsona batzuek begira- erromeria alaia eratuz. Aratozte daren bidez eta aztikeriaz, batez domekan, hurrengo igandean, ere umeen- mozorrotu edo marrotu egiten ziren gan, eragiten eta marro jantzita ibiltzen ziren. omen duten Aurreskua eta oilar-jokoa egiteko kaltea. Begiz- ohitura zegoen Gernikan Astearte korik ez egi- Inauterian. teko haurrari azkonarraren bazter-arrantza Kosta inguruan egiten erpea, kutunak den arrantza. eta abar ipintzen zitzaiz- bazterretxe Baserria, basetxea. kion, Gabon begizko gaberako ikus- be(e)larri Burdinazko kirten edo esku- kizuna obran lekua. esaten denez: Azkonarraren atza- partxoa / ekarriko dot menditi / bedana Ik. aihotz. begizkorik eztegizuen / bulartxorean isegi. 2. Norbait hiltzen denean, begiko min 1. Herri-medikuntzaren begiak zabalik badauzka, itxi egin arabera, San Joan egunean bedein- behar zaizkio besteren bati begiz- katutako arrosak irakin, zapitxo bat koa egin ez diezaion. 3. Gauez hartan busti eta begia garbitu, hamaiketatik ordu batera bitartean batez ere goizean. 2. Haurrei egiten dute kaltea begizkodunek. 4. begiak sendatzeko baraurik dagoe- Begizkotik norbait babesteko Goie- naren listua. 3. Larranbilo ura ira- rrin eskumuturretik zilarrezko atza- kin eta hartaz begia garbitu. Ama par bat jartzen zuten zintzilik. baten titiko esnea begira bota. 4. Bizkaian triku edo kirikinoaren hagi- Intsusa- eta arrosa-hostoak egosi nak ipintzen ziren lehen, geroago eta urez igurtzi. 5. Betazala handi- kutuna. Galtzerdia alderantziz janz- tuta daukanak sugandilaren buz- teko ohitura ere bazegoen eta tana orraztokian gorde behar du; begizkoa zuen umea aitaren alkan- hori ihartzean begia osatu egiten doran biltzekoa ere bai. 5. Zenbait da. 6. Begiko mina kentzeko gal- herritan kutun bat esekitzen zen tzerdia zangotik kendu eta alderan- ikatz, txanpon bat, haur baten zil

Eusko Ikaskuntza, 2009 37 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

zati bat eta apioarekin; beste ba- behigorri Euskal mitologiako aberea, tzuetan kutun horrek ogi bedeinka- eskuarki zuloetan bizi dena eta tua eta oilo-zirina ere izaten zituen. horien zaindari izaten dena. 6. Bizkaian salutadorearengana eraman ohi zuten begizkoak jotako behi-marka Behiak tiraturik soroan haurra. Zenbait herritan abereari ildoak egiteko erabiltzen den lana- adarra zulatu eta hartan argizaria besa. sartzen zuten, eta aniletan nahas- turiko ura ere ematen zitzaion. 7. behor-saski Simaur edo ongarria Begizkoa kentzeko beste bitarteko sorora eramateko erabiltzen zen bat ebanjelioak ateratzea da. San saskia (Igantzi). Pelaio arratsaldean Allira toki askotatik eramaten dituzte haur negarti begizkodunak ebanjelioak atera- tzera. Apaizak liburu batetik zerbait irakurri eta hiru aldiz zeinatu eta gero, pater noster errezatuz, erlikia hurbiltzen dio mindunari muin egiteko. Ebanjelioa atera eta gero kutun bana ematen die apaizak, bi errealen truke. Kutun horretan ida- tziriko paper bat izaten du barruan. behor-saskia 8. "Ze ume ederra!" esaten duenak begizkoa egiten dio haurrari eta begizkoa kentzeko "Jainkoak beila 1. Santutegi batera debozioak bedeinka dezala" esan behar du bultzaturik egiten den bidaldia. 2. han dagoenen batek. Norberak Gaubeila: inork lo egiteko orduetan nahi ez duela ere egiten omen da iratzarririk ematen duen denbora. begizkoa. 9. Ataunen eskale-ogia 3. Gaualdia: gaua banatzen zen lau ematen zitzaion haurrari azetoa zatietako bakoitza. 4. Gorpuaren zelako. 10. Abere begizkodun bati aurrean egiten den gaualdia. San Antoniok gorde dezala esaten zaio eta jabeak Jainkoak pagatu beilari Beilatzen duena. Erromesa. diezazula erantzuten du orduan. 11. Zenbaitek izan du "Nire begiak bekaineko 1. Logura (Mari -). 2. Begi gaitzik ez dagiala" edo "Nire begiak gaineko kolpea. ez dio gaitzik egin" bezalako esapideak esateko ohitura; Mundakan bekatxo Ik. begitxindor. "Ez dot ikusi" esateak balio bera izan du. belagi Ik. belaza. begizkodun Begizkoak jotako per- belagile Ik. sorgin. tsona. Begizkoa egiten zuenari eskuak eta aurpegia garbiarazi eta belagile-solas Ik. zapo-erdara. ur hura begizkodunari ematen omen zitzaion hartatik jaregiteko. belaiki 1. Ikatza-eta biltzeko pala modukoa, ohol batez eta hari zut beherako 1. Arroz-ura eta gero uretan erdian itsasten zaion gider luze linazi-zahia, malbak eta arto-azal batez osatua. 2. Tomatearen fami- batzuk nahasten dira. Ur hori egosi liako landare pozoitsua, kanpai eta labatiba erara hartzen da. 2. gisako lore gorriak dituena (Atropa Arrautza-zuringoa ardo zuritan ira- Belladona, balladona, belladone, biatu eta hori edan. belladonna).

38 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa belar on San Joan egunean bedeinka- aldiz ezartzean ez zoltzeko baraurik tutako landareak bronkitisa senda- dagoenaren listuaz igurtzitzen dira tzeko gomendatzen dira. San Joan belarriak. belar ere deitu diren horiek hildakoaren gorputza garbitzeko eta gaixo belar-sega Belarra ebakitzeko erabil- dagoen aberea sendatzeko ere eratzen den sega, tamaina handiene- bili izan dira. → San Joan belar. koa. belar ondu Metatzeko prestatzen den belatxinga Bukaeran forma erdi-elip- belar ihartu edo lehortua (Astitz). soidala eta barne-aho zorrotza duen burdin pieza. Zurezko heldule- belar txabal Ik. plantain ertain. kua izaten du. belar-arrastalu Ik. eskuare. belaun 1. Aztala izterrari biltzen zaion giltzaren aurreko aldea. 2. Belaun belarbeltz Herri-medikuntzaren ara- biluzien gainean egiten den birao bera, pikorra lehertarazi eta pas- edo madarikazioak indar handiagoa moa sendatzeko enplastuan izaten du. erabiltzeko gomendatzen den landarea: (Scrophularia nodosa, escro- belauneko min San Joan belar-esku- fularia, scrofullaire, figwort). tada bat egosi eta mina duena aulki batean eserarazi manta batez belar-hazi Herri-medikuntzaren ara- estalirik lurrunak har ditzan, eta bera, bronkitisa sendatzeko belar- "belaun honetatik pasa dadila bes- hazia egosi eta hartzea tera, honetatik joan dadila" esan. gomendatzen da. belaza Belardia. belarri 1. Norbaitek belarriak bero dituenean bat edo bat hartaz gaizki bele-izugarri Ik. talaka. esaka ari dela esan ohi da. 2. Eskuineko belarria bero badago, beltz Zuberoako maskaradetako per- arimak otoitz-eskean ari dira. 3. tsonaiak. Zamaltzaina eta txerreroa Eskuineko belarria soinuka ari ez dira maiz agertzen, bai, ordea, bada, arrotz edo gutunen bat etxera Bohem jauna, ijitoen buruzagia. datorrela esaten da. 4. Belarria soinuka ari denean belarriko harra benturako ume Ik. salutadore. egarri den seinalea. Elorrion esnea sartzen da belarri barrura harrak berakatz-zopa 1. Berakatz edo bara- edan dezan. Mundaka, Dima eta txuri eta ogiarekin egiten den zopa. Baztanen, aldiz, ur bedeinkatu tan- 2. San Joan bezpera gauean, San tak ematen zaizkio, eta Arroan olio Joan arbola altxatu ondoren, gaz- epel tantak. belarriko min 1. Herri-medikuntzaren arabera, belarriko mina kentzeko esnea irakiten jartzen da, ondoren kareharria goritu eta hartara bota, eta lurruna belarrian sartu. 2. Olioa epeldu eta zapi txuri txiki batekin bi tanta sartu belarri-zulo minduan eta zapitxoa bertan utzi. 3. Zenbait tokitan ur bedeinkatu tantak, lan- para-olioa eta abar ezartzen dira. 4. berakatz-zopa Arrakadak edo belarritakoak lehen

Eusko Ikaskuntza, 2009 39 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

teek aurresku dantza egiten zuten plazan eta gero berakatz-zopa jaten zuten arrautza eta txitxarrekin (Elgeta, Legutio). berbena-belar Herri-medikuntzaren arabera, bronkitis, pleuritis, zauri, zartako, handitsu, pasmo, zingiri, flemoi, faringitis eta sinusitisa sendatzeko gomendatzen den landarea: (Verbena officinalis, verbena, verveine officinale, vervain). berberana Ik. berbena-belar. besabea berbikin Ik. birabarki. berdangilo Ik. sega. tza jorran erabiltzen zen, artean landareak behar adina hazi gabe berdikin Ik. birabarki. zeudenean. Abes edo albo izeneko bi zur ditu luzetara zazpi-hortzak, berezko Antzinakoen artean oso bastidore gisa. Bastidore hori zabaldua zegoen munduaren ikus- aurrealdetik itxi egiten da eta per- pegi animista; dena sakratu zen. tika baten muturra hartzen du, eta Gerora, izadi-fenomenoek era berri alderantzizko norabidean 45 zenti- batez, dibinitateetara jo gabe azal- metroraino irekitzen da. Saihe- tzen hastean, profano kontzeptua tsetan armazoi bat sortzen da eta sartzen da jokoan, eta orduan horren gainean bi eskuleku daude, bikoiztasun bat sortzen da izaki eta ahuntz edo besabe-akerrak. Hor- gertakarien artean: batzuk jeinuen, tzak burdinazkoak izaten ditu, behe- aidekoen, mundukoak dira; beste muturrak aurrerantz kakotuta batzuk, aldiz, naturalak, berezkoak. dauzka, bakoitzean hiru hegal doaz eta bat pertikan. Tarteka hortzak bergamailu Sutegiaren atzealdean txukundu egin behar izaten zi- ezartzen den harria sugarren efek- tzaizkion. tuari aurre egiteko. besaga Ik. besabe. bergamazo Ik. bergamailu. besalako Aulki modukoa, zenbait per- bermena Ik. berbena-belar. tsonak besaburuan eramaten dutena. beroa eman Hotzean landuriko kobrezko ontzia sutegian ezartzea. besare Ik. besabe. bertz Ik. pertz. Bestaberri Batez ere Nafarroan eta Iparraldean Gorpuzti edo Corpus bertzun Labeko edo sutondoko errau- Christi egunari ematen zaion izena. tsa jasotzeko pala. Prozesioa iragaten zen tokia era askotako lore eta belarrez estali besabe Lurra landu edota jorran egi- izan da, esaterako, eztainu-belar, in- teko erabiltzen den lanabes horz- txaur-hosto, lizar-hosto, arrosa, duna. Handienari zazpi-hortza zinta-belar eta ezpata-belarrez. deitzen zaio eta artoa ereiteko lurra Gero belar horiekin San Joan bez- maneatzen erabili ohi zen; bost-hor- perako sua piztu ohi zen, baita

40 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

beren adar eta guzti arbi-hazi xoak bidegurutzeetan ezartzeko ohi- buruekin ere. tura, bidaztiak, haiek ikusi eta, senda zitezen. bestaburu Jai nagusia. Bigarren Dantza Lizartzako Inauterie- beste munduko Izendapen hau ere tan dantzatzen den dantza baten erabiltzen zen hildako agertua, izena. arima herratua eta abar izendatzeko. Beste mundukoak eta neska- Bigarren Habanera Tolosako Inaute- toa: rietan Tolosako Musika Bandak jotzen duen piezetako bat. Gauez ohean zegoela izeba eta ama pontekoa agertu zitzaizkion Bigarren Idiyarena Tolosako Inauterie- neskatoari zerura joateko meza tan musika-bandak jotzen duen pie- baten beharrean zeudela esanez. zetako bat. Neskatoak ez zeukan dirurik, eta urtebete pasa eman zuen zerbitza- bi-hortzeko atxur Lurra berdintzeko tzen baserri batean, eta azkenean erabiltzen dena, adibidez, laian egin meza atera zuen. Meza horretara aurretik; zenbait tokitan aitzur- joan ziren guztiei hildakoek ur sarde eta ozpiko ere deitzen zaio bedeinkatua ematen zieten. Nes- (Tolosa). kak meza guztian aurrean eduki zituen hildakoak. Eliza uztean, bi-hortzeko haitzür Ik. bi-hortzeko berriz ere ur bedeinkatua eskainiz atxur. agurtu zituen. Neskari esan zioten: "Gu orain zerura goaz eta zuretzat bihotzerre Herri-medikuntzaren ara- ez da zerurik faltako, baina ez era- bera, arabarba-sustraien ura eta bili harrokeria handirik". azukrea gomendatzen dira biho- tzerrea sendatzeko. betegarri Berrogei bat zentimetroko egurra sua edo ikatz-txondorra bildumen Argizari birbildua. mantentzeko erabiltzen zena. bilkar-burni Saskigileak erabiltzen betteketa Nesken jolas honetan elka- duen burdinazko tresnetako bat rren atzetik segika ibiliz jostatzen (Astitz). da, eta norbait ukitzean "bette" esan ohi da. beztidura Ik. meztidura. biba 1. Norbait edo zerbait goratzeko egiten den oihua. 2. "Biba San Joan sua. Biba!" deiadar eginez salto egiten zen San Joan bezperako suaren gainetik. bidegurutze 1. Zenbait bide gurutzatzen diren gunea. 2. Baserrietako San Joan sua bidegurutzeetan egin ohi zen, eta bertan hildakoaren lastaira ere erretzen zen gaitz guztiak uxatzeko (Aia). 3. Sorginak bidegurutzeetan agertzen zirela uste zen. 4. Erdi Aroan bazen gai- bilkar-burni

Eusko Ikaskuntza, 2009 41 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa bilkatu Saskigileak saskia eta honda- biraoa edo madarikazioa eraginga- gaiak esku batean hartuz, gorantz rria izaten da, baina biraolariak ez biltzen ditu zuzenean, eta bilkotik du ordua jakin behar. 3. Lekeition kanpo gelditzen dena beste eskuaz Kalbario mendira, Lumentxara jasotzen du behar duen garaiera begira jaurtitzen zen biraoa indar eman arte, gero zumitzez josteko. handiagoa emateko. 4. Lurrean eskuaz gurutzea egin, muin eman bilko Saskiaren uztaia. eta botatzen zen biraoa indar gehiago emateko. 5. Biraolariek biolin Erresonantzi kaxa eta masta birao-era asko erabiltzen zituzten. edo kirtena zurezkoak dituen Hona hemen On Manuel Lekuonak musika-tresna. Lau soka ditu eta Oiartzunen bildutako batzuk: "Hilko soka hauek igurzteko arkuak zur- al duk. Amen."; "Itoko al duk. dazko soka izaten du. Arruntek, zur- Amen."; "Lehertuko al duk. dazko bi soka izaten dituzte. Gaur Amen."; “Tximistak erreko al dik. egun arrabitarekin nahasten bada Amen."; "Lupuak jango al dik. ere, bi soinu-tresna desberdinak Amen."; "Lepo-hezurra hautsiko al dira. Dirudienez, arrabita soinu- dik. Amen."; "Hamaika mila demo- tresna zaharrak zeukan funtzioa niok eramango al ditek. Amen."; hartu zuen biolinak eta hortik etor “Tximistak burutik sartu eta orpotik daiteke geroago bi tresna hauek atera eta errebenta arraio egingo al izendatzerakoan sortutako izen- dik. Amen." 6. Arratiar batek aiz- nahasketa. Biolin-joleak XIX. mende kora kirtenari botatakoa: “Txarri arteko dokumentu zahar askotan makera gorriak ezkurra hintzan agertzen dira ia gure lurralde guztie- orduan jan bahindu!". 7. Beste tan. Euskal Dantzarien Biltzarraren birao-era batzuk: "Zikatuko al argazki artxibategiko bilduman, bes- haiz!"; "Bernazurrak hautsiko al teak beste, mende hasierako Biz- zaizkik!"; "Hi jaio hintzenean, kaiko biolin-arrabitariak ikus arkume buruzuri bat jaio izan balitz ditzakegu. Hauek, bakarka, pandero- hobe genian". 8. Nork bere buruari jotzailez lagundurik edo “tamborin” ere bota izan dizkio birao baldin- edo “salterio”arekin taldea osaturik tzatuak: "Gezurra badiot, nagoen agertzen dira. Baxenabarreko dan- lekutik ez nuke zirkinik egin behar". tzetarako askotan erabiltzen zen mende honen hasieran. Gipuzkoan bistu Inauteri-giroan txantxo bezala ere mende honen hasieran biolina mozorrotu batzuek beste batzuei su jotzen zuten herrietako festa-ospaki- emateko erabiltzen zuten gaia, zunetan. Jotzaileek, inongo musika- mugarra burdinaz igurtzita atera- eskolara joan gabe, belarriz ikasten tako txinpartarekin piztu ondoren. zuten eta bertako kantu eta dantza- errepertorio herrikoia jotzen zuten. bitxilore Herri-medikuntzaren arabera, hagineko mina kentzeko landare birabarki Zuloak egiteko erreminta, honen ura hartzea gomendatzen "U" formako gider batez birarazten da: (Bellis, margarita, pôquerette, den ginbaleta batek osatua. daisy). Honako izen hauek ere onartzen ditu: birabirjina, berbikin, berdikin eta bilabirjina. birabirjina Ik. birabarki. birao 1. Lagun hurkoari kalteren bat opa diogun esaldia, madarikazioa. 2. Eguerdiko hamabietan botatako bitxiloreak

42 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa bixika Ik. maskuri. bizio Ik. zizare. bizkar-besta Etxegintzaren bukaera ospatzeko egiten den bazkaria (Bai- gorri). bizkar-jauzika Mutilen jolasa zen eta bat eskuz oinak ukituz jartzen zen makurtuta, eta haren gainetik, bola-jokoa eskuak bizkar gainean ezarriz, banaka salto egiten zuten jolaskideek. Jolasa errepikatu egiten bolant Luzaideko Inauterietan eta zuten, makurtutakoak bizkarra gero "Bazko Zaharretan" agertzen dira. eta gorago jarriz, eta saltoa gero eta Guztira hogeiren bat dantzari izaten zailago bihurtuz. Saltoan huts egiten dira eta zintzilikario apaingarrienga- zuena jokoz kanpo geratzen zen tik bolantak deitzen zaie. Atorra (Baigorri). xuri almidonduaz jantziak, paparral- dea urrezko orratz, botoi, kate eta bizkar-saski Ik. ondasaski (Igantzi). edergailuz apaindua erabiltzen dute. Bizkar-sorbaldetatik dilindan bloke-dantza Lizartzako Inauterietan zetazko xingola luzeak belaunpeeta- dantzatzen den dantza mota. raino eta paparrean behera painelua izaten dute gerriko batekin boba Burdin gozozko totxoa. soinari lotua. boga Aro bat eta zepoetan sarturiko bi bolant-jantza Luzaideko "bolant" edo zehar-mihi edo -ziriz osatutako ole- dantzariek egiten zuten dantza. tako tramankulua. Zepoak lurrean sarturik eta tinkaturik egotean, bolari Bola-jokoan aritzen dena. bogak ardatz-betekizuna zuen gabia higi zedin. Gabigunari eusten zion. boloketa Joko honetarako lehenik Bohem jaun Zuberoako maskaradan hiru zirkulu egiten dira lurrean, ijitoen buruzagia, beltzen artekoa, batetik bestera lau bat metroko tar- bere tribuarekin etortzen dena. tearekin. Horietako bakoitzean Bere hitzaldietan herriko kontuen neska edo mutil bat jartzen da, eta errepasoa egiten dute. hiru horiek jokoan parte hartzen duten gainerakoengandik aparte boja Ik. lixiba-ontzi. geratzen dira marra baten bidez. Zirkuluez kanpoko jokalari batek bola-joko Jaurtitzen den bola batez artilezko pilota hartu eta lagune- birlak lurreratzean datzan jokoa. tako baten aurka jaurtitzen du, eta azken horrek hartu eta airera bota behar du, ahalik eta urrunen. Lehen jaurtitzaileak pilotaren bila joan behar izaten du, eta bitartean, zirkuluetako batean sartutakoak hurrengora egiten du salto; bigarren horretakoak hirugarrenera, eta hirugarren zirkulukoa, arrastoa pasatu eta "barruan" geratzen da. Baina pilotahartzaileak zirkulutik zirkulura pasatzen ari direnak jo-

Eusko Ikaskuntza, 2009 43 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

tzen saiatu behar du, eta hori lor- estruendo” dira. Arizkungo Inaute- tzen badu "Boloketan" hastean zir- rietan, bertan egindako bonbo han- kuluen barruan dauden hirurak diekin aritzen dira izugarrizko zarata gertatzen dira galtzaile (Amezketa). eginez. boltxa-harri Txerri edo urdearen "bol- borda Basetxe arrunta; batez ere txa-harri" edo hezurrekin neskek mendian edo basoan abereak edo egiten zuten jokoa da. Jokoa has- belarra gordetzeko etxola edo etxe tea egokitzen zitzaion neskak lau modukoa. "boltxa-harri" jartzen zituen lurrean, azpikoz gora. Ondoren, lurrean bordari Bordaldea lantzen duena, eseri eta pilota botatzen zuen batez ere maizterra. gorantz eta berriro hartu aurretik "boltxa-harri" bat irauli egin behar bornola Txalupagintzan karela ezar- izaten zuen. Berriz gauza bera egi- tzeko lehen ilara eratzen duen ten zuen, harik eta laurak irauli ohola (Getaria). arte. "Boltxa-harriak" behar bezala ez jartzeak edota pilota garaiz ez borra Mazo handia, burdinazko atal hartzeak txanda beste bati utzi astun batez eta zurezko kirten beharra zekarren. Neska bakoitzak batez osatua. bere pilota erabiltzen zuen eta "boltxa-harriak" ere norberak apaindu- takoak izan ohi ziren (Baigorri). bonbardino Bueltetan bildurik metalezko kono-enbor formako tutua duen soinu-tresna. Mutur batean pita eta bestean hotsa handitzen duen kanpai gisako zabalgunea du. Tonu-aldaketarako hiru pistoi ditu eta hauek sakatuz aldatzen dira tresnak ematen dituen notak. Bon- bardino-jotzaileak aspaldidanik aritu dira Euskal Herriko eskualde guztietako herri-jai eta festetan mota guztietako dantza eta doinuak jotzen. Folklore mailan, horrelako saio ezagunenak Lapurdi eta Nafa- rroa Beherako dantzetarakoak izan dira. bonbo Zurezko edo metalezko kaxa borrak zilindrikoa duen soinu-tresna. Larruzko edo bestelako bi partxe tenkatu ditu. Zerbaiten gainean Bost festak Berpizte, Maiatzeko Paz- jarri edo lepotik zintzilikatuz, koak, Jasokunde, Domu Santu eta eskuan mazo berezi batez partxea Eguberri. Hala ere, leku guztietan kolpatzen da. Musika-banda, txa- ez dira jai berak izaten, batzuetan ranga eta fanfarre izeneko musika- horien artean herriko Patroiarena taldeetan, ia ezinbestekoak dira sartzen baitute. bonboak. Hauetako famatuenak Lizarrako festetan ospatzen den “la bostanka Ik. besabe. bombada” eta azkenaldian Iruñeko sanferminetan egiten den “el bost-hortz Besabe mota txikia.

44 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa bostortz Lau-hortzeko lanabesaren rri, kazola sutatik aldendu eta izen desegokia. lurrun hartatik hartu eta sudurretik kanporatu, hogei bat minutuz. 4. bota Ik. xirolarru. Kazola batean ardoa eta gari osoaren irina ongi egosi, nahaskiloa bi botana Zurezko atal biribila zahagi mihiseren artean hartu eta bula- eta zahatoak konpontzeko erabil- rrean ezarri. 5. Bronkitisaren aurka tzen dena. erabiltzen diren beste gai batzuk hauek dira: liho- eta mostaza-hazia, botilero 1. Mutil nagusi edo maiordo- malba, erromeroa, txingar gainera moaren laguna (Arizkun, Erasun) 2. botatako azukrea, intxaur-hostoak, Zenbait herri-kiroletan jokalariari ira edo garoa, San Joan egunez laguntzen dion gizona. bedeinkaturiko belar onak. braera Itsasontzien saihets bakoitza bueltako zerra Ebakidura biribil edo eratzen duen zur sailak tinkatzen erdi-biribila egiteko erabiltzen den dituen haritz piezak. zerra.

Bralia Zuberoako maskaradako dantza nagusia, Bralien Jaustia ere deitzen dena, gorriek jaunaren aurrean dantzatzen dituzten urratsez osatua.

Bralien jaustia Ik. Bralia. branka Itsasontzien aurrealdea. brasero 1. Argizariginek ezkoari berotan eusteko erabiltzen zuten berogailua, beste langintza batzuetan ere erabiltzen zena. 2. Etxeetako berogailua. brentsa Ardoa egiteko dolarea. bronkitis Herri-medikuntzak era asko- bueltako zerra tako erremedioak proposatzen ditu bronkitisarentzat eta, oro har, arnas aparatuko gaixotasunentzat. 1. buhadera Ik. hauspo (Uztaritze). Tipula bat egosi litro-erdi esnetan eta oheratu aurretik pixka bat hartu buhameak Zuberoako maskaradako hiru egunean. 2. Baratxuri batzuk pertsonaiak, izatez “ijitoak”. Bel- zartaginean ipini eta egosi direnean tzen taldekoak dira, oso zalaparta- -ez frijitu- berbena txikitua bota berriak, eta nabarmenkeria handiak tara. Dena puntuan dagoenean egiten dituzte. sutatik baztertu eta arrautz zuringo irabiatua gehitu. Tortilla hori bi tra- buhoin Orgaren gurpil bakoitzak dara- putan hedatu eta bularrean ezarri, man burdin urtuzko txopina (Uztari- bederatzi egun bikoititan. 3. Kazola tze). batean eukaliptoa ipini uretan berotzen estalkiarekin eta irakitean buja Ik. lixiba-ontzi. estalkia kendu, kazolaren diametro- ari ongi egokituriko inbutu bat eza- bukanas joko Ik. atzemaiteka.

Eusko Ikaskuntza, 2009 45 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa buleketa Ik. arrenaketa. burni piko Burdina ebakitzekoa (Betelu). bulken Ik. burukote (Unanua-Ergoien). burni plantxa Ik. plantxuela. bulunba Arran handia. burni ziri Ik. burdin ziri. burdetz Ik. ardatz. burnia luzatu Ik. burdina tiratu. burdi Ik. gurdi. burpil Ik. gurpil. burdi motz Burdin are Ik. besabe. burpil-banda Ik. banda. burdin maza Arotz edo erementariak sutegian erabiltzen duen mailua. burrun Haurrak jolasteko eta animaliak ikaratzeko erabiltzen zen soinu- burdin sega Ik. zerra (Baigorri). tresna. Taulatxo bat da, soka bat duena. Tokian tokiko neurri eta itxu- burdin ziri Forma konikoa duten burdi- rak izaten dituzte. Sokaren mutur nazko piezak, mazoka enborrak batetik heldurik, taulatxo hori abia- erdibitzeko erabiliak. dura bizian airean bueltaka jartzen da, zurrunbilo-hotsa emanez. Abia- burdina tiratu Errementariak burdin duraren arabera hotsaren tonua puska tenkatzea, mehartuz eta aldatu egiten da. zorroztuz. burruntzali Janaria plateretan bana- burdingita Malgukia, indar batek tzeko erabiltzen den koilara. okertu, tenkatu eta sakatu ondoren, bere jatorrizko formara bere kasa itzultzen den gauzakia, gehienetan espiral formakoa. burdinurtu Burdin urtua, burdin eta ikazkai- (%2,1 baino gehiago) nahastura. burdisaldi Ik. arkütxa. burdün arrastela Ik. ukuilu-aitzur. burruntzaliak burduntzi Ik. burruntzi. burruntzi 1. Okela su gainean erre- burkama Baserri-gurdiaren ohea. tzeko erabiltzen den burdinazko hagaxka moduko atala. 2. San burko Gurdian enborra lotzeko erabil- Joan bezperako eta beste egun batzen zen zur zati birakaria. tzuetako puska-biltzean urdai eta txistorrarentzako erabiltzen zuten burni barra Leitzako aizkoragileek gazteek. beren lanerako erabiltzen duten burdin geza. burruntziki Saskiaren uztaia (Igantzi). burni gozo Errementariak lanabes ba- bursaldi Ik. arkütxa. tzuk lantzeko erabiltzen duen burdina bera mota. burtasa Gurdiak luzetara izaten dituen bi zuretako bat.

46 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa burtasto Gurdi motzaren gurtetxearen min hori kentzeko: 1. Gatza eta gainean doan eta azpian burtasa ozpina urtu arte nahastu hotzean daukan zur zati higikorra; ardatzari eta gero mihise bat busti eta beko- eusten dio. kian ezarri. 2. Olio, baratxuri, berbena txikitu eta arrautza burtaun Gurdiaren eta leraren pertika zuringoarekin egindako enplastua (Gernika, Mallabia). bekokian jarri. 3. Esne hotzetan zapi bat busti eta bekokian jarri. 4. burtela Zamak garraiatzeko gurdiari San Joan goizeko belarrak enplas- ezartzen zaion zurezko bastidorea tuetan jarri. 5. Zenbait ermitatara (Lizarraga). eramateko joera ere bazegoen, besteak beste, Ondarroako Antiguara, burtere Gurdiaren hedea. Aralarko San Migelera, edo Muni- beko (Markina) San Martinera. 6. burtere-leku Uztarriak burterearentzat Suge-azala bekokian jarri. duen zuloa. buruko pañelu 1. Emakume ezkonbe- burtirun Gurdiaren pertika (Oñati). rria buruzapi hori janztean jabetzen zen etxekoandretzaz, eta horregatik burtugal Ik. gurdi. ezkonduta zegoela jakiteko agiria zen (Ormaiztegi). 2. Inauterietan burtzil Gurdiaren ardatza (Oñati). eta beste zenbait festatan neskek erabiltzen zuten, eta baserrietako burtzil-untze Ik. aspoi-iltze. emakumeen jantzi arrunta izaten zen. buru 1. Arroan buruko mina zutenak Ondarroako Antiguara eraman eta burukote Emakumeek suila buru gai- burua kanpaiaren barruan sartzen nean garraiatzeko jartzen zuten zitzaien, eta bertan gortu arte bigungarria; hemezortzi bat zenti- bezala kanpai hotsa entzuten metroko diametroa izaten zuen eta edukitzen zituzten. 2. Oroko Andre erdian zuloduna zen. Mariaren ermitan ere gauza bera egiten zen, Kredoa berrogei bider buruntzaki Ik. karel. esaten zen bitartean. 3. Zeanurin eta Diman San Justoren ermitara buruntziki Ehundegiak izaten duen eraman eta gaua pasarazten zi- hariak biltzeko zilindroa. Hagatxo tzaien. 4. Aralarko San Migelen eli- baten bitartez eragiten zion ehu- zaren alboko hutsune batean burua leak buruntzikiari. sartu eta Kredoa berrogei aldiz esaten da buruko mina kentzeko. buru-saski Baserritar emakumeek barazkiak garraiatzeko buru gai- buruhandi Haurrak zirikatuz jaietan nean trebeki erabiltzen zituzten ota- kalez kale maskuriarekin edo jo- rreak. tzeko zerbaitekin Erraldoien ondoan ibiltzen diren pertsonaiak. Jostaki- zun horretan dabiltzanek burua estaltzeko erabiltzen duten giza buruaren tamaina handiarengatik ematen zaie izen hori. buruka Galburua. buruko min Herri-medikuntzak honako erremedio hauek proposatzen ditu buru-saskia

Eusko Ikaskuntza, 2009 47 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa burute Agoaren erdi kirtenduna. koandrearekin eta lagunarekin ibiltzen zena. buruzai San Adrianen ospakizunetan, lurrezko txarro batzuetan, herrita- danbolin 1. Zabalera baino altuera rren artean ardoa banatzen zuena handiagoko zurezko kaxa zilindrikoa (Lizarraga-Ergoiena). duen danbor txikia. Larruzko par- txeak tenkatzeko sokazko sistema buru-zare Zola karratu eta aho biribi- eta atzealdeko partxean bordoia leko saskia (Sunbilla). izaten dute. Garrantzitsua izan da historian zehar eta jotzaileari dan- buruzkainka Ik. bizkar-jauzika (Baigo- boliterua izena eman zaio. Antzina rri). neurri desberdinetakoak ziren. Gaur egun, bi motatakoak erabiltzen buskantza Odolki lodia, zenbait toki- dira: danbolina (txikia-altua) eta tan Gabon Zaharretan jaten zena bonbetea (handia-baxua). Jotzeko (Nuarbe-Azpeitia). era desberdin asko daude. Batzuek sinple eta errazak, eta besteak buztarri Ik. uztarri. esku batekin jo ahal izateko konple- xutasun eta trebetasun handikoak buztarrigin Ik. uztargile. Sinonimoa: Ttunttun. 2. Gaztainak erretzeko galdaratxo edo pertz txiki buztin Urarekin nahasturik errementa- zuloduna, musika-tresnaren an- riak ontzi batean edukitzen zuen tzekoa. bere lanean erabiltzeko. buztin-ur Errementariek buztina eta ura nahastuz egiten dutena.

Dd dagonil Abuztua. daila Ik. sega.

Dama Gazte Tolosako Inauterietan musika-bandak jotzen duen izen bereko pieza. damalai Etxalarko Inauterietako bi danbolina dantzari-bikoteren izena. damuñ Txistularia (Arizkun). danbolin-etxekoandre Maiordomoa, Inauterietako pertsonaia garrantzi- damuñ-etxekoandre Andre maior- tsua (Arraioz, Erasun). doma, Inauterietako pertsonaia garrantzitsua (Arizkun). danbolin-ipurdi Gaztainak erretzeko tresna edo ontziaren bi saihe- damuñ-lagun Maiordomoaren lagun- tsetako bakoitza. tzailea Inauterietan (Arizkun). danbolin-kirten Gaztainak erretzeko damuñ-nagusi Maiordomoa, Inauterie- tresnaren heldulekua, birak ema- tako pertsonaia garrantzitsua, etxe- teko erabiltzen dena.

48 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa danbolin-nagusi Maiordomoa, Inaute- kiarekin, danborrak eta bestelako rietako pertsonaia garrantzitsua musika-soinuak erabiliz. 1836an (Arraioz, Erasun). prozesioa egiteari utzi egin zitzaion, baina jendeak festari eta musikari danbolintero Txistua eta danbolina heldu zion ohitura ez galtzearren. joaz jaiak alaitzen zituen musikaria. Dena dela, jatorria ez dute erabat Adibidez, San Joan suaren gainetik argitu. 1860an Raimundo Sarriegik jauzika zebiltzan bitartean jotzen gaur egun hain ezaguna den zuen, baita herriko jai eta festa "Donostiako martxa" idatzi zuen; nagusietan ere. letra Serafin Barojarena da. danbor Letoizko kaxa zilindrikoa eta danburia Ik. ttunttun. larruzko bi partxe eta tenkatzeko sokazko sistema duen tresna, dul- dantza Gorputz-higidura arin eta kate- tzainero-gaiteroekin gehien ikusi atuen multzoa, ia beti doinu baten duguna. Bi makilarekin jotzen da. arabera egiten dena. Euskal dantza Askotan dultzaina-jotzailea edo izenekoen artean izen eta era des- gaita-jotzailea eta danborrariak osa- berdineko sail ugari dago. Kultur turiko taldea ikusten bada ere, bi mailan eta mendeetan barrena gu- dultzaina-jotzaile edo gaita-jotzaile txien aldatu den ohitura edo usa- (duoa eginez) eta danborrari batek dioetako bat da. osatzen dute ohiko taldea. Danbor hauen hotsa handia izaten da eta dantza askatu Norberak beste dan- jotzeko era oso apaindua, aberatsa tzakideei heldu gabe egiten dena. eta entzungarria. dantza libre 1. Dantzakideek, dantza danborrada Danborra joaz parte har- lotuan ez bezala, elkarri heldu gabe tzaile askorekin egiten den desfile egiten den dantza. 2. San Joan edo ibilaldia. Dirudienez Donostian arratsaldean dantza librean aritzen izan du jatorria jai egintza honek, ziren neska-mutilak (Betelu). nahiz eta gaur egun herri gehiagotan ere egiten den. Donostian, San dantza lotu Bi pertsonak elkarri hel- Sebastian egunean, urtarrilaren duz egiten dena. 20an, kale eta bazter guztietan danborradak ikus daitezke nonahi. Jaia dantza suelto Ik. dantza libre. XIX. mendearen hasieran sortu zen, eta oraindik erabat argi ez badago dantzasoka 1. San Joan eguneko ere, badirudi festa sortu baino meza nagusiaren ondoren herriko lehen prozesioa egiten zela San plazan egiten zen aurresku edo Sebastian egunean Santa Mariatik dantza. 2. Abaltzisketan eta Ama- Antiguako ermitara santuaren erli- san festetan hirugarren egunean eta beste zenbait herritan Inauterie- tan egiten zena.

daratulu Zurean eta beste zernahi gaitan zuloa egiteko erabiltzen den metalezko tresna aho-bihurria.

danborrada daratuluak

Eusko Ikaskuntza, 2009 49 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa deabru 1. Kristau-tradizioan, Jainkoa- ren aurka altxatako aingeruei ematen zaien izena. Euskaraz izen ugari ditu: addar, gaizkin, etsai, beste mutil, galtzagorri, hattan, munttiot, txerren, tusuri, plaga, kinkilimarro eta abar. Euskal-tradizioan dea- bruen agerpenei buruzko kontakizun ugari izan da. 2. Deabruak andre gaixo bati: Berastegiko emakume bat gaixorik zegoen eta apaizari bere izenean meza bat ateratzeko eskatu zion, apaizari esku hutsa luzatuz eta zera esanez: "Gainerako sobrante horiekin errespontsoak atera bitza". Beste egun batean esan omen zion apaizari: "Bart infernukoak azaldu zaiz- deabrua kit adar eta guzti". Apaizak galdetu omen zion: "Infernutar horiek, ondoko sasi batean ezkutatu ziren. beraz, adardunak ditun?" Eta eran- Kanposantura txingurriak baino tzun omen zion emakumeak: "Bai, ugariagoa zen deabru-talde bat jauna, bai; nahi badu sinestu, eta bildu zen lanera eta guztiek Miko- nahi ez badu, ez, baina Jainkoak ez las zuten izena. Lanean ari zirela, dezala nahi berorrek horiek ikustea apaizak bere garaian oilarra zakutik ". 3. Deabrua igeltsero bati lagun- atera zuen eta hark kukurruku jo tzen: Nafarroako Gaintzan eliz zuen. Deabruak, hori entzutean, atzeko kanposantua herritik atera- lanari utzi eta elkarri begira jarri tzea erabaki zuten, eta horretarako ziren. Bigarren kukurrukuarekin ika- Beteluko igeltsero bati eman zioten ratu egin ziren. Eta hirugarrena en- lana. Igeltseroa etxera zihoala, tzutean, ziztu bizian eta sugarretan tratu txarra egin zuelako damuturik, alde egin zuten. Orduan apaizak bidean neskatxa batekin topo egin esan zion igeltseroari infernuko lan- zuen: hark galdetu zion zer gerta- gileek ez zutela bukatuko lan hura tzen zitzaion eta bere nahigabea eta igeltseroa poz-pozik itzuli zen azaltzean, neskak adierazi zion etxera bere oilarrarekin. 4. Deabrua hurrengo iluntzean liburu batekin iruleari agertu: Araban, Ullibarri Ara- joango zitzaiola lantokira eta bertan noko biztanle baten aita, etxean iru- odolaz izenpetzen bazuen, dea- ten aritzen zen gauez, kriseiluaren bruak berak lana azkar eta ongi olio- zein gas-argitan, eta batere egingo zuela igeltseroaren ordez. uste gabe, gizon oso handi bat eta Igeltseroak ezarri zuen odolezko buztanduna jartzen zaio aurrean. bere sinadura eta horrela infernuta- Mamutzar hori bat-batean desa- rrekin elkarturik gelditu zen. Baina gertu zen. Irulea, lana bere hartan igeltseroa kezkatzen hasi zen eta utzi eta bere gelan ezkutatu zen apaizarengana joan zen. Hark gal- bake bila. 5. Deabruaren urteak detu zion etxean bi urte baino gu- jakin emakumeak: Gauza itxu- txiagoko oilarrik ba al zuen, eta ragabe batek gauero, ordu berean, igeltseroak baietz erantzutean, zubia gurutzatzen zuen. Denak izu- apaizak ekartzeko eskatu eta turik zeuden, eta emakume batek bedeinkatu egin zuen. Gero sakris- esan zuen bera arduratuko zela tian utzi zuen oilo zuria. Iluntzean hura zer zen jakiten. Emakumea apaiza eta igeltseroa, oilarra zaku- zubiaren erdira joan eta biluzik jarri txo batean zutela, kanposantu zen, eta burua atzera boteaz zango

50 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

artetik aurpegia atera zuen buruko Santuarekin egon nahi zuela adie- ile guztiak zintzilik zituela. Zera itxu- razi zuen. Baina hori ezina zela ragabe hura etorri zen eta emaku- erantzun zioten, bisitari harekin mearen aurrean hala esan zuen: afaltzen ari zelako. Mahaia neurtu "Infernuko deabrua nauk, hirutan besterik ez zuela nahi esan zue- ehun urte baditiat honela nabilela, nean, pasatzen utzi zioten. Mahai baina horrelakorik ez diat inoiz gainera bastoia luzetara eta zeha- ikusi". Deabrua beldurturik itzuli rretara bota eta gurutzea egitean, eta betiko ezkutatu zen. 6. Dea- afaldarra ezkutatu egin zen eta Aita bruak ikazkinari lagundu: Lakun- Santuak igarri zion bisitaria dea- tzako ikazkin bat Aralarko brua zela. Txanbenat etxera itzuli mendietan txondarrean aritzen zen, zen eta amak taloa eta esnea atera eta egun batean janari bila jaitsi zion jateko. 9. Deabrua nola uxatu: zen herrira. Mendira itzultzean gauean noiz edo noiz oilarrak kuku- zama okertzen zitzaion mandoari. rruku jotzen badu, gatz ale batzuk Orduan ikazkina biraoka hasi zen sutara bota eta kredo bat errezatu eta esan zuen: "Horrelakoetan behar da. Horrela uxatzen dira ingu- laguntzera ez da sorginik, ez infer- ruko deabru guztiak. nukorik etortzen. Baldin badira, azaldu daitezela”. Hori esanaz debeku Tradizioz egitea zilegi ez diren batean gizon indartsu bat agertu zi- zenbait egintzaren berri eman izan tzaion, adar gorriekin eta zama eus- da: 1. Elizari gauez hiru bira ema- teari ekin zion, txabolaraino tea ez da zilegi. 2. Gabon gauez ez lagunduz. Iritsi zirenean, gizona da arrantzarik egin behar. 3. Kor- ezkutatu egin zen, eta handik bi pus Kristiz ez da ardi mozketarik egunera hil zen Lakuntzako ikaz- egin behar. 4. Ostiral Santuz ez da kina. 7. Deabrua talo-lapurtzailea: lixibarik egin behar. 5. Ostiral San- Ataungo Araoz mendian ikazkin- tuz ez da abererik uztartu behar. 6. talde bat txondarrean ari omen zen; Ostiral Santuz ez da arkumerik jan berekin bazuten arrantxero bat, behar. sukaldeko lanetarako eta goizean goiz taloa erretzeari ekiten zion; degueilo Errementariak langaiaren dena prest zeukanean lankideei muturraldeak murriztu eta solda- deitzen zien, baina haiek txabolara dura prestatzeko erabiltzen duen hurbiltzen zirenerako, talorik ez zen tresna. gelditzen. Egun batean arrantxeroa zelatan jarri zen eta hara non ikusi dekorazio Bizkarralde goitua duen zuen deabrua zela lapurra. Bat- ihizko siloiaren besondoak sendo- batean ikazkinak talo-burdina gori- tzeko erabiltzen diren bi ihi okertu. tua hartu eta berarekin deabruari sabela alderik alde pasa zion. 8. dendal Ik. endal. Txanbenat, deabrua eta Aita San- tua: Txanbenat fraidea zen eta bere detxema Ik. hamarren. amaren etxean zegoen, taloa nola erretzen ari zen hari begira. Semea deztera Ik. geztera. bazihoala ikusita, esan zuen amak: "Nora hoa, afaritarako taloak erre- diana Festa edo jaiaren adierazgarri tzen ari nauk-eta". Semeak bere- den musikarien goizeko lehen egin- hala itzuliko zela erantzun zion. tza. Txanbenat deabru bizkor baten gainean jarri eta Erromara joan zen disipula Herri-medikuntzaren arabera, esanez "Alzate, diablo, vete a erromeroa, anis-belarra, ziguina, Roma". Txanbenatek Erroman Aita asentsioa, gaztaina-adarra, San Santuarenean atea jo zuen eta Aita Joan loreak, San Joan lore horia,

Eusko Ikaskuntza, 2009 51 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

malbabiskoa, zinta-belarra, arrosak, duen nahigabea adierazteko seina- lirioak eta azuzenak egosi San Joan leak, jantzi beltzak erabiltzea bere- egunean bedeinkatutako erramu ziki. edo ereinotzarekin. Gaixoak lurrunak hartu behar ditu. Guraizeak, Domeka Aratuzte Kinkuagesima orrazia eta orratz bat hariarekin eguna. gurutze erara ere jartzen dira on- tzian, sorginek ez baitute horrelako- Domeka Karnabal Ik. Domeka Ara- rik onartzen. tuzte. disparo Antaparako txinboa gradua- Domeka Zamartxiki Ik. Domeka Ara- tzeko erabiltzen zen zutikako zura, tuzte. zeharretako beste batekin elkartzen zena. Domingillo 1830. urteaz gero Duran- goko Inauterietan tarteka "Domingi- ditxo Esaldi errimaduna, barre eragi- lloa" atera ohi zuten, baina soildua, teko edo ziria sartzeko. urritua, zortzi zintako hagarekin. Berez, Domingillo izeneko hori doila Aizkora eta aitzurraren buruei monigote bat, txorimalo bat omen ematen zaien izena (Baigorri). zen. Lehenago osorik ateratzen zen eta haga-buruan gizon irudi bat dolare Bereziki mahatsa eta sagarra zeraman ikur gisa. Dantzariek zinta zanpatuz muztioa ateratzeko insta- horiek gurutzatu eta askatu egiten lazioa. Honako osagai hauek izaten zituzten. Domingillo eta Taraska an- zituen: mandioa, azpi-zumilak, tzinako Korpus Kristi prozesioan sobrekantalak, kantalera, ziriak, ikusten ziren, Euskal Herrian ez oriak, patsolak, giltzak, zutikakoak, ezik beste herrialde batzuetan ere uztarrikoak, urkatxoa, ardatza, bai. hagaia, pixoiak. dormienda Ik. dormienta.

dormienta Burdinolak zuen zurezko atal handiena, gainerako guztien euskarria.

dote Ik. arreo.

draga Gurdia geldiarazteko balazta, galga edo frenoa.

dragatu Gurdiaren abiadura geldotu edo erabat geldiaraztea, balazta- tzea.

dultzaina 1. Euskal Herrian mihi bikoitzeko soinu-tresnen artean ebolu- zionatuena eta ezagunena. Konikotasun irregularreko forma hartzen du. Gehienetan zurezkoak dolarea izaten dira eta ezpela izan da zur erabiliena. Joan den mendearen bukaeran Gipuzkoan eta Bizkaian dolu 1. Norbait hiltzeak sortzen duen metalezkoak egiten hasi ziren. nahigabea. 2. Hildakoak sortzen Tonu-aldaketarako zortzi zulo ditu,

52 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

zazpi aurrealdean eta bat goiko edar Ik. suil. atzealdean. Dultzaina guztiek behealdean beste bi zulo dituzte albo- edensuge Ik. herensuge. etan, biak parean, soinu-tutuaren luzera finkatzen dutenak. Nafarro- egoarrito Elur eta lurraren bat-bateko ako gaitarekin itxuraz ez du ia lerraketa (Araitz bailara). diferentziarik, baina erabilpenean eta ematen duten musikaren alde- egontoki Atsedenaldia hartzeko leku tik desberdintasun nabarmenak egokia. dituzte. Baserri ingurukoek belarriz ikasten eta jotzen zuten, erromeria Eguen Gizen Kinkuagesima aurreko eta herri txikietan. Dultzainaren osteguna. errepertorioa, fandango jota, arin- arin, porrusalda, martxa eta herri Eguen Gordo Ik. Eguen gizen. kantuz osaturik dago. 2. Ik. nafar gaita. Eguen Zuri Markinan izen hori eman izan zaio Inauterietako ostegunari; dulunda Zaldabere eta abelgorriek baita Txitxiburduntzi eguna ere. larrekoan erabiltzen duten zintzarri Izen horrek berak adierazten du biribila. egun horretan okela errea jateko zegoen ohitura. Markinan kokoxak deitzen zitzaien mozorrotzen zirenei eta Martizen Karnabal edo Antzara egunean agertzen ziren. Lekeition ere izen bera erabiltzen da Inaute- rietako osteguna adierazteko; baita Sasikoipetsu eguna ere. Lekeition mozorrotuari mamojantzia deitzen zitzaion.

dunba egun-txinta 1. Egunsenti edo goizna- barra. 2. San Joan eguneko egun- txintan lizarra eta elorria jartzen dunba Ik. bonbo. ziren ateetan (Anoeta). 3. San Joan goizeko egunsentian haurrak jaiki dupa Mahats-muztioa irakin edo har- eta mendira joaten ziren ira sendor tzitzeko upela. bat ebakitzera.

Eate Mariren agintepeko jeinua, ekaitzak gidatzen dituena. ebaki 1. Herri-medikuntzaren arabera, zarandona-belarra erabiltzen da ebakiak sendatzeko. 2. Ezpalak edo oteak egindako zauria sendatzeko suge-larrua ezartzen da gainean olioz igurtzia. 3. Hanka bat egun-txinta hautsi zaion bati sendatzeko, aulki baten hanka zatitu eta ongi loturik edukitzen da, harik eta gizakiaren egur 1. Iraganeko eskulan askotan hautsia sendatu arte. erabili izan den zuhaitz-gaia, zur ere

Eusko Ikaskuntza, 2009 53 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

deitua. Batzuetan egur edo zur hezea behar izaten da, uztargintzan adibidez; sua egiteko, aldiz, iharra nahiago izaten da. Adaredo mozkor- erara erabiltzen da. Egurraren gune- rik gogorrenari giharra edo bihotza deitzen zaio eta bigunenari, azalal- deari, olgura. 2. Saskigileak txara- kia labetik atera eta zur-aluaz joka matxetaren bitartez epai bat egiten dio mutur batean, egurra lehertu deritzana eginez. eguzkia eguraldi 1. Mozorro txiki bat, satorra- ren antzekoa, lurrean zuloa egiten aritzen da. Zulo hori goizean zabalik mesek buruan betibiziak ezartzea, badago, eguraldi ona egingo du; herniadunak haritzean egindako pi- itxita badago, aldiz, eguraldi txarra. tzaduratik pasatzea... Neguko sols- 2. Beleak kuak-kuak egiten badu, tizioari, berriz, honako hauek hegoak joko du. 3. Satorrak lurra dagozkio: Gabon-zuzia edo Egube- jotzen badu, eguraldi txarra laster. rrietan sutan erretzen den enborra ezartzea, etxe-abereak enbor horren egur-ikatz Egurrez egindako ikatza. gainetik iraganez garbitzea, Gabon gauean familiako buruak egiten Eguzki Berezko gaitasunez gainera, duen ogiaren bedeinkapen errituala, eguzkiak gauez beren egintzak buru- Gabon Zaharrean hamabiak jo tzen aritzen diren espiritu gaizkileak ondoren erortzen den lehen ura uxatzeko ahalmena du. Eta gainera jasotzea. Eguzkiaren sinboloak sorgin eta lamina batzuk higi ezinik askotarikoak dira: zirkulu soilak, zir- geratzen dira Eguzkik bere lanbi- kulu zentrokideak, erradio zuzeneko deko atributuak erantzi gabe gurpilak, izar pentagonalak edo pen- harrapatzen baditu. Eguzkiaren talfak, swastikak, zeinu obifiloak, mitologia indoeuroparrak ideia asko arrosetoiak eta abar. Horietako erantsi dizkio eguzkiari Euskal zaharrenak erromatarren garaikoak Herrian, horregatik solstizio-jaiek dira eta Basabeko Urbinan, Iberna- badute Eguzki-kultuzko izaera: eguz- lon, Gasteizko Institutuan eta Iru- kia San Joan goizean dantzan ari- ñeko Museoan dauden hilarrietako tzea, egun horretako bainu eta zeinuak, arrosetoiak eta tetraske- ihintza gaitzak sendatzeko egokiak loak dira. Kasu askotan apaindura izatea, San Joan belar eta loreen soilak dira, baina beste batzuetan ura hartzea ona izatea gaitz asko zirkulu erradioduna kustodiaz ordez- sendatzeko, belar horiek atalburuan katua izan delarik baliteke sinbolo ezarrita etxea tximistatik babestea horiek izaera erlijiosoa izatea. Bes- eta abar. Ildo beretik doaz, talde, gaur egun arte heldu da bidegurutzeetan eta etxe aurreetan baserrietan ate nagusiaren gainean sua egitea eta horien gainetik jauzi basagarduaren lorea (Carlina acau- eginez larruazaleko gaitzak senda- lis) ezartzeko ohitura, eta eguzki- tzea, taldean otoitzak esatea beti lore izena eman izanak garbi sua ezkerretara dela, su horretan adierazten du eguzki-sinbolo dela- piztutako belar-eskutadak soroetara koa: antzinako etxe batzuek kusto- eramatea espiritu txar, izurri eta gai- dia edo arrosetoia zeukaten leku tzak uxatzeko, herriko plazan San berean ezarria, Eguzkiari egozten Joan arbola ezartzea. San Joanen zaizkion eta lehen aipatu diren egi- ermita batzuetara joaten diren erro- teko mistiko berak betetzen ditu.

54 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

Azkenik, esan behar da, eguzkiaren ehunsartze Saski edo balotzaretik mitologia horrek eraginik izan bide haria buruntzikira pasatzea (Arbizu). duela antzinatik eraikinak Ekialdera begira orientatzean; adibidez, Erdi ehuntegi Ik. ehundegi. Aroko hilobietan, burua mendebal- dean eta oinak ekialdean ehorzteko ehuntzaile Ik. ehule. ohitura sarri aurkitzen da, hau da, eneolitikoko trikuharrietan ageri ekaitz 1. San Joan goizean etxe- dena bera. → Eguzki amandre. sarreran ezartzen den elorri zuriak ekaitz txarrak urruntzen ditu Eguzki amandre Bergara aldean esan (Zubieta, Arraioz). 2. Ekaitza sor- ohi dute: "Eguzki amandrea badoia tzen zenean, etxe-atariko lur gai- bere amangana", astroa lurraren al- nean ontzi bat jartzen zuten sutako tzora itzultzen dela adieraziz; horre- hautsarekin, San Joan goizean gatik, Eguzkia lurraren alabatzat bedeinkatutako belar batzuekin eta hartzen da. Mañari aldean, berriz, gainean igitaia ahoz gora (Amez- Eguzkiaren ama Andra Mari dela keta). 3. Erramu egunean egin eta esaten dute, eta horrek izan lezake San Joan goizean ezartzen diren zerikusirik Ama Birjina baino lehe- gurutzeek tximista eta ekaitza nagoko Mari jeinuarekin. → eguzki. (erauntsia) urruntzen dituzte (I- txaso). 4. San Joan sendor edo sor- eguzki-haize Ekialde edo sortaldetik tako landare batzuk erretzen ziren datorren haizea. etxeko sukaldean (Oñati). 5. Suge asko agertzen denean, ekaitza edo eguzku Ik. Eguzki (Erronkari). erauntsia izango da laster. ehorzketa Hileta ondoren egiten den eki Ik. Eguzki. lur ematea. ekilore Herri-medikuntzaren arabera, ehule Ehunak ehotzen dituen langilea. hagineko mina kentzeko gomendatzen den lorea: (Achillea millefo- ehundegi 1. Ehunak ehotzeko tresna. lium, milenrama, millefeuille, Oinel baten bidez eragiten zitzaion, milfoil). orrazia izeneko atala higiaraziz. 2. Ehulearen lantegia, ehuntzen den eklixe Zumagileak erabiltzen duen lantegia. zume-xafla mehena.

ekzema 1. Herri-medikuntzaren arabera, erle-belarraz igurtzi behar da gaitzak jotako gunea, egunero bizpahiru aldiz goizean eta arratsean. 2. Aihena edo basurde-patata hartu, azala kendu eta gunea igurztea ere gomendatzen da.

elgorri 1. Herri-medikuntzaren arabera, koltxapean eta izerditan eduki behar da elgorriduna. 2. Gona gorri artean edukitzen da gaixoa.

elizako Hilzorian dagoenari ematen zaizkion sakramentuak, bereziki jaunartzea. ehundegia

Eusko Ikaskuntza, 2009 55 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa elizbide Ik. andabide. hartzen da, ahoa aurrealdera duela, eta eskua eltze barrura eliz-sartze Ama berriak etxetik irten sartu eta bi behatzekin soka barru- eta lehen aldiz elizari egiten zion tik kanpo aldera igurtzi egiten da. bisita. Tresna honek gure inguruan izan duen funtzioa ez da izan batere elorri beltz 1. Herri-medikuntzaren musikala, zalaparta egiteko eta arabera, hipertentsioa eraisteko ikaratzeko edo beldurtzekoa baizik. gomendatzen den landarea: (Pru- Beste herrialde batzuetan Gabone- nus spinosa, endrino, prunellier, tan jotzen da, baina Euskal Herrian blackthorn). 2. San Joan goizean galarrotsetan eta xaribarietan. etxe eta ukuiluetako ateetan jar- Esan bezala, zarata ateratzea eta tzen da elorri beltza, lizarrarekin helburu desberdinekin animaliak batera (Bidegoian). edo pertsonak izutzea eta uxatzea zen helburua. Garbi dago per- elorri zuri 1. Herri-medikuntzaren ara- tsonen belarrietarako eltzagorraren bera, zauriak sendatzeko gomenda- hots zakar hori higuingarri eta tzen den landarea: (Crataegus beldurgarria dela, baina animalien monogyna, espino albar, aubépine belarrietarako hori baino gehiago á un style, common hawthorn). 2. da nonbait. Dirudienez, min hartzen San Joan bezperako suan elorri dute eta ezin dituzte hots honek zuria eta laharrak erretzen ziren sortzen dituen disonantzia eta (Amezketa). 3. Elorri zuria berez maiztasunak jasan. Horregatik itsu- bedeinkatutzat jotzen da, eta San tu eta erotu egiten dira eltzagorra Joan goizean etxe-sarrerako atean entzundakoan. Eltzagorrak izan ezartzen zen tximista eta ostotsa duen erabilera ikusiz, ez da harri- urruntzeko (Arraioz). tzekoa jende askok eta agintariek aurkako jarrera izatea eta ondorioz, toki askotan debekaturik egotea eta jotzaileak ezkutuan aritzea.

elur 1. Ardiak bordan ezkila hotsa ateratzen badute, biharamunean elurra. 2. Katuak erotuki jolasean ari direnean, biharamunean elurra. 3. Behiak hanka goratu eta dar-dar egiten badu, elurra.

elur-arantza Ik. elorri beltz (Bide- goian).

elurzulo Elurra gorde eta iraunaraz- eltzagorra teko lekua, antzina garrantzi handi- koa. eltzagor 30-60 zentimetro altuerako eltzearekin egindako soinu-tresna. Emakondo Kinkuagesima aurreko Ezagutzen direnetan, Baigorriko osteguna (Beruete). herrian aurkitutakoa izan ezik, buz- tinezkoak dira. Ipurdia kentzen zaio Emakunde 1. Ostegun Gizenaren eltzeari eta tenkaturiko larruzko aurreko osteguna, emakumezkoek partxearekin ixten da. Larruaren ospatzen dutena. 2. Azkaraten erditik bikeaz zikindutako soka bezala, Lezetan ere izen hau ema- pasatzen zaio. Eltzagorra besapean ten zitzaien Inauteriei.

56 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

Emakunde-bezpera 1. Kinkuagesima enterru-bazkari Hiletan eta ehorzke- aurreko asteazkena (Azkarate). tan esku hartzen zutenek Zorno- Herri horretan Ostegun Gizena tzan hildakoaren etxean egin ohi Emakunde izenaz ezagutzen zen, zuten bazkari oparoa (Zornotza). eta Iote edo Inauteriei Emakundeak izena ere ematen zitzaien. entramakin Aho edo mutur zorrotza duen lanabesa, barrenoa adibidez. Emezortzi Neskazar Tolosako Inaute- rietan txistulariek jotzen duten entseñari Zuberoako maskaradan pieza. bandera ibiltzen duena. enbor-aizkora Saskigileak enbor gai- epaiki Oletan ebakitzeko erabiltzen nean txara zatitzeko erabiltzen zen burdina zorrotza. duen aizkora. epaiki-gorrika Ebakitzeko balio duten endaitz Goldeek eta gurdiek aurreal- tenaza zorrotzak. dean abereak lotzeko duten haga gisakoa. epaile Ik. tajadera.

epilepsia Herri-medikuntzaren arabera, gaixotasun hau zeukana sendatzeko sugea hartu, burua zapaldu eta bihotza atera behar zitzaion; gero gaixoari begiak estali eta zer zen jakin gabe bihotz hori irentsarazi behar zitzaion.

eraneun Heriotzaren ondorengo bigarren elizkizuna (Aia).

erauntsi Ik. ekaitz. endaitza erbinude 1. Animaliatxo honek izen endal Gabi-oinen muturrek arda- desberdin ugari du euskaraz: ogi- tzarekiko ukigunean izaten zuten gazta, andere eder, aholatz, satan- atal burdinaztatua. dere, musterle, urdanda eta abar. 2. Erbinudeak axuria ez ukitzeko endal-harri Burdinolan endalak botea ukuiluan abarka zaharrak erretzen egiten zuen harria; izenak besterik dira eta, gainera, ogia eta gazta adieraziarren burdina ere izan zite- ezartzen dira horma-zuloetan eta keen. axuriaren kutunean. Etxean sar ez dadin ere abarka zaharrak erretzen enplastero Sasimedikua, sendalaria. dira. enplastu Sendagai-nahastura biguna, ereinotz 1. Herri-medikuntzaren arabe- zauriaren edo sendatu behar den ra, zingiriak sendatzeko gomenda- gorputz zatiaren gainean ezartzen tzen dira zuhaixka honen hostoak: dena. (Laurus nobilis, laurel, laurier, laurel). 2. San Joan goizean, baserria- entablazio Itsasontziaren estaldura. ren kanpoaldeko ateetan, alderdi batean lizarra eta bestean elorria, entenga Iltze handia, bereziki bere ereinotz (erramu) bedeinkatua- Durango eta Tolosako iltzegileek rekin jarri ohi ziren (Gaintza). 3. San egiten zutena. Joan suan ereinotz- edo erramu-aba-

Eusko Ikaskuntza, 2009 57 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

rra erretzen zuten (Zubieta-Nafarroa) erlemando Erlerik handiena, alfer, → erramu. nagi edo amu ere deitua. Horietako batek erregina ernaltzen du. eren Heriotzaren ondorengo elizkizu- naz geroztik bederatzi eguneko erleontzi Erlearen bizitokia, zuhaitz mezen arteko lehena (Larraul). baten hutsunea, harkaitz zuloa nahiz gizakiak antolaturiko ontzi eresi Hileta-kantua. berezia. erlauntz Erleek erlekumea hartzeko erletegi Erleontziek osaturiko mul- prestatzen duten babesa edo on- tzoa. tzia. → abaraska. ermainudun Akats fisikoren bat erle Animalia sakratua euskaldunen duena, herren, konkordun, besa- hileta-tradizioan, hildakoen sufra- motz, begibakar eta abar duena. giorako ezkoa edo argizaria ekoiz- ten baitute. Gainera, horiei berri erostari Antzinako ehorzketetan eros- ematen zaie baserriko norbait hil taka edo aieneka ibiltzen ziren denean. Honelako formula bat emakumeak. Nahiz eta Bizkaiko erabiltzen zen: «Erletxoak, erle- Lege Zaharrak debekatu, luzaroan txoak, egizue argizaria. Nagusia hil iraun zuen ohitura horrek. da, ta behar da elizan argia». Ez dira diruz saldu edo erosten, baizik erpilarri Ik. alper. eta trukea erabiltzen da transakzio- etan. Ostiraletan eta ilargi betean erpiletxe Ik. alde-etxe. ez zaie kendu behar eztirik erleei. Esaera zaharrak. «Erleak eztia errabia-belar Herri-medikuntzaren ara- aurretik eta eztena atzetik», «Erlea bera, handitsuaren zornea tiratzeko gozoa aurretik, minkorra atzetik». gomendatzen den belarra: (Hiera- cium pilosella, oreja de ratón, pilo- erle erregina Erleontzian goi-maila selle, mouse-ear hawkeed). duen erlea eta parekorik uzten ez duena; erlauntzaren ama. errada Ik. suil. erle langile Erregina eta nagiekin erraki Barreno mutur-zorrotz eta kako- erlauntzako biztanleria osatzen duna, ia beti, kaikuak, goporrak, duena. Antzua izaten da eta eztia abatak eta abar egiten erabiltzen sortzeko gaia garraiatzen du; uga- zena. riena izaten da. erramileta San Joan goizean familia erle-belar Herri-medikuntzaren ara- bakoitzak meza nagusira bedeinka- bera, egunean hiru bider erabiliz tzeko eramaten zuen lore eta belar ekzema sendatzeko gomendatzen sorta, arrosa, galburu, arto-landare, den belarra. babarrun-landare, iratze, margarita, erremolatxa-landare, gerezi eta intxaur-abarrez, ezpata-belarrez, erba- santa, errura, ezpartin edo plantain eta lirioz osatua.

erramu 1. San Joan sortaren zati bat eta erramu bedeinkatua egosi eta ur horrekin hildakoaren gorputza garbitzeko ohitura izan da zenbait tokitan (Aia). 2. San Joan goizean, erle-belarra erramu bedeinkatua ezartzen zen

58 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

etxeko atean tximista urruntzeko jokoa zen, leku zelaietan egiten (Betelu). zena (Muskildi). errapeko gaitz San Joan sortaren zati errebatidore Ik. kalderero. bat egosi eta ur horrekin errape-gaitza sendatzen ahalegintzen ziren errebatitu Errebatidoreek beren lana (Orexa). egitea.

erredura Herri-medikuntzaren arabera, hara zer egin behar den erre- gunea sendatzeko: intsusa-adarra zuritu eta mintza labana batez kendu eta txikitu eta jarraian argizari pixka batekin frijitu oliotan. Ondoren iragazki batetik pasa eta katilu batera atera, eta erredura, hotzean, oilo-luma batez igurtzi ukenduaz.

erre-espeziak Ofrendako ogia eta kandela. erratza Errege egun 1. Euskal Herriko zenbait tokitan zintzarri joko ibiltzea erratz 1. Ekaitz egunetan erratza etxe izan da egun horretako ohitura ondoan zutik jartzen da lehenbaile- berezia, baita etxez etxe agurtzen hen eguraldia hobetzeko, eta eta eskean ibiltzea ere. 2. Orain horren gainean artazi edo gurai- dela 20ren bat urte arte, Hondarri- zeak zabalik uzten dira gurutzetara. bian emakume batek goizeko meza 2. Gogoko ez den norbaiten bisita nagusian mahaiburu zegoen alkate- denean, lehenbailehen etxetik arengana hurbildu eta mahai gai- bidaltzeko txoko batean erratza jar- nean oparia (ia beti opila) uzten tzen da zutik. zuen, eta gero herriko ospitalera eramaten zen. errauts 1. Ikatza, egurra eta abar erretzean gertatzen den hauts hon- erreketa Neska-mutilen artean eta bi dakina. 2. Ekaitza sortzen zenean, taldetan banaturik egiten zen etxeko atariko lur gainean ontzi bat jokoa. Jolastokiaren erdian arrasto jartzen zuten sutako hautsarekin, bat egiten zen eta taldeak alde San Joan goizean bedeinkatutako banatan kokatzen ziren. Jokalariak belar batzuekin eta, gainean, igitaia banan-banan ateratzen ziren arras- ahoz gora (Amezketa). toa zapaltzera –pasa ere egin zezaketen– eta ahal zuten bizkorren erraztto Neska-mutilek eskutik elkarri itzuli behar zuten. Joanetorri horre- heldu eta korroa eratzen zuten, tan beste taldekoren batek erdian erratza zutik zeukatela. harrapatzen bazuen, "erre" geratu Talde osoa elkarrekin mugitzen zen eta "preso" eramaten zuen erratzaren inguruan, eta halako harrapatzaileak bere aldera, eta batean, gutxiena uste zenean, nor- hantxe gelditzen zen harik eta tal- baitek bultza eta erratza botatzen dekideren batek ukitu eta jaregiten zuen eta halakoa kanpoan geratzen zuen arte (Amezketa). zen. Azkenean, bi baizik gelditzen ez zirenean, botatzen zuena suerta- errementaldegi Errementariaren lantzen zen galtzaile. Urte guztiko tegia.

Eusko Ikaskuntza, 2009 59 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa errementari 1. Metalak, batez ere errero Metalak, bereiziki burdina, lan- burdina, lantzen dituen arotza. 2. tzen dituen eskulangilea. Arotza. Errementariak otsoa sortu: Erre- mentari edo arotza lanean ari zela, erresoloi Zahia. jo eta jo egiten zuen arren, ez zion burdinari ezeren itxurarik ematen. erretira Abemari-ezkila entzutean kale Kexaturik, hartu burdin goria eta edo plazatik alde egitea. aroztegiaren atzeko leihotik sasi artera bota zuen. Bat-batean sasi erreu Familiakoren bat hiltzean elizari artetik otsoa atera zen. Alboko neurri hau gari ematen zitzaion (In- lagunak hori ikustean herrian kon- tza). tatu zuen ikusitakoa eta lan egitea debekatu zioten eta guztien artean erreuma 1. Belauneko erreuma-aidea pentsioa ordaindu, lanean ari balitz kentzeko eskutada bat San Joan bezala bizitzeko (Baigorri). lore, arrosa eta intsusa, lizar- eta intxaur-hosto uretan egosi eta gaixoa aulki batean eserarazi zango artean ontzia duela lurrunak hartzeko. 2. San Joan suaren gainetik salto eginez urruntzen da erreuma edo aire txarra. 3. Erreuma sendatzeko, Olaetan labe-su handi bat egiten zen, eta izpikiaz garbitu ondoren, erreumaduna bertan sartu eta hoztu arte hantxe edukitzen zuten. 4. Ekainaren bukaeran hartutako lizar- eta haritz-hostoen ura goizetan eta arratsaldeetan hartzea gomendatzen da. 5. Zar- tzaparrila, txarpoil-belar, bihotz-lore eta alaka-belarrez egindako jarabe bat azukre ubel eta eztiarekin hartzea gomendatzen da. 6. Erreuma errementariak eztitzeko, Garazin emakumeek bost begiko patata ale bat sartzen zuten errementari-gari Nekazariak urtero poltsatxo batean gona artean; zen- errementariari ematen zion garia, bat eta patata bigunago, hainbat lanabes desberdinak zorroztearen eta eztiago erreumaoinazeak. Gizo- truke. nezkoek sakelan erabiltzen zuten patata hori. errementari-mutil Errementariaren laguntzailea eta ikasten ari zen errobada Oletan zegoen gurpil edo mutila. errota. erremu Ik. erramu. errobatiba Lehortean Jainkoari eta santuei euria eskatuz egiten zi- errentari Ik. maizter. tzaien otoitza eta prozesioa. errentero Etxearen nagusiari errenta erromara-langa 1. Hesi eta bideetan ordaintzen ziona, maizterra. ezartzen diren zurezko pasaguneak, zeharretarako hagaz eginak. 2. Ara- errepuja Beste eskulangile batzuen maion San Joan bezperako sutan artean, Getariako ontzigileek erabil- erretzeko, besteak beste, erromara- tzen zuten lanabesa. langak erabiltzen ziren (Aramaio).

60 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa erromeria 1. Ermita baten inguruan ese Hamakaren okerdura arautzeko egiten den baserritar-jaia. 2. San erabiltzen diren zur zati horzdunak. Joan suaren ondoren erromeria hasten zen, musika eta dan- eserleku Ik. aulki. tzarekin. eskalanpo Zurezko oinetako pieza erromero Herri-medikuntzaren ara- bakarrekoa. bera, bronkitisa eta disipula sendatzeko gomendatzen da landare hau: (Rosmarinus officinalis, romero, romarin, rosemary). erromilleta Ik. erramileta (Amezketa). erronda Ik. albada. errosena 1. Gaixotasun honek izen asko ditu euskaraz: errosena, arrosa, ezkoila, kazalda, sanarrosa, zahia, zalgi, zokolda eta abar. 2. Norbaiti errosena kentzeko mahats- orrizko txapel bat egin eta gaixoari buruan jartzen zaio, horren gainean zapi bat duela. 3. Abar bateko zazpi arrosa gorde, eta errauts eta esnetan egosirik, zapi batzuekin buruan ezartzen da. 4. Arrosa-koroa bat eskalanpoak egiten ezartzen zaio eta gero koroa hori tximinia ondoan edukitzen da ihartu eskalapin Ik. eskalanpo. arte. 5. Haur errosendun edo zahi- dunak zenbait ermitatara erama- eskalapoin Ik. eskalanpo. teko joera ere izan da: Markina eta Berriatu bitarteko Santa Errosaren eskale Eskean bildutakoaz eta tokiz ermitara, Ondarroako Andra Mari- aldatuz bizi dena. Euskal tradizioan rengana, Amezketako Santa Rosa- presentzia garrantzitsua izan du: ren elizara, Iruñea ondoko Labianon artaburua emateko ohitura zegoen, Santa Felizia Erreginaren ermitara Zuberoako maskaradan beste per- eta abarretara. tsonaia batzuekin ibiltzen zen (eskelia), eta hizketan atzeraturik erroska Tamaina handiko opila, dabilen haurrari eskalearen ogia erdian zuloa zuena, elizan eskain- ematen zaio. tza gisa ematen zena. eskamela Hauspoen besoak. errota Ik. gurpil. eskaratulero Ik. txantxo. errota-burdina Gurdiaren burdinazko lanta. eskarpatu Forjan piezari muturretatik tira egitea. errota-uztai Ik. errota-burdina. eske batze Ik. puska biltze. ersuge Ik. herensuge. eskeko Ik. eskale. esaga Ik. gainaga.

Eusko Ikaskuntza, 2009 61 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa eskeliak Zuberoako maskaradako markatuz. Adibide gisa, hor dauz- pertsonaiak. Eskeko edo eskaleak, kagu “Esku-dantza” izeneko dan- bizargin, notario, emakume espai- tzak. Horietan, dantzariak eskuak niarra, aragoitarren erara jantzia, jotzen ditu, bere eskuak bata bes- tximini garbitzaileak eta apezpikua- tearen kontra eta beste dantzarien rekin batera ibiltzen zirenak. eskuen kontra. eskoare Ik. eskuare. eskuara Ik. eskuare. eskobera Ik. eskuare. eskoihal Emakumea hiltzean ardiki, ogi eta ardoarekin batera elizari eskaintzen zitzaion oihala. eskolau Apaizaren laguntzaile edo akolitoa. eskoligesi Gurasoek eta maisuek ez dakitela eskolara ez joatea, piper egitea, txikar egitea. eskoplo Ik. zizel. eskuarea eskorta Abereak gordetzeko esparru eskuare Belar ebakia astindu eta bil- hesitu eta sabairik gabea. tzeko erabiltzen den zurezko lanabes honen burua, hortzak eta eskrofula 1. Gaixotasun honek izen kirtena atalez osatua da. Hortzak asko ditu euskaraz: gingil, bolada, meheagoak izaten dira muturretan gangarabil, kirkil, maizandre, eta zeharretarako zurak erdigunean papera eta abar. 2. Eskrofulak ken- zabalera handiagoa izaten du albo- tzeko zenbait tokitan formula bat etan baino. esatea proposatzen da, aldi berean gatzale edo artale bat boteaz, eskuarila Labore-uzta biltzeko sega- edota txanpon batekin gingila igur- kirtenari tinkatzen zaion zeharkako tzi eta hori bidegurutze batean zur bospasei horzduna, orrazi ere uzten da. 3. Zamuka edo espartzu- deitzen dena. lorea hartu San Joan goizean eguzkia irten baino lehen, eta ihartu eta esku-arrantza Txipiroiak harrapatzeko gero, lore horiek bi txingarren gai- moduari esaten zaio. nera botatzen dira, zapi bat horien ketan berotzeko eta gero gingilen eskulagintza Eskulangileen jarduna; gainean ezartzeko. eskuzko lanbideen multzoa. esku (bat arrautza) Sei arrautza edo eskulan Eskuz egindako gauzakia. dozena-erdi arrautza, esku batean hiru eta bestean beste hiru hartzen eskulangile Eskulanean aritzen den direlako, nahiz eta "esku bat" langilea. Eskulanak egiten dituen esan. pertsona. esku (txaloak) Eskuak, txalo jotzean, eskumailu 1. Errementariak bere soinu-tresna kontsideratu behar langintzan erabiltzen duen mailu ditugu. Zenbait kantu eta dantzatan mota. 2. Zokorrak xehatzeko erabiltzen dira musikaren erritmoa zurezko mazoa.

62 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa eskuotarre Otarre arina, eskulekua hautatua jolaskideek egindako erdian daramana. korroaren erdian belaunikatzen zen lurrean. Korroa osatzen zutenek, esku-tenaza Errementariak sutegiko espartina pasatzen zuten belaunpe- lanetan maiz erabiltzen duen tik, eta erdikoak gutxien uste zue- tresna. nean, oinetakoaz jotzen zuten buruan edo bizkarrean. Kolpea eskutila Segak heldulekutzat izaten gehienetan atzealdetik etortzen zi- dituen zurezko bi atalak. Aurreko tzaion erdikoari, ustekabean, eta esku edo eskutilatik gutxi gorabe- espartina harrapatzen ahalegindu hera 45 zentimetrora egoten da behar zuen. Eskuratzen bazuen atzeko eskua edo eskutila, korrora pasatzen zen eta galtzailea eskuaira erakoa; Gipuzkoan erdira (Gorriti). aurreko eskutila atzerantz tinkaturik egon ohi da, Nafarroan, aldiz, espensero Berastegin Kinkuagesima alderantzizko noranzkoan. baino bi igande lehenago gazteak bildu eta bi espensero hautatzen esku-zare Ik. eskuotarre. zituzten urte osorako. Espenseroek festetan erabiliko zen diruaren ardura izaten zuten, baita neskak eskuzerra Eskulangile batzuek erabil- dantzara ekartzekoa ere. tzen duten zerra txikia. esporta Buru-zarearen itxura bereko eskuzko marka Hazia erein aurretik otarrea, baina neurriz txikiagoa lurrean ildoak egiteko erabiltzen (Sunbilla). den zurezko tresna. Zeharretako zur batean lau hortz daude eta esporta-terrero Zoru karratua eta aho metro pare bateko pertikatik tira- biribila dituen saskia, buru-zarea tzen zaio. Pertikak helduleku bat du baino txikiagoa, obran erabiltzen erabilera errazteko, eta urkila era- dena. koa du zeharretako zurean. Bada behi-marka esaten zaion eredu bat espos-gosari Ezkontzaren ondoren ere. gonbidatuekin egiten zena (Zuga- rramurdi). esnarri Esnea egosteko erabiltzen zen harria. estaka Burdinazko barra, bukaeran esparda Lur leuna desegin eta apur- ingude edo txin- tzeko nekazariak erabiltzen duen gura gisako bat tresnaren izenetako bat, hesi eta duena. Zelaia edo ola izenak ere hartzen dituena. laua eta borobila izan liteke. espartin Zola espartzuzkoa eta gai- naldea ehunezkoa duen oinetakoa. estalki Emakumeen buruko painelua, espartingile Bizibidez espartinak egi- Inauterietan ten dituen pertsona. Sonatuak izan mozorrotzean sarri dira Azkoitiko espartingileak. erabiltzen dena. espartin-joko Batez ere neguan joka- estanpa Mutur bat tzen zen eta hasi aurretik kartak iltzeburuaren for- banatzen ziren "Bateko urrea" nori makoa duen mai- egokitzen zitzaion jakiteko. Zoriak lua. estaka

Eusko Ikaskuntza, 2009 63 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa estapabo Lapikoan egositako haragiari, irinaz eta tipula txikituaz egindako saltsa gehituz egiten zena; Nuarben Eguberri goizaldean jaten zuten. estoka Landu behar diren gauzakiak finko edukitzeko lanabesa, torloju baten bidez hurbiltzen edo urruntzen etxea diren bi atal barailadunek osatua. estolda 1. Hirietako ur zikinak erama- etxe Tradizioz datorren pentsaeraren teko lurpeko erreten edo kanala. 2. arabera, euskalduna etxe bati lotu- Olako isurbidea, urei irteera emate- rik dago. Sarritan deitura etxearen koa. izena izaten da. Etxea ostatu, eliza eta hilerri da. Etxea leku sakratua estrapo Kalamu txirikordatu batekin da, suak –Andra Mari izeneko jeinu arrauna toletari tinkatzeko erabil- batek– babestu, indar supernatura- tzen dena (Orio). lak dituena baratzeko edo bertako ereinotzarengatik, elorri, lizar eta estropada Ontzien, ete besterik adie- San Joan loreengatik, ahalmen mis- razi ezean, traineruen, arteko lehia- tikoak dituen aizkora eta igitaiaren- keta. gatik, arbasoen egoitza edo estropu Arrauna toletari lotzeko bisitaleku izateagatik eta bertan erabiltzen den sokazko eraztun etengabe arimei eskaintzen zaien modukoa. argiarengatik ("lasto batez bada ere argi egin behar zaie hildakoei"), estu Ik. alper-zesto. leiho-sapailoetan hildakoei jakiak uzten zaizkielako, antzinako usadio- eten Etena edo hernia sendatzeko aren arabera etxeko sarrera ekial- Euskal Herrian zehar hedaturiko ohi- dera begira jartzeagatik eta etxea tura baten arabera etena duen hau- bertakoen hilerri delako. Horrek rra haritz baten ondora eramaten da guztiak egiten du sakratu etxea. San Joan bezperan. Eskailera Etxearen izaera sakratua jarlekuak batean adaburura jaso eta han, adierazten du elizan, eta bertan Joan izeneko bi pertsonak esku har- eskaintzen baitira argizaria, ogia tzen dute. Gauerdiko hamabiak jo eta dirua hildakoen alde. Hildakoak baino zertxobait lehenago haurra kristautasunaren aurretik etxean eskuan hartzen du batek. Lehen lurperatzen ziren, baina bataiorik kanpaikada entzutean esaten du: gabe hildako haurrak teilatuaren "Joanek uzten zaitu"; bigarren Joa- hegalpean edo etxe ondoko bara- nek haurra bere eskuetan hartu eta tzean ehorzten ziren. esaten du: "Joanek hartzen zaitu", eta horrela jarraitzen dute, harik eta Etxe-dantza Lizartzako Inauterietako hamabi kanpai-hotsak amaitu arte. dantza bat. Zenbait tokitan haritza erditik pitza- tzen dute eta hutsune horretan gai- etxejabe Maizterra ez dena, etxe- xoaren atorra uzten dute. nagusia. → etxaldeko. etxaldeko Etxejabearen familiakoa. etxekoand(e)re 1. Etxea zuzentzen Teilatu beraren azpian dauden etxe- duen emakumea, gehienetan fami- bizitza bakoitzekoentzat bestekoa liako ama. 2. Zuberoako maskara- ‘etxaldeko’ izaten da. dako pertsonaia.

64 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa etxetiar Ik. maizter. artalde eta bestelako animaliek lepotik zintzilikaturik eramaten etxola Ik. atxero. dute. Beren hotsen bidez zeinenak diren eta non dauden jakiten da. eufemismo Euskaraz, beste hizkun- Mota askotakoak daude, bakoitzak tzetan bezala, badira zenbait hitz bere izen eta zeregin berezia izanik. tradizioz leundurik esan direnak, Oso erabiliak dira inauterietako besteak beste: Jainko (Ala Inka, Ala dantza eta desfileetan. Besteak Intzo, Ala Jaina, Ala Jainkia, Ala beste, Nafarroako toki askotan Egu- Dzipo...), demonio (denganiñau, berrietako Errege-etorrera aurretik, demonimes, anganiño, diaño, haurrek zarata handia aterata demorrio, diamutxu, enemien...), herrian zehar erabiltzen dituzte. arraio (arrano-pola, arrao, arrasto, Zuberoako maskaradetan eta arraiea...), madarikatu (madari- Lapurdiko inauterietan ere ezkilak madaria, Madalen katilu, mada- erabiltzen dira. Baina famatuenak riena, madarian katua...). Nafarroako Ituren eta Zubieta herrietan inauterietan tresna hauek eultzi 1. Larrainean joa izan aurretik joz egiten diren martxak dira. Zan- edo ondoren, etzanda dauden uzta- panzar (inauteriarekin erlazionaturik azaoen multzoa. 2. Uzta, bereziki dagoen Saint Pansart), Joaldunak garia, larrainean jo, lastoa eta alea (joareak dituztelako) eta Ttunttu- bereizteko. rroak (buruan eramaten duten txano luze eta konikoa) deitzen euri 1. Madalen egunean euririk ez zaie. Bi lerrotan jarririk, martxa tal- bada: gaztaina-urte handia eta deko partehartzaileek, atzealdean, piku-urte handia. 2. Euri-langarra gerrian lotuta, bakoitzak bi ezkila bada, urte txarra: harrak sartzen handi, dunbak edo pulunpak dira artalandareetan. 3. San Pedro daramatzate (Iturengoek bizkarrean egunean euria egiten badu, berro- beste bi ezkila txiki ere bai) eta gei egunean egingo du euria. 4. guztiak batera ematen duten urrats Armiarma beltza jaisten denean, bakoitzarekin joareak astintzen euria. 5. Muskerrak kantatu eta dituzte. Urrutitik entzuten da joal- eskinosoak karra-karra egiten dun-talde honek duen martxa- badu, euri handiak berehala. 6. erritmo iraunkorra. 2.- Ik. kanpai. Okila, kantatzen duenean, euri eske ari da. ezkiljotzaile Ezkila edo kanpaiak jotzen dituztenak, bereziki San Joan ezkabia 1. Herri-medikuntzaren ara- bezpera-gauean ezkila handia eta bera, aski da patrikan indi-gaztai- txikiaz baliatuz eta festarako deia nale bat sartzea eta erabiltzea. 2. eginez (Zubieta-Nafarroa). Bike edo uiaz ere kentzen da. ezki-lore Herri-medikuntzaren ara- ezkila 1.- Zenbait bera, loezina kentzeko gomenda- formatako tzen den lorea: (Tilia, tila, tilleul, metalezko on- lime blossom). tzia da. Soinua ateratzeko ezko 1. Erleei darien gai horixka eta ahoz behera urtzen erraza, beren bizilekua egi- erabiltzen da teko erabiltzen dutena, hots, aba- eta barneal- raska. 2. Ezko-argia, kandela. dean zintzilika- Aztiarentzat ezko edo argizarizko turik mihi bat kandelak gorputza ordezkatzen du. izaten du. Zenbait kasutan lapurreta egin Euskal Herriko ezkila duena agerian jartzeko kandela bat

Eusko Ikaskuntza, 2009 65 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

piztu izan da. Luzaroan gaixo dagoenari buruz esan izan da: "Horri baten batek argizaria piztu dio". ezko(argi)-zare Zumezko otarre biribila ezkoargia ezartzeko erabiltzen zena. ezkoargi Elizan pizten den argizarizko erroilo txikia. ezkobildu Ik. bildumen. ezko-zare Ezkoargia uzteko zumezko eztul-belarra saski biribil txikia (Baigorri). ezpain-soinu San Joan bezperako puska-biltzea eta herri askotako Ff jaiak alaitzeko erabiltzen zen ahoko musika-tresna. familiari Ustez norbaiten lagun eta zerbitzari den espiritua. "Orraztoki- ezpata 1. Gurdian zama tinkatzeko koak" eta "atzuntziak" izenak ere zutikako zuretako bat. → xeila (Bai- erabiltzen dira. gorri). 2. Lihoa eta antzeko landareak zehatzeko erabiltzen den fandango Hiru aldiko dantza bizia, tresna. 3. Ezpata-belarra, San Joan jatorriz espainiarra; dantza horri sorta osatzen duten landareetako dagokion doinua. bat. fandoadore Zumitzari ateratako hozka ezpel 1. Zuhaixka hosto-iraunkorra, edo erretenetan erabiltzen den lan- eskulangintzan erabiltzen den zur tresna. gogor eta trinkoa duena: (Buxus semper virens, boj, buis, box). 2. fandoatu Zume-muturra labana txiki San Joan goizean, eguna argitu batez hiruzpalau zatitan banatzea. baino lehen, neska edo mutil gazteek ezpelaz apaintzen zituzten fara Zintzarria. Olaztiko Inauterietan ateak (Irañeta). zamarrek farak erabiltzen zituzten. eztainu-belar Ik. azeribuztan. faringitis 1. Herri-medikuntzaren arabera, berbena txikituz eta aurrau- ezten 1. Zurezko kirten edo makila tzaren zuringoaz prestaturiko batean sartzen den altzairuzko enplastua ezartzea gomendatzen punta zorrotza. 2. Metalezko lana- da. 2. Eukalipto-uraren lurrunak besa, zuloak eta markak egiteko hartzea. 3. Plantilla-belarraren ura erabiltzen dena. hartzea. 4. Gaztaina-adarra zuritu eta eskutada bat hartu, eta hiru eztera Ik. geztera. morkotsekin batera hamar minutuz egosten da; ur hori erabiltzen da eztul-belar Herri-medikuntzaren ara- gargarak egiteko. bera, zauriak sendatzeko gomendatzen den landarea: (Tussilago Farol-dantza Tolosako Inauterietan farfara, uña de caballo, pas d’âne, herriko musika-bandak jotzen duen coltsfoot). pieza.

66 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa ferra 1. Burdinazko arku formako burua jasotzeko eta tinkatzeko zerrenda zulodun txikia, zamariei erabiltzen dena. e) ferratokiaren eta abelgorriei apoen babesgarri buruko katea: ferratzeko astoan ezartzen zaiena. 2. San Joan erra- larruzko bi gerriko esekita dauzkan mileteko landareak etxearen kanpo- katea. f) ferratokiaren dornu: ferra- aldeko horman edo sarrerako atean tzeko astoaren erroiloa. g) ferrato- bi aldetan egon ohi ziren, eta horre- kiaren tripako zura: atzealdean tarako ferretan tinkatzen ziren dagoen zurezko petrala, ferratzeko (Aurizberri). 3. Ferra bat lurrean iku- astoak daramana. h) ferratokiko siz gero gorde eta etxean nonbait txintxa: abereari besazpietatik eta esekitzen da, zori ona ekartzen errapeondotik tinkatzeko pasatzen omen duelako. 4. Ferra zulodun zaizkion lokarriak. batek, sakelan sartu eta, zori ona ekartzen omen du. ferratzaile 1. Abereei ferrak ezartzen dizkiena. 2. Jesukristo ferratzaile: izeneko istorioa: ferratzaile harro bati lezioa emateko Jesukristok eta Pedrok zaldiaren hanka askatu eta ingude gainean ferratu zuten. Ferra- tzaile harroak gauza bera egin nahi izan zuen, baina ezin izan zuen zaldiaren hanka bere lekura bihurtu. Jesukristo eta Pedro itzuli ziren eta hanka bere lekuan jartzen lagundu zioten, baina "Ni naiz munduko ferratzailerik hoberena" zioen ira- garkia kentzeko agindu zioten. ferrak ferra-belarri Ferraren txabeta. ferra-iltze Ferra tinkatzeko iltzea. ferra-tenaza Ferraketan erabiltzen diren matxardak. ferratoki Abereei ferrak ezartzen zaizkien tokia eta instalazioa. Ferrato- kiak osagai hauek izaten ditu: a) ferratokiaren atzeko hankaleku: atzealdean ferratzeko astoa daraman zura, aberearen hanka edo belauna biltzeko erabiltzen dena. b) ferratokiaren aurreko hankaleku: aurrealdean ferratzeko astoa dara- ferratzailea man zura, aberearen hanka edo belauna biltzeko erabiltzen dena. c) ferratokiaren aurreko uhala: ferra- ferreta Ik. suil (Eskiula. Baigorri). tzeko astoak aurrean daukan zin- gila edo petrala. d) ferratokiaren festa bigarrena Jai edo ospakizun burua jasotzeko polea: ferratzeko garrantzitsuenaren ondoko bihara- astoak daukan txirrika, abereraren muna.

Eusko Ikaskuntza, 2009 67 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

Festa Txikiak Azken urteetako Inaute- partaide zen. Baserri-inguruan ere riei Leitzan eman izan zaien izena. agertzen zen. Etxalekun abuztuaren 3an egiten direnei esaten zaie. flemoi 1. Herri-medikuntzaren arabera, irina txigortu zartaginean, txin- festaburni Zenbait burdinolak antzina gar puska batzuk plater batean ordaintzen zuten zergaren izena. ezarri eta horien gainera San Joan goizean bedeinkatutako lore eta fidoka Neska-mutilen arteko joko orri sorta bat botatzen da. Bi oihal- honek jolaskideak bi taldetan bana- txok hartzen dute minutu eta erdiz tzea eskatzen zuen. Gero talde landare horien lurruna; orduan irin bakoitzetik bat ateratzen zen, las- txigortuaz aurpegiaren alderdi min- terka nor abiatuko zen elkarri erre- beratua igurtzi eta horren gainean paratuz. Ihesari ematen ziona zabaldu intsusa-lurruna hartu duten kanporatuta gelditzen zen segi- bi oihaltxoak. Mihisetxoak zapi tzaileak ukitzean. Harrapatzen zuen batez tinkatzen dira. 2. Halaber, in- unean jarraitzaileak "fido" esan txaur-adar, San Joan lore, zinta- behar zuen. Ondoren, harrapatuta- belar, arrosa, garo edo ira, hots, koaren taldetik beste bat ateratzen belar onak deitzen direnez egin- zen jolasarekin jarraitzeko, neska dako lurruna hartzea gomendatzen edo mutil bakarra geratu arte, eta da, baita berbena txikituaz eta halakoaren taldea gertatzen zen zuringoaz egindako enplastua ere. irabazle (Muxika). forja Burdin goria mailuaz lantzeko lantegia. filarmonika Ik. aho-soinu. firlak (firletan ibili) Ik. bolo-jokoa (Bai- gorri). firringila Taulatxo bat da, erdian bi zulotxo dituela. Hauetatik sokatxo bat sartzen da eta sokaren bi muturrak korapilo batekin lotzen dira. Botoi handiekin ere egiten dira. Soka bi eskuekin zabaldu egiten da, taulatxoa erdian utzirik, eta taulatxoa jiratuz soka bildu egiten da. Horrela dagoela, bi aldeetatik forja tiratuz, taulatxo hori abiadura bizian jira-biran jartzen da zurrunbilo-hotsa emanez. Abiaduraren arabera ho- forjari Burdin goria mailuaz lantzen tsaren tonua aldatu egiten da. duen lantzailea. flauta Zurezko edo metalezko zehar- forjatu Burdin goria matxinoan mai- kako flauta arrunta. Zurezkoak luaz-edo landu, burdina jo. ezpel edo ebanoz eginak izaten ziren. Moderno edo berrienek gil- furrufarra Ik. burrun. tzak dituzte zuloak ixteko eta irekitzeko. Bi eskuekin hartu eta pita ezpainetan jarririk, pitaren ertzaren Gg kontra haize emanez jotzen da. Aurreko mende bukaeran eta gabi Oletan uharkako urak higiarazten honen hasieran herri askotako zuen mazo handia, agoa lantzeko errrondaila-erako musika-taldeetako erabiltzen zena.

68 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa gabi-borrika Agoa ebakitzeko ma- gainetik ezartzen zaion haga. → txardak. nardai.

gaineko Galafariaren bukaeran hartzen zen konpota eta intxaur-saltsa; gainekoa etxe batetik bestera aldatzen da urte-garai, ekonomia, gazteen parte-hartze eta abarren arabera.

gaita Ik. turuta /Ik. xirolarru.

gabi-borrika gaizkin Gaueko jeinu gaizkilea, kalte- gilea, burkoko lumaz oilar-buruaren itxura hartu eta gainean lo dagoe- gabiguna Mazoaren euskarria. nari gaixotasun larriak sorrarazten dizkiona. Irudi horiek sutan errez gabiko Liho azaoa edo sorta. bakarrik lortzen da gaixotasuna sendatzea. Pirinioalde guztian gabioin Oletan ardatzak higiarazten daude jeinu honi buruzko sines- zuena eta gainean gabia edo mailu teak. handia zeukana. galafari Garia edo soroko hazi-ereitea gabitegi Olan, gabia dagoen tokia. egin ondorengo afaria: senideen artean egiten zen eta behar izanez gabonil Abendua. gero soro-lanetan laguntza eskaini zutenekin ere bai (Gernika-Murueta, Gabon-supil Gabon ilunabarrean behi- Bergara-Elosu). pareak tira eginez pago-buru edo mokorra etxeko sukaldera garraia- galar Ikatz mota bat. tzen zuten eta han su ematen zioten arto-lotxarekin; horren gainean galarrots Ik. tobera. matxarda jarrita erretzen zituzten afaltzeko bisigua eta gaztainak. galazale Ezteiak egin aurretik arreoa Afari horretan bakailaoa jateko ohi- erostera dendara joaten zirenak. tura handia zen. Afalondoan, kafea hartuz eta pattar zuria eta gorria galbahe Irina zein ikatza eralgitzeko edanez jarraitzen zuten ospatzen, hari gurutzatuzko tresna biribila, ale harik eta halako ordu batean etxe- larriari eutsi eta xeheari pasatzen koandreak itzaltzen zuen arte. Zen- uzten diona. bait lekutan suaren arriskuari ihes egiteko supazterretik sarrerako ate galdabateko Agoa banatzen den lau ondora eramaten zuten, eta bihara- atalak. munean berriro pizten zuten, eta halaxe Urtezahar eguna arte irau- galdara Ik. pertz. ten zuen. Behe-sua galtzeak ohitura hau galtzea ekarri du. galdatu Asko berotu, goritu burdina batik bat, ola eta errementerian gabutxu Burdin areak daraman mor- lantzeko. dazari ezartzen zaion zur zatia. galdor Teilatuaren gailurra. gainaga Gurdiak belarra, artolastoa eta abar bezalako zama erorkorra galdor-apari Etxeari galdorra ezar- daramanean zama hori tinkatzeko tzean egiten den ospakizun afaria.

Eusko Ikaskuntza, 2009 69 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa galga 1. Bi puntu garaiera berean dau- galtzerdi zuri Legutioko iruleek erabil- den ikusteko edo garaiera berean tzen zituzten Inauterietan. jartzeko erabiltzen den zurezko edo metalezko tresna burbuiladuna. 2. ganbara 1. Etxeak, bereziki baserri Ibilgailu edo makina bat geldiaraz- eta antzekoen gorenean gauzak teko edo bere higidura gutxitzeko gordetzeko izaten duten teilatupeko tresna. 3. Forjako pieza neurtzeko barrunbea. 2. San Joan goizean erreminta. 4. Besabearen azpialde- bedeinkatutako sorta, zabalduta, tik hortza gehiago edo gutxiago irte- ihartzen uzten zuten ganbaran tea (galga handia eta txikia). (Zubieta).

ganbara galga

ganbaratxo Ik. ganbara. galga handi Besabearen azpialdetik gehien irteten den hortza. ganitpus Joko hau hasteko arrastoa egiten zen lurrean. Marra horreta- galga txiki Besabearen azpialdetik tik, makurturik, oin-puntetan, esku gutxien irteten den hortza. bat lurrean jarri eta beste eskuaz gauzaren bat ahalik eta urrunen galtxagorri Ik. galtzagorri. uzten ahalegindu behar zen, betiere eskua altxatu gabe (Baigorri). galtza Artilezko galtza lodiak (Ara- maio). gantxar Ik. gantxigar. galtzagorri Familiariari edo, oro har, gantxigar Urdai-azala ongi frijitu deabruari ematen zaion izena. ondoren gelditzen den jakia Eguzkiak kolorea jandako prakak (Tolosa). janzten dituenari galtzagorri deitu izan zaio isekaz. garatxo 1. Herri-medikuntzaren arabera, garatxoa, sendatzeko, zazpi galtzairu Ik. altzairu. ostiralez jarraian urdai-azalaz igurtzi behar da. 2. Garatxoa duenaren Galtzaundi 1. Tolosako Inauterieta- ohe azpian zulorik ez duen ontzi rako Ramos Azkarate bertsolari- estali batean sarturik apo bizi bat olerkariak sortutako poema. utzi behar da; apoa akabatzen Pertsonaia hau Etxarri-Aranatzen denerako garatxoa desagertu egi- jaiotako Santos Aldasoro (1831) ten da. 3. Sagar-alea lau zatitan zapatarian oinarritua da. 2. Inaute- banatzen da eta horietako bakoi- rietan jotzen den izen horretako tzaz garatxoa igurzten da; ondoren habanera-musika. inork ikus ez ditzakeen toki batera

70 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

botatzen dira sagar zatiak. 4. Gatz-, berriro agertzen omen zitzaion gari- edo ipuru-alez igurzten dira eta baserriko mandioan, aitari zeruan sutara botatzen edota harripean sartzeko meza bat eskatuz, eta usteltzen uzten dira azken bi hala egiten bazuen heriotzako horiek. 5. Elduainen ihi-zukua orduan lagunduko ziola aginduz. erabiltzen zen gatz-ale batzuekin Aitak hala egin eta arima desagertu eta hori guztia simaurpean gorde- egin omen zen. 5. Hernaniko gazte tzen zen gatza urtu eta ihiak ustel- batek Kuban soldaduska egiten ari dutakoan, eta horrenbestez zela, heriotza izan zuen. Baserrian garatxoak desagertu egiten omen bizi zen arreba bati soldadu jantziz ziren. Bedian ihizko lotura bat egi- agertzen omen zitzaion, ilunaba- ten dute eta jende asko dabilen rreko ezkilak jotzean. Emakumeari bide batean harripean jartzen dute. ondoeza egiten zitzaion. Zer nahi 6. Oiartzunen garatxoak dituenak zuen galdetzean, hileta-meza bat ikusi gabe atera behar ditu ihiak eskatu zuen. Sagarakoan hildakoa lurretik, gurutzeak eginez garatxoen agertu zitzaion arrebari eta kordea gainetik pasatu eta beheko suko galdu zuen. Hileta ondoren, eska- tximinian ezarri lehenbailehen ihar tua betez, ur bedeinkatua hartzean daitezen. Belarrak ihartu ahala, joa- painelua ateratakoan zenduaren ten dira garatxoak ere. 7. Bedia, hatz-arrastoak geratu omen zi- Garai, Kortezubi eta Arabako tzaizkion bertan garbi-garbi. 6. Ari- Garaion garatxoak sendatzeko gari- mak meza eskertu: Familiako bati aleak erabiltzen ziren eta Laudion azkena hildakoa azaldu eta meza ipurualeak. Garatxoak ale horiez baten premian zegoela adierazi igurtzi ondoren, harripean uzten zion. Senideak meza atera eta dira usteldu arte. amaieran, hildakoak ur bedeinkatua eman omen zion eskura esanez: Garbitokiko arimak 1. Infernuratzen Eskerrik asko, zerura noa. 7. Ara- ez diren arimak, zerura joan baino larko santutegian bildotsa eskaini: lehen, beren bekatuekin egin duten Errazkingo artzain batek zioenez, zor guztia ordaindu arte egoten Aralarko San Migelera bildotsa diren toki oinazezkoa. Tradizioan oparitzera zihoan beste artzain garbitokiko arimei buruzko kontaki- batek, asmoz aldatu eta arkumea zun ugari ageri da. Hona hemen ho- saldu egin zuen. Handik urte ba- rietako batzuk. 2. Hona hemen tzuetara hil eta zerura sartu ezi- Garbitokiko arima eta danborjolea: nean zegoen. Orduan lagun bati Andoaingo danborjole ero bati agertu eta Aralarko santutegiarekin arima atera eta Santa Krutz ermi- zeukan zorra kitatzeko eskatu zion, tan apaizak meza ateratzeko eta hala sartu zen zeruan. 8. Arima eskatu omen zion. Danborjoleak eta segalaria: Basaburuako batek dirurik ba al zuen galdetu eta ari- esanaren arabera segalari bat ira- mak ezetz esatean, Andoaingo tzea ebakitzera joaten zen eta apaizak ez ziola mezarik aterako ataka batetik iragatean portiloa esan eta danborra jotzen jarraitu berez irekitzen zitzaion. Segalaria omen zuen. 3. Garzaron herriko ikaraturik gelditzen zen. Galdetu Arozena izeneko bati hildako eza- zion zer behar zuen, eta meza bat gun bat agertzen omen zitzaion eskatu zion. Apaizak meza atera behin eta berriz, zerbait egiteko bezain laster egundoko argitasuna eskatuz. Arozenak meza bat atera sortu zen elizan, eta nekazariak eta eta arima ezkutatu egin omen zen apaizak biek entzun ahal izan zuten "Zure heriotzako orduan oroituko zerura nola zihoan. 9. Nafarroako naiz" esanez. 4. Alabaren arima Gaintzako baserritar bat Amerike- aitari: Leitzan bizi zen alargun bati tan hil zen eta horren ondoren alaba Argentinan hil eta behin eta gauza harrigarriak gertatzen ziren

Eusko Ikaskuntza, 2009 71 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

baserrian: ateak bere kasa ireki, gari-bedeinkatze 1.Urtero apaizak ganaduak bere burua askatu, egiten zuen uzta-bedeinkatzea, ardiak larrera joan, gauzak ezku- gariarena bereziki. 2. Urte batean tatu, lekuz aldatu eta honelakoak huts egin omen zuen apaizak eta gertatzen ziren. Baserriko ateak baserri bateko amonak honela esa- alanbrez itxi arren, gauzak bere nez ordeztu zuen: "Ogi bedeinkatu horretan jarraitzen zuen. Sendagi- santua / lurrian ondratua / zeruan leak esanik norbait hil ote zen iker- ordenatua / hau jaten dogunean / tzean, Ameriketan hildakoaren berri izan bedi nire arima salbatua" (Mar- izan zuten, eta Gaintzan meza ate- kina). ratakoan bakea itzuli zen baserrira. 10. Hildakoak altxorra erakutsi: Garizuma 1. Berako zaharren artean Etxe batean gaueko isiltasunean Garizumako asteek izen bana hitz hauek entzuten ziren: "Jausiko zuten: Ana, Badana, Susana, nauk ala ez?". Halako batean eran- Rebenka, Pasio eta Erramo. 2. Biz- tzuna ere entzun zen: "Jausi hadi kaian Garizumari zazpi hankako gura bok!". Orduan familiako atsoa deitu izan zaio, eta lehen aitona, aspaldi hila, su gainera ostiral edo barikua igarotzean "A- erori zen eta esan zuen: "Suaren tsoari hanka bat kendu deutsagu" azpiko txapa jo ukabilaz eta horren esan ohi da. Antzina, aro honetan azpiko urrea zuentzat”. Haren nahia festa egitea debekaturik egoten egin zuten eta bakea itzuli zen zen. etxera. garlopa Zurgintzan erabiltzen den garbitzaki Puntan gantxoa duen tresna, marrusketaren antzekoa barrenoa. baina handiagoa eta kirtenduna, zura leuntzeko erabiltzen dena.

garlopin Ik. garlopa.

garlotxa Elurraren gainean ibiltzeko sokaz loturik erabiltzen den zurezko bastidorea. garbitzakia garo Ik. ihintz / Ik. iratze. gare Arrana, joarea. garo-biltzaile Iratze-biltzaile. gari 1. Herri-medikuntzaren arabera, garo-biltzaileen afari Familiako eta hagineko mina eta flemoiak senda- auzokoek garoa edo iratzea biltzea tzeko gomendatzen da galburu-ura: bukatutakoan jai-giroan, kontu-kon- (Triticum aestivum, trigo, blé, tari, egin ohi zuten afaria. wheat). 2. Garia ereiten zenetik hurrengo zeregin garrantzitsua garo-eztai Iratze-eztai. jorratzea izaten zen eta horretarako jorraia izeneko aitzurtxoa erabiltzen garrafoi-saski Beirazko ontzia hauts zen. Eta azkenena uzta heldu eta ez dadin inguruan ehotzen zaion gero, garijotzea egiten zen alea eta zumezko edo beste gai batez egi- lastoa bereizteko, antzina harrian niko babesgarria (Alkiza). joz eta gerora makinan; horren bukaeran garijotzaileen afaria iza- garraiari Gorpua etxetik elizaraino ten zen parte hartu zutenak eta sorbaldan eramaten dutenak. inguruko guztiak festa-giroan Beste izen hauek ere erabiltzen mahaian eseriz. ziren: hilketariak, hilkarreariak

72 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

(Eskiula), korputz-eramantzaileak txanpon mordotik bat edo gehiago (Larraul, Urkizu), gorputz-jaso- "gartza"tik ateraz gero, tiratzailea tzaileak (Aia), andarixek (Zornotza). horiez guztiez jabetzen zen eta berriro tiratzea egokitzen zitzaion. garrama Garbe, ezpatatzeko tresna. Jokalari guztiak pasa ondoren laukiaren erdian txanponik geratzen garramatu Ezpatatu. bazen, nork bere txakurrandia jarri eta berriro jokoan hasten ziren. garranga Amuaren eta arrankaziaren "Gartzan", batez ere neguan, eta mutur kakoduna, kizki erakoa. eliz arkupeko lauzen gainean jokatzen zen (Gernika). garrasta Oin mugikor eta gastritis Andre bat eta alaba kanpo- zutiko baka- santura joan eta hiru defuntu zeu- rreko eskailera den tokitik lur pixka bat hartzen zurezkoa, alde zuten, gero etxean egiten zuten txo- banatan mailak kolateari nahasteko; txokolate hori dituena, alda- ematen zioten gastritis edo urdai- tsean arbolatik leko arazoak zituen gaixoari. fruituak hartzeko aproposa. gathu Ik. gathuzain. garrikalda Zama- gathuzain Zuberoako maskaradako rra hartzeko pertsonaia, zurezko guraizeekin jos- gorrika zapalak. talari ibiltzen dena, ikusleak erne- garazten. gartza Joko honetarako lurrean gatz 1. Gai hau azti-jardunetan erabili lauki bat ma- izan da Tolosa, Urnieta, Andoainen rrazten zen eta gingila edo lepoko handituak ken- horren erdian garrasta tzeko; horretarako, baraurik, pazien- jolaskideek eka- teak gatz-ale bat hartu eta hartaz rritako txanponak jartzen ziren bata igurtzi behar du erigunea, gurutzea bestearen gainean. "Gartza" ize- behin eta berriro eginez eta aldi neko laukitik arrasto bat egiten zen berean, arnasarik hartu gabe, kon- eta bertatik jokalariek, banaka, juru hau esanez: "Gaingilak dira + beren txanpona botatzen zuten, bederatzi; bederatziak + zortzi; zor- "gartzaren" marretakoren baten tziak + zazpi; zazpiak + sei; seiak + gainean kokatzeko asmoarekin, bost; bostak + lau; lauak + hiru; edo bestela kanpoaldetik ahalik eta hiruak + bi; biak + bat, gaingilak hurbilen. Irabazleak ematen zion egin dezala zirt-zart". Azken hitz hasiera jokoari eta txakurrandia horiek esatean sutara bota behar hobekien botatakoak hurrenez du gatz-alea eta bat-batean zirt-zart hurren. Jokoan hasteko aipatu den egiten du erretzean. Gauza bera arrastotik txanpona botatzen zen egin behar du bederatzi aldiz eta laukiaren erdiko mordora. Txanpo- bederatzi egun jarraitutan. 2. nak "gartza" pasatzen bazuen, ber- Bedia, Garai, Kortezubin; herri takoak ukitu gabe, tiraldiak ez zuen berean eta Arabako Garaioan gara- balio eta hurrengoari ematen zi- txoak sendatzeko gari-aleak erabil- tzaion txanda. Botatako txanpona tzen ziren eta Laudion ipurualeak. ez bazen, aldiz, "gartza"tik atera- Garatxoak ale horiez igurtzi ondo- tzen, txanpon piloan geratzen zen, ren, harripean uzten dira usteldu laukitik atera zitzakeenekin batera. arte. Botatako txanponarekin batera

Eusko Ikaskuntza, 2009 73 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa gatzara Mamia, gatzatua. gaueko Gauaren jeinua edo gau pertsonifikatua, abemariak jo ondoren gatzatu Mamia mamitu. zenbait portaera onartzen ez dituena, batez ere ausarkerietan gatzemaile Oletan, janaria prestatzen ibiltzea. Kontaera batzuetan zuena, ola-morroia. deabrutzat hartu izan da, eta beste batzuetan jentil edo jentilen gau Gauari buruz uste eta sineste dibinitatetzat; behi eta lehoi erara ugari izan da iraganean. 1. Gaueko irudikatu izan da. hamabietan etxe bati hiru itzuli eman baietz dioenak ez omen ditu gau-hil Ik. gaubeila. eman ahal izaten. 2. Gauez iturritik edo errekatik ura ekarriz gero, ilin- gazta Esne gatzatuaz, gazura kendu tia sartu behar izaten da uretan, ondoren, prestatzen den janaria. bertako gaitz guztiak kentzeko. 3. Gauez ez da ispilura begiratu behar. gaztagile Gaztak egiten dituen per- 4. Gauerdia deabruaren ordua da, tsona. eta gauerdian esnatzen denak otoitz egin behar du. 5. Gauerako gaztagin Ik. gaztagile. lagunik onenak idia eta astoa dira, astoa gurutzea duelako. gaztainerre egun Jai hau Eibarren azaroaren bigarrenean egiten da eta hildako guztien oroi- tzapenarekin loturik dago, horregatik egin izan da hildako guztien egunaren bederatziurrena bukatu ondorengo astelehenean. Gizonez- koek eta emakumezkoek zeinek beren aldetik egiten zuten otordu hau, eta barraskiloak eta tortilla ere jaten zituzten gaztainekin batera.

gaua gaztainondo Herri-medikuntzaren arabera, bronkitisa sendatzeko gomendatzen diren hostoak dituen gauargi Gauez agertzen den jeinua, zuhaitza: (Castanea sativa, cas- zuhaitz, harkaitz eta etxeen gai- taño, châtaignier, sweet chestnut). nean argi gisa agertzen dena. Hasiera batean gauaren zaindari gaztain-txara Saskigileak bere lane- izan bide da, edota gaueko beza- rako erabiltzen zuen langaia. laxe gau pertsonifikatua (Errezil). gaztanaxal Ik. zumitz. gaubeila 1. Lo egiteko orduetan iratzarririk ematen den denbora, bere- gaztandegi Gaztak kea hartzen eta ziki, hildako bat beilatzen ematen bilduta edukitzeko lekua (Urbia). den denbora. 2. Hildakoari beila egiteko ahaide, adiskide eta gazur Gazta estutuari darion isurka- auzoek bilera egiten dute hildakoa- ria. ren etxean eta bertan errosarioa errezatzen dute; lutua duen fami- gereziondo Herri-medikuntzaren ara- liak kafea eta edari bizia eskain- bera, bronkitisa sendatzeko tzen dizkie. gomendatzen dira zuhaitz honen

74 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

hostoak: (Prunus avium, cerezo, Dantzari eta mutil-gizonek festa- cerise, cherry). giroan erabiltzen duten kolore biziko ehun-zerrenda.

geztera Oinaz edo eskuaz eraginez zorrozteko erabiltzen den harri lau biribila. → harleun.

gezurraska Aska hondogabea.

gider Ik. kider.

gigante Luzaideko Inauterietako pertsonaia. Txapel gorria, lepoan zapia, soinean brusa eta gona zuriak janzten dituzte.

gihar Zuraren parte zaharrena, olgura gerezia ez dena. gerixeti Arbasoen arimei eman izan giltza Patsoletan banaturik sagar joak zaien izena, batez ere Bizkaian. edo patsa zapaltzeko lagungarriak Heriok gorputzetik bereizi eta lur- dira. Hogei bat zentimetroko zurak, peko alderdietan bizi direnean, noi- bina heldulekukoak. Zortzi bat izan zean behin gauez gainaldera daitezke, eta zapaltze-lana aurre- agertzen dira, beren etxeetara batik ratu ahala ugaldu egiten dira egi- bat, senideei laguntzera, eta hil- teko hori errazteko. tzean zintzilik geratu zitzaizkien arazoak konpontzera. Arimak azalera irtetean argi, hodei, itzal edo mukulu beltz modura agertzen dira, baita zarata bitxiak eraginez ere. Horrela agertzen diren arimei argi (Lapurdi, Nafarroa), heotsegile (Zuberoa) izugarri edo izu-argi (Ataun) deitu izan zaie. Beste zen- bai tokitan arima herratu izena ere eman izan zaie. gernu Herri-medikuntzaren arabera, gernua edo pixa egin ezin duenari giltza arto-bizarraren ura ematea gomendatzen da; halaber gernu- giltzero Mutil-ardo taldeak urtean eragile onak dira perrexila eta zehar arduradun izateko aukeratzen kanabera ere. zituen bi gazteen izena; horretarako kartak bi aldiz banatu eta bateko gerren 1. "Iaute, Iaute, zingar t’arrau- urrea egokitzen zitzaienak izendatu- tze" esanez txerri-puxkak zintzilik rik gelditzen ziren, baina gehienetan eramateko Saran erabiltzen den gazteek borondatez onartzen zuten zurezko haga. 2. Ezpata. kargua eta ez zen kartak banatu beharrik izaten (Altzola, Aia). gerriko 1. Baserritarrek erabili izan duten ehunezko zerrenda arrunta, ginbalet Daratulu txikia, zurginaren nagusiki urdin-ilun edo beltza. 2. lanabesetako bat.

Eusko Ikaskuntza, 2009 75 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa gingirrin Puska-biltzean urdai eta gizotso Ilez beteriko gorputza zuen lukainkak biltzeko eraman izan den eta beti lo-lo-lo kantatzen ibiltzen tresna. zen. Otso-gizon izena ere hartzen zuen. Badirudi beste herri ba- gisu Karea. tzuetako loup-garou edo hombre- lobo dela. gisugile Karegilea. goaztordi Zoru sakoneko saski bikoi- gitarra Zortziaren itxura duen erre- tza, ongarria garraiatzeko aberea- sonantzia-kaxa, kirten edo giderra ren alde banatan ezartzen zena. afinatzeko larako-etxearekin, eta sei soka dituena. Musika-taldeetako godalet-dantza Zuberoako maskara- soinu tresnetako bat da, baina askotan, bera izan da ahotskantuetan dan "fonction" izenekoa osatzen soinu tresna bakarra. Abeslariari duen dantza. Zamaltzain, txerrero, laguntzen dio bere doinu, harmonia gathuzain eta kantiniersaren artean eta erritmoarekin. Dirudienez, gita- dantza egiten dute. Nork bere dan- rra-jotzaile asko itsuak ziren. Honek, tza-urratsak egiten ditu ardoz bete- maila sozial pobrekoak izango zirela riko edalontzi edo godalet baten adierazten du eta horrela kalean inguruan eta gainean. Zamaltzaina gitarra jotzea eskalea izatearekin izaten da azkena. Bere saioari bat izango zen. Gure historian izan bukaera emateko edalontziaren gai- dugun gitarra-jotzaile ospetsuena nera igo eta oin baten gainean Jose Mari Iparragirre izan da. Beti gelditzen da, besteaz gurutzea gitarrarekin ibili zen Euskal Herriko seinalatzen duen bitartean. Trebe- herrietatik eta mundu erdian zehar. tasun berezia behar izaten da, Bada, Euskal Herriko berezko gita- zeren oso zaila baita lurrean rraerabilpena nonbaiten gelditzen dagoen edalontzia ikustea. bada, Nafarroako Erribera aldean egiten diren “jota”-saioetan da. gogordura Herri-medikuntzaren arabera, San Joan goizeko ihintzetan Gizakondo Ik. Gizakunde. oinutsik ibiltzea ona omen da gogordurak kentzeko. Gizakunde Orakunde edo Ostegun Gizena baino bi ostegun lehenago goiz-meza Eguneko aurreneko meza, ospatzen den gizonezkoen jaia. batez ere igande eta jaiegunetan Sexagesima aurreko igandea. Beti meza nagusia deitua izaten zenean ez zen ostegun jakina izaten, eta emandakoari deitzen zitzaiona. herri batetik bestera eguna aldatu Laburragoa eta handitasunik gabea egiten zen. izaten zen. gizon-dantza Etxalekun astearte Inau- golde 1. Lurra lantzeko lanabes horz- teko erromerian egiten zen dantza. duna, abereren baten herrestan eraman eta nekazariak atzetik gidatzen duena. Atal nagusiak hauek ditu: mutur edo punta, nabarra, aniloa, urkila, gurpilak eta ezpata. Bi golde mota bereizten dira, hau da, handia eta txikia. 2. Baserri baten garrantzia aditzera emateko mantentzen zituen "buruez" gainera "goldeak" ere aipatzen ziren; goldeak hogeita hamahiru area eta gizon-dantza hamahiru zentiarea ditu.

76 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

Gomentzago Gabon- edo Gomen- dira. Dantzarienak bezalako prakak, tzago-goizean "Niño Jesusen eskia" eta gerrera eta txapel gorriak erabil- egiten da Zumaian. tzen dituzte. Txapelak kolore desberdinetako borla izaten du. Esku gona (gorri) Emakumeak festarako, batean zurezko ezpata eta bestean eta bereziki Inauterietarako, janzten eskerako poltsa erabiltzen dute. 2. zuen kolore horretako gona, "Nire Zuberoako maskaradetan fartsa aitak amari" kantak aipatzen osatzen duten bi taldeetako bat: duena. gorriak eta beltzak. gorabila Neurri-unitatea, zazpi estatu gorrika Urtzaileek sutegitik ingudera edo besabete dituena. Besabete (txingudira) zamarra edo burdinur- edo estatuak zazpi oinbete ditu. tua garraiatzeko eta gero jotzen zen bitartean eusteko erabiltzen zituz- goragale Herri-medikuntzaren ara- ten burdinazko matxarda gisako bera, larranbilo-ur eta likorearekin handiak. kentzen da. gorritu Sutegian metal zatia lantzeko gordaka Ik. arrenaketa (Zalgize). guztiz berotzea. gordeketan Ik. arrenaketa. goru Iruteko erabiltzen zen tresna, goialdean iruteko gaia jartzeko atal goritu Ik. gorritu. bat duen makila batez osatua. gorosti 1. Zur gogorreko zuhaitz edo zuhaixka, ertz arantzadunezko hosto distiratsu eta iraunkorrak, eta fruitu txiki biribil gorri biziak dituena: (Ilex aquifolium, acebo, houx, holly). 2. San Joan goizean etxearen sarrerako ate aurrean jartzen ziren abartxo batzuk etxekoak babesteko (Elduain). gorpu-eroate Hildakoa eramatea (Zornotza). goruak gorputz-eramantzaile Ik. garraiari. gorpuzbide Hildakoaren segizioak gorulari Goruetan egiten duena, iru- etxetik elizaraino egiten zuen lea. bidea. → gurutzebide, → andabide. gorule Ik. gorulari. gorraize 1. Gorraizea San Gregorioren olioaz kentzen da. 2. Erdi-gorraizea gotxa-atxur Ik. ukuilu-aitzur. sendatzeko harri zuri bat goritu eta esnetara botatzen da eta sortzen grama Lurra harrotzeko erabiltzen den lurruna belarrian harrarazi den lanabesa, burdinazkoa, eta behar da; hiru bider egin eta zoldu eskuarki bederatzi hortz ditu. egiten da eta gero sendatu. gramila Ik. draga. gorri 1. Luzaideko Inauterietako pertsonaiak. Eskuarki bi izaten dira, greda Ebaki behar zen zura marka- eta konpartsaren buru gisa aritzen tzeko buztin zuri puxka batez balia-

Eusko Ikaskuntza, 2009 77 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

tzen ziren; erre, hauts bihurtu eta urarekin nahastu ondoren lehortzen uzten zen gogortu eta "greda" bihurtu arte (Berastegi). grisela Zenbait janari mota erretzeko tresna berezia, burdin hari parale- loz osaturikoa eta giderduna (Urdi- ñarbe). gurdia gubia Zurgintzako lanabesa, aho ebakitzailea eta zeharka makotua igurztean kirrinka ateratzen dute. duena. Kirrinka hori tonu desberdinekoa izatea lortzeko, gurdigileek artista gubil Zizel txikia. batzuk zirela erakutsi dute. gubileko Gubila erabiltzen duen langi- Gurdi-soinua gurdi-barrika. Ik. karreta- lea edo maisua. barrika. guraize Ik. artazi. gurdibide Gurdiak ibiltzen diren bidea. gurdi Zamak garraiatzeko erabiltzen gurdidun Gurdizaina. den eta nagusiki zurezkoa eta bi gurpilekoa den ibilgailua. Zamak gurpil Pieza zirkularra, ardatz baten hartzen dituen erakuntzari gurtetxe inguruan bira egiten duena. Ibilgai- deitzen zaio eta arasaz eta barra luak, gurdiak eta antzekoak mugia- edo errailaz eratua izaten da. Per- razteko balio du. tika edo burtirunatik tira egiten zaio eta muturrean bi kabila edo larako gurtesi Gurdiari zama batzuetarako izaten ditu, bata tinkoa eta bestea ezartzen zaizkion zurezko oholak kengarria. Gurdi-ardatza edo burtzila edo ingurualdea. 130 bat zentimetrokoa izaten da, erdian edukitzen du, eta pago zurez- gurutzebide Hildakoa garraiatzen zen koa izaten da. Gurpilaren kanpo dia- bidea; ohituraren arabera bide metroa 85-88 zentimetrokoa izaten horrek libre egon behar zuen beti, da, eta 30 mm-ko zabalera eta 25 debekaturik baitzegoen langak ezar- mm-ko lodiera duen uztai bat izaten tzea (Ormaiztegi). du, nahiz eta beste neurri ba- tzuetakoak ere badiren. Aroari guzurraska Oletan bere urak gurpil- hortz, burtugal, ubel, llanta izenak potara edo paletara isurtzen ematen zaizkio. Gurpilaren meta- zituena. lezko errefortzuei lama deitzen zaie; gurpil uztaia lortzeko llantabuelta- tzekoa deritzan tramankuluan pasa- Hh razi eta ingudean, errementari batek eutsi eta besteak joz, behar zuen haga Nekazaritzako lanabesaren per- forma biribila ematen zitzaion. tika; muturrean mordaza darama bi Zama mota batzuetarako gurtoholak iltzez josia eta lan-tresna erabil- ezartzen zaizkio (gurdi-kaja) eta tzeko gabutxo izeneko zur-mokorra beste batzuetarako ezpatak eta gai- eransten zitzaion. netik gurtaga edo esaga. Gurtetxea asto edo gurditxinelen gainean hagai Dolarearen ardatza mugitzeko irozotzen da eta horiek ardatza erabili izan den zur luzanga.

78 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa hagarri Burdina jotzen den harria. hamarren Lurraren emaitzetatik Eli- zari (jaunari, erregeri...) eman hagin Ik. hortz. behar zitzaion zatia. Detxema, dekuma. hagineko min Herri-medikuntzak honako erremedio hauek gomenda- hamarretako Ik. hamaiketako. tzen ditu: 1. Anis pixka bat min egiten duen aldera eraman eta ahoa handitsu Herri-medikuntzaren ara- garbitu. 2. San Joan egunean bera, handitsua sendatzeko, ura bedeinkatutako lore-landare sorta- alkanforrarekin irakiten jarri eta tik eskutada bat egosi, eta aurpe- gaixo dagoen gorputz atala sartu- gia trapu batez estaliz haren irtenean erabili behar da, ahalik eta lurruna hartu. tenperatura beroena jasanez. haitzür Ik. aitzur. hargin 1. Eraikuntzan harria lantzeko ogibidea duen pertsona. 2. Hargina haizearka Oletan erabiltzen ziren Anbotoko Damari galdezka: Karobia larruzko hauspoak; tablako eta borobiltzen edo giltzatzen ari zen tronpa izenak ere hartzen zituen. hargin bati beti sabaia erretzen zitzaion eta apaizek ezer lortu ezin zutenez gero, aztiak Anbotoko Damari galdetzeko gomendatu zion. Halaxe egin zuen, eta hark esan zion karobiaren ondoan apo bat aurkituko zuela ahoan ogiarekin. Ogi puska hartu eta ziri batean karobi ondoan ezartzeko, harik eta harria zeharo erre arte. Halaxe egin zuen karobilariak.

hargindegi Harginaren lantegia.

hargingo Harginaren lanbidea. haizearkak hargintza Ik. hargingo. haizearri Labearen atzeko horma. hari 1. Irulearen langaia. 2. Hildakoa- ren familiak harizko oihal bat opari- haize-erauntsi Herri-esanaren ara- tzen zion elizari (Intza, Araitz bera, haize-erauntsiak eskribau edo bailara). Haril deitzen zaio haria bil- errotariaren heriotza iragartzen du. duz egindako bolari. hamahiru bateko Ik. hamahiru hiruko. hari pikatu Zahatogileak josteko erabiltzen duena. hamahiru hiruko Ihiaz siloi osoa egiteko hiru-bateko gurutzaketan (hiru eta bat) hiru osagaizko hamahiru esku behar izaten dira (hamahiru hiruko) eta beste hamahiru zirrin- dara (hamahiru bateko). hamaiketako Baserritarren artean usadioz eguerdi aurretxoan hartzen zen mokadu edo otordu arina. hari pikatua

Eusko Ikaskuntza, 2009 79 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa haril Haria bilduz egindako bola. deituriko eskuak elkarri emanez eratzen den sail gero eta luzeago haritu Mahaiko tornuaren barrualdea batean korrika erabili behar ditu, forjatu eta hariz hornitu. harik eta guztiak lotu eta jokoa amaitu arte. haritz 1. Pagoaren familiako zuhaitza, hosto erorkor eta gingildunak harrespil Ik. jentil-baratze. dituena, fruitutzat ezkurra ematen duena: (Quercus, roble, chêne, harri 1. Mea-materia gotorra, lurraren oak). 2. Eten edo herniak senda- azalean eta barrenean masa trinko- tzeko haritzaren indarrean sinesten etan aurkitzen dena. 2. Zauri bat dute: Zornotzan, ekainaren 23tik gaiztotzen denean, hartaz esan 24rako gauean, San Joanen ermita izan da: "Urak eta suak hartua" eta ondoan dagoen harizti batean, lurrezko lapiko batean ura irakina- jarraiko bi anaiak, aizkoraz pitza- razten jartzen da zazpi edo bedera- tzen dute haritzaren gerria eta, ziri tzi harribilekin. Lapikoa hustu baten bitartez, aldendurik edukitzen egiten da, edukia galdara batera dituzte bi parteak. Pitzatua hernia- hustuz, eta lapikoa, ahozpez jartzen ren irudia da. Gaueko hamabiak jo- da horren barruan harribilak estaltzen hastean, anaietako batek tzeko eran. Lapikoaren gainean herniaduna besoetan hartu eta pi- guraizeak ezartzen dira gurutze tzatutik pasatzen du "Eutsi, anaia" eran edo zabalik; gainean bi ereino- esanez, eta beste anaiari ematen tz-abartxo; ereinotzaren gainean, dio. Hark "Ekatzu, anaia" esanez orrazi bat, eta horren gainean gaiz- hartzen du. Gero kanpoaldetik itzul- koaturiko gorputz atala. Urak alde tzen dio lehenari, formulak truka- egiten badu, berez lapikoan sartuz, tuz. Hiru bider egiten da hori. horrek esan nahi du gaizkoadura Haritzetik esekita uzten dute gaixo- edo infekzioaren kausak ere alde aren alkandora eta berriz biltzen egin duela eta sendatu egingo dela dituzte aldenduriko zuhaitzaren bi (Sara, Oiartzun, Lizartza). parteak eta sokaz lotzen dituzte. Haritzak bizirik badirau, gaixoa osa- tuko da, bestela ez du erremedio- rik. Sara, Larraun, Urbina, Aezkoa, Erronkari eta Donazaharren ere antzeko jarduerak ezagutu izan dira. Haritza, San Joan gaua eta Joan izena dutenei egozten zaizkien indar horiek ondare indoeuroparre- koak dira, eta zabalera handia lortu zuten antzinatean. harlatz Ik. geztera. harria harleun Errementariak metalezko ahoen bizarki edo bazterkinak kentzeko erabiltzen duen harri berezia. harri latz Ik. geztera. → geztera. harrian jo Lixiba eta garia jotzen ziren harpa Ik. maniura. bereziki txankeka izeneko harrian. harrapaketan Haur-jolas honetan gel- harriena Herri-medikuntzaren arabera, ditu denak parte-hartzaile guztiak ardo zuritan tipula eta errefaua txi- pixkanaka harrapatu eta "soka" kitu, sei artale irindu, limoi tanta

80 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

batzuk gehitu, dena egosi eta haur-hortzadura Haurren hortzadura, hogeita lau ordu igaro ondoren noi- ideia magikoen arabera, trikuaren zean behin ardo horretatik edan (Laudio), basakatuaren (Larrabetzu) harriena sendatzeko. edo zaldiaren (Bedia) hortza lepotik zintzilik erabilita eragiten da. harri-jasa 1. Ale larriko txingorra. 2. San Joan bezperan etxe, baserri hauspo Haize ema- eta ukuiluetako ateetan ezarritako teko tresna, larru elorri zuriak eta erramu bedeinka- zati edo ehun tuak harri-jasa urruntzen dute. 2. toleskor batek el- Erramu egunean bedeinkatu eta kartzen dituen zu- San Joan egunean ezarritako rezko bi oholez sahats eta erramuzko gurutzeek osatua, oholak harri-jasa urruntzen dute (Latasa). urruntzen direnean airea hartu eta harrizulatzaile Harkaitzean barrenoak hurbiltzen direnean sartzen dituena. jaurtitzen duena; eskua ezartzeko hartz Ugaztun haragijalea, ile sarri duen atalari tra- eta luzekoa, ibiltzean oin zola osoa baila esaten zaio. hauspo lurrean jartzen duena: (Ursus, oso, ours, bear). Europan zehar ez ezik Hauster egun Kin- Euskal Herriko Inauterietan ere kuagesima hurrengo asteazkena, sarri ikusi izan den irudia. barau eguna eta elizan eliztarrei bekokian hausterrea ezartzen zaien eguna. hasikin Zerbaiten lehen emaitza edo fruitua, garai batean Eliza katoliko- Hausterri egun Ik. hauster egun. ari eskaini behar zitzaiona; hamarrenak eta hasikinak (primiziak) Hautse egun Ik. hauster egun. esapidean erabiltzen zen, aipatuaz gainera irabazien hamarretik bat hauze Bi ahoko ganibet zorrotz mota ere eman behar zela adierazten bat. zuen. haxa Orgaren ardatza. haspo-punta Eskuarki lastaira edo jer- goiak josteko erabiltzen den iltze haxe Norbaitek bizkarrean etxera mota. garraiatzen duen zama. (Eskiula) Haxekari deitzen zaio haxea haur-eske Apaiza eta bi akolito haur- garraiatzen duenari. txo baten gorpuaren bila etxera joatea, ondoren elizara eramateko. hede Ganadua uztarrian lotzeko beharrezko larru-zerrenda, puska baka- haur-hizkuntza Euskaraz beste rrekoa edo gehiagokoa. hizkuntza batzuetan bezala bada haurrekin bereziki erabiltzen den hegabera-apeua Hamar zentimetro hitz zerrenda bat: abo, apapa, luze eta bi zentimetro diametro apatx, babi, koko, kaka, lolo, inguruko hurritz-makila hartu eta mama, momo, ñoño, papa, pu, luzeraren erditik mozten da. Bizikle- pupa, ttauttau, txitxi... Azkueren taren ganbaratik eraztun bat moz- arabera, hitzak bereziak bailiran, ten da. Makilaren bi zatiak bata mugatzaile gabe erabiltzen dira, eta bestearen kontra jartzen dira, zenbait tokitan "xuka" hitz egiten erdian gomazko eraztun hori luze zaie haurrei. samar eta tenkatuta jarririk. Buka-

Eusko Ikaskuntza, 2009 81 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

tzeko, bi makila-zatien muturrak hesi-zimitz Saskigileak hesia egiteko lotu eta estu-estu jartzen dira. Aho- erabiltzen duen langaia; hesigai ere aren kontra jarriz, erdian gelditu esaten zaio. den zirrikitu horretatik haizea botatzen da eta erdian tenkaturik hidropesia Herri-medikuntzaren ara- dagoen gomazko zerrenda hori bera, hidropesia kentzeko bost bibratzen hasten da hegaberaren atso alargun eramaten dira gaixoa- kantua imitatuz. Beste toki askotan rengana eta bost herritan bost lan- bezala, Gipuzkoako Goierri aldean paratako olioa hartu eta horrezaz erabili dituzte halako erreklamoak. zilborra igurzten zaio. Euskal Herritik kanpo, soinu-tresna hau “chilla” izenez ezagutzen da. hilabeteak Hilabeteei buruzko uste eta sinesteak ugari izan dira iraga- hegitei Ik. igitai. nean. 1. Otsaila katuen eta emakumeen hila, martxoa gizonezkoena. helduda Zuberoako maskaradan karri- 2. Maiatzeko esnea urte guztirako kan sartzen direnetik herriko pla- gaztak egiteko onena: gogorrak iza- zara iritsi bitartean pertsonaiek ten dira eta galtzen ez direnak. 3. egiten duten dantza modukoa. Arri- Maiatzean ez da ilerik ebaki behar, bada ere deitzen zaio. urdindu egiten baita. 4. Maiatzaren lehenean urdai errea janez gero, heotsegile Ik. gerixeti. zuri, horail eta eder izango da mutila zein neska. 5. Maiatza da here Ik. hede. hilik onena soinekoak eta arropak garbitzeko. 6. Martxoan jaiotako herensuge Euskal mitologiako jeinu gizonei marti-oilar esaten zaie Biz- gailenetako bat, suge-itxurarekin kaiko zenbait herritan. 7. Martxoko agertzen dena; zenbait tokitan eta urriko txitak arrautzagileak iza- zazpi bururekin agertzen da, eta ten dira. 8 ostiralean ilea pixka bat beste zenbaitetan buru bakarrare- moztuz gero, loditu egiten da, eta kin. Bere hatsak abereak erakarri buruko minak kentzen. eta jan egiten zituen. Aralarren gizakiak janez bizi zen. Kontaera ugari hilarri Sepultura. dago herensugeaz eta A. Xahok bere Le serpent du Valdextren jaso ditu horietako batzuk. Bere bizileku aipatuenak hauek dira: Ahüzkiko Azalegi, Aralarko San Migel, Sarako Faardiko harria, Urduñako Haitza eta Arrasateko Baltzola eta Monte- kristo. herpes Herri-medikuntzaren arabera, suge bat, garbitu eta txiki-txiki egin ondoren, gaixoari tortillan eginda ematen zitzaion. herresta Ik. alper-zesto. hesi Lur leuna desegin eta apurtzeko nekazariak erabiltzen duen tresnaren izenetako bat, ola eta esparda hilarria izenak hartzen dituena.

82 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa hila-zaintze Ik. gaubeila (Oronoz. bota behar zuen. Eta horrela jarrai- Mugairi). tzen zen puntu gehien lortutakoa irabazle gertatzen zelarik. hildako 1. Euria handia bada norbait hiltzean, zuzenean zerura doa; hor- hipertentsio Herri-medikuntzaren ara- tik datoz honako esaera hauek: bera, elorri beltzaren abar batzuk "Gorputz ona, euritsu; gorputz txa- uretan egosi eta ur hori kikara rra, haizetsu". Hala ere, ekaitza iza- batean egunean bizpahiru aldiz har- tea, hildakoa txarra zen seinaletzat tzea gomendatzen zen. hartzen da. 2. Hildakoa begiak edo ahoa zabalik gelditzen bada, beste hiru zangotako Beheko su gainean el- baten eske dagoela esa ohi da. 3. tze, kazola, zartagina eta abar Etxe bateko jauna edo andrea hil- kokatzeko erabiltzen zen metalezko tzen denean, erleei eta behiei jaki- tresna. narazten zaie. 4. Norbait hiltzen denean etxeko bat teilatura joaten da teila bat kentzera, handik arima zerura dadin. 5. Hildakoez ez da inoiz gaizki hitz egin behar. hilerriko trapu Oihal beltza eta zuria, elizako hilobiaren gainean zabaltzen zirenak. hileta 1. Hilaren alde egiten zen ahuena edo ospakizuna. 2. Hilaren alde egiten zen ospakizunera joaten zirenei ematen zitzaien otordua. 3. Hildakoaren arimaren alde egiten den elizkizuna. hiletari Ik. erostari. hiru zangotakoa hil-ezkila Ik. hil-kanpai. hirusta Nielka, berga-belar eta mal- hil-kanpai Hildakoaren oroitzapenean porta ere deitzen den landare hau jotzen den kanpaia. lau hostokoa aurkitzen duena zoriontsu izaten omen da. hilketari Ik. garraiari (Baigorri, Eskiula). Hodei 1. Mari jeinuaren agintepekoa, ekaitzak gidatzen dituena. 2. Ekai- hiltamu Hiltamuan dagoenak sagar tza. errea jan dezake, gordina ez. hodeiko 1. Karbunko ere deitzen den hinke Lau bat mutilen artean jolasten gaitz honek aberea jo ez dezan zen. Hinke izeneko ezpelezko triku-larrua esekitzen da ukuiluko makila bat erabiltzen zen; metro eta habeetan. 2. Hodeikoa kentzeko, erdi inguruko luzera eta mutur zorro- burdin gorituaz erretzen da ahalik tza izaten zuen. Lurrean marra biri- eta gehien zaldartxoa,eta gero aza- bil bat egin ondoren, metro beteko orriz, letxuga- orriz, erremolatxa- distantziatik marraren barruan sar- orriz eta intxaur-orriz egindako turik utzi behar zen hinkea, mutu- enplastua ezartzen zaio gainean. rrez behera. Bigarrenak gauza bera Edaten larranbilo-ura besterik ez eginez lehenaren hinkea lurrera zaio eman behar.

Eusko Ikaskuntza, 2009 83 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa hondagai Saskiaren zorua ehotzeko kanpoan dagoen burdinazko guru- langaia, eskuarki zumitza. tze handi bati hozka egiten diote. 8. Urkiolan Santa Apoloniaren ermi- Hondar egun Astearte Iñaute (Eli- taren aurreko iturrian ahoa bete ur zondo, Beartzun auzoa). hartu eta ermitari hiru bira eman eta gero ur hori ermita barrura hondasaski Bizkarrean eramaten den botatzen da. 9. Arrosa basa ileaz saskia, arto, erremolatxa eta aba- aurpegia igurtzi behar da gorritu rrekin. arte. 10. Hagineko minik inoiz ez izateko: goizean belarri-atzeak goi- hondaska Aska hondoduna. tik behera ongi igurtzi; ohetik jaiki- tzean pertz bete uretan oinak hondazimitz Ik. hondazumitz. sartu; Santa Apoloniari errezatu. 11. Triku-hortzak eta sator-a- hondazumitz Saskiaren zorua egiteko tzaparrak ezartzen zaizkie haurrei zimitz edo zumitzak. eta ume atzeratuei hortzak azkar irten dakizkion. 12. Ira jaioberria hondeo-atxur Lurra sakon zulatzeko ahoan txikituz gero hortzak ez dira aitzurra. usteltzen. 13. Hortz edo hagina erortzean teilatura edo sutara bota- hondo Saskiaren zorua. tzen da Mari Teilatukori, saguza- rrari, Amabirjina edo Jainkoari hontza 1. Hontza ilunabarrean goiz "Hortz zaharra hartu eta berria samar oihuka hasten bada egural- ekartzeko" kantari eskatuz. 14. dia berehalaxe aldatuko da, edo Baserriko lanabes desberdinek iza- norbait hilko da etxe hartan, edo ten duten zur, burdina edo al- zerbait makurra gertatuko da. 2. tzairuzko irtengune edo Hontzak gauez etxe baten inguruan ziri-antzekoa, helburu desberdineta- kantatzeak laster sortze bat izango rako erabiltzen dena. dela adierazten du. hortz-bakarra Aho oso edo banatu hortz Herri-medikuntzaren arabera, gabea duen aitzurra. era askotako gomendioak egin izan dira hortz eta haginetako mina hortz-biko Ik. hozpiko. sendatzeko. 1. Baratxuria txiki-txiki egin eta eskuturrean hogeita lau hosto txabal Ik. plantain ertain. orduan eduki. 2. Ahoan hiru, bost edo zazpi gatz-ale handi sartu. 3. hozpiko Bi hortz dituen aitzurra. Agurearen pipa hartu eta aizkora bat lurrean ezarri eta horren gainean masaila luzaroan eduki. 4. Oherakoan sutako hautsa eta gatza ur berotan sartu eta hantxe oinak ordu laurden batez eduki. 5. Lau gauza ardoarekin nahastu behar dira: huntz-orria, intsusa, piper- hazia eta koilara-erdi bat gatz; noizean behin nahaste horrekin ahoa garbitzen da. 6. Hagineko mina kentzeko Lumoko elizara joaten dira Murelagatik batzuk; beste batzuk Arretxinagako ermitako harriari zatitxo bat kentzen diote. 7. Ara- hozpikoak bako Langarika izeneko herritxoan,

84 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa huntz Herri-medikuntzaren arabera, mihiak klik, klik hotsa ateratzen du. zauriak sendatzeko gomendatzen Toki askotan erabiltzen ziren meta- da landare honen ura: (Hedera, hie- lezko hots-tresna txiki hauek. dra, lierre, ivy). Herriko festa nagusietan, kanpotik etortzen ziren feriante eta sal- hütxa Ik. kaxa (Eskiula) / Ik. kutxa. tzaileek ekartzen zituzten. Haurrek erosi eta alamena ematen aritzen ziren festak irauten zuen bitartean. Ii igeli Oletako forjaria, mea urtua edo Iaute Iote, Inaute. zamarra gorrikekin hartu eta ingudera edo txingudira garraiatzen Idiyarena Inauteriekin oso bat egina zuena. Igeli batek gorrikez behar dagoen musika. bezala zamarra mugitzen zuen bitartean, beste igeliak, burdin iduri Ik. iruri. mazoaz jotzen zuen forma egokia eman arte. iele Ik. igeli. igitai 1. Uzta ieltxu Gizaki itxura edota hegaztia- biltzeko edo rena duen eta, gehienen ustez, belarra ebaki- ahotik sugarra darion gaueko jei- tzeko lana- nua. Bat-batean agertu eta izularria besa, altzai- sortzen du, baina ez da gaizkilea. ruzko xafla Jakin-minak zirikaturik jarraitzen kakotu batez zaiona troka, amildegi eta leku eta zurezko arriskutsuetatik gidatzen du, eta eskutoki bera leize, osin eta antzekoetan labur batez bizi izaten da. Busturiako putzua osatua. eta Nabarniz mendiko leize bat aipatzen zaizkio bizilekutzat (Ger- 2. Ekaitza nika). sortzen ze- igitaia nean, etxe- Igande Iñuti Ik. Igande Iote. atariko lur gainean ontzi bat jartzen zuten Igande Iote Kinkuagesima igandea. sutako hautsarekin, San Joan goizean bedeinkatutako belar ba- igatei Ik. igitai. tzuekin, eta gainean igitaia ahoz gora (Amezketa). Igautre Ik. Inau- teri. igitai garrangadun Igitai horzduna. igela Metalezko igurtzitako botila Azal zimurra duen txapaz egin- botila eta igurzteko koilara edo an- dako intxaur- tzeko beste tresna bat erabiltzen azalaren dira. Jotzeko, koilarearekin igurzten erdiko eta da botilaren azala, erritmoa marka- igel baten igateia tuz. Euskal Herriko toki askotan itxura duen erabili dira igurtzitako botilak, errit- pieza dituen soinutresna. Honek, moa markatzeko soinu-tresna gisa. estalki gisa, altzairuzko mihi zabal bat du, alde batean “igelari” lotuta ihi Zurtoin luze eta malguak dituen eta bestean, libre. Bere posizio landarea, toki hezeetan hazten naturaletik aldatzean, igelaren dena: (Juncus effusus, junco, junc,

Eusko Ikaskuntza, 2009 85 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

rush) Eskulangintzan, lantzeko Baliteke hildakoei argi egiten die- azala eta barruko bihotza edo lako sinestetik sortua izatea izena. muina kentzen zitzaizkion. Ihiaren Bestalde, argizari da beste izene- binakako gurutzaketa gaixo, haur tako bat eta ezkoa erabiltzen da eta abarrentzako siloietan erabili sepulturetan hildakoei argi egiteko. izan da, hiru eta bateko guru- Gainerakoan, iretargi eta idetargi tzaketa, berriz, siloi orokorrak egi- izenek izan lezakete zerikusirik iel- tean; bizkarraldea goitua duen txu (ireltxu, iritxu, iruztargi eta siloiak, hamakak eta alkitxoak, idittu) gaueko jeinuekin. Ilgoran hil- aldiz, gurutzaketa loredun izenekoa tzea seinale ontzat hartzen da ari- erabiltzen zuten. maren geroko bizitzarako. Ilargia eguzkia bezala emetzat hartzen da ihintz 1. Eguratseko hezetasuna, eta Ilargi Amandre deitzen zaio. An- batez ere gau eta goizaldean, ur tza denez, ostirala ilargiari eskai- tanta xehe bihurtua. 2. San Joan nita zegoen eta igande hitza ere goizean, zortziak aldera, belardiko ilargi beteari dagokio. Pertsona sor- basur edo ihintzetan oinutsik ibil- ginduenak izan diren gauzak ostira- tzen ziren ordu erdi batez, osasune- lez eta bidegurutzeetan erre egin rako ona zelako. Ohitura aski behar dira; ostiraletan biltzen dira hedatua zen Euskal Herrian. eskuarki sorginak. Zenbait herritan artirinez egindako zopak jatera ilar- iite zor-pagatze Igitaiarekin galeba- giaren argitara irteteko ohitura tena lagundu izateagatik auzoari zegoen. Beste herrialde askotan ordaintzea. bezala, Euskal Herrian ere, ilargia- ren aldi desberdinei landare eta ijitomoxorro Ik. txantxo. animalietan eragin berezia egozten zaie: ilbeheran ebakitako egurrak ikatz Errekin beltz eta trinkoa, gehien- bero gutxiago ematen du, ilgoran bat ikazkaiz osatua, landare etorkia sortutako pertsonak eta animaliak duena eta egur-ikatz ere esaten arrak izaten dira eta ilbeherakoak zaiona. Izadian harri- eran aurkitzen emeak, ilbeheran ebaki behar dira denari harrikatz deitzen zaio. etxegintzarako eta altzari eta lanabesak egiteko zurak. Ilbeheran ikatz-kako Zurezko heldulekudun bur- erein behar da garia, eta egin behar dinazko kakoa ikazkinak txondo- dira artoa eta patata; ilgoran erei- rrean erabiltzen zuena. nez edo eginez gero, landarea gehiago hazten da, baina alea txi- ikatz-neurri Eskuarki 25 kiloko zaku- kiagoa eta urriagoa izaten da, kadak izaten ziren. baina mareabehera dagoela erei- nez gero, oreka lortzen da. Hona ikatzobi Burdin mea urtzeko erabil- hemen ostiraletan debekaturiko tzen zen egur-ikatza gordetzeko zenbait: egintza lan handiak has- olak izaten zuen barrunbea. tea, artaldea mendiratzea, erleei eztia kentzea, neska-morroiak etxe- ikazkin Egur-ikatza egiten duen perra eramatea, ezkontzea, azazkalak tsona. moztea, elizan sartzea edo emakume erdi berriaren garbikuntza. 2. iki Ik. Eguzki. Hosto koxkatua duten zuhaitzak (haritz, astigar, elorri, gaztaina, ilargi 1. Hitz asko erabiltzen dira pago, lertxun, gerezi, izei eta abar), lurraren satelitea izendatzeko: ilbeheran inausi behar dira; hosto ilargi, iretargi, itargi, ilazki, argizagi koxkatu gabeak (arte, ametz, eta goikoa, besteak beste. Forma gorosti eta abar), ilberrian. 3. Ilbe- zaharrena badirudi il edo hil dela. herako ikatza gogorra izaten da eta

86 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

su gutxi egiten du. 4. Loratu behar Inaute motx Kinkuagesima ondoko den gauza ilberrian erein, egin edo lehen asteartea (Arantza). sartzen da; loratuko ez dena, berriz, ilbeheran. 5. Ilbehera da Inaute motz Astearte inautea, Inaute- onena astoari nahiz ardiari ilea rietako azken eguna. mozteko, baita txerria hiltzeko ere. 6. Ilberriz egindako ongarria lizundu Inauteri Tolosan eta inguruko herrie- egiten da, indarra galtzen du eta tan Garizuma aurreko jai bereziei lurruna dariola egoten da. edo Karnabalei ematen zaien izena. Hamaika urtez behin Santa ile Emakume-ile bat palangana Ageda eguna eta Inauteri igandea batean utziz gero suge bihurtzen edo Kinkuagesima egun berean iza- da. Beste batzuek diote, eguzkitan ten dira. egon behar duela ileak, edo beho- rraren zurda izan behar duela. Erre- indaba Babarrun. ketako sugeak horrela sortuak omen dira. ingude Oletako sutegiaren aurrean, barrunbearen erdi aldera egoten iltze Metalezko atal mehe eta luzea, zen burdinazko pieza mazukariaren mutur batean punta eta bestean edo gurpil horzdunaren parean; burua dituena, finkatzeko, batzeko, horrek gabiaren balankari eragiten zintzilikatzeko erabiltzen dena. zion eta mazukariaren hortzek eraginik igo-jaitsika ibiltzen zen ingude iltzegile Iltzeak egiten dituena. gaineko zamarra goria xaflatzeko.

ingudi Ik. ingude.

inguma Jeinu gaizkilea, etxekoei lotan daudela agertzen zaiena, lepoa estutuz, arnasa hartzea zaildu eta larrialdiak emateko. Lotaratu aurretik zenbait formula magiko esaten dira ingumaren kontra: "Inguma, ez nauk hire beldur, / Jinkoa eta Andre Maria / hartzen ditiat lagun; / zeruan izar, lurrean belar, kostan hare, / hek guztiak kontatu arte / ez hadila nireganat ager" (Ezpe- iltzegilearen mahaia leta). "Ingumes erromes, / ez nagok hire beldurrez / Jesus diat aita, / Ama Birjina Ama, / zeruko iltze-txapel Iltzearen burua. saindu eta aingeru guztiak goarda". iltze-zanko Bururik gabeko iltzea ingure Ik. ingude. (Urdiñarbe). ingurutxo Betelun, Astearte Iotez, ilun-ezkila Ik. abemariak. ezkonduek ingurutxoa dantza egiten zuten eta Udalak ardoa eskain- ilun-zeina Ik. abemariak. tzen zion erromeriara joaten zen guztiari. Leitzan, San Joan arra- inakin Irria, iseka. tsaldean ingurutxoaren ondoan daudenei opila eta txistorra eman Inaute Ik. Iaute. izan zaizkie.

Eusko Ikaskuntza, 2009 87 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa intsusa 1. Herri-medikuntzaren ara- Iote Astelehen Kinkuagesima ondoko bera, bronkitisa, erreuma, errea, lehen astelehena. flemoia, aknea, zingiria eta abar bezalako kasuetan erabiltzea Iote egun Kinkuagesima ondoko aste- gomendatzen da, hosto zein azal- artea (Lizarraga-Ergoiena). erara: (Sambucus, sauco, sureau, elder). 2. San Joan belar izena har- Iote hirugarren Kinkuagesima ondoko tzen dutenen artekoa da. lehen asteartea, Inauterietako hirugarren eguna (Irañeta). intxaur Ik. kaskamelan. Iote Igande Kinkuagesima eguna, Inauterietako lehen eguna (Irañeta).

Iotegi Horrela deitzen zaie Leitzan eta Areson Inauteriei, eta Garizuma aurreko hiru egunetan, Zalduniote, Asteleniote eta Asteartiotez ospatzen dira. Herriko gazteak ez ezik, zaldiak ere mozorrotu egiten dira eta horrela dabiltzanei atxo izena ematen zitzaien. Areson atxauretze deitzen zitzaion atxo mozorrotzeari.

ipuru 1. Altzifrearen familiako iltzegilearen-mahaia zuhaixka, hosto-zorrotza, fruta beltz edo more oso usaintsuak ematen dituena: (Juniperus communis, ene- intxaurrondo 1. Herri-medikuntzaren bro, genévrier, juniper). 2 San Joan arabera, bronkitisa eta erreuma bezperaarratsaldean gazteek sendatzeko gomendatzen diren herrira ekartzen dute sua pizteko hostoak dituen zuhaitza: (Juglans behar duten ipurua (Erro). regia, nogal común, noyer commun, English walnut). 2. San Joan belar iratxo Gizakiei laguntzen edo, batez izena hartzen dutenen artekoa da ere, kalte egiten omen dien izaki bere hostoa. alegiazkoa. intxixu Euskal mitologiako izakia. iratze 1. Herri-medikuntzaren ara- Aztia, sorginaren ahalmenak dituen bera, bronkitisa, hagineko mina eta gizona. Hitz hau latinezko facticiu- flemoia sendatzeko gomendatzen setik dator, gaztelaniazko hechizo diren belar eta sortu duen beretik. landareetako bat: (Pteridium inurri-belar Herri-medikuntzaren ara- aquilinum, hele- bera, zauriak sendatzeko gomenda- cho común, tzen da landare hau: (Chenopodium fougère com- ambrosioides, té de Méjico, thé du mune, common Mexique, Mexican tea). brake). 2. San Joan goizean, Iñoteria Ik. Inauteria. haurrak egunsentian jaiki eta Iote Ik. Inaute. igitaia harturik mendira joaten Iote Astearte Kinkuagesima ondoko ziren iratze sor- lehen asteartea (Etxaleku, Latasa). ta bat ebakitze- iratzea

88 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

ra (Aramaio). San Joan suan iratze irulario Joko honetarako izen bereko idorra erretzen da (Arraioz). zurezko pieza erabiltzen zen, 20 bat cm luzerakoa eta mutur zorrotzak iraunsuge Ik. herensuge. zituena, erdialdean lodiagoa izaki. Irularioa bi metro inguruko zabalera iraurrak Metro eta erdi bat luzeko bi zuen zirkulu baten erdian uzten oholtxo edo makilaz osaturiko zen. Jokoari hasiera nork eman tresna, mutur banatan hamabiha- jakiteko zotzetara egiten zen eta malau zentimetroko lokarriz tinka- luzeena hartzen zuena hasten zen. tuak, galburuak jo, baba-lekak Zirkuluaren erdian jarri eta "irula- aletu, artilea astindu eta abarreta- rio"ari mutur batean lurraren kontra rako erabiltzen zena. kolpea ematen zion makilaz; ondoren, lurretik altxa eta bigarren kolpea ematen zion, airean zegoela, Iraute Ik. Inauteri (Auzperri). ahalik eta urrunen bidaltzeko. Biga- rren jokalaria zain egoten zen "iru- irazi Haga edo pertika mehetzea. lario"ak berriro lurra ukitu arte, eta hartu eta eskuaz botatzen zuen zir- iraztaskatu Haria ehundegian pasa- kulu barruan sartzeko asmotan; tzeko prestatzea. aurreneko jokalaria hori galarazten saiatzen zen, makilaz baliaturik, iraztrama Ehuleak iraztaskatzeko "irulario"a zirkuluaren barrura eror erabiltzen duen tresna. ez zedin. Bigarren jokalariak ez bazuen "irulario"a zirkulu barrura irelu Euskarazko beste izen asko du: itzularazten, lehen tiratzaileak argidun, irel suzko, ireltxo, ieltxu, berriro jokoari ekiten zion. "irula- iratxo, khuso, lonpipa, malo, momo, rioa" zirkulu barrura itzularazten papao, txitx, zomorro, zikilimarro zuenak jasotzen zuen tantoa; irula- eta abar. Asto modukoak omen rioaren jabe egin eta lekuz aldatzen dira, eta beste batzuen iritziz, txerri zen (Ultzama). erakoak; ahoa ireki eta sua botatzen dute. Erdarazko duende edo irule Ik. gorulari. fantasmaren parekotzat har daitezke. irun Ehun-gai bat hari bihurtu. iriztegi Ehuleak erabiltzen duen haril- irundegi Irulearen lantegia, iruten den kai irazkigilea. Sei ziri izaten ditu lantegia. eta goikoetatik hasten da hariaren bilketa. iruri Egur-ikatz xehea sutegiaren azpialdea eta saihetsak betetzeko erabiltzen zena. irrintzi Pozezko deiadar luze eta zolia, batez ere festa giroan egiten dena; iruteko Ik. goru. behin eta berriz irrintzi egiteari irrin- tziketan ibiltzea esan izan zaio Isabelita Tolosako herriko musika- (Urretxu). bandak Inauterietan jotzen duen pieza. Iru Damatxo Tolosako Inauterietan Herriko txistularien eresbatzak jo- iskilinba Ik. orratz. tzen duen pieza. isopo Ituren eta Zubietako joaldunek Irugarren Idiyarena Tolosako Inaute- eskuetan erabiltzen duten zigorra. rietan Herriko txistularien eresbatzak jotzen duen pieza. iteile Ik. besabe.

Eusko Ikaskuntza, 2009 89 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa itsas otarre Itsasontzietan erabiltzen itxola Ik. txabola. den saski berezia. itxuketa Ik. arrenaketa.

itzain Idiak zaintzen eta gurdia gidatzen duen pertsona.

itsas otarre

Itsasgorrieta Euskal mitologian astroak sartalde edo mendebal- dean ezkutatzean joaten diren lekua. itzaina itsulapiko Neska-mutilak Garizumako igandeetan ibiltzen ziren jokoa zen. Horretarako plazako balkoi batetik itze Ik. iltze. bestera soka lotzen zen, eta erdi parean, beste soka batez lurrezko itze-zanko Iltze burugabetua. itsulapikoa zintzilikatzen zen. Jokoan banan-banan aritzen ziren, iuzumitz Saskigintzako zumitz meha- begiak estalita eta makila eskuan rra, ehozumitz eta josizumitz ere zutela. Helburua itsulapikoa haus- deitzen dena (Nuarbe). tea zen aldez aurretik erabakitako denboraren barruan. Itsulapikoa ixilu Ik. zizeilu (Bergara). hautsitakoan, beste bat jartzen zen haren ordez, harik eta jokorako ixkilima-joko Nesken denborapasa prestatutako guztiak apurtu arte zen eta bi taldek esku hartzen (Bidankoze). zuten txandaka. Bi buruorratz edo ixkilima jartzen zituzten mahai gai- itsu-mandoka Zotz egiten zen begiak nean, buruz buru. Jokoa zen bie- nori estali jakiteko, eta neska edo tako bati bultza egin edo kolpe bat mutil horrek, ukimenaz baliatuta emanez bestearen gainean guru- ezagutu egin behar zuen jolaskidea tzaturik jartzea. Neska bakoitzak nor zen eta haren izena esan. jokorako egokienak ziren bi buruo- Asmatutakoan, ezagutu berriari rratz erabiltzen zituen, eta gal- estaltzen zitzaizkion begiak eta tzaileak lagunari bi eman behar horrela ematen zitzaion jokoari zizkion, baina ez jokorako erabilita- jarraipena (Sohüta, Baigorri). koak nahitaez, espresuki emateko ekarritakoak baizik. Urte guztiko ittan egin Auzoei lagunduz igitaian jokoa zen eta etxean zein eskolan egitea (Alkiza). aritzen ziren horretan (Baigorri).

Itxitxarko Inauterietako pertsonaia izalu Ik. zizeilu. eta berari dagokion panpina (Hiribe- rri Arakil). izen Izenak zeinuak dira, gauzen ordezkapen soinuzkoak eta an- itxixo Ik. intxixu. tzinako herri askorentzat bezala,

90 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

euskaldunontzat ere izena gauza jaun Zuberoako maskaradako per- edo izanari estuki loturik dago tsonaia. Anderea, mutil gazte soi- (Izena duen guztia omen da), beraz neko eta kapela zuriduna, besotik uste horren arabera, ez dago iza- eramaten duena. Zilarrez apaindu- nen bati ez dagokion izenik. J.M. riko jaka beltza, kapela handi galoi- Barandiaranen arabera, sineste duna, praka beltzak eta gerrian horren eta kristau fedearen arteko ezpata motza erabiltzen ditu. konpromisotik sortua da honako Eskuan agintari-makila zinta urdine- baieztapen hau: "Direnik ez da kin eta bularrean zehar banda sinetsi behar; ez direla, ez da esan urdina ere erabiltzen ditu. behar". Horregatik, kontzepzio magikoaren arabera, izenean era- jauzi motz Jokoa zen ea nork jauzi gina izanez gero gauzaren baitan edo saltorik handiena egiten zuen, eragina izatea lortzen da, eta birao gora eta luzetara, oinak bildurik eta edo otoitz gaiztoak menpean har- lasterka egin gabe (Baigorri). tzen du izen horrek aipatutako erre- alitatea, eta indar magiko edo jendari Hildakoaren ahaide edo tarte- adurrak gaixotasunak eta ezbeha- riakoak (Berroeta, Baztan). rrak garraiatzen dizkio izendatuari. jentil Kristau ez den pertsona, batez izera Hildakoa lurperatu aurretik bil- ere, Euskal Herria kristautu aurreko tzen zuen mihisea, katona (Ezkio) euskalduna, herri-oroitzapenean ere deitua. kontaera ugariren bidez gelditu dena. 1. Aholkua ematen: Baserri- izkidornu Ik. iriztegi. tar batek gurutze bat zeukan mugarria behar ez bezala kendu eta izorrakapote Ardo egosia, kanela, leize-zulo batera bota zuen. Beste piku eta azukrearekin prestatzen baserritar batzuk txarkeriaz ohartu dena. Berueteko herriko ostatuan eta mugarria lehengo lekuan Iote asteartez festan esku hartzen berrezartzera behartu zuten. Orduan zuten guztiei ematen zitzaien. baserritar hura leize-zulora jaitsi zen mugarriaren bila eta bertan jentilak iztupa Lihoa eta kalamua zehatzean bereizten den zati larria, sokak eta soineko latzak egiteko erabiltzen dena. izu-argi Ik. gerixeti. izugarri Ik. gerixeti.

Jj jai-erdi Jai oso baten oroitzapena.

Jainkoaren begi Ik. Eguzki. janpantza Ik. Zanpantzar. jantza luze Luzaideko Inauteetan egiten den dantza mota. jaski Ik. saski (Arbizu). jentila

Eusko Ikaskuntza, 2009 91 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

aurkitu zituen. Haiek esan zioten: ten. Jentilek beretako bat zelatan "hartu harria bizkarrean gurutzea jartzen zuten eta kristauak hurbil- aurrera duela, bestela ezingo duzu tzean hark adarra jotzen zien bere garraiatu". Eta jentilek esandakoa lagunei. Jentilak mendi-gailurrean egin eta baserritarrak mugarria biltzen ziren eta kaletarrak igotzen lehengo lekuan berriz jartzea lortu hastean, prest zeuzkaten harri han- zuen. 2. Seme jatun eta indartsua: diak piririka maldan behera bota eta Ama-seme jentilek hamalau morroi kristauak hil egiten zituzten. 5. Jen- zituzten, jentilak haiek ere. Behin tila eta lehoia: Jentil bakarti bat ani- amak semeari morroientzako bazka- malien artean bizi zen eta animalia ria eman zion eta seme honek horien artean lehoi bat zegoen. bidean zihoala hamalauen anoak Lehoiak arantza bat zeukan hankan jatea erabaki zuen, eta halaxe egin eta jentilak sendatu egin zuen. Jen- zuen. Morroiak kexatu zitzaizkion tilaren inguruko animaliek artaldeak semearen amari, baina hark eran- jaten zizkieten kaletarrei eta horre- tzun zien berak bidali ziela jatekoa. gatik, animaliak harrapatu eta kan- Semeari galdetzean, hark goseak pora bidaltzea erabaki zuten. akabatuta zegoela eta jan egin Halaxe egin zuten. Jentila ere harra- zituela hamalau bazkariak, erantzun patu eta plazara eraman zuten, zion. Orduan amak jaten eman zien lehoiak jan zezan. Lehoia jentilak morroiei. Ondoren semea morroiek hanka sendatu ziona bera zen eta zenbat lan egin zuten ikustera joan ezagutu egin zuen eta inguruan bi zen, eta seme jentilak, bi orduan bira egin zituen eta jentilak eskua egin zuen hamalau morroiek egun ezarri zion bizkarrean. Hori ikustean guztian egin zuten adinako lan ezagutzen al zuen galdetu zion, eta saila. 3. Jentil balankariak: Konta- berak erantzun zien bizia salbatu era batek baino gehiagok adieraz- ziola. Orduan bizirik eta libre utzi ten du jentilak balankari bikainak zituzten biak. 6. Jentilak eta Martin zirela eta mendi gailur batetik bes- Txiki: Jentilek bakarrik zekiten artoa teraino jaurtitzen zutela. 4. Jentilak ereiten eta Martin Txiki, haiekin beren burua defenditzen: Jentilak tratatzen zuen bakarrak, apustu mendian bizi ziren, eta kristauek, egin zien arto pila handi baten gai- kaletarrek harrapatu egin nahi zituz- netik baietz salto egin. Martin Txikik abarka handi batzuk jantzi zituen saltoa egiteko. Jentilak aise salto egin zuen metaren gainetik, baina Martin Txiki piloaren erdian erori zen, eta abarkak artalez beterik zituela gelditu zen. Gero ihes egin zuen, baina jentila konturatu zen Martin Txikiren amarrukeriaz eta atzetik esan zion: "Hazia badaramak, baina noiz ereiten den ez dakik". Andre zahar jentil bati galdetu zion noiz ereiten zen, baina hark ez zion erantzun nahi izan. Emakumearen leiho ondoan zelatan jarri zen eta orduan entzun zuen: "San Isidrotan ereiten baduk, artoa jango duk, bai". Eta hala ikasi omen zuten euskaldunek artoa ereiten. Artoa erein eta hartu zuten, baina ez zuten ehotzen asmatzen, ez bai- jentila tzekiten nolako ardatza egin behar

92 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

zen. Orduan Martin Txikik joan eta zien berak egingo zuela txakurrare- esan zien: "Ez zaukagu errotarekin kikoa, baina ez zeukala herrira jais- burukomin handirik, ondo ari gaituk teko jantzirik. Orduan, txiki errotarekin". Eta orduan jentilek bazeukan ere, fraide-jantzi bat eman esan omen zioten: "Haltzarekin zioten eta hala jaitsi zen herrira. egindako ardatza jarriko zenioten- Plazan aulki bat eskatu eta bertan eta". Horrela jakin omen zuten kris- eseri zen, belaun bat doblatua eta tauek haltza zela errota-ardatzak aurrealdera zuela. Hala zegoela txa- egiteko zurik egokiena. 7. Jentil kurra bota zioten eta belaunetik hel- gizajaleak: Ataungo basoetan jenti- tzeko kolpea bota eta ahoa lak bizi ziren; jende gaztea eta hau- irekitzean, jentilak atzaparrez heldu rrak harrapatzen zituzten eta ez eta ahoa txikitu zion eta txakurra ziren gehiago agertzen. Herrian jan akabatu zuen. Gero zezena bota zio- egiten zituztela esaten zen. Jendea ten, eta gauza bera egin zuen hare- oso beldurturik zegoen eta indar kin ere. 11. Ormaiztegiko zubia: militarra ekarri zuten, eta jentilak Herri honetan zubi bat egiteko jenti- suntsitu ondoren etorri zen bakea lak aukeratu zituzten, baina lana herrira. 8. Jentil on indartsua: Atau- gau batean, eguna zabaldu aurretik nen jentil indartsu eta zintzo bat bizi bukatu behar zuten. Jentil asko zen. Egun batean herrira jaitsi zen, omen ziren, Tomas izenekoak gu- herrian indarrik gehiena zeukana txienak izanik ere, hiru mila ziren. nor ote zen galdezka. Patxi Erre- Ilaran jarri eta harria eskuz esku mentaria zela erantzun zitzaion. Jen- ekartzen zuten Aralartik, batak bes- tila Patxi Errementariarengana joan teari izenez deituz. Eguna zabal- zen eta hark itxaroteko esan zion, tzearekin, bat-batean lanari utzi eta eta sutan goritutako orrikak atera, guztiak beren bizilekuetara joan atzean gorde eta jentilarengana ziren, zubia bukatzeko harri bakarra hurbiltzean kolpe batez sudurra falta zutela. 12. Ezkurrako jentila: moztu zion. Jentil zauritua erremen- Ezkurrako beheko aldean, Errotalde tariaren atzetik abiatu zen, baina ez izeneko parajean jentilak bizi ziren. zuen harrapatu. Aurrerantzean jen- Egunez zulo horietan gordetzen tila lotsaz ez zen herrira jaisten ziren, eta gauez lapurreta egitera sudurra moztua zuelako, eta herrita- irteten ziren. Noizbehinka eguzkitan rrak basora joaten zitzaizkion bisita ageri ziren binaka elkarri burua egitera. 9. Jentila eta Kristoren jaio- garbitzen. Gauez tximinian barrena tza: Garai batean lainorik ez zen sartu eta haurrentzat prestaturiko baina bat-batean, mendian bizilekua ahia jaten zuten. Baina etxe batean zuten jentilek hodei bat ikusi zuten. etxekoandrea horretaz ohartu eta Burutzat jentil zahar bat zeukaten, zartaginean zeukan olio frijitua bota betazalak erorita zeuzkalako ezer zion jentil haietako bati, eta bere ikusten ez zuena. Adineko horri gal- bizitza guztirako markaturik utzi detu zioten zer gertatzen zen eta zuen. Aurpegia ikusi ziotenean hark betazalak altxatzeko eskatu beste jentilak haserretu egin ziren, zien. Horretarako laurogei arrobako eta etxe hartara gauez itzuli, sarre- palanka erabili behar izan zuten, eta rako atea jo eta atean esku-marka jentilak hodeia ikustean esan zuen. utzi zuten. Amarrandegi da etxearen "Kixmi, Kristau Tximua jaio duk, izena. 13. Neska jentilarekin izan- ahal dena ahal den tokira ezkuta dako haurra: Herriko mutil batek dadila". 10. Jentilak txakurra eta haurra izan zuen jentil batekin, eta zezena akabatu: Haragi gordina hori jakitean apaizak esan zion janez mendian bizi zen jentil bati mutilari haurra kentzeko amari. Jen- galdetu zioten ea gauza izango ote tilak lotan zeudela mutilak haurra zen herriko baten txakur indartsua kendu zien, baina berehala kontu- menderatzeko. Jentilak erantzun ratu ziren eta harrapatu nahian

Eusko Ikaskuntza, 2009 93 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

atzetik jarraitu zioten mutilari. Baina jitomoxorro Nafarroako zenbait herri- ez zuten lortu, mutilak ihes egin baitan (Iturmendi, Arbizu, Etxarri-Arana- tzien haur eta guzti. Orduan etxeko tz...) izen hau ematen zitzaien ateari sastakaia sartu zioten, jenti- mozorrotzen zirenei. Beste ba- lak ez baitziren etxeko sarreratik tzuetan txatar edo txatxo izenez aurrera sekula pasatzen. ezagutzen dira. jentil-baratze Jentilak lurperatuak joaldun Joare edo arranak erabiltzen izan omen ziren lekua. dituztelako deitzen zaie horrela Itu- ren eta Zubietan, eta bi herrietako jentil-harri Neolitos aroko hileta oroi- gazteek osatzen dituzte joaldun tal- garria, lurrean zutik finkaturiko harri deak. Zubietako joaldunek alkan- batez osatua. Albizturren ezaguna dora zuria janzten dute; Iturengoek, da izen hau duen harri bat. aldiz, ardi-larruzko gerruntzea, paparrean behera esekitako bi Jesukristo Jesukristo tradizioz datorren solaparekin eta besoak biluzik kontakizun batean baino gehiagotan dituztela. Herriko larru-paxa ere agertzen da. 1. Morroi eredugarri. garrantzizkoa da joaldunarentzat, Untzurrungo baserritar batek bi hartatik esekitzen baititu joareak. morroi hizketatu zituen eta ohea eman zien. Biharamunean ez ziren jaikitzen, eta biharamunean deitzean dena egina zegoela erantzun zioten. Larrainera joan zen eta dena garbi zegoela ikusi zuen, lastoa ahoztegian eta alea mandioan. Orduan galdetu zien nor ziren eta haietako batek erantzun zion: "Ni Jesukristo naiz". 2. Jesukristo (eta Pedro) gari-ale- tzaile. Kontakizun batzuetan Jesu- kristo gari-metari su eman eta alea eta ahotza banatzen zituen laguntzaile bezala agertzen da.

joaldunak

joalte Zintzarriak zintzilik duen lepoko handia.

joare Ik. ezkila.

joaregile Joare edo arranak egiten dituena.

joare-karoi Joarearen barneko eta kanpoko lotuneak, mihi edo mizkia eta uztaia ezartzeko erabiltzen direnak.

joko Euskal tradizioan jokorako zaletasuna sarri agertu izan da, apustu, Jesukristo erronka edo dema gisa. Edozein

94 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

herri-kirol aukera aproposa izaten Kk zen eta da gaur ere horretarako. Esaera zaharra: Jokoa ez da Kabana Zuberoako maskaradako per- errenta. tsonaietako bat, kauteren buruzagi gisara agertzen zena. jorra-aitzur Ik. jorrai. kabela Ik. karel. jorrai Jorratzeko erabiltzen den aitzur txikia. kabi-eztai Karobi-lanak amaitu ondoren egiten den bazkaria. jorratu Lur landuetan belar txarrak atera. kabila 1. Burdinazko edo zurezko atala, iltzearen antzekoa, zulo josizumitz Ik. zumitz. batean sartzen dena edo bi osagai zulodun elkartzeko erabiltzen dena. joskura Ik. jostura. 2. Baserri-gurdiaren gurpiletako zurak jostean erabiltzen den meta- jostura Ehunezko, larruzko...bi atal lezko ziria. 3. Katearen bukaeran batzen dituen puntada-segida jarrai- ezartzen den zur zilindriko eta zeha- tua. Herri-medikuntzaren arabera rretakoa, hauspoari eragiteko hel- zapi bat ezartzen da gaixoaren gor- duleku gisa erabiltzen dena. putz atal gaizkoatuan eta bertan hari bat albainutzen da korapilorik kadena Eskola garaiko neska-mutilen gabe, bitartean errezatuz edo hone- jokoa zen, eta “betetzen” izene- lako formularen bat esanez: "Zain koak bere lagunak harrapatzen hasi tiratu / Zain urratu / Zaina bere behar izaten zuen. “kadena” esa- tokian sartu" (Maruri, Gernika, ten zuen lagunei begira eta gainera- Axangiz, Gerrikaiz, Bedia). koak “badela” esanik, lasterka hasten ziren. Norbait harrapatzean, jota Tolosako Inauterietan musika- eskutik hartu eta hirugarrenaren bandak eta txarangek askotan jo- atzetik hasten ziren, harik eta azke- tzen duten pieza. nekoa harrapatu arte. Berriro jokoari hasiera emateko aurrena jota-dantza Etxalekuko Ioteetan egi- harrapatutako neska edo mutila jar- ten den dantza mota. tzen zen “betetzen” (Igoa).

Judas Nafarroako Adios herrian (Il- kadera Ik. kadira. tzarbeko ibarrean). Asteazken San- tuan erretzen duten panpina; kadira Aulki, bizkardun besorik gabe- txapela eta arpilerazko aurpegia, koa. txamarra, prakak eta espartinak janzten ditu, lastoz edo zerrautsez kaidera Ik. kadira. beteak. Aldez aurretik auzoen artean paseatzen dute. Abartzuzan, kaiku Ardi- Judas eta Judesa, lastozko panpina esnea biltze- batzuk ateratzen ziren Pazko-igande ko zurezko eguerdiz, asto banatan. Herriko ontzia, euska- gazteriak gitarra jo eta dantza egi- rri bakarrekoa ten zuen ibilaldian eta plazara iris- eta goporra tean soka batzuetatik eseki eta su baino handia- ematen zieten. Suak txinparta ugari goa. Urkiz- kaikua ateratzen zuen, panpinek gatza iza- koak izan ohi ten zutelako. Duela mende-erdi ziren, eta erabilitako zurari kaiku- galdu zen ohitura hau. gaia deitzen zitzaion.

Eusko Ikaskuntza, 2009 95 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

Kain Mende honetako hirugarren kalanka Larrean dabilen behor edo hamarraldian (Añana-) Gesaltzan behiarentzako arrana. Inauterietan bertako gizon berezi bat kaleratzen zuten igandean eta kalaxka Bildotsarentzako arrana. asteartean. Oinutsik eta prakak belauneraino jasota, besoa eta aur- kaldera Eskulangile askok erabiltzen pegia belztuta, haur guztiak ingu- duten metalezko ontzi handia. Adi- ruan zituela ibiltzen zen pertsonaia. bidez, zumagileak eta kaikugileak beharrezko zuten beren gaiak edo kainabla Abereen lepoko edo koila- langaiak egosteko. roia (Izaba). kalderero Lantegiko ofizialei ematen kajola Ik. kartola. zitzaien izena. kakarrero Ik. txantxo. kalderon Jokalarien kopurua aldako- rra izaten zen eta pilotan egiteko kakarro Ik. txantxo (Bergonda, Zan- paletaren antzeko zur zati bat eta brana, Amurrio). bi muturrak kono itxurakoak zituen 10-12 cm-ko makila bat erabiltzen kako 1. Metalezko atal okertua eta zituzten. Makilatxoa paletaz jo askotan punta-zorrotza, zerbait zin- muturrean eta airean zegoen bitar- tzilikatzeko, zerbaiti eusteko edo hel- tean bigarren kolpea eman eta aha- tzeko erabiltzen dena. 2. Bi hortzeko lik eta urrunen bidali behar zen. aitzurra edo hozpikoa. 3. Oletan Jokalariek makila lurrera erori baino peialeak errobada abian jartzeko tira lehen hartu behar izaten zuten egiten zion burdinazko atala. (Langraitz Oka). kakoilatze Zuberoako maskaradan, kale-baserri Behiala nekazaritzatik entseñariak zuzenduriko dantza, soilik bizi izan zen baserria, baina Braliaren barrukoa. Godalet dan- gerora industrian lan eginez soldata tzak eta ondorengoek osatzen dute nagusia etxeratzen duena. Nahiz "fonction" deitua eta zamaltzain, eta erabat ez alde batera utzi base- txerrero, gathuzain eta kantiniersak rriko lana, nabarmen murrizturik burutzen dute. egoten dira zeregin horiek kale- baserrian. kakola Ik. kako (Zugarramurdi). kalaka 1. Hiri oholtxorekin egiten den soinu-tresna. Erdikoa kirtenarekin (palatxo gisa) goialdean egindako bi zuloetatik sokatxo bat pasaturik loturik daude. Kirtenetik harturik astintzen da eta kanpoaldeko bi oholtxoek erdikoaren kontra jota, zarata ateratzen dute. Askotan libre jotzen dira eta batzuetan, errepikatzen diren joko erritmikoak osatuz. Aste Santuko ospakizunen inguruan erabiltzen dira, bai eliza kale-baserria barruan eta bai kanpoan, elizkizu- netako abisuetarako. 2. Errotarria- ren gainean dilindan dagoen oholtxoa, hura dabilenean etenga- kalejira Jaietan kalez kale musika jo- beko zarata ateratzen duena. tzen egiten den ibilaldia.

96 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa kali "Kali" izeneko eta metro bete momilla recutita, manzanilla, petite pasatxoko makila mutur-makurra camomille, wild camomille). erabiltzen zen joko honetan. Neska- mutilek herriko plazan jokatzen kamantxila Kaskabilo edo zintzarri zuten, ia beti hurritzezkoa izaten txikia. zen makilaz gainera trapuzko pilota ondo liztariz lotuarekin. Bakoitzak kamarero Lizartzako Inauterietan jaie- bere koadrila aukeratzen zuen; bi tako kontu-emaile edo festa-antola- taldetan banatu eta erdian arrastoa tzailea. egiten zen. Sakea norena izango zen jakiteko "kaikulo" botatzen kamaro Ik. txantxo. zuten txanpona. Sakatzailea aukeratu eta "kali"az jo eta pilota beste kamio-saski Garai bateko kamineroek alderaino pasatakoan, aurkako bideak txukuntze-lanetan erabiltzen pilota berriro marra gainetik pasatu zuten saski edo otarrea. behar zuen tanto egiteko. "Kalia" erabiliz marra gehiagotan pasatzen zuen taldeak irabazten zuen (E- txaleku). kalioketa Hamabiren bat neska-mutilek hartzen zuten esku joko honetan, bi taldetan banaturik. Seiko taldea alde batera, bata bestearen ondoan, eta parez pare, hamar metro inguruko tartearekin, beste seiak. Bakoitzak hogei zentime- kamio-saskia troko makila zeraman eskuan, besoa goian zuela. Talde bateko aurrenekoa, makila bota eta, beste- koren bat jotzen ahalegintzen zen. kana Luzera-neurria, metroa baino Asmatuz gero, haren taldeak jaso- zerbait laburragoa, ehunak eta tzen zuen tantoa; huts eginez gero, enborrak neurtzeko erabilia. Nafa- berriz, tantoa beste taldearentzat rroakoak 0’785 m eta Bizkaikoak izaten zen. Hamabi tanto aurrena 0’8359 m ditu. egiten zituen taldea izaten zen irabazle (Ezkio). kanabera Kanabera arrunta harturik, goitik behera, pitzatu egin behar da kalles Erronkariarrei inguruko jendeak erdi-erditik begi bateraino, zati bat eman izan dien izena. osoa utzirik. Malgua izan dadin, alde batean leiho bat egiten zaio. kalotza Eskalapoin paladuna. Begitik beherako zati osoa, heltzeko kirten gisa erabiltzen da. Esku bate- kaltxuera Ik. eskuare. kin kirtenetik heldurik, beste eskuaren eskubarruarekin igurtzi egiten kamaina 1. Artzain eta ikazkinek da kanaberaren beheko muturra. mendian, ohol, lasto eta orbelez Horrela, libre gelditu diren bi kana- egiten duten ohea. 2. Itsasontziko bera-erdiek elkar jotzen dute, eta litera edo oheari (Getaria) deitzen kalaka edo kriskitinek ematen diote. duten antzeko hotsa ateratzen da. Gutxi bada ere, Bizkaian oraindik kamamila Herri-medikuntzaren ara- erabiltzen da, fandango, arin-arin, bera, sabel eta buruko minetarako martxa eta horrelako doinuetan, gomendatzen den belarra da: (Cha- erritmoa jotzeko.

Eusko Ikaskuntza, 2009 97 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa kandela 1. Argizari-geruza batek, kanteatu Zura beheratu marka edo gehienetan zilindro bat osatuz, seinale bateraino iritsi arte. inguratzen edo biltzen duen metxa, argi egiteko erabiltzen dena. 2. Kantiniersa Zuberoako maskaradako Enkante mota, kandela piztu batez pertsonaia. Garai bateko ijito-andre- egiten zena. → kadena (Ihaben). aren ordezkoa da, txantxa, ausarke- ria eta lizunkeriatara ere labaintzen Kandelario Otsailaren bia, Kandelaria- zenaren ondorengoa. ren eguna, herri batzuetan kandela eta argizari edo ezkobilduak kapa Garai batean sarri erabiltzen bedeinkatzeko eguna erdi-jai izaten zen janzkia, batez ere familiako eliz- zen. Mutiloan burruntziarekin txo- kizunetan, baita udal-gizonen rizo- eta urdai-eskean ibiltzeko ohi- artean ere. tura izan da. Esaera zaharra: Kandelario hotza, neguaren biho- kapelu Olagizonek erabiltzen zuten tza. Kandelario bero, negua da burutako zabala. gero. kapitan Beteluko Ioteetan, Astelenio- kandeleroka Ik. kadera. tez antzara-jokoa egiten zen. Zaldu- nak, txapel zuriz edo gorriz, zinta kanpai Hainbat neurritako metalezko koloretakoez apaindurik, atorra eta ontzi kono-enbor antzekoak izaten praka zuriak, zetazko zapia lepotik dira. Ahoz behera daudelarik, bar- eta koloretako abarketa zuri zinta- nealdean zintzilikaturik mihi bat dunak oinetan zituztela ibiltzen dute. Eliza eta etxe ofizialetako ziren. Taldeko buruzagiari kapitan dorre edo goialdeetan egoten dira, deitzen zitzaion eta azkendari tal- abisu eta mezu desberdinak bidal- dean azkena zetorrenari. tzeko. Horretarako, jendeak ezagutzen dituen kodeak erabiltzen dira. kapitxala Su-burdina (Urdiñarbe). Elizkizunetarako deietan, orduak eta egunaren zati nagusiak adierazteko erabiltzen dira. Baita sukan- paiak inguruetakoei laguntza eskatzeko, hil-deiak emateko... Halaber, jotzeko era desberdinak izaten dira hildakoa haurra, heldua edo erlijiosoa den bereizteko. Itsas herrietan arrantzaleei deitzeko ere erabili dira. Oso interesgarriak dira era libreago eta musikalagoan jotzen diren kanpai-iraulketak eta kapitxala errepikak ere. Festa hasieran, pro- zesiotan eta halako beste ospakizunetan jotzen dira. Jotzaileek kapitxula Ik. kapitxala. trebezia handia behar izaten dute arauen barnean luze, bariatu eta kaprestu Abereei ezartzen zaien polita jotzeko. burualdeko eraztuna (Arantza). kanpaigile Bizibidez kanpaiak egiten kaputxina Emakumearen burua estali dituena. eta sorbaldan behera erortzen zen mantua, hiletetan bereziki erabil- kantalera Dolarea inguratzen duen tzen zena (Baigorri, Eskiula). errefortzua. kara Ik. madre.

98 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

Karakotxa Ik. Maskarada. da, Miel Otxin pantomimaren inguruan. karatola Ik. maskara. karnabal-eske Etxez etxe puska bil- karatula Ik. maskara (Ziordia). tzen edo saria eskatzen ibiltzea. karda Artilea kardatu edo txarrantxa- karnabal-sari Karnabal-eskekoei ema- tzeko bi paletak. ten zaiena, dirua eta jakiak batez ere. → karnabal-eske.

karobi 1. Kare bizia egiteko labea, gisu-labea. Karobiaren arkuari giltza deitzen zitzaion eta hori eginez ixte- ari giltzatzea. Karobiak izaten zuen hutsune bat, leiho deitua, atakan ari zirenentzat ardo-zahatoa gordetzeko. 2. Karobietan ezbeharrik gerta ez zedin, bedeinkatu eta zotal karda gainean gurutze bat ezartzen zuten eta karobi berria egitean kandela bedeinkatuz su ematen zitzaion. 3. kardatu Artilea eta gainerako ehun- Karobi-ezteiak: Labekada bat la- zuntzak bereizi, orraztu. tsun, galtzin edo kare egosi ondoan, jai bat egiten zen Euskal kardera Arteka edo zirrikitua. Herriko alderdi askotan: afari uga- ria, su handiak, dantzak eta irrin- kardiadore Zurari hozkadurak egiteko tziak. Jai horri karabi-eztegu eta tresna, upelgintzan eta suilgintzan kisulabe-besta ere esaten zitzaion. erabilia. karraka Euskal Herri osoan erabili karel 1. Saskiaren goiko uztaia (Aran- den soinu-tresna. Karraka arruntek tza). 2. Itsasontzietan, albo bakoi- zurezko mihi bat izaten dute U luze- tzaren goialdea edo goiko ertza. aren forma duen zurezko euskarri baten barrualdean helduta. Irekita karel-buelta Brankako eta popako dagoen muturrean makila bat sar- karela osatzen dituzten atalak turik dauka alde batetik bestera. (Getaria). Kirtenerako, makila alde batetik luze uzten da eta barrualdean hor- kareta Ik. txantxo. tzak dituen ardatza jartzen zaio. Kir- tena tinko harturik, karraka jiratu karga Pisu-neurria, hogeita hamabi egiten da eta mihiak ardatza jotzen kiloko sei zakukadak osatua. Bi du hortz batetik bestera saltatzean kargaz gurdia osatzen da (Urkizu- hots handia aterata. Aste Santuan Tolosa). orduak jotzeko, elizkizunetara deitzeko eta eguberrietako zenbait Karnabal Ik. Inauteri. ekintzaren abisua pasatzeko erabili da gehienbat. Karrakak izan du Karnabala hilobiratze Karnabal edo beste zeregina ere: abereak soroe- Inauteri-jaiei ematen zaien bukaera. tatik mendian gora bidaltzeko, eltzagor gisa erabiltzen da toki Karnabal-egun 1. Kinkuagesima igan- askotan, bere zaratarekin animaliak dea. 2. Lantzeko Karnabala Kinkua- ikaratuz. gesima igandean eta ondorengo astelehen eta asteartean egiten

Eusko Ikaskuntza, 2009 99 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa karrama Olako bi gurpil azpadun edo eginez gero kartak erre egin behar errobadak. izaten ziren. 2. Sugemiztoa sakelan daukanak, inoren kartak nolakoak karranka Gurdiak, orgak..., higitzean diren badaki. 3. Karta-jokoan ira- egiten duten hots zoli, bizi edo ez bazteko Txerreni otoitz egitea egoki atsegina. da. 4. Bere burua urkatu duen baten soka zati bat sakelan eduki- karraskila Herri-medikuntzaren ara- tzea egokia da kartetan irabazteko. bera, hipertentsio arteriala erais- 5. Karta-jokoan sarri irabazten due- teko gomendatzen da: (Rhamnus nari esaten zaio: "Hik moxorroak alaternus, aladierno, nerprun dauzkak sakelan". 6. Buztan-biko alterne, Mediterranean buckthorn). sugandila sakelan daukana irabazle izaten da. karraskolindas Carnes tolendae haragia utzi edo bijilia egin behar dela kartola 1. Ongarriarekin erabiltzen adierazten duen latinezko esamol- den saskia (Berastegi, Berrobi, dearen aldaerak (Kortes, Ablitas, Elduain, Tolosa). 2. Baserri-gurdiari Arrieta). ezartzen zaion ohola burdi-arasako taketa-zuloetan tinkatuz, simaurra, karrastolendas Ik. karraskolindas. lurra eta abar garraiatzeko. karreta-barrika Upel luzanga, baserriko gurdian sagardoa garraiatzeko erabiltzen zena (Zubieta). karrika-dantza 1. Betelun Astearte Iotez puska-biltzea egin ondoren, mutilak arreba edo barrideren bat lagun zutela herriko plazara joaten ziren eta karrika-dantza hasten zuten herrian barrena; gune jakine- kartola tan kapitanak eta azkendariak zortzikoa dantzatzen zuten. Dantzarien atzetik ñañarroak ibiltzen ziren eta kartxa Zumaginak erabiltzen duen bukaeran Kontzejuko tabernan zume-xafla lodiena. eskean bildutakoa jaten zuten. 2. San Joan festetan herrian barrena kaska Luzaideko dantzariek Pazko egiten den dantza (Auritz). Zaharretan txapel gorria eta kolore desberdineko borla erabiltzen karro Ik. orga. zuten, eta tarteka koroaturik agertzen ziren. Koroari kaska deitzen zi- karrosa Nafarroa Garaiko xaribaria tzaion, eta kartoizkoa izaten zen; edo irri-antzerki herrikoia, Zubero- paperezko loreak arrabeteko ako asto-lasterren, Nafarroa Behe- garaiera izaten zuen. reko kabalkaden edo toberen parekoa. Eguneroko bizitzako zen- kaskabeleta Kanaberaren antzeko bait gertakari kritikatu eta jendea- soinu-tresna da, baina kasu hone- ren aurrean irrigarri bihurtzeko tan, arto-landare baten makilarekin egiten zen pantomima gisakoa zen. egiten da. Mutur batetik luzeraren erdiraino, erditik pitzatuta dago. Pi- kartak 1. Kartak elizan sartuz gero tzatuta ez dagoen aldetik helduta, sorgindu eta deabru bihurtzen ziren astinduz, kalaka baten moduan fun- ustea zegoen, horregatik bekatu- tzionatzen du. Haurren jostailu gisa tzat hartzen zen eta horrelakorik erabiltzen da.

100 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa kaskabilo Barruan metalezko puska- katarro 1. Herri-medikuntzaren ara- txo bat duen metalezko bolatxo bat bera, zerbait beroak kentzen du da. Azalean aho txiki bat izaten du. katarroa. 2. Linazi-enplastuak bula- Astintzean bolatxoak jotzen ditu rrean jarri eta garagar-ur azukre- paretak errepika moduko hotsa tsua edanda kentzen da. 3. emanez. Zenbait animaliak erama- Karraskila-ura, tximiniako kedar-ura ten dute berak identifikatzeko, eta zurrakapotea edanda ere ken- lokalizatzeko eta apaingarritarako. tzen da. Euskal herri dantza askotan ere erabiltzen da. Larruzko lauki batean katau Bi gurpileko baserri-karroa. taldeka josirik, dantzariek zangoe- Ardatzari natza deitzen zaio eta tan lotuta eramaten dituzte (leku etxeaz gainera haga erabiltzen du batzuetan, zuzenean galtzetan josi- (Larrañe). rik) eta dantza egitean kaskabiloen hotsak, musika erritmikoki lagun- kate 1. Maila edo eraztun formako tzen du. atalak elkarri lotutakoen saila, lokarri zein apaingarri gisa erabiltzen kaskamelan Toki askotan erabili dira dena. 2. Sutegia bizitzeko haus- halako perkusio-tresnak. Intxaur poa; horretarako eskuleku edo bat hustu ondoren, intxaur-azalaren kabilari eragiten zitzaion (Itsa- erdia hartu eta mutur batean puska sondo). bat kenduz, bere gainean, luzetara, zotza jartzen zaio hari batekin estu- kate-motz Kate sendo eta laburra, estu lotuta eta osoa dagoen in- enborrak lotzeko erabiltzen dena. txaur-azalaren kontra tinkaturik. Behatz batekin zotzari beheraka katen-maila Katea osatzen duten ata- eraginez, libre gelditzen denean in- letako bakoitza. txaur-azalak jotzen ditu eta hotsa ateratzen da. Trebeziaz mota guztie- katona Ik. izara. tako erritmoak jo daitezke kantuak laguntzeko. Koko-azalaren erdiare- katu Animalia honek garrantzi handia kin ere egiten zen, Nafarroako Erri- izan du euskal tradizioan, eta horre- bera aldean bereziki. gatik uste eta sineste ugari sortu ditu bere inguruan. 1. Katua azpian kastañeta Ik. kriskitin. hartu duenari urte horretan edo zazpi urtez ez dela ezkonduko esa- kastañuela Ik. kriskitin. ten zaio. 2. Katua aurpegia garbitzen ari bada, laster euria egingo katabuan (eraman) Andatan eta sor- duela esaten da ezkerrekoaz ari baldan gorpua garraiatu. bada; eskuinaz ari bada jende katabut Zerraldoa, hilkutxa. arrotza edo al- bisteren bat katamalo Txantxo (Legazpiko Telle- etxera etorriko riarte auzoa) → txorimalo. dela. 3. Katuak iparraldera be- katar Konjuro bat apaizak egin ondo- giratzen badu, ren bi katar izatea komenigarritzat eguraldi ona jo izan da (Zegama). iragartzen du; itsasaldera be- katar eta matar Ik. arrenaketa (Albiz- giratzen badu, tur). berriz, euria. 4. Kanpotik ekarritako katuak katua

Eusko Ikaskuntza, 2009 101 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

ihes egin ez dezan egin beharre- tzia begiz kalkulatzen zuten. Makila koak: laratzaren inguruan hiru bira astintzen zuenak esan egin behar emanarazi, zakuan sartu eta izaten zuen distantzia horretan bederatzi bira emanarazi. 5. Etxean makila hori zenbat aldiz sartzen katar beltza jaiotzea zorionaren zan- zen. Aurkakoak uste zuen egindako tzua izaten da. 6. Katua ez da diruz kalkulua okerra zela eta egiazta- saltzen, oilanda-truke ematen da. tzeko eskatzen zuen. Aurrez esan- 7. Katuak zazpi espiritu edo bizi eta dako zenbakia gehiegizkoa bazen, hats gaiztoa ditu. 8. Katuak lapurra ordu arte makilaren erabiltzailea eta bigote-luzea izan behar du ehiz- izana gertatzen zen galtzaile. On- taria izateko. tzat emandako makila-kopurua ehun tantotara zenbatzen zen katula Ik. maskara. eskuarki (Burgi). katuzil Jolas honetan mutilak baka- katxi. Ik. txantxo. rrik aritzen ziren eta katuzil izeneko hogei bat zentimetroko zurezko katxibulo Ik. txantxo. pieza punta bikoa erabiltzen zuten. Metro-erdi inguruko beste makila katximorron Ik. txantxo. bat ere behar izaten zen. Jokoari hasiera emateko lurrean marra egi- katxirulo Ik. txantxo. ten zen, makilaren luzera berekoa, hau da, metro-erdikoa. Mutil bat katzamale Ik. gatzemaile. arrastoaren ondoan jartzen zen esku batean makila eta bestean kausera Inaute Asteartean Luzaiden “katuzil”a zuela, eta aurrenekoare- jaten diren gozokiak. kin txikia joz, ahalik eta urrunen bidali behar zuen. Ondoren makila kauter Zuberoako maskaradako per- marra gainean utzi, eta aurkakoak tsonaiak. Galdarariak dira eta “katuzil”a jaso behar zuen lurretik auvernieraz hitz egiten dute. Mai- eta makila jotzera bota behar zuen. sua edo patroia, langilea eta apren- Asmatuz gero, postuak trukatzen diza izaten dira. Eszena komiko bat zituzten. Aurkakoak “katuzil”a egin, Jaunaren galdara konpondu, lurrera erori baino lehen jasotzen aprendiza bidali eta dantza baino bazuen, bi aukera izaten zituen areago jauziak egiten dituzte. makila jotzeko. “Katuzil”ak ez bazuen makila jotzen, aurreneko mutilak makila lurretik hartu eta hiru bider jotzen zuen muturrean ”katuzil” hori, urrunera bidaltzen ahaleginduz; baina ez zuen kolpe huts egin behar, bestela pieza ez urruneratzeaz gain, bestelako ordaindu beharren bat izaten baitzuen. Bigarren mutilak aukera izaten zuen “katuzil”a oin gainean jarri kauterrak eta makila aldera botatzeko, aurrenekoak huts egin zuen adina aldiz. Hartara hurbildu egiten zuen eta kaxa 1. Kutxa, ontzia. 2. Metalezko errazago gertatzen zitzaion ondoren kazo kirten-luzea. 3. Diametro eskuaz botatakoan makila jotzea. zabala eta altuera txikia duen meta- Baina azkeneko jaurtiketa horiek lezko kaxa zilindrikoa. Larruzko edo egin aurretik makila eta hiru bider bestelako bi partxe tenkatu ditu. jotako “katuzil”aren arteko distan- Hotsa aldatzeko eta handiagotzeko,

102 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

atzealdeko partxean tripazko soka khorbail Belarretarako erabiltzen den edo bestelako bordoia izaten du. Bi saskia (Eskiula). makilarekin jotzen da, konplexuta- sun handiko erredoble eta joko khotxüska Ontzi txiki helduleku baka- erritmikoez, musika apaindu eta rrekoa, esne-zopak jateko artzainak aberastuz. Musika banda eta txa- erabilia. ranga/fanfarre gisako taldeetan ere erabiltzen da, erritmoa markatzeko eta musika-taldearen doinuak apaintzeko. kaxarranka San Pedroz zortzi mutilek sorbaldetan kaxa handi bat erabiltzen dute, horren gainean beste khotxüska mutil bat dantzari dela. Hiru dantzaldi izaten ziren: arrantzale-aroko kider Kirtena. ondasun-zain edo maiordomo zaha- rraren eta berriaren etxe aurrean kila-ohol Txalupagintzan kroskoaren egiten ziren lehen dantzaldi biak; azpialdeko ohola, gilaren ondoan hirugarrena San Pedroren irudiaren doana. aurrean. 1903tik hasita beste bi lekutan egiten dira lehen bi dan- kilikalaska Nafarroako Sakana baila- tzaldiak. rako herrietan eta Arabako iparraldean orain dela gutxi arte bertako kaxoleta Ik. zoketa. haurrek erabili duten hots-jostailua. Astrakal-kardentxa landarea lehor- ke 1. Kea ederrarengana joaten da. tzen denean, lore-buruak kendurik, 2. Ke asko tximiniatik zuzen-zuzen hiruhortzekoa egiten da. Landarea- irteten bada etxekoandrea kexu ren beste adar-makila bat hartu, den seinalea da. erdian zulo bat egin eta hiruhor- tzeko erdiko hortzean trabeska sar- keixarbola Ik. gereziondo. tzen da. Hiruhortzekoaren kirtena bi eskuen artean harturik, alde kerren Ik. gerren. batera eta bestera jirabiran jartzen da. Orduan, sartutako makilak albo- kerrika-gutardatz Orga edo gurdiaren etako hortzetan jotzen du eta hotsa ardatzak egiten duen hotsari ateratzen du. Udazken aldean, lan- kerrika eta karranka deitzen zaio. dare hauek lehortzen direnean egi- Gurdia martxan ari dela ardatzak ten dira eta hori bera izaten da jiratzean ateratzen duen hotsaz ari jotzeko garaia. gara. kilo Ik. goru. khapela Ik. burukote (Eskiula. Larrañe). kintal Pisu-neurria, ehun libraren baliokidea. kherestu Zuberoako maskaradako pertsonaiak. Kherestu edo iren- kintalero Burdinolan mea pisatzeko tzaileak zamaltzainaren atzetik joa- erabiltzen zen tresna. ten dira eta Biarnoko hizkeraz mintzo dira. Irri-gertaera batean kirikoketa Txalapartaren antzera, zamaltzaina harrapatu eta irentzei- euskarririk gabe eta lurretik isolatu- txurak egiten dituzte. rik jartzen da ohol bat. Sagarra jotzeko bi mazo, gutxi gorabehera khobain Ik. erlauntz. metro eta erdi luze dena eta

Eusko Ikaskuntza, 2009 103 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

zurezko bi mailu behar dira. Bi jo- diko dantzetarako ere erabiltzen tzailek, zutik, bakoitzak mazo bana zen. Nafarroa Beherako inauterie- harturik, bertikalki ohola kolpatzen tako dantza ikusgarrietan, klarinete- dute. Hirugarrenak, belaunikaturik, jotzaileak izan dira musika horien mailuekin jotzen du. Hiruren artean emaile eta gordetzaileak. konpas moduko buelta edo ziklo bat osatzen dute kolpe bana joz klaska Luzera baino zabalera zerbait (ko-ke-ta). handiagoa duen arrana. kirrinka Ik. karranka. kobla Bertsoa, eta bereziki kanta edo kantu baten ahapaldi bakoitza. kittoka Neska-mutilen jokoa zen eta hogeitik hogeita hamarrera bitar- koblari Koblak ontzen edo kantatzen teko taldeak osatzen ziren. Korroa dituena, bertsolaria, puska-biltze osatu eta batek hogei zenbatzen eta errondak bereziki alaitzen zituen: zenbakia egokitzen zitzaiona dituena. bere lagunen atzetik abiatzen zen norbait harrapatzera. Ihesi zihoana kodaina Ik. sega. ukitzean, "kitto" esaten zen eta bera izaten zen hurrengo harrapa- kodaina-harria ibiltzekoa Ik. sega- tzailea, hark ere beste bat ukitu eta poto. "kitto" esan arte (Iaben). kofoin Ik. erlauntz. Kixmi Jentilek Jesukristori ematen zioten izena. Kixmiren jaiotzak jenti- koilara 1. Isurkariak, zopa eta an- len bukaera esan nahi zuen. tzekoak ahoratzeko erabiltzen den tresna ahurra. 2. Egur-ikatz galba- kizki 1. Makila kakoduna. 2. Kako hetuaren hautsez igurtzita labetik mutur-zorrotza, gauzei heltzeko burdin salda ateratzeko erabiltzen erabiltzen dena. zen ontzia. 3. Zurezko bi koilara arrunt (askotan ezpelekoak) erabil- klabera Iltzeak prestatzeko tresna. tzen dira perkusio-tresna gisa. Kan- tua erritmikoki laguntzeko erabili klarinete Zurezko tutu zilindrikoa, dira, mahai inguruan izaten diren goialdean kanaberazko mihi bateko festetan bereziki. Bi koilarak pita eta behealdean kanpai gisako parean eta bizkarra emanez, esku zabalgunea dituen soinu-tresna. batean harturik, hatz erakuslea Tonu aldaketarako zuloak ditu eta eskala kromatikoa egin ahal izateko metalezko giltza-sistema du. Munduko eta bereziki Europako beste herri askotan bezala, klarinetea Euskal Herriko hainbat eskualdetan askotan agertzen da herri-musikaren munduan, danbo- rraren laguntzarekin, beste klarine- tearekin bikote eginez, bestelako soinu-tresnekin talde txikiak osatuz edo orkestra-fanfarre-txaranga- banda gisako taldeetan. Baztan aldean, dantza batzuetarako txistuaren ordez klarinetea erabiltzen zen. Kasu askotan txistulariak izaten ziren klarinete-jotzaileak. Lapur- koilara

104 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

bien artean jarririk, izterraren eta gainean jarritako beste eskuaren kontra joz, astinduz, jotzen dira. koko 1. Ik. txantxo (Axpe Martzana. Atxondo). 2. "koko": nafarrek berena ez zen ibarrekoei ematen zieten izena, adibidez, Baztanen ul- tzamarrei. kokomarro Ik. txantxo / Ik. Kukumarro (2). kokox Ik. txantxo (Markina). kolpe 1. Herri-medikuntzaren arabera, zartada edo kolpe baten ondorioa sendatzeko asun batzuk zanpatu behar dira mailuaz, hotzean, harik konjurua eta zukua atera arte. Gero pertsona baten pixarekin nahastu eta konjurutzaileari deabru agertu / mihise bat bustitzen da isurkari Murumendiko Damari / frailearen horrekin eta zartakoa hartu duen aurka. gunean uzten da. 2. Ehun gramo berbena-belar hartu eta beste ehun konkordun 1. Goizean goiz konkordun plantila-belar; laurogei gramo iodo- batekin (edo ermainudun batekin) belar, berrogeita hamar pasmo- topo eginez gero zorigaitzen bat belar, eta beste hainbeste argizari gertatzen da. Orduan burdinazko eta, azkenik, hogeita hamar gramo zerbait eskuztatu behar izaten da oilo-gantz eta hirurehun eta berro- zori txarra aldentzeko. 2. Konkor- geita hamar gramo olio fin. Dena dun baten ondotik igarotzean eta zartaginean berotu, iragazi eta hura ohartu gabe eskuaz bizkarra hoztu behar da. ukituz gero, zerbait zori onekoa etorriko dela uste izaten da. koltza Ik. gurtesi. konporta 1. Oletan uraren sarrera eta konjuntibitis 1. Herri-medikuntzaren irteera erregulatzeko erabiltzen arabera, arrosak egosi eta azukre ziren atakak. Sarrerakoari konporta pixka bat gehitu behar zaio; ondo- handi deitzen zitzaion, eta irteera- ren begiak garbitzen dira ur horre- koari, konporta txiki. 2. Etxearen taz kotoi bat erabiliz. 2. sarrerako atea, bi atal, goikoa eta Lahar-hosto batzuk egosi eta gau behekoa dituena. 3. Arropak egos- osoan hozten uzten dira eta goi- teko treska edo tina. → lixiba-ontzi. zean kotoi batez begiak garbitzen dira ur horrekin. kontradantza Dantza honekin ematen diote amaiera Luzaideko "Bolanta" konjuru 1. Naturaz gaindiko ondorioa deituek. omen duen esaldia. Arao edo konjuru batzuk herriak umoretsu esa- kopako gabi Bi gabietatik biribila; ten ditu. Apaiz konjurugileari bere lauari txapako gabia deitzen zi- betebeharrarengatik ematen zitzaion. → pertz-ola. tzaion gariari konjuru-gari esaten zitzaion. 2. Hodeipean ezkutatutako kopa-otarre Ik. kopa-saski. gaizto bati / indarrik gabea /

Eusko Ikaskuntza, 2009 105 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa kopa-saski Eraikuntzan eta fruta-bil- tako puska-biltze edo eskean aritzen erabiltzen zen saskia; kopa- tzen diren taldeak, harrobietan otarre ere esaten zitzaion. Oinalde eztanden aurretik... Gure herrietan, karratua zuen, 20-30 zentimetro mota guztietako dei publikoetarako hegalez, garaiera bera eta aho-dia- (bandoetarako) halako kornetak metroa hogeita hamarberrogeita erabiltzen ziren. Ituren-Zubietako hamar bitartekoa. Zanpantzar konpartsetan eta Zube- roako maskaradetan ere erabiltzen kopetako Ganaduari hedea marruska- dira kornetak. 2. Ik. adar. tzea eragozten dion eta uztartzean kopetan ezartzen zaion larruzko korrika Ik. kurrika. babeskia. korrika makur Ik. kurrika.

korriketa txiki Ik. kurrika.

korro Haur-jolas askotan neskato- mutikoek elkarri eskuak emanez eratzen duten zirkulu gisakoa, biraka mugitzeko.

koskari Eguberriak baino astebete lehenago herriko behartsuek inguruko herrietan, bakarka, egiten kopetako zuten eskea (Belaskoain).

kostare Ik. besabe. kopetxa Metalezko kazo kirten-luzea, edateko erabiltzen zena. kotilungorri Lapurdiko Uztaritzeko Inauterietan esku hartu ohi dute- koplari Ik. koblari. nen artean pertsonaiarik narbame- nena da, eta bi izan ohi dira. Lau korain 1.Txibiak eta kidekoak egunetan egiten dira Inauteriak eta harrapatzeko erabiltzen den tresna. lehenbiziko hiruretan eskaerak egi- 2. Txipiroitarako potera edo horiek ten dira, etxero dantza egiten dute harrapatzeko kala. eta etxekoek emandakoa jasotzen. Dantzariak alde batetik bestera ibil- korapilo Beste izen hauek ere baditu: tzen dira eta desfile horretan zen- marapil, boropil, opilo, orapilo. Hiru bait pertsonaiak esku hartzen dute, korapilo egin eta zoriona izaten da. kotilungorriak tarteko direla. Gona gorria janzten dute praka zurien gai- korneta 1. Behi-adar, kanabera edo netik, artilezko txaleko zuria eta metalezko mihia duen pita mutu- koloretako mantala; horren pol- rrean sarturik duelarik edo adar- tsikoan airera eta jendeari bota- itxura duen letoizko soinu-tresna. tzeko errautsa eramaten dute eta Oso musikalak ez badira ere, ekin- eskuan makila, eta makilatik zin- tza eta ohitura askotan agertzen tzilik behi-isatsa; buruan txoto luze dira halako tresnak. Askotan ada- piramidala eta gerrian zintzarri rrari kendu diote bere lekua eta ugari esekita, aurpegia oihal lehen adarrarekin jotzen zena orain gorrizko maskara batez estalia, kornetarekin egiten da, adarren ahoa eta begiak bistan dituztela. zeregina betez: ehiztariak basurde- Pertsonaia horiek umeak izutzen tara joaten direnean, eguberrie- eta etxekoek emandakoa biltzen tako, urtezaharretako eta inauterie- saiatzen dira.

106 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa koxkailu Lezetako Ioteetan antzara- kriskitin 1. Zurez egindako zirkulu an- jokoan esku hartzen zuten zaldien tzeko bi pieza ahurrek osatzen dute koilareetatik koxkailuak esekitzen parea. Binaka elkartzeko eta jo- ziren. tzean heltzeko goialdetik sokatxo batekin loturik daude. Gaur egun koxketa Joko honetan zabalean sei oso erabiliak ez badira ere, Nafa- edo zortzi zentimetro inguruko zulo rroa, Gipuzkoa, Bizkaia eta Arabako borobila egin lurgainean eta intxaur- zenbait eskualdetan dantzariek jo- alea botatzen zuten biraka zulora tzen dituzte dantzan ari direla. Bi jolaskideek, bost bat metrotik. Ahal motatakoak dira, eta jotzeko bi era izanez gero zuloan sartu behar zen, daude. Mota batekoak, taldeka, edo bestela ahalik eta hurbilen herrietako dantza errituala eta utzi. Zuloan sartzen zuenak eta hur- ingurutxo moduko dantzetan erabil- bilen uzten zuenak ematen zion tzen dira. Adibidez, Gorpuzti Egu- hasiera benetako jokoari. Erpuruaz neko Oñatiko Dantza, Otsagiko eta erdiko hatzaz baliaturik jaurti- Dantza, Lesakako inauterietan... tzen zuten intxaur-alea besteak jo- Kasu hauetan, esku osoarekin Ibe- tzeko asmoarekin. Jotzeari "kotx" ria penintsula osoan jotzen diren esaten zitzaion eta ukitutako in- kriskitin arruntak erabiltzen dituzte. txaurra jotzailearen eskuetara Besteak, fandango eta arin-arin pasatzen zen. Huts eginez gero, (jota, porrusalda...) dantzatzeko hurrengoa jarraitzen zitzaion joko- erabilitakoak dira, eta hauek, kasu ari. Jokoan bi bakarrik gelditu eta askotan aurrekoak bezalakoak bat galtzaile eta bestea irabazle badira ere, bestetan, txikiagoak gertatzean ematen zitzaion berriro dira eta erpuruan loturik, beste hasiera jokoari (Matxinbenta). behatzekin klasketa egiten jotzen dira. Sinonimoak: Kastañeta, casta- ñuela 2. Hatz lodia eta erdikoa elkar joaz ateratzen den hotsa, kriskitin-hotsaren antzekoa.

krispa Ik. hiruzangotako.

krixketa Iltzegintzan erabiltzen den palankatxoa, iltzea gori dagoen bitartean kolpe batez trokeletik jaurtitzen duena.

kroxka Ik. koxketa.

kuarta Pisu edo neurri baten laur- dena.

kuarta bat arto Hamabi kilo eta erdi koxketan arto, egun beteko lanaren truke ehuleak hartzen zuen saria (Dima). krabelin 1. Herri-medikuntzaren arabera, hagineko mina kentzeko kuartizatu Lau puska egin, laurdendu gomendatzen diren landareetako (Sunbilla). bat da: (Dianthus, clavel, oeillet, pink). 2. San Joan goizean bedein- kuebano-otarre Kono luze baten itxu- katutako sortak izaten zituen. rako saskia.

Eusko Ikaskuntza, 2009 107 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa kuela Sagarra neurtzeko zurezko on- zuriak eta eskuan zintaz apaindu- tzia burdinazko lantaz errebor- riko bastoitxoa erabiltzen dituzte. txatua. Sagardogileak tratua egiteko orduan erabiltzen zuen eta kukumarro 1. Barruan gazta berria sagar-neurri ere deitu izan zaio. duen taloa (Iparraldea). 2. Berga- Kono-enbor itxura du eta berrogeita rako Aratoztietan Martisen arra- bost kilo sagar sartzen dira. Hama- tsaldean San Martin Agirrekoaren zazpi milimetroko pinu oholtxoz enparantzan aurreskua dantzatzen egina, kanpotik 93 zentimetroko zen kukumarro edo mozorrotuak garaiera du, 49ko barne-diametroa tarteko zirela. Antzuolan ere izen du oinaldean eta 37koa ahoan. bera erabiltzen zen mozorrotuak Bost uztai daramatza, bata burukoa izendatzeko, eta Elorrion kokoma- eta bestea behekoa; erdikoaren rro. Eskean hartza, tximinoa eta alde banatara zurezko bi helduleku abar ibiltzen ziren. ditu. → lixiba-ontzi. kuika Ik. arrenaketa (Gernika). kuilera Metalezko koilara ertz-zorrotza, eskalapoiak egiten erabiltzen zena. kuku Kukuaren hotsa urte batean lehenengoz entzuten denean: 1. Oin azpiko lurra etxera eraman eta zimitz guztiak hiltzen dira. 2. Sake- lan dirua daukanak urte guztian ez kukumarroa du falta izaten. 3. Urte hartan ez da hilko. 4. Kukua hiltzen duenak zorte txarra izaten du. 5. Antzina kukumikuka Joko honetan, zotz nagusi eta morroien arteko tratua eginda aukeratutakoak, besoz honela izaten zen: "Kukutik kukura begiak estali eta hau esaten zuen: urtea, ehun dukat soldata; hase- "Kuku miku, kuskunde, zahagia rretu gaitezenean, uhala atera- bete domina. Purgatorio salbatorio, tzea." 6. Kukua zazpi urtean gorde zarete. Bule". Erretolikak eskolan ibili eta "kuku" besterik ez zirauen bitartean, jolaskideak ezku- omen zuen ikasi. 7. Esan ohi da tatu egiten ziren eta "zigortuak" Ama Birjina Martxokoaren egunean ikusi ahala, haien izenak esan eta Erromako zubian kantatzen duela. kantaturiko tokira eramaten zituen. Baina bila ari zen bitartean gordeta- kukuka Ik. arrenaketa. koren batek preso zeudenak ukitu eta “tximilikorte" esaten bazuen, kukulauka Ik. arrenaketa (Donaixti- denak libre geratzen ziren jokoan Ibarre). jarraitzeko (Aia). kukullero Zuberoako maskaradako kukupraka San Joan goizean elizan pertsonaia. Hamar-hamabi bat izan bedeinkatzen ziren loreen artean ohi dira, nahiz eta kopuru finkorik zegoen: (Digitalis purpurea, deda- ez dagoen, eta bi ilaratan dantzari lera, gant de nôtre-dame, foxglove). joaten dira. Zamaltzainaren antzeko koroa eta makila bat izaten dute kukurro Jolas honi ematen zaion ize- eskuetan, dantza-garaian elkarrekin nak zenbait landareri ateratzen gurutzatzen dutena. Orain burutako zaien koskoila esan nahi du; kasu zuria, zamarra gorria eta praka honetan haritzarena, kukusagar ere

108 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

deitzen zaiona, izaten da. Lurrean hiru “kukurro” ezartzen dira triange- lua osatuz, laugarren bat gainean dela. Handik hiruren bat metro urrundu eta jokalariek txandaka nork beren “kukurro”a botatzen dute lurreko laurak jo eta tokiz higitzeko asmoz. Jotzea lortzen duenak bereganatzen ditu ”kukurro” horiek (Narbaxa). kukuta Joko honetan paretari begira kulubis nor geratu erabakitzeko korroan jartzen ziren, eta kantariak banan- banan seinalatuz hau esaten zuen: kupel Sagardoa gordetzeko zurezko "Gaztaina-gora-behera-txipitin- ontzia, hiru bat mila litroko edu- txapatan-fuera". "Fuera" egokitzen kiera izateraino iristen dena. zitzaiona korrotik kanpora ateratzen Tamaina horretako batek 30 bat zen, eta eragiketa hori behar adina kupel ohol izan ditzake 2,30 aldiz errepikatzen zen, harik eta metroko luzera eta 16 zentimetroko neska edo mutil bakarra geratu zabalera dutenak, burdin gozozko arte. Halakoa "kukutan betetzen" sei uztaik (60mm-ko zabalera, 5 geratzen zen eta paretari begira mm-ko lodiera) bilduak. Topeak ziriz zenbatzen hasten zen, aldez aurre- josiriko zortzi kupel-ohol edo hondotik erabakitako zenbakiraino, jolas- oholez ixten dira. Goialdean zulo tokiari bizkarra emanez. Behin bat izaten du inbutu edo onilaren- zenbatu eta gero, lagunak bilatzen tzat, 60 mm-ko diametrokoa, eta ahalegintzen zen eta bat ikusi jariorik izan ez dezan zuraren ada- bezain laster horma, zuhaitza, begietan bilgor edo gantzez igurz- harria eta abar ukitzen zituen aurki- ten da. → lixiba-ontzi. tutakoaren izenarekin batera "sapo" esanez. Adibidez, Mikel kuriketa 1. Joko honetan zeinek bete ikusten bazuen, "Mikel sapo". Gor- behar zuen jakiteko, jokalariak bi deta zegoenen bat atera eta toki taldetan banatu eta elkarren jakin hori ukitzen bazuen, "kukutan artean tarte jakina utzita, taldee- betetzen" ari zenaren izena eta tako parte-hartzaile banak "hanke- ondoren "sapo" esanez, jokoari tan" egiten zuten; aurkakoa hasiera ematen zitzaion berriz, eta zapaltzen zuena kanpoan geratzen horrela "kukutan betetzen" ari zen eta zapalduak, aldiz, berriro zenak bertan jarraitu behar zuen egiten zuen "hanketan" egokitzen (Leitza). zitzaionarekin. Azkena zapalduta- koa geratzen zen "betetzen" eta kukuts Lihoari, bihurtzean, ateratzen horrek gainerakoen bila abiatu zaion gandor modukoa. behar izaten zuen. Aurkitutako lehena "betetzen" jartzen zen eta kulubis Arrantzan egiteko sareari, horretarako horma ukitu eta hondora ez dadin, jartzen zaion "korte" esan behar izaten zuen. artelazki zatia. Neska-mutilak aritzen ziren kurike- tan eta neguko jolasa eta etxe kumetxa Irazki edo hondo zuloduna barrukoa izaten zen eskuarki duen bahe modukoa, txerri-hilketan (Udabe). 2. Zenbait aldaketarekin odola bertatik iragaziz lohitasunak jolas hau Igoa, Ihaben, Albiasu eta kentzeko erabiltzen dena. Allin ere egiten zen.

Eusko Ikaskuntza, 2009 109 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa kurkubika Neska-mutilak aritzen ziren küsküilota Ardientzako erabiltzen den joko honetan, batez ere neguan eta arran edo ezkila txikia (Larrañe). estalpean. Lurgainean hamarren bat zentimetro zituen diametroko zuloa egin, nork bere kurkubia (kukorro, kukurratx) hartu, zuloa baino metro-erdi lehenagotik bota eta hartan sartzen ahalegintzen ziren. Eta zuloan sartzeko, eskuaren erdiko hatzaz, indarra emateko erpuruaz baliaturik jotzen zuten haritz-koskoila edo kurkubia. Zuloan sartzea lortzen zuenak jolaskideengandik kurkubi bana jasotzen zuen (Lizarraga). küsküilota kurrea-kurrea-kena Neskek elkarri eskutik heldu eta korroa osatzen zuten, bakarra haien atzetik libre kutun 1. Haurrek bataiatu aurretik, geratzen zen bitartean. Hark bularrean daramaten zorrotxoa, bar- "Kurrea-kurrea-kena..." esaten nean gauza bedeinkaturen bat zuen ozenki eta jolaskideek "ttunt- duena. Higo izena ere hartzen du tunena" erantzuten zioten. Bakarrik Iparraldean. Nafarroa Garaian eta libre zebilenak, gutxien uste Ebanjelioak hitza erabiltzen da. 2. zenean, korroko bati kolpetxo bat Kutun horretan gauza asko sartzen ematen zion bizkarrean eta hura dituzte gurasoek: ikatz zatitxoak, berehalaxe abiatzen zen haren bila anila, xaboi zatitxo bat, ur bedein- korroa utzita. Atzetik segitze hori katu tantak, papertxo idatzi bat korroaren barrutik zein kanpotik tolestuta eta haurrari jaiotzean eba- egiten zen. Harrapatzaileak ihesla- kitako zil zati bat. Lekeition lauma- riari eskua ezartzen bazion, batak raiko bat ere sartzen zioten. 3. San bestearen lekua betetzen zuen eta Joan goizean bedeinkatutako afixu jokoak jarraitu egiten zuen. Baina eta arrudarekin haurrentzako kutu- korrokoek jarritako denboran ez nak egiten zituzten, Anbotoko bazuen harrapatzen, bi neska Dama uxatzeko (Oñati). horiek beren lekura itzultzen ziren eta jokoari berriro hasiera ematen kutxa 1. Baserrietan ezinbesteko al- zitzaion (Gaintza). tzaria izan da laborea eta ogia ez ezik arropa zuria ere gordetzeko. kurrika Metalezko tresna bi aldez Barruan, saihets batean, kutxatila osatua eta erdialdean giltzatzen izaten zuen, kutxa txikiago bat; dena; alde bat gidertzat erabiltzen luzera eta sakonera hamabost da, eta bestea baraila gisako bat bider hamabost zentimetrokoa iza- izaten da. Badira kurrika makurrak, ten zen. Gordailutxo horretan eduki- laukurrikak edo kurrika handiak eta tzen zen hazi hautatua aldizkako kurriketa txikiak deituak, eta oletan ereitearen bitartez uztei iraunaraz- erabiltzen ziren gehienbat. teko. 2. Hildakoa eramateko kaxa, zerraldoa (Orbaizta). kurrupera Albardaren atzealdeko anila batekin lotzen den isats-ondo- kutxilo Ik. labana. koa. kuxkula Zintzarri txiki edo kaskabiloa. küsküilo Küsküilota baino arran handiagoa (Larrañe). kuxulu Kriseilua.

110 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

Ll eta oihu egiten zuen: labi-labi eta lagunek beren gordelekuetatik txa- labaki-aitzur Pala luzeko aitzurra, kurrak buztan bi erantzuten zioten. lurra sakontzen duena. Ondoren bila hasten zen eta norbait begiz jo bezain laster horma labana 1. Ahoa kirtenaren barruan ukitzen zuen labi-labi esanez, iku- toles daitekeen ganibeta. 2. Aho siaren izena ere esanez; horrela leuneko igitaia; beste igitai motari aritzen zen guztiak aurkitu arte. hagindun deitzen zaio (Arantza, Aurkitutako lehena pasatzen zen Igantzi). hormara zigorturik egoteko. Baina jolaskideren bat gordelekutik atera labatro Ik. barreno / Ik. daratulu. eta zigortuak baino lehen horma ukitu eta labi-labi esanez gero, labatz Ik. laratz. berriro errepikatzen zen jokoa eta zigortuak berriro lan berean jarraitu labe Eraikuntza gehienetan biribila, behar izaten zuen (Aramaio). barnean su eginez zenbait gai erre, egosi, berotu, urtu edo eraldatzeko laborantza Nekazaritza. erabiltzen dena. Zenbait eskulagin- tzatan, burdingintzan, saskigintzan, laborari 1. Ik. nekazari (Iparraldea). 2. gozogintzan adibidez, ezinbestekoa Zuberoako maskaradako per- da. tsonaia. Akuilua erabiltzen du eta ezkerraldetik janzki ilunez jantzitako etxekanderea izaten du lagun.

laborarisa Zuberoako maskaradako pertsonaia. Laborarien ondoan ibiltzen da, janzki ilunez nekazariz jantzita.

labra-aizkora Arotz edo zurginak erabiltzen duen aizkora berezia.

lagatz Ik. laratz.

lahar 1. Laharra gona-barrenean emakumeari katigatuz gero alargunare- kin ezkondu beharko duela esan nahi du. 2. Emakume horrek tabernan zorra ere baduela esan nahi labea du. labeburni Burdinolako sutegian erabil- lahatz Ik. laratz. tzen zen burdina. laia Burdinazko edo altzairuzko bi ata- labi-labi Bost eta hamar urte bitar- lezkoa izaten da, eta landu eta gor- teko haurren joko hau korroa eratu putz bakar bihurtu ondoren, hanka eta hogei zenbatzetik hasten zen. edo hortz mutur-zorrotzak eratzen Zenbakia egokitzen zitzaiona zigor- dituzte. Barretako bat goialdean tuta hormari begira jartzen zen, ireki eta begia egiten zaio kirtena jolaskideei bizkarra emanez. Aldez sartzeko. Bi laia mota erabili dira aurretik erabakitako zenbakira arte gehienbat Euskal Herrian: hortzen zenbatzen hasten zen postura artean bost bat zentimetroko tartea horretan eta bukatzean, bira eman duena eta 70-80 zentimetroko

Eusko Ikaskuntza, 2009 111 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

luzera duena; eskuarki zurezko kir- lakio 1. Abereak harrapatzeko presta- tena luzeran 25 zentimetro eta dia- tzen den soka urka-bilurduna. 2. metroan 5 dituena. Beste lai mota Janaria eramateko zorroa (Iparral- Burundatik Agoitzeraino, Erronkari dea). aldean eta Aragoiraino, aurrekoak baino hortz edo hanka laburragoak lakorka Ardoa egiteko dolarea (Baigo- ditu (30-35 cm. luzera eta 15 cm. rri). tartea) eta kirtena metro-erdi batekoa, gutxi gorabehera. Laiaren laku Sagardoa egiteko dolarea (Uzta- muturraldean loditasuna kentzeari ritze). laia-hankak tiratzea deitzen zitzaion; halaber, forjan laiaren han- lama Baserri-gurdiaren gurpila ketako bati ateratzen zitzaion errebortxatzeko metalezko xingola. eskuairari hankatokia egitea deitzen zitzaion. Laiaren zurezko hel- lama-bueltako Baserri-gurdiaren gur- dulekuari laia-kirten izena ematen pila alde bietatik errebortxatzen zitzaion. duen txapa biribila. laiari Laian aritzen zen pertsona. lama-iltze Baserri-gurdiaren lama jos- Sarritan binaka aritzen ziren biko- teko erabiltzen zen iltzea. tea eratuz. lama-zuzen Baserri-gurdiaren gurpila laiatu Laiaz lurra lantzea. Horrela errebortxatzeko xafla zuzena. ateratzen zen lur zati lodiari zohi deitzen zitzaion. Lan hori bosteko lamin Ik. lamina. taldeak egiten bazuen bost zohi deitzen zitzaion, zortzikoak eginez lamina 1. Eskuarki emakume-itxurako gero, zortzi zohi eta horrela kopu- jeinua, baina oinak oilo-hanka gisa- ruaren arabera (Urkizu-Tolosa). koak izaten ditu. Zeanuri, Orozko eta Elantxoben bekokiaren erdian laka 1. Ehuleak erabiltzen duen ku- begi bakarra duen emakume txiki- txatila harila gordetzeko. 2. Errota- tzat daukate. Gaur egun leize, pu- riak, eho lanagatik, gehienetan gari tzu eta gaztelu abandonatuetan bizi edo artotan hartzen zuen saria. 3. dira, eta lixiba egiten eta ilea orraz- Ale-neurri zaharra, ia bi litro eta erdi ten aritzen dira. Eskaintzak eska- dauzkana, almutea. tzen dituzte, eta nekazariak soroaren ertzean utzitakoak gauez kontsumitzen dituzte; ordaintzat soroan bukatu gabe utzitako lanak amaitzen dituzte. Idiek tiraturiko goldeak uxatu omen zituen laminak; beste batzuen ustez, baserri giroan eraikitako ermitek atzerarazi zituzten. → lamin, → laminako, → eilalamia. 2. Laminek gauerdian egiten dute lixiba. 3. Laminekin dabilenak ez du "Jesus" esan lakak behar, bestela ihes egiten dute. 4. Azkuek Euskalerriaren Yakintza, 2. lakain Soka bat osatzen duten pirue- liburukian, zenbait ipuin dakartza tako bakoitza. laminei buruz: Lamia eta emagina, Lamia ezkongai, Lamia gaztanbera- lakari Ale-neurri zaharra, ia bost zalea, Lamia eta Homeroren litroko edukierakoa. kyklops, Lamien azkena eta abar.

112 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa laminako Ik. lamina. brua zirikatzen du-eta. 4. Katua ekartzen denean katuari hiru bira landarare Ik. are. eman behar zaizkio.

Landarra 1. Iabar-Arakilgo Inautee- lardai 1. Zurezko atala, pertika baino tako pantomiman ateratzen den laburragoa, lanabes batzuek abe- pertsonaia emakumezkoa. 2. Txan- reek tira egiteko izaten dutena. 2. txoa. Nekazaritzako zenbait lanabesek izaten duten tira egiteko zur luzea.

Lardero Kinkuagesima aurreko osteguna.

larrabere Basaberea.

larre 1. Landa, bereziki abereak bazkatzen diren toki belartsua (Ipa- rraldea). 2. Bazka.

larremilo Ik. kamamila.

larruazaleko gaitz Ekzema sendatzeko, herri-medikuntzaren arabera aihena edo basurde-patata hartu, Landarra eta azala kendu ondoren, gaixogu- nea igurtzi behar da, egunean bi landar-sumil Landar-arearen luzeta- aldiz edo gehiagotan. rako zurak. larrugin Larru-ontzailea, larru-apain- langai Eskulagintzan ezinbestekoa tzailea. den oinarrizko materiala: zura, burdina, argizaria... eta abar. laruen 1. Laruena edo ikterizia kentzeko zorriak eramatea ontzat jo- lantegi 1. Eskuzko lanen bat egiten tzen da. 2. Berberana txikitu eta den tokia. 2. Fabrika. 3. Egitekoa, ardo zuritan eduki ondoren horreta- lanbidea. tik hiru edalontzikada egunero hartzea ona da. 3. Arto-bizarraren ura lantzeta Ebakuntzetako lanabesa, bi hartzea ona da. ahoko xafla punta-zorrotz batez osatua. lastagizon Inauterietan erretzen den giza itxurako panpina ahotzez larako 1. Kabila, burdinazko edo betea. zurezko atala, iltze lodi gisakoa, zulo batean sartu eta bi osagai lastalazaro Ik. txantxo. zulodun elkartzeko erabiltzen dena. 2. Artoa lurrean sartzeko ziria. lastargi Ik. lastazao. laratz 1. Sutondoan kebidetik zintzilik lastazao Muturrean su ematen zaion dagoen kate kakoduna, pertzak lasto bilduma, horrela gauez ibil- ezartzeko erabiltzen dena. 2. Lara- tzeko lastargia egiten zuena tza dilindan dabilenean, Jainkoa (Ormaiztegi). edo Ama Birjina negarrez dago eta gelditu egin behar da. 3. Laratzari lau ostiko-dantza Lizartzako Inaute- ez zaio eragin behar, bestela dea- rietan egiten den dantza.

Eusko Ikaskuntza, 2009 113 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa lauburu Adar bakoitzean buru moduko lak”, “estudiantinak” eta antzeko bat duen gurutzea, ohiko euskal soka-taldeak, XIX. mendeko Euskal ikurtzat erabili izan dena, nahiz eta Herriko herri askotan ezagutzen beste zibilizazio eta herri batzuetan zirela. Oraindik ere, ikus eta entzun ere ezaguna eta erabilia izan den. ditzakegu halako talde gutxi batzuk Zenbaiten ustez eguzkiaren sinbo- gure herrietan, Bizkaiko kostaldeko loa da. (Lekeitio, Mundaka...) eta Nafarro- ako Erribera aldean bereziki. Azken lau-hortz Besabearen antza eta hel- honetan mantendu da halako buru beretsua duen lanabes hau musika-taldeen ohitura, berezko batez ere lur lauetan erabiltzen da. estiloan eta herriko kulturarekiko Hortzek, 40 zentimetroko zabaleran loturarekin, besteak beste “jota- banatuek, 45 zentimetroko luzera ren” laguntzaile bezala. izaten dute eta lerro uhindua dute goranzko erremate zorrotzarekin. laztabin 1. Ginbaleta, zurginaren lana- Zeharraga batez elkarturiko bi hel- besa. 2. Burdinazko haga, buru duleku ditu eta horiez baliatzen da batean daratulu moduko bat nekazaria lanabesa gidatzeko. duena, harriak zulatzeko erabiltzen dena.

lega Ik. lera.

lega-gaineko Ik. gainaga.

legen 1. Herri-medikuntzaren arabera, legena sendatzeko oilarraren gan- dorrari ebaki txiki bat egin eta odol horretaz igurtzi behar da legena, egunean behin, hiru egunean jarraian. 2. Teila batez karraska- lau-hortza tzea, edota baratxuriaz igurztea gomendatzen da. lau-hortzaren oilar Lau-hortz izeneko Lehenengo Dantza Lizartzako Inaute- lanabesaren burua, haga batean rietan egiten den dantza. sartzen dena. Lehenengo Habanera Tolosako Inau- laukorrika Ik. kurrika. terietan herriko txistularien bandak jotzen duen pieza. lau-lauko ogi Maizterrak elizan eskaintzen zuena (Lizartza). Lehenengo Idiarena Tolosako Inaute- rietan herriko txistularien bandak laurdendu Zura lau zati egin. → kuar- jotzen duen pieza. tizatu. lekaio Ik. irrintzi. laurkitu Ik. laurdendu. lema Ontzi baten norabidea goberna- laute Udare itxura duen erresonantzi tzeko ohol laua, eskuarki txopan kaxa, kirten edo giderra afinatzeko ezartzen dena. larako-etxearekin, eta sei sokapare dituena. Gaur egun ia erabat gal- lema-iltze Lemari ezartzen zaion il- dua bada ere, garai batean garran- tzea. tzizkoa izan zen. Informazio gutxi badugu ere, garbi dago “errondai- lepa-otarre Ik. lepa-saski.

114 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa lepa-saski Artoa, sagarra eta beste nazko gauzakiak egitean laztasu- emaitza batzuk garraiatzeko erabil- nak edo gogortasunak kentzeko. tzen zen. Garaiera hogeita hamar- hogeita hemezortzi zentimetrokoa lezka Herri-medikuntzaren arabera, zuen eta oinaldearen neurri bera flemoiak eta disipula sendatzeko du, karratua baita. Ahodiametroak gomendatzen den landarea: (Typha hirurogei-laurogei zentimetro bitar- angustifolia, espadaña, massette tekoa du. à feuilles étroites, lesser bull- rush). lera Arrastaka zamak garraiatzeko ibilgailua da, eta lega eta alera ize- liho Belar-landare lore-horia, hazi olio- nak ere hartzen ditu. Hiru zurez dunak ematen dituena, ehungintzan osaturiko bastidore bat izaten du erabiltzen diren zurtoineko izpienga- sei-hamar zeharretako barrarekin. tik batez ere lantzen dena. Gorantz jasotzen diren zurei ezpata deitzen zaie eta batzuetan horiek lihogintza Etxe batean lan eta jai egi- gurtaga batez lotzen dira azpiko teko bilera, liho-prestatzearen ingu- zama tinkatzeko. Akazia eta zuma- ruan. Neska gazteek antolatzen rrezkoak izan ohi dira. zuten eskuarki eta mutilak gonbida- tzen zituzten bertara. Jaia arratsean hasi eta gau berandura arte luzatzen zen. Jan, soinua jo eta dantza egiten zuten. Amaieran mutilak etxera laguntzen zuen neska.

lima Zenbait eskulangilek beren sor- kariak leuntzeko erabiltzen duten tresna.

lina Ik. lera (Donaixti-Ibarre). lera linai Gorua (Gipuzkoa). lera-azpa Lerak luzetara dituen eta linazi Herri-medikuntzaren arabera, lurra ukitzen duten behealdeko bronkitisa sendatzeko gomenda- zurak (Uztaritze). tzen da lihoaren hazia: (Linum, linaza, linette, linseed). lera-haga Lera-tenteak edo zurubiak elkartuz azpiko zama tinkatzen lira Ik. lera. duen luzetarako zura. lirazpa Ik. lera-azpa. lera-tente Hagaren bi muturretarantz zutika elkartzen diren zutikako lirio Herri-medikuntzaren arabera, zurak, zama tinkatzeko erabiltzen disipula sendatzeko gomendatzen direnak. da lorea: (Iris, lirio, iris, yellow flag). lerrondo 1. Pinu-enborra. 2. San Joan lits Oihal baten ertzeko hari puska. sua pizteko lerrondo edo pinuaren Zenbait herritan hilkutxaren gai- enborraz baliatzen ziren herriko gaz- nean litsak zituen esku-oihal bat teak (Ezkarotze). ezartzen zen, eta gero parrokiaren jabetzara iragaten zen. leundu Eskulangilearen azken eginbeharra, bai zurezko eta bai burdi-

Eusko Ikaskuntza, 2009 115 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa lixiba-ontzi Arropak egosteko ontzia. tzarentzat, eta esan izan da hildako → konporta → kuela. emakume alargun baten sudurrean gurutze bat eginez sendatu izan direla lupuak jotakoak. 4. Lupuak abelgorririk jo ez dezan azkonarraren larrua zabaldu behar da uztarriaren gainean.

lur Lurra ereiteko prestatzea izendatzeko lurra haustu eta gozatu esamoldeak erabili izan dira.

lur-aitzur Pala luzeko aitzurra, metro eta hamabost zentimetro inguruko kirtena zuena.

lur-jasotzaile Alor edo soro barrenetik lixiba-ontzia lurra saskika jasotzen duena (Loiola-Azpeitia). lixu-ontzi Ik. lixiba-ontzi. lur-saski Otarre txikia, gaztaina, sagar eta lurrarekin erabili izan dena. lizar 1. Herri-medikuntzaren arabera, zuhaitz honen hostoa bronkitisa eta erreuma sendatzeko gomenda- Mm tzen da: (fraxinus, fresno, frêne, ash). 2. Lizar-abarrak San Joan madre Kobrezko pieza sail bat egi- goizean etxeko sarreran ezartzea, tean erdia alde batean uzten zen gaitza eta erauntsia uxatzeko, usa- eta madre deitzen zitzaion; beste dio arrunt eta orokorra izan da; aldean uzten zen beste sailari kara halaber, lizar-hostoa San Joan deitzen zi- sorta edo erromiletaren osagaie- tzaion. tako bat izan da. mahai Oin batek llama Ik. lama. edo gehiagok eusten dion luberri Lur goldatu berria. ohol lau batek osaturiko al- lugin Ik. nekazari. tzaria, bertan jan, idatzi nahiz lukainka Txerri-haragiz egiten den lan egiteko. heste luze eta mehea. Inauterie- Arotz eta erre- tako puska-biltzean sarri bildu izan mentariek ezin- den jakia da; gaur egun dirua ema- bestekoa dute teko ohitura nagusitu da. beren lanean, baita beste lupu 1. Arrabioa (Bizkaia). 2. Azal eskulangile ba- azpiko handitua, minik egiten ez tzuek ere. duena. 3. Pozoia: "Lupuak jo dezala" esabidean gaitza, pozoia mahaiko tornu adierazten du, eta madarikazioe- Mahaiari eza- maiatz tako bat da. ”Lipu” eta “lupe” ere rrita egoten deitzen den gaixotasun hori den eta oinez eraginez lan egiten sendagaitza da herri-medikun- duen torlojua.

116 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa maiatz 1. Urtearen bosgarren hila. 2. mailuketari Ik. mailukari. San Joan suaren ondoren herriko plazara ekarri eta zutik jartzen zen mailuki 1. Lurpeko urak ateratzeko pago luze eta zuzena (Ihaben). Ara- harriz edo adreiluz egiten den zulo nako San Bizenten maiatzaren estu biribila. 2. Euria egiten due- hiruan, Santa Kruz egunean, jarri nean eratzen den ur geldizko heda- eta iraileko Santa Kruzetan kentzen dura txikia. 3. Zenbait eskulangilek, dute. bereziki saskigileek, beren langaiak (txarak) egokitzeko erabiltzen duten maide Gaueko jeinu sukaldeko tximi- ur geldizko gunea. nian behera jaisten dena, etxekoek oheratzean bertan utzitako eskain- mailulari Ferratzaileak aberearen tzak jasotzera. azazkalak leundu eta ertzak kentzeko erabiltzen duen labana. maili Zurezko mazoa (Urdiñarbe). maiorazko Ohitura-legearen arabera mailo Oletan erabiltzen zen burdi- honela izendaturiko gizonezko edo nazko mazo astuna. emakumezkoak etxeko ondasunen jabe eta jarraitzaile izaten dira. mailu 1. Kolpeak emateko lanabesa, metalezko buru begidun batez eta maiordomo Uitzin irailaren 8an gaz- begi horretan finkatzen den gider teak bildurik maiordomoa eta edo kirten batez osatua. Erremen- maiordomo-lagune izendatzen tariak erabiltzen duenari mailu dituzte herriko festei buruzko xehe- handi deitu izan zaio. 2. Ik. tasunak zaintzeko; baina toki guz- matraka. tietan ez dute egun jakinean izendatzen. Ioteak urtarrilaren 6an mailukari Mailuaz ari dena, mailuka- hasten dira eta hiru eguneko erromeria eta puska-biltzea izaten tzen duen pertsona. dituzte. Epe baten ondoren maiordomo izateari uzten zionari maior- mailukatu 1. Eskea izendatzeko domo zahar deitzen zioten. beste izen bat da eta zenbait herritan Inauterietan egin ohi zen, gero maiordomo-lagun Ik. damuñ-lagun. bildutakoarekin otordu bat egiteko. 2. Azkaraten, festa ospatzeko, San mairu 1. Ipar Afrikako biztanlea, kolo- Joan bezpera arratsean bi mutil rez beltz samarra. 2. Bi agotengan- talde ateratzen ziren, aterik ate dik jaiotako haurrari ematen honako hau kantatuz: "Atxekoandre zitzaion izena. → txantxo (Hondarri- zabala / leku oneko alaba / bidean bia). gatoz informaturik / limosneroa zarela". Zikoitza zenari honela mairu-baratze Ik. jentil-baratze. kantatzen zioten: "Armarioan sagua / kontrarioa katua / etxe hontako maixu aparejadore Lan-maisua, etxe- limosnarekin / ez da beteko gintza eta bestelako lanetan aritzen zakua". Apaizari honela kantatzen dena (Deba). zioten: "Intxaurrak eder hostoa / Kaliza zilarrezkoa / Meza emanzale maiztar Ik. maizter. ondrosoa / da abade Azkaratekoa". 3. Gorritin puska-biltzekoek hau maizter Baserri, lur, etxe edo bizileku- kantatzen zuten: "Iaz San Joan, ren bat errentaren truke hartzen San Joan zen / bihar San Joan duena, errentero ere deitua. Bautista / Jesukristoren lehengu- sua zen / San Joan Ebanjelista". Maju Ik. Sugaar.

Eusko Ikaskuntza, 2009 117 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa makea Nekazaritzan erabiltzen diren mako 1. Ukuiluan simaurrarekin lanabesen heldulekua. erabiltzen den burdinazko eskuarea, hiru, lau edo bost hortz izaten makera Arearen aurreko bi muturrak dituena. 2. Bost edo zazpi hortzeko elkartzen dituen haga edo burdina, burdin arean, horietako bik mako tiratzeko katearentzako aniloa dara- izena dute (Aramaio). 3. Sardearen mana. hortza. 4. Arkua, uztaia.

Makil dantza 1. Bina makila dituzten malastu Ik. malato zuhaitza. hamabi lagunen artean egiten den euskal dantza. 2. Lizartzako Iñaute- Malato zuhaitza Bizkaiko hegoaldean rietan egiten den dantza. muga egiten zuen eta Luiandon zegoen zuhaitza. Bizkaitar guztiak makila Zurezko zati zuzena, biribila behartuta zeuden beren jaurerria eta luzea bereziki ibiltzean euskarri armaz zaintzera eta etsaia lurralde- edo lagungarri gisa edo jotzeko tik kanpora bidali arte borroka- erabiltzen dena. Festa-giroan gaz- tzera, baina Malato zuhaitzeraino teek sarri erabiltzen zuten, eta bakarrik, handik aurrera joan nahi Makil dantza izenekoan ere erabil- zuenari soldata ordaindu behar baitzen da. Eskaleek ere gehienetan tzitzaion. erabiltzen zuten. malats Artzainak gaztagintzan erabiltzen duen irabiagailua. Antzinakoak zurezkoak ziren.

makilak egiten makilari Luzaideko Inauterietako per- malatsak tsonaia. Kartoizko burutakoa erabiltzen du, zetaz estalia eta aurrealdean ispilutxo bat izaten du, malba Herri-medikuntzaren arabera, mitra itxurakoa. Eskuetan kolore bronkitisa eta zauriak sendatzeko desberdinetako makila bat erabil- gomendatzen da landare hau: tzen du eta airera jaurtika eta ha- (Malva, malva, mauve, mallow). tzartean biraka duela aritzen da. Azken makilariak gerrera eta buru- malba zuri Herri-medikuntzaren ara- tako zilindrikoa erabiltzen ditu. bera, disipula sendatzeko go- Burutakoan bi erronbo-ilara ager- mendatzen da landare hau: tzen dira eta gandorrean luma (Althaea officinalis, malvavisco, gui- sorta bat izaten du. mauve officinale, marsh mallow).

118 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa malbabisko Ik. malba zuri. maneral Burdinazko moldea kono hautsizko lineakoa, aizkora, aitzur maltza Alor, landa edo soro baten eta beste lanabes batzuen begian banaketa aditzera ematen duen sartzen dena forjan. ebaki gabeko belar-zerrenda (Azka- rate). manes Bi tapagailuko esku-saskia, batez ere erosketak egiteko erabi- mamarro Jeinu txikiak, giza itxurakoak lia. –intsektu itxurakoak zenbaiten iri- tzian– gizakiei beren zereginetan laguntzen dietenak. Lau sartzen dira orratzontzi batean, eta babesten duten pertsonarenean egoten dira. Gauza miresgarriak egiten dituztenei buruz, azti, sorgin eta sendalari batzuei buruz esan ohi da mamarroez baliatzen direla. gal- → manesa txagorri. mami 1. Ogi, fruitu, ale eta abarren manex Baxenabartarrei eta lapurta- barrualdea osatzen duen gai rrei zuberotarrek ematen dieten biguna, azalak estalia. 2. Zerbaiten izena. barneko zatia. 3. Esne gatzatua. manitxal Ik. marexal. mamoxarro 1. Txantxoa (Unanua- Ergoiena). 2. Mamoxarro handien maniura Zurezko puntaz beherako eguna Iote asteartea izaten zen, uztai sasi-triangeluarra da. Goiko mamoxarro txikien eguna, berriz, euskarritik erresonantzi kaxa duen Iote igandea. beste euskarrira, neurri ezberdine- tako soka tenkatuak daude. Azke- mandagurdi Lau gurpil eta bi arda- naldian agertzen ez bada ere, tzeko orga, zamak garraiatzekoa, aurkitutako dokumentu zaharrek batik bat zamariek tiratzen dutena. garbi adierazten dute garai batean erabili dela soinu-tresna hau an- mandarra Luzaideko dantzari taldea- tzina gure herri-musikan. Baina ez ren barruan zapurra deituek erabil- dakigu zenbat, ez eta zer-nolako tzen duten jantzia. muska joko zen soinu-tresna honekin. mandazain Mandoarekin garraioan ibiltzen dena. manixal Ik. marexal. mandio 1. Baserrietan ukuilu gaineko mantal Errementariak aurrealdean gela zabala, laborea, belarra eta ezartzen zuen larruzko babesgarria. abar gordetzeko. 2. Dolarean jotzeko sagarra ezartzen zen tokia, mantaleta Ik. kaputxina. dolarearen behealdea. mantar Bereziki zangoak elur eta mando-saski Gehienetan sorora bustitzetik babesteko erabiltzen simaurra garraiatzeko eta mandoak ziren ehunezko zapiak. erabiltzeko egiten zen saski mota berezia. mantelina Emakumezkoek elizara erabiltzen zuten eta eskuarki beltza mandren Ik. maneral. izaten zen buru-estalki edo mantu laburra.

Eusko Ikaskuntza, 2009 119 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa mantoi Bereziki emakumezkoek sor- ilargi betea duela (Azkoitia), baldak babesteko erabiltzen duten hegazti-hankekin (Garagartza); zapia. Abaltzisketako txantxoek ahuntz-hankekin; bele-, sai- edo zetazko mantoi laukia erabiltzen putre-, zaldi- eta aker-irudipean. dute Inauterietan. Lezetan, aldiz, Suzko bola eta igitai bezala ere neskek janzten zuten “mantona” agertu izan da (Oñati, Segura, deitua. Orozko, Ataun, Zegama, Ganboako Zuatzu). Lurpean du bere bizilekua mantu Hileta-buru den emakumeak eta hauek dira tokirik ezagunenak: elizara eramaten duen jantzia. Dimako Balzola, Orozkoko Supelaur, Anboto, Eskoriatzako Atxorrotx, Zal- mañane Zuberoako maskaradako diaran, Zegamako Aketegi, Ataungo dantza, marexalaren aurretik, Agamunda, Beasaingo Murumendi, zamaltzaina irendu baino lehen egi- Amezketako Marizulo, Berastegiko ten dena. Obantzun, Altsasuko Odabe, Zuga- rramurdiko Akelarre, Altzaiko Aza- maratila 1. Zurezko atala, biratuz legi eta Gamere-Zihigako Otsibarre. ateak eta leihoak ixteko erabiltzen Normaltzat jotzen da Mariren bizile- dena. 2. Torlojuak sartzeko eta kuan urrezko altzariak aurkitzea. ateratzeko erabiltzen den lanabesa. Munduan dauden jeinu guztien 3. Irutean erabiltzen zen txirrika. buruzagi edo erreginatzat hartzen da Mari. Senarra Maju (Sugaar) du marexal Zuberoako maskaradako per- eta haserretzen direnean euria eta tsonaiak. Manitxal edo manixal kazkabarra egiten du. Kontaera ba- izena ere ematen zaie, eta ferra- tzuek bi alaba esleitzen dizkiote: tzaileak dira. Beren lanbideari Atarrabi, ona, eta Mikelats, gaiztoa. dagozkion abesak erabiltzen Batzuetan kobazuloan Mari izeneko dituzte. Lore-saltzaile izeneko per- neska gazte bat gordetzen du tsonaiak galdu zirenetik eskea egi- gatibu, arrazoi desberdinengatik tea dagokie. Irri-gertaera batzuen horretaratua. Ilea orrazten eta ondoren txerreroa ferratzeko itxurak harilkatzen ikusten den Mari hau egiten dituzte, eta ijitoen lagun- ekaitzen sortzaile edo ateratzailea tzarekin, gauza bera egiten dute dela uste da. Marik saritu egiten zamaltzainarekin. omen du beragan fedea izatea eta lagundu egiten die hiru aldiz “Akete- Mari Euskal mitologiako emakume- giko Dama” deituz gero. Zenbait izaera duen jeinu honek beste kasutan aholkua eskatu izan zaio. herrialde batzuetako izaki mitiko Zenbait tokitan urtero opari bat egi- askoren atribuzioak bereganatu ten zitzaion: aharia leizera erama- ditu eta haitzuloetan bizi izaten da. tea izaten zen handiena. XIV. Batzuetan dotore jantzitako andre mendean Bizkaiko jaunek behi- bezala agertzen da, eskuetan erraiak eskaintzen zizkioten Bustu- urrezko jauregi bat duela (Durango, riko haitzean. Badira Mariren Elosu, Bedoña, Azpeitia, Zegama, aurrean bete beharreko arau ba- Errenteria, Azkaine eta Leskun). tzuk: noka hitz egin, sartu bezala, Lau zaldik tiraturiko gurdi batean bira eman gabe irten, eta Mariren eserita airean barrena ere agertzen egoitzan ez eseri. Marik bereziki da (Amezketa). Sua dariola ikusi zigortzen ditu gezurra, lapurreta, izan da (Zaldibia), zeharretara etza- harrokeria eta hantustea, eman- nik airean barrena doala (Bedoña); dako hitza jatea, pertsonei begiru- erratz bat atzetik duela eta kate ba- nerik ez izatea eta elkarri laguntza tzuekin ere agertu izan da (Errezil); ukatzea. Oinazkarra eta tximista ahari baten gainean eserita Mari, eta Hodei eta Eate, bere agin- (Zegama, Oñati); buruaren inguruan tepekoen atributuak dira.

120 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

Maria Galleta Inauterietan gehiegizko Inautez txekorra hil eta panpina jan-edanak egin ondoren Lekeition prestatzen zuten. Zurezko hanka- esaten omen zen esaldia da: "Egin biko zutikakoa izaten zuen barrutik dozue Zanpantzar eta Maria eta goialdean, zeha-makila batek Galleta". eratzen zizkion besoak. Garoz beteriko prakak janzten zitzaizkion Maria Roka Isatsa garretan zuela eta behetik gora, eta era berean bete- ilintiak sutan boteaz igarotzen zen riko alkandora janzten zioten, eta emakume mitologikoa. Aizkorrin gainetik jaka, lapikoa burutzat eta omen zuen kobazuloa eta Olaztiko kartoizko aurpegikoa gehitzen zi- mendate gainetik pasatzen omen tzaizkion. Eskuetan arta-orriak zen Auzkolarre kobara. nahiz kartoizko zerrendak ezartzen zitzaizkion. Oinetan artilezko gal- marigorri Hegoak tolesturik dituenean tzerdien gainetik larruzko abarkak bola-erdi baten tankera duen in- garai batean, eta gerora botak ipin- tsektua, gaina gorri bizia, zazpi tzen zitzaizkion. Astearte Inautez, puntu beltzekin duena. Izen asko goizean goiz gazteak menditik ditu intsektu honek: Kattalin gorri, sasiak ekarri eta herriko plazan Maria gonagorri, anddere kotagorri, metatzen zituzten; gosaldu ondo- Marana gonagorri, Mamanton gona- ren Markitos astoan ezarri eta soi- gorri, Txipilota gonagorri eta abar. nua joz kaleetan barrena Euskal Herri osoan zehar intsektu paseatzen zuten, eskean egiten honekin topo egitean haurrek zuten bitartean. Elizaren inguruan kantatxo bat abesten diote ematen zitzaion bukaera ibilaldiari, hurrengo egunean zer eguraldi zazpi-zortzi metroko haga batean egingo duen galdetuz: "Mari gorri, gizontxoa esekiz eta behealdetik gonagorri, bihar eguzki ala euri?". lurrean egindako zuloan tinkatuz. Garaia iristean idi-gurdia hartu eta marijesiak Gernikan abesten diren giza irudia utzitako tokitik atera eta gabon-kantak. karroan ezartzen zuten. Ondoren hizlariak edo sermolariak bere tre- marka Eskuz zein behiak tiraturik bezia erakusten zuen. Markitos, hazia erein aurretik soroan ildoak prediku zentzugabea entzun eta egiteko pertsonek erabiltzen duten gero, epaiturik gelditzen zen. Erru- lanabesa. duna gurditik eraitsi, sabelean dinamita sartu eta zuhaitz baten ondora eramaten zuten herrestan. Bertan, oinak lurrean zituela, bukaera ematen zioten Markitosi. Gaur egun Markitosen pantomima Kin- kuagesima igandez egiten da.

marko Ik. marka.

marmo Ik. txantxo (Lekeitio).

marka marraga Artile zakar eta zarpaila, batez ere galtzerdiak egiten erabiltzen zena. Markitos Zalduondon Inauterietako larunbat gauean gazteak ardande- marraizko Ik. marrusketa. gian biltzen ziren eta buruzagia aukeratu ondoren Markitos pan- marraxa Ganibet handia, zurezko hel- pina antolatzen zuten. Astelehen duleku bakarreko edo bikoa.

Eusko Ikaskuntza, 2009 121 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa marraza Ik. marraxa. Martisen Karnabal Ik. Martisen Ara- tiste. marrega Iparraldean artile kaskar eta zarpailezko ehuna, batez ere martogi Haurra jaiotzetik hamabost estalki gisa erabiltzen dena (Iparral- egunera ama berriaren etxean dea). auzoko emakumeek egiten zuten askaria. → atsolorreta. marro Ik. txantxo (Gernika). martopil Haurra izan eta hurrengo marroketa Neska-joko honetan bi hamabost inguruko jaiegunetan talde berdinetan banatzen ziren eta ama berria ikustera joaten dira erdian marra egiten zen. Bi aldee- adiskide emakumeak, txokolate, tako neskak elkarri gerritik helduta azukre, oilo edo antzeko opariren jartzen ziren. Bi taldeburuek elkarri bat eramanez. Opari horiei ikuskei, eskutik heltzen zioten. Seinalea ikus-sari, karapaio eta abar ere dei- egindakoan, talde bakoitzak bere tzen zaie. Opariak egiteko bisitari aldera egiten zuen indarra, aurka- atso-lor, atso-lorreta, atso-besta, koak arrastotik pasarazi nahian eta bateoa, andra-ikustea, emarkariak hori lortzen zuen taldeak irabazten eta abar esaten zaio. zuen (Arribe). maska 1. Ik. txantxo (Luzaide). 2. Haxia osatzen duen belar zatia (Eskiula).

maskara 1. Aurpegi-estalkia, batez ere Inauterietan erabiltzen dena. 2. Zenbait herritan mozorrotzen direnei ematen zaien izena, adibidez, Lekeition, Laudion eta Oñatiko Zubi- llagan.

Maskarada Zuberoako kanta- eta dantza-multzoa, kalez kale ibiliz kantatu eta antzezten direnak.

marroketan marru Ik. txantxo (Mundaka). marrusketa Zurginaren lanabesa, barneko zuloan zeharka burdinazko xafla ahodun bat duen zurezko prisma batek osatua, zura marrus- katu eta leuntzeko erabiltzen dena. martinetero Burdina urtze-egunean sutegiaz arduratzen ziren lau langileak (Amorebieta-Etxano). Maskarada

Martisen Aratiste Kinkuagesima maskareta Ik. txantxo (Bastida). ondoko asteartea.

122 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa maskuri Giltzurrunei darien pixa bil- matraka Kisket edo zurezko mailutxoak tzen duen mintzezko zorroa. Inau- (bat edo gehiago) dituen zurezko teri eta jaietan sarritan erabiltzen ohola izaten da. Gora eta behera dute buruhandiek txerri-maskuri astinduz, goitik behera eta behetik edo puxika puztua haur eta hazi- gora, kisket gisako mailuak jiratu egi- txoak joz eta festa giroa sortuz. ten dira, goian eta behean joz. Karra- kak eta kalakak bezala, Aste master egun Ik. Inaute motx. Santuko ospakizunetan erabiltzen da. Lizarraldean “martillos eta com- matarraska Ik. matarraski. pletas” deitzen diete. Azken hauek mailu bakarrekoak dira; atzealdetik matarraski Orea egiten den mahaian kirtena dute eta esku bakoitzean bat gelditzen diren hondarrak biltzeko harturik ezkilatxoak balira bezala jo- erabiltzen den burdinazko tresna. tzen dira. “Completas” izena, Aste Santuko elizkizunetarako dei egitea- matasarda Sarde tankerako haga, gatik hartuko zuen noski. Aralar puska-biltzen erabiltzen dena. magaleko herrietan ere erabiltzen dute Eguberrietan matraka handi Mateo Txistu Herri-kontakizunetako bat. Gehienetan jotzaileak haurrak apaiz honen istorioa era desberdin izaten badira ere, helduek ere jotzen eta askotara kontatu izan da. Ehiz- dute matraka hori. tari amorratua zen apaiz hau. Behinola meza ematen ari zela, matuti Argi-ezkila. bere erbi-zakurren zaunka-hotsak adierazi zioten erbiren bat zekar- matxalena Zuberoako maskaradan kiotela eliz ingurura. Horrenbes- egiten den dantzetako bat. tez, meza amaitu gabe utzi eta matxarda alde egin zuen elizatik. Sakristian 1. Arranparrila. 2. Orrika luzeak. 3. Gaztaina lurretik jaso- zeukan eskopeta hartu eta oin- tzeko zurezko kurrika modukoak arrastoak eliz atarian utziz, bere (Ormaiztegi). txakurrei segika joan zen. Harrez- kero, Mateo Txistu izenarekin matxino 1. Ola-langilea. 2. Burdina ezagutzen dugun apaiz hura hor lantzeko tresna, goitik behera higi- dabil gau eta egun, gelditze- ke tzen den masa astun batez osatua. eta atsedenik hartzeke. Haize- erauntsi zakarrak eta ehiztariaren maza Burdinazko mailu edo borra. txistu-hotsak adierazten digu ezi- negonezko bere ibilera. Irakurri mazeta Zurezko pertsonaia mitiko honi buruz, Los mailu modu- perros de Martín Abade (Juan Itu- koa, saskigi- rralde y Suite) eta Mitos vascos y leek eta beste mitos sobre los vascos-Eiztari Bel- eskulangile tza (Julio Caro Baroja). batzuek erabiltzen dutena. matoi Gaztagintzan esnea mamitzean malatsarekin nahasten da. Biz- mazo Zurezko pahiru minutu dirauen nahasketa mailu gisakoa, honen ondoren sortzen den matoia mazeta baino gazuretan bildua gelditzen da; handiagoa, ondoren hartatik atera eta zimi- ikazkinek, sas- tzean sartzen da. kigileek eta abarrek erabil- matrailu Mailua (Mutriku). tzen dutena. mazoa

Eusko Ikaskuntza, 2009 123 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa mazokabi Ardatzaren hortzak gabi- zotalegun) egiten zuen eguraldia; oinaren muturrarekin topo egitean, urtearen lehen hamabi egunak iza- horri eragiten diotenak. ten ziren igarregun edo egun augu- ral horiek. b). Santu jakin batzuen maztar Baserri-gurdiaren gurpilak egunean egiten duen eguraldia barrualdetik daraman errebortxazko (Andre Mari Martxoko, Madalena, zurezko zeharretakoa. Markos, San Pedro...). c). Hil eta astegun batzuetako eguraldia (mar- mazter Ik. maztar. txokoa, apirilekoa, hilaren hirugarren egunekoa, ostiralekoa...) ere mazukari Zurezko lau atal, txandaka adierazgarria izaten zen etorkizune- tikinoiaren paretan sartzen direnak. koa igartzeko. 3. Zenbait gauzaki- ren inguruko gertakariak ere mea Minerala. adierazgarritzat hartzen ziren: espartina laxatzea euriaren adieraz- measaski Mea garraiatzeko saskia. garri, titarea hatzak lehortuta eroriz gero euri edo eguraldi hotzaren zan- mehatxu 1. Heriotzako orduan ere tzu, orrika-ertzean txingarra geldi- barkamenik ez ematea. 2. Leitzako tzea biharamuneko euriaren jentilena orrazia lapurtzeagatik: seinale, sutautsa opiltzea euri-zan- "Ekatzan nere buruko orrazia, bes- tzu, eta bakailao esekiak beheal- tela izango dun hire denborako dea bustia edukitzea, ukuiluko hezurretako oinazea". hormak izerditan egotea, etxearen habe-harria bustita egotea eta abar melartu Pieza bat berotu eta mehe- euri-adierazgarriak ziren. tzea. metxa Eskuaz eraginez zurean zuloak meta Belar ondu edo ihartuaz landan egiteko lanabesa edo laztabina. egiten den pila edo mordoa, ganaduentzako bazka alferrik galdu meztidura Hildakoen jantzia, zenbait gabe iraunarazteko. tokitan Ostegun eta Ostiral Santuz bedeinkatzen zena, Kristoren herio- metale Lerro angeluzuzeneko arran tzaz norberarena gogora ekartzeko. edo ezkila. meztitu Hil-jantzia jarri. metatxorro Belar meta txikia. Miel Otxin Lantzeko Karnabaletako meteorologia 1. Euskal Herrian tradi- pertsonaia, Mile Otxin ere deitua. zioz animalien portaeraz baliatu Erraldoi hau bi pago-adarrez osatua izan dira eguraldiaren zantzuei igar- da, eta bata besoetarako eta bes- tzeko. Aintzakotzat hartu izan diren tea, hankabikoa, zangoetarako animalien artean honako hauek erabiltzen da. Txanoa edo kapela dira aipagarriak: armiarma, antzara, du buruan, kartoizko aurpegikoa harra, luhartza, ardia, aharia, eta zapia lepoan. Brusa loretsua du barea, barraskiloa, behia, behorra, soinean eta praka urdinak gomazko zaldia, hegaztiak, eltxoa, eulia, polainetan bilduak. Hiru bat katua, txakurra, erlea, inurria, txi- metroko garaiera izaten du, eta meleta, narrastiak, oiloa, oilarra, belar onduz eta garoz barrutik bete- enara, usoa, erbinudea, muskerra, rik egoten da. Kinkuagesima ondo- muxarra, saguzarra, apoa, satorra, rengo astelehen-eguerdian hasten satagina, eta abar. 2. Animalien dira Lantzeko zinu-jaiak, eta aste- portaeraz gainera, beste zenbait arte arratsaldean Miel Otxin pla- igarbide-era erabili izan da: a). Egun zara eraman eta bertan tiroz hil eta jakin batzuetan (ilegun, sortelegun, erre egiten dute. Bitartean txatxoek

124 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

zortzikoa dantza egiten dute. Zen- adina aldiz, jokalari kopuruaren ara- baitek Miel Otxin garai batean bera, eta azkeneko "fuera" egoki- alderdi hartan ibili zen bidelapur tzen zitzaienak jolaskideen atzetik baten azkenarekin jartzen dute abiatzen ziren, baina aldiko harremanetan, eta hasiera batean harrapatzaile bakarrak egin behar Mila Otxin omen zuen izena (lau zuen lasterka "topo eman gabe" pezetako mila dobloi), dirutza hori ihes zihoazenen atzetik. Harrapatu- lapurtu baitzuen. takoa horma kontra eramaten zen, segitzailetakoren batek zainduta, mihilu 1. Herri medikuntzaren ara- eta jokoak aurrera egiten zuen, bera, disipula sendatzeko harrapatuak katean "preso" jartzen gomendatzen den belarretako bat: ziren bitartean. Zenbat eta preso (Foeniculum vulgare, hinojo, fenouil, gehiago, orduan eta zaintzaile fennel). 2. San Joan belar sortak gehiago jartzen zen. Ihesean zebile- mihilua izaten zuen bere osagaie- netako batek "soka" edo katean tako bat (Zubieta. Nafarroa). egonetakoren bat ukitzen bazuen, "mimitxor" esatearekin batera "pre- soak" libre geratzen ziren ihesari emateko. Hori galarazteko, zain- tzaileak aski zuen asmo horrekin zebilena aldez aurretik uki- tzearekin. Iheseko guztiak harrapatu eta katean jarritakoan ematen zitzaion amaiera jokoari (Berastegi).

mitxilarga Ik. txantxo (Lezaun).

mizki Arran edo kanpaiaren mihia. mihilua mizto Erle eta beste intsektuen eztena. mika 1. Mika arrazka edo karranka ari bada Ameriketatik albisteak eto- moko Oletan erabiltzen zen burdi- rriko diren seinalea: etxe aldera nazko kakoa. begira ari bada, onak; mendira begira badihardu, txarrak. 2. Mikak mokor-mailu Ik. alper. Purgatoriokoak omen dira, eta beleak infernukoak. molda Amugileak erabilera desberdinetarako baliatzen duen moldea. mikelete Gipuzkoako Foru Aldundia- ren mendeko zen miliziako kidea. molde 1. Eskulangileak maiz erabiltzen duen lanerako baliabidea Mile Otxin Ik. Miel Otxin. ekoizkiei forma jakina emateko. 2. Olagizon eta errementariek erabil- milotarra Arrantzaleek itsasontzietan tzen zuten moldea, zenbaitetan erabiltzen duten saskia (Nuarbe). buztinez estalia. mimitxor Neska-mutilak aritzen ziren momoxuerre Ik. txantxo (Dorrao). mimitxorren, eta jokoa hasi baino lehen, korroan jarri eta ondorengo momuxarro Ik. txantxo (Urdiain). hau esaten zuen batek: "Don-don- ite-sakitis-sakiti-fuera-doña-Petra- moneiak Zuberoako maskaradan egi- sala-muera-tukisiera- fuera". Gauza ten den dantzetako bat, aitzina-pika bera errepikatzen zuten behar eta baskaleta izenekoekin batera.

Eusko Ikaskuntza, 2009 125 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa montanes Zume osoak edo eklixe tzen duena eta begitartea estal- lodienak. tzeko erabiltzen dena. 2. Txorima- mua, katamaloa: San Joan morko Suila. Ontzia. bezperan eta festa-giroan, eskola- umeek txoriak izutzeko mozorroak morkots Ik. mulko. biltzen zituzten, ondoren San Joan suan erretzeko (Berastegi). morroi Baserri-munduan, inoren etxean lan egiten zuena mantenuaren mozorro-jantzi Desgisatzeko erabil- eta diru-laguntza txiki baten truk. tzen den jantzia. Morroia nagusiarekin bizi izaten zen, baina Gabon gauean bere mozorrotu Aurpegia eta gorputza jaiotetxera itzultzen zen. mozorroz estali. morroilo mudao Izabako Inauterietan mozorroturik ibiltzen zena; ahotsa ere Ateetan koka- bestelakotzen saiatzen zen eta hortzen den burdi- tik datorkio izena. nazko tresna, haiek giltzaz itxi mugarri 1. Mugarriek etxe eta base- eta irekitzeko rrien arteko lur-sailak markatzen erabiltzen dena. zituzten eta garrantzi handikoak izan dira iraganean eta gaur egun morroko Ik. ere. Ondorioz, mugarriak aldatzea morroiloa morroilo. delitu larria zen eta egintza horien inguruan herri-irudimenak zigor-kon- mota-belar Herri-medikuntzaren ara- taera ugari sortu du. 2. Intzan, bera disipula sendatzeko gomenda- mugarria isilka aldatu zuen bat tzen den landarea: (Tanacetum garrasika aritzen zitzaion artzain vulgare, tanaceto, tanaisie, tansy). bati eta apaizak esan zion arima San Joan-lorehori ere esaten zaio. bat izan zitekeela eta galdetzeko zer nahi zuen. Hala egin zuen ar- moxorro Ik. txantxo (Ekai. Arakil). tzainak eta hildakoak eskatu zion aitzurra bizkarrean hartu eta moxorroko Ik. txantxo (Zuatzu. Arakil). gaueko hamabietan toki jakin batera joateko. Han hildakoak mugarria behar zen lekuan jartzeko agindu zion. Artzainak hori egitean hildakoak esan zuen "Orain lasai gelditzen nauk, zeren infernuak hartuko naik-eta, orain arte ez bainin- duen ametitzen". 3. Beste hildako bat, aldez aurretik mugarria lekuz aldatu zuena, nagusiarengana joan zen harri hura bizkarrean zuela eta "Mugarri, mugarri, nire arimaren galgarri" esanez. Orduan, nagusiak galdetu omen zion "Zer duk, zer duk?" eta hark erantzun "Mugarria mozorrotuak hemen duk, mugarria hemen duk" eta hori esatean bere lekuan utzi mozorro 1. Kartoi, ehun, larru edo zuen mugarria, ostutakoa itzuliz. abarrezko irudia, aurpegia irudika- Gisa honetako kontaerak, zenbait

126 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

aldaketarekin, oso ugariak dira Eus- muñaina Zuberoako maskaradako kal Herri osoan. dantza. Mutil-dantza bat da eta zamaltzaina inguratuz egiten da, muilo 1. Iztupa, amukoa. 2. Iruteko manañe eta marexalaren aurretik, gaia, goruan jartzen dena. zamaltzaina irendu baino lehen. muin 1. Animalien hezur batzuen bar- murkil Kilo-estalkia (Otsagi). nealdea betetzen duen gai bigun eta zurixka. 2. Zerbaiten zatirik bar- Murumendiko Dama Ik. Mari. nekoena, bereziki zurarena, bihotza ere deitua. mukanas txa-txa Neska-mutilek korroa osatzen zuten bat kanpoan utzita. Hark eskuan zapia hartu eta "mukanas txa-txa" esaten zuen bitartean lagunen inguruan biraka hasten zen. Halako batean, korroko norbaiten atzean zapia uzten zuen muskerra oharkabean. Beste itzulia osa- tzerako zapia atzean zeukana ez bazen ohartzen, korroaren erdira musker 1. Muskerra aurpegira igoz pasatzen zen beste norbaitek bere gero, ondorio horretatik sendatzeko lekua hartu arte. Zapia atzean zeu- zazpi herritako kanpaiak entzun kana konturatzen bazen, hura utzi behar ditu eta, gainera, muskerrak zuenaren atzetik abiatzen zen ukituari zazpi gona gorri jantzi harrapatzeko asmoz. Itzuli osoa behar zaizkio. 2. Musker, suge eta egin aurretik ukitzen bazuen, harra- antzeko piztiei buruz hil esanez patutakoak korroaren erdira pasatu gero harri baten gainean mihiaz behar izaten zuen. Erdian zegoenak hiru bider gurutzea egin eta beste korroan hartzen zuen tokia eta hainbeste bider muin egin behar zapia eskuratu zuenak ordu arte- zaio. Gero harria urrutira bota koa bera errepikatzen zuen, lagu- behar da, haren zarata entzun nen atzean lasterka, norbaiten gabe. 3. Muskerra agertzen bada atzean zapia utzi arte. Lehen itzuli edo kantari ari bada, sugea hurbil hori egin aurretik harrapatzen ez dabilelako seinalea. bazuten, zapia utzitakoa korroan jartzen zen eta jaiki berriari zego- musugitarra Ik. tronpa. kion jokoari jarraitzea. Urte osoko jokoa zen, airepean zein aterpean musumusika Ik. tronpa. egiteko modukoa (Muskildi). mutikiak San Joan sua pizteko mulko Mordoa, mahats-ale edo gaz- garraiatzen ziren hosto-abar eta taina alezko multzoa (Tolosa). Gaz- oteak (Olazti). tainak gehienetan hiru ale izaten ditu, eta behin, hiltzeko zorian mutiko-dantza Inauterietan egiten zen zegoen bati mundu honetatik pena- dantza (Etxaleku. Amaiur). rik ba al zeraman galdetzean, erantzun zuen: "Bai, molkoaren erdiko mutil lagun Mutil gazteen artean izen- gaztaina alea ez jan izana". → datutako Mutil Nagusiaren edo morko. Maiordomoaren laguna (Etxaleku). mumuzarko Ik. txantxo (Ezkaroze). mutil nagusi Ik. maiordomo (Otsagi).

Eusko Ikaskuntza, 2009 127 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa mutil-dantza Ik. mutiko-dantza. batean txapadun katea izaten dute. Dokumentu zaharretan ikus dezake- mutizarko Ik. txantxo (Auzperri). gunez, aspaldidanik Euskal Herri osoan erabili da nafar gaita. Baina muttu Unanuko txantxo edo mamoxa- XX. mendearen hasieran atze- rroak panpaxlarik gabe, edozein rakada hasi zen eta oso gaitari gu- eratara edo zabar jantzita ibiltzen txi geratu ziren, Lizarra aldean direnak. besterik ez ia-ia. Ondoren, han eta hemen, tresna bultzatzen ari diren mutxizu Belar, gari eta abarren meta talde berriak sortu dira. Gipuzkoa txikia (Loiola-Azpeitia). eta Bizkaian salbuespen gutxi izan ezik, gaiteroak musika ofizialetik mutxurio 1. Osa-zumitzak goitik urruti aritu badira ere, Araba eta behera tolestu eta muturra bildurik Nafarroan gehienetan “musika- zume mehe batez lotuak (Zuma- eskolako” musikariak izan dira, eta rraga). 2. Soroan gari-balekin egi- kasu askotan, banda edo orkes- ten ziren metatxoak. trako beste soinu-tresnaren bat ere jo dutenak. Inguru horretako herri eta hirietan entzuten da soinu- Nn tresna honen hotsa festetako goiz- soinua ematen, erraldoi eta nabala Ik. labana. buruhandien konpartsak mugitzen, plazetan kontzertuak eta dan- nabaldu Aziaz zumitza leuntzea (Igan- tzarako musika eskaintzen... An- tzi). tzinako errito edo ospakizunetako dantza askotan erabiltzen dela ere nabar 1. Laiatu aurretik lurra markatu aipatu behar da. edo zohia ebakitzeko erabiltzen zen lanabes horzduna (Tolosa). 2. nagiari Ik. alper-zesto. Golde mota batzuetan, lurra ebakitzen duen hortza, lurra iraultzen nanarro Ik. txantxo (Arribe, Atallu, duen goldemuturraren aurrean Betelu). kokatua. naranja-biltze Astelenita eta Astear- tita egunetan goizean egiten zen puska-biltzea (Areso).

nardai Abere-pare batek tiraturik enborrak garraiatzerakoan erabiltzen den burdinazko tresna; anilo bat du txingari tira egiten dion katearentzat, eta nardai edo urkila, barruan pertika daramana. → nardaka.

nardaka Hauspo-puioi, hauspoari era- nabarra giteko euskarria. Makila labur antzeko bat zen, hauspoari goialdean erantsia berau mugiarazteko. Nafar gaita Pita, tutua eta tonua emateko eta aldaketarako zuloak nardaka-sarde Nardakaren urkila. dultzainak bezala dituen soinu- tresna. Kasu askotan, tutua behe- nardaki Ik. nardai. aldetik eta pita lotzen dituen mutur

128 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa narra Ik. alper-zesto / Ik. lera. nerbio Herri-medikuntzaren arabera, San Joan goizean bedeinkatutako narru Larruzko bizkarrekoa Inauterie- ezki-lorearen ura hartu hiru goize- tako jantzietan erabiltzen dena (Al- tan hurrenez hurren. tsasu). neska-laguntze Ilunabarrean plaza- nasa Kaia. festa amaitu ondoren mutilak neskari etxerako bidean laguntzea. natza Ik. ardatz. neskame 1. Emakumezko zerbitzaria, naza Ik. antapara. batez ere etxeko lanak egiten dihar- duen neska edo emakumea. 2. negarti 1. Haur negartiak norbaitek Beheko suan erabiltzen den tresna begizkoa egin dielako izaten direla eta laratzetik esekita egonik lapiko, horrelakoak uste izan da; horrega- burruntzali, zartagin eta abar bero- tik ermita eta toki jakin batzuetara tzen jartzeko balio duena. eraman izan dira horretatik jaregiteko: Ubidea ondoko Santa Engra- neskato Ik. neskame. ziara, Anoetako San Joanen ermitara, Lazkao eta Olaberriko neskatx-etxekoandre Neska Nagusia San Joanera, Eaurta edo Muskil- edo Maiordoma, Mutil Nagusiarekin dako Andre Mari Zuriarengana, batera aukeratua (Orokieta). Murelagako San Joan Degollado- rara, Lekeition San Joan Talakora. neskixa Ik. piper-opil (Lizarraga- 2. Antzina, hildako gorpuaren ingu- Ergoiena). ruan bere nahigabea erostaka eta adiaka adierazten zuena. neurkin Oletan ura erregulatzeko peaileak kakoari tira egin eta heldu- nekabihur Gurdiaren zama tinkatzeko lekua tinkatzeko erabiltzen zuen taketak elkartu eta errebortxatzen metalezko llanta zuloduna. dituen oholetako bat. neurri-makila Saski mota bakoitzaren nekazari Lurra landuz bizibidea ira- arabera ezaugarri desberdinak bazten duen pertsona. dituen haga (Arantza).

Nini Ihabarko Inauterietako panpina, zur puska bat oihalez estalia, pantomima baten barruan erabiltzen zena.

ñañarro Betelun igande Iotez eta erro- meriako orduan ñañarroak edo mozorroak irteten ziren, harik eta ilun-ezkila jo arte.

Obispo(txo) Ik. San Nikolas.

nekazariak obrera Oletan erabiltzen zen liho zakarrezko kamisoi laxo modukoak, idunean oso irekiak eta gerrian lotu nekezale Ik. nekazari. gabe erabiltzen zirenak. Lepotik

Eusko Ikaskuntza, 2009 129 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

behera txingarren bat sartzen bazi- ogi salutadu Bizkaiko zenbait tokitan tzaion olagizonari, obrera astintzea Gabon gaueko afaritan gordetzen aski zuen lurrera botatzeko. zen ogi koskorra; ogi horrekin lau mahai-ertzak ukitu, erdian ipini, odoljario Herri-medikuntzaren ara- muin egin eta urte guztirako gorde- bera, sudurretako odoljarioa sendatzen zen, eta ez omen zen lizun- tzeko lepoa urez busti-busti egitea tzen. da onena. ogi-erdi Maizterrak edo errenteroak odontalgia 1. Hagineko minarentzat, eskaintzen zuena (Baliarrain). patar txuria ahoan hartu eta mina dagoen lekuan geldi edukitzea ogi-otarre Ogia erabiltzekoa (Nuarbe). gomendatzen da. 2. Aizkoraren burua trapu batean bildu eta mina ogi-saski Ogia erabiltzekoa (Beterri). dagoen aldetik aurpegian ezarri oinazeak alde egin arte. ogi-zopa Ogia saldatan. ofrage Norbait hiltzean, elizara oihal 1. Artilezko ehun sarria eta ile- eskaintza gisa zerbait eramatea, laburra. 2. Zernahi gaiez eginiko esate baterako, oiloa, botila bat ehuna edo zapia. 3. Haur jaioberria- ardo, lau (bi) anega gari. ren zapiak. 4. Antzoki baten agerto- kian igo eta jaits daitekeen ehun ogi 1. San Blas egunean bedeinka- zati handia. 5. Ontziak haizearen tzen den ogia ez omen da lizuntzen. bultzada hartzeko erabiltzen duen 2. Hizketan atzera dabilen haurrari ehuna. eskale baten ogia ematen zaio. 3. Ogia azpikoz gora jarriz gero Jain- koa, Ama Birjina eta Santa Rita negarrez egoten dira eta Garbito- kiko arimak minez. 4. Ogi bedeinkatua ona omen da txakur amorratuak hozka egindakoentzat. 5. Ogi kalekoa: Ostegun Gizenean eta Iñauteri asteartean Ezkion torradak jateko ohitura zuten eta horretarako kaleko ogia ekartzen zuten okindegitik.

oihalak

oihal beltz Hildakoaren urteurrenean familiak ofrenda estaltzeko erabiltzen zuen kolore horretako mihisea.

ogia oihal zuri Hildakoaren urteurrenean familiak ofrenda estaltzeko erabil- ogi nagusiko Lehen mailako hileta tzen zuen kolore horretako mihisea. (Elgeta). oilar Oilarra eta oiloa oso etxeko eta ogi oso Etxejabeak eskaintzen zuena garrantzitsu izan ditu euskaldunak (Baliarrain). eta horregatik uste eta sineste

130 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

mota ugari sorrarazi dute. 1. Elo- dio. Oilasko horiekin afaria egiten rrion diote oilarrak hiru bider kanta- da (Amasa, Askizu-Getaria). tuz gero ez dela ezer gertatzen, baina kukurruku gehiago eginez oilo 1. Oiloa zorriketan hasten bada, gero, eguraldia txarra izango dela eguraldia txartuko du. 2. Oiloak edo norbait hilko dela. 2. Gauerdi kukurrukuka hasten badira, mututu aurrean oilarrak kukurruku egiten eta banan-banan lumak erortzen badu sorginak gertu dabiltza, eta zaizkie; norbait hilko da etxean edo kandela bedeinkatua piztu eta ga- eguraldia aldatuko da. Zenbait toki- tza sutara bota behar da. 3. Gau tan berehala hiltzen dute oilo kuku- beranduan edo ordu biak baino rrukularia. 3. Oiloek beren klok-klok lehenago joz gero Garbitokiko ari- hotsa entzunarazten dutenean, las- mak otoitz eske dauden seinalea ter arrautza errungo duten seina- da. 4. Oilarrak arratseko bostak lea. 4. Oiloren bat etxera ekartzen ezkero jotzen badu, edota zuhai- denean, lehen egunean, etxeko- tzetan gora igotzen bada, hogeita andreak hiru bira emanarazten diz- lau ordu barru euria egingo du. 5. kio laratzaren ondoan esanez: Norbait luzaroan gaixo dagoenean, “Etxerako zara eta etxerako izan sorginek burukoaren barruan zaitez”. lumazko oilar bat eratzen dutela esan ohi da; gaixoa sendatzea nahi oilo-biltze Zenbait tokitan puska-bil- bada, oilar hori bidegurutze batera tzeak hartzen zuen izen berezia, eraman eta bertan erre egin behar hegazti hori eskean jasotzen da. zelako. oilar-joko Hegazti horien arteko oiloen urarri Ik. oilarri. borroka, festa edo apustu gisara antolatua. oilo-gaitz Lierniko Ama Birjinaren egunean baserri askotatik oilandarik oilarpoztan Ik. azeribuztan. ederrena eramaten zen izen horretako baselizara. Oparia egindakoan oilarri 1. Hegaztiek ura edateko izena hartu eta salda ematen zion harrizko ontzi biribila. 2. Lau-hortz ermitazainak. izeneko burdinazko lanabesaren burua, pertikan sartzen dena. oinarrika Ik. txingo (Gernika). oilasko-joko San Joan hirugarreneko oinel Ehundegiak oinaren bidez era- bazkalondoan eta beste festa ba- gina izateko duen atala. tzuetan zenbait herritan egiten zen jokoa. Herriko bi gazte talde goi- ointegi Ik. oinel. zeko seietan jaiki eta oilasko-biltze izeneko eskean ateratzen dira, okaila Ardien eritasuna, kokospean tabernaren batean kafea hartu gertatzen zaien handituan datzana. ondoren, txapela, brusa eta abarkak jantzirik. Talde bakoitzak haga okarina Erdia zilindrikoa eta beste bana eramaten du eta bertatik erdia sasi-konikoa den buztinezko esekitzen dituzte oilaskoak. Arra- ontzi luzexka da. Haizea bidera- tsaldean plazako lurrean kaxa bat tzeko moko-flauta antzeko pita du. jarri estalki zulodunarekin eta Arruntenek, tonu-aldaketarako zor- hegaztia zulotik lepoa agerian tzi, bederatzi edo hamar zulo izaten duela jartzen da. Ondoren, txistu- dituzte (horietako bat edo bi atzeal- soinuarekin, gazte batek begiak dean). Bi eskuekin hartu eta pita estali eta eskuan daraman ezpataz ezpainetan jarririk haizea emanez, oilaskoari lepoa mozteari ekiten beste flauta bezala jotzen da. Gure

Eusko Ikaskuntza, 2009 131 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

inguruko beste lekuetan bezala, Jesusen jaiotzaren berri ematera Euskal Herriko herri eta toki asko- jaitsitako artzain bezala irudikatu tan erabili dira soinu-tresna hauek. izan da. Kanta eta ohitura ugari (haurrei opari eta jostailuak ekar- oker Ihizko sillaren aurreko hanken tzearena barne) sortu dituen per- gainetik irteten den gurpil aldea tsonaia honi izen desberdinak esku-zerraz ebakitzen da. Ondoren eman zaizkio: Olentzaro, Olentzero, eskulangileak mutur batetik bes- Onentzaro, Onontzaro, Orentzago, tera zur zati makotu bat ebakitzen Orantzaro eta Orentzaro. Hala ere du oker deritzana. esan beharra dago, Olentzaro Bete- rrin, Bidasoa inguruan, Gipuzkoako okondu Saskiaren karelak oker han- itsasertzean eta Nafarroako men- diena duen gunea; karelak lau dialdean ospatu izan dela batez okondu ditu (Arantza). ere, eta zenbait tokitan Olentzaro haurrak izutzen zituen pertsonaia ola Lur leuna desegin eta apurtzeko bezala ere ikusi izan dela. nekazariak erabiltzen duen tresnaren izenetako bat, hesi eta esparda Olentzaro-eske Gabon edo Olentzero izenak ere hartzen dituena. egunean egiten den eskea; antzina baserri bakoitzean oilaskoa emateko ohitura zegoen (Urkizu-Tolosa).

olgura Zuraren parterik gazteena, giharra ez dena (Aramaio).

olha Artzainaren txabola (Larrañe). ola ondasaski Baserritarren artean erabi- olagizon Burdinoletan lan egiten zute- lera ugari izan duen otarrea, nak. simaurketan, eta arbia, erremolatxa eta abar garraiatzen eta antzeko olajaun Olaren jabe edo nagusia. beste lanetan. Bizkarrean erabiltzen zen. olajaundegi Olajaunaren bizilekua. ondaski Ik. ondasaski. olata 1. Elizan eskaintzen zen ogi txikia. 2. Lur ematearen ondoko hiru oneztarri Ik. tximista. igandeetako mezari olata deitzen zitzaion. 3. Gabon eta Urtezahar ongarrisaski Simaur eta ongarriekin gauean, Ataungo San Gregorion, erabili izan den saskia, ondasaskia- baserri eta kalean egindako ren antzekoa. eskean, gazteek jasotzen zuten hiru puntako opila. ontza 1. Ate- eta leiho-banden atal arra. 2. Pisu zaharra, erromatar olatxu Olatik hurbil kokaturiko beste libraren hamabirena eta libra arrun- lantoki bat. taren amaseirena balio duena. 3. Luzera-neurri zaharra, oinaren Olentzaro Euskal Herriko pertsonaia hamabirena (23mm. inguru), gaur mitologikoa, Gabon gaua eta egun batez ere enborraren lodiera neguko solstizioa irudikatzen neurtzeko erabiltzen dena. dituena. Izen eta jatorriari buruzko teoria desberdinak daude eta ontzigile 1. Lurrezko ontziak egiten Lesaka izendatu zaio jaioterritzat. dituena. 2. Kostako zurgina, txalu- Bere kanpo itxurari dagokionez, pagilea.

132 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa opatxur Aitzur txikia (Asteasu, Laz- orgaegile Orgak egiten dituena. kao). orga-errotaren ferra Gurdi-gurpilaren lanta.

orgari Orgazaina.

ori Patsa edo jotako sagarraren gainean ezarritako pieza luzanga, horietan barrena muztioa sobrekan- talen gainetik igaro dadin; dolarea baino bost bat zentimetro laburra- opatxurra goa izaten da eta lau izaten dira eskuarki. opera Eskaintza (Albiasu. Uitzi). orin 1. Orain, orainen, sort-seinale eta kika ere deitzen den hori ez operatu Eskaintza egitean apaizaren duena sorgina omen da. 2. Orina estolari muin egitea (Albiasu. Uitzi). eskuinaldean izatea, seinale ona da; ezkerrean izatea, txarra. 3. opots Ik. sega-poto. Orina ikusten ez den tokian daukana aberastu egiten omen da. Orakunde Ostegun Gizenaren beste izen bat da, eta Emakunde eta orratz 1. Orratz edo iskilinba lurrean Gizakunde egunetan ez bezala, ikusi eta jasotzen ez duen emaku- ospaketa ororentzat edo guztientzat mea ez da emakume. 2. Orratza dela adierazten du. lurretik jaso eta gordetzen duena beti pobre izango da. 3. Orratza oramahai 1. Irina, galbahetik pasa nahiz beste edozer, bertan utzi ondoren, botatzen zen buruz behe- behar da, jabeak hantxe aurkitzeko. rako konoaren itxurako kaxoia (Ormaiztegi). 2. Ogia eta taloa ora- orratz-joko Neskek eskolatik irtetean tzeko mahaia. egiten zuten joko hau batek eskuan orratzak gordetzean eta “Bikoitzak Orantzaro-trunko Gabon suaren ala bakoitzak?” (Bikoitiak ala bakoi- saihetsetan jarri izan den enbor tiak) galdetzean zetzan. Eran- lodia. tzuleak asmatzen bazuen, orratzak bereganatzen zituen, eta, bestela, orbel Hosto edo orri iharra, azienda- alderantziz egiten zen (Ormaiztegi). ren azpietarako biltzen zena. Orbel- biltzaileen afaria jai giroan egiten orraze Ik. abar sorta. zen bilketa-lanak bukatu ondoren. orrazi 1. Gai desberdinezko tresna, orbiko Hozpiko deituriko aitzurraren bi hortz mehe eta sarriz osatua, ilea hortzak. bereizi eta apaintzeko erabiltzen dena. 2. Ez da jaso behar orrazirik ordi Ik. asto-saski / Ik. ongarrisaski. lurretik laminaren bat bila etor ez dadin. 3. Orrazia neskatxaren oremahai Ik. oramahai. baten burutik erortzen bada, senar- gaia harekin pentsatzen ari den sei- orga Bi edo lau gurpileko ibilgailua, nalea. gurtabereek tiratu eta zamak garraiatzeko erabiltzen dena. orre Ik. ipuru (Erro).

Eusko Ikaskuntza, 2009 133 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa orro Burdina mazopean tiratzen ostargi-belar Ik. lirio. denean tinkatzeko lanabesa. Ostegun Gizen Kinkuagesima aurreko ortots Ik. ekaitz (Arraioz). osteguna.

Ortzegun Gizen Ik. Ostegun Gizen. ostots 1. Ostots edo trumoi gogorra denean gatz bedeinkatua botatzen osagarri Ik. osasun (Iparraldea). da sutara, eta kandela bedeinkatua ere pizten da. 2. Ate-leihoetan argi- osasun 1. Norbaiten heriotzaren atse- zarizko gurutzetxo bat ezartzen da, kabea ematen denean “Osasuna eta atarian belar bedeinkatua, enkomendatzeko” esateko ohitura erramu hostoa edo San Joan bela- izan da zenbait lekutan. 2. Topa rrak erretzen dira. 3. Aizkora bat egitean “(Nire) Zure osasunean, jarri behar da gora begira eta kan- osasunerako” esapideak erabili dela bedeinkatua piztu. 4. Santa izan dira. Barbarari errezatzen zaio. 5. Tximis- tak daudenean pagoaren eta gaz- tainaren azpian egotea arrisku han- dikoa da, elorri azpian egotea ez. 6. Elorri adarrak babestu egiten du tximistatik. 7. Ostotsa denean kartak airera bota behar dira, ostots horiek infernukoaren astruziak baitira. 8. Ostotsa denean esan ohi da: “Txerren bolaka dabil”, “Dea- osasuna bruak elkarri sua egozten ari dira”, “Karakolen danbolina”, “Oraintxe dabiltza mutilzaharrak eta neskaza- harrak”. 9. Ostots egunetan apai- osin Ik. asun. zak, konjurua egitera joaten zenean, sakadiz janzten zituen ospel Herri-medikuntzaren arabera, oinak. ospelak sendatzeko ona da oinutsik mahatsaren gainean ibiltzea ostri Zeru urdin edo oskarbiaren an- muztioa ateratzekoan. tzinako izena. ostabar San Joan suan erretzen ziren haritz-abar meheak (Olazti). otalgi Herri-medikuntzaren arabera, olioa epeldu eta zapi zuri batez bi ostadar 1. Izen asko du egurats-feno- tanta sartu belarri-zulo minduan, meno honek euskaraz: auriadar, eta zapia ere bertan utzi. buztarri, Erromako zubi, Jainkoaren zubi, gerriko eta paxa, ortzadar, otarre Saskia, otar eta otarri, otzare, ostarku, Frantziako zubi, ostrailaka, otzara ere deitua. Otargile deritza ostarrika, San Migelen zubi, zubia- egileari. dar, ustruku eta abar. 2. Ostadarrak lurra jotzen duen tokian mutilak otasa Zekale- edo zikirio-irinez egin- neskatxa bihurtzen omen dira eta dako ogia (Ormaiztegi). neskatxak mutil. 3. Ostadarra agertzen denean bederatzi eguneko otasarde Otea jasotzeko sardea. euria izaten da. 4. Ostadarrari begiratuz gero hortzak usteldu egiten otasega Hogeita hamarren bat zenti- dira. 5. Ostadarrak bidaiariei Erro- metroko ahoa, sega arruntak duena marako bidea erakusten die. baino laburragoa, otea, garoa eta

134 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

abar ebakitzeko erabiltzen dena roaren azpian jarrita argizarigileak (Ormaiztegi). bere lanean erabili izan du. otaska Arbia, lastoa, otea eta abar pailata Abereei bizkarrean ezartzen zehatzeko ontzi berezia. zaien estalki edo burusia (Larrañe). ote 1. Zuhaixka abartua, hostoak pajaera Amugileak koraina egiteko arantza bihurturik dituena, lore hori erabiltzen duen tresna. usaintsuak ematen dituena: (Ulex europaeus, tojo, ajonc, furze). 2. pala 1. Kirten bati loturiko zurezko edo San Joan sua pizteko otea, arbak metalezko xafla zabal batez osatu- eta laharrak erabiltzen ziren (Aia, tako lanabesa, Altzola, Laurgain). zeregin desberdinetarako erabiltzen dena. 2. Pilo- tan jokatzeko tresna, heldulekuaren muturrean mehea eta gainerakoan aski zabala den zurezko atal batez pala osatua.

palanka 1. Burdinaga, puntu batean otea bermatzen eta hari buruz biratzen den burdinazko barra, gauza pisuak jasotzeko edo mugitzeko erabiltzen dena. Perzkinak, harrobietako langi- Otsabilko Kinkuagesima igandearen leek, palankan jokatzen dutenek aurreko osteguna, Ostegun (Eguen) erabili ohi dute; euskal mitologian Gizen eta Zuri ere deitua (Ataun). ere agertzen da. 2. Palanka-jokoan erabiltzen den burdinazko barra. otsalar Arrosa basa, bereziki zurtoin malguak dituen arrosa-aldaera palanka-joko Burdinazko barra bat (Kerria japonica). Otsalarrezko arku ahalik eta urrutiena jaurtitzean da- baten azpitik pasatzen zen artaldea tzan jokoa. mendian zorte ona izateko. palankari Palankarekin lanean edo otxabatu Ertzak leundu. jokoan aritzen dena. otzara Ik. otarre. palanka-sarde Burdinoletan erabiltzen zen burdinaga laburra (Leitza). ozkarri Ik. ostots (Zumarraga). palar 1. Burdingintzan moldeetako ozpinarri Ik. tximista. kobreak bikorrak zituenean horiek kentzeko erabiltzen zen pala edo karrasgailua. 2. Baserrian, pala Pp zabaleko aitzurra, bidezainek erabiltzen dutena eta eskuarki ukuiluen padera Ik. danbolin (2) / Ik. zartagin. zainketan erabiltzen dena. paila Burdinazko edo kobrezko ontzia, paldiño-joko Mutikoek harri gainean ahoa biribil oso zabala duena eta egiten zuten joko honetarako, behe aldera estutuz doana; brase- aurrena kartoiaz “paldiño” izeneko

Eusko Ikaskuntza, 2009 135 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

biribilak egiten ziren, batzuak txi- dugun moduan. Panderoa asko kiak eta besteak handiak eta erabiltzen da gaurko euskal herri- lodiak. Txikienak, “lauko” itxu- musikan. Beste soinu-tresnetan rakoak (bost xentimo), bi koloretan joleak emakumezko gutxi badira margotzen ziren tintaz edo lapitzez. ere, panderoaren kasuan emaku- Mutiko bakoitzak bere “paldiñoa” mezko pandero-jotzaile asko dauz- jartzen zuen harri gainean, meta- kagu. txoa osatuz. Bi mutiko baziren, bi “paldiño” bata bestearen gainean. Hiruzpalau metrotik “paldiño” handiagoa eskuan hartu eta arrasean, lurretik hurbil, txikiagoak jotzen ahalegindu behar zuen, ahal zuen hurbilen uzten bestela. Honen ondoren berriro “paldiño” handia hartu eta txikien gainera bota behar zuen, bira eman eta kolorez aldatzeko. Hori lortzen zuenak “pal- diñoa” bereganatzen zuen (Erraz- kin). pamerial 1. Ik. familiari 2. Sorginke- ria, begizkoa, enkantamendua. panderoak pamitsa Eskaintzako taloa (Zigoitia). pandero Neurri desberdinetakoa eta panel Ik. abar sorta / Ik. abaraska. borobila den bost zentimetro inguru altuko egurrezko euskarria. Bere panpalina Zortzi bat zentimetroko bueltan, bat edo bil ilaratan jarririk, luzera duen arrana, zintzarria, ahoa dozena erdi bat txinda-pare izaten zertxobait makotua, diametroan sei du. Alde batean, ondo tenkaturik, bat zentimetrokoa. larruzko mintza izaten du. Esku eta behatzekin jotzen da eta oso eza- panpaxil Ik. txantxo (Unanua-Ergoien). guna eta erabilia da Euskal Herrian. Erabili den modurik sinple- panpina 1. Gizakia, batez ere haurra ena, bakarrik eta ahotsarekin irudikatzen duen jostailua. 2. Bere- batera osaturiko taldea da: alde ziki Inauteri batzuetan erabiltzen batetik, ahotsarekin doinua eta hi- dena. tza, eta bestetik, erritmoa markatzen da panderoarekin. Bizkaiko Pantzart eguna Ik. Zanpantzar. argazki zaharretan, arrabita-biolinarekin batera agertzen da erromeria paperezko soinu-tresna Haizezko giroko inguruetan. Lurralde honetan soinu-tresna zahar izorratuak edo eta Gipuzkoan, dultzainarekin ere hauen itxura duten gezurrezko tres- askotan agertzen da. Albokarekin nekin eginak dira. Turuta-sistema osatutakoa dugu beste talde duen pita jartzen zaie. Pita ahoan arrunta. Kasu honetan, pandero-jo- jarririk, haizea botatzen da, eztarria- tzaileak betebehar bikoitza izaten rekin hotsa eta tonua emanez. Jo- du: erritmoa markatu eta koplak tzaileak eman nahi duen doinua kantatu. Akordeoi diatoniko edo tri- kantatu behar du. Hau, paper- kitia gure ingurura sartu zenetik, txoaren bibrazioz aldatu eta handia- panderoa izan du lagun, gaur egun gotu egiten da. “Fanfare” taldeetan trikitia talde bezala ezagutzen erabiltzen dira. Ohitura zen koadri-

136 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

lan egiten ziren paseo eta kale- eta olio pixka batean buelta bat bueltetarako musika-taldea eman, gero argizari puska bat kontratatzea. Musika-taldea, zenbat xerratu eta tipulatara bota, baita eta handiago, hobe, baina gares- xaboi puska bate ere, xerratu eta tiago ere bai. Horregatik, musikari gero. Egositako baratxuriak ere gutxi batzuk kontratatu eta horiekin tipulatara bota, ardi pixa eta ardo batera “gezurrezko” jotzaileak pixka batekin. Gero zartagina sutan ateratzen ziren besteekin nahastu- jarri eta zurezko koilaraz nahastu; rik, hotsa eta itxura erantsiz. mehe samarra ateratzen bada, ogi- rin pixka bat gehitu, harik eta behar papiolauketa Ik. arrenaketa (Her- duen loditasuna hartu arte. Orea nialde). epeltzen utzi, belar txabalen gainean zabaldu, mina dagoen tokian para Ik. pala. ezarri eta bendaz lotu egun batetik bestera. Mina sentitzen bada, lehe- parafina Ezkoarekin batera kandela nago aldatu, zauria xaboiaz eta ur eta bildumenak egiteko erabiltzen gaziaz garbituz. 2. Berbena txikituz den gaia, 50 eta 60º C-ren artean egindako enplastua ere gomenda- urtzen dena, hidrokarburo-nahas- tzen da. tura batez osatua. Papera iragaiz- teko ere erabiltzen da. pasmo-belar loregorri Herri-medikuntzaren arabera, pleuritisa, zauriak, parotiditis Herri-medikuntzaren ara- kolpeak, pasmoa, berezkoa, bixika bera, San Joan goizean bedeinkatu- eta abar sendatzeko gomendatzen tako intsusa-lorea txigortu olio da (Anagallis arvensis, murajes, pixka batean eta lepoa igurtzi mouron-des-champs, scarlet pim- horrela gingilari (gangailari) edo pernel). “xaguei” erasotzeko. partan Ik. mantar. parte txarreko Akerra / txakurra. 1. Gauean zakurra uluka hasten bada, inguruko norbait hil egingo omen da. 2. Txakur batek usain txarreko zerbait egin nahi duenean, bere lana alferreko izan dadin, mutil bik elkarri helduko diote hatz txikiaz, eta batak bestearen izena errepika- tuko du. 3. Akerra dela-eta esaten dutenez, deabruaren irudikapena pasmo-belarra da eta hainbat tokitan agertu omen da. Halakoetan, berau uxatzeko behatzekin gurutzearen keinua egin pasta Sutegian gurdi ubelak lantzean behar da. galdatze lana laburtzearren erabiltzen zen orekia. paseo-dantza Lizartzako Inauterietan egiten den dantza. pastel Burdinazko totxoa. pasmo 1. Herri-medikuntzaren ara- Pastelero Doinu eta letra oso ezagu- bera, pasmoa sendatzeko bi bara- neko musika-pieza. txuri-buru aletu eta esnetan egosi; beste alde batetik, zartagina pres- patata 1. Jatorriz Amerikakoa den tatu eta bertan bi tipula gorri txikitu landare urterokoa, hosto-zatitua,

Eusko Ikaskuntza, 2009 137 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

lore zuri edo moreak ematen eta hori esateko arrazoia zein zen dituena: (Solanum tuberosum, ez jakin. Pendul hitzak zunda esan patata, pomme de terre, potato). 2. nahi du. Patata alea lurrera erortzen zaionak esaten du: “Nire aita nitaz oroitzen pentzeko Ik. eskuare. da”. perra Ik. ferra / Ik. suil. patsola Dolareko orien gainean ezartzen diren oholak dira; 5-7 zentime- perrada Ik. suil. troko lodiera izaten dute eta zabalera dolarearena baino zer- perraiki Mea biltzeko lanabesa. txobait txikiagoa da. perrail 1. Ahoa hondoa baino zabala- Pattar-zezen Asteartita goizean Tolo- goa duen ontzi biribil eskutokiduna. sako zezen-plazan egiten den ospa- 2. Ekaitza sortzean San Joan sorta- kizuna. tik eskutada bat eta erramu bedeinkatu pixka bat perrail batean paxo Ik. bala. uzten ziren, sutako txingar gainean. pazia 1. Egosteko erabiltzen den on- perratzaile Lantzeko Inauterietan Miel tzia, pertza. 2. San Joan belarrak Otxinen inguruan ibiltzen direnak. pazia batean egosi eta ur horrekin familiako hildakoaren gorputza perreta Zur zati batez egindako on- garbitzen zen (Elduain). tzia, kono moztuaren itxurakoa.

Pazkozahar Pazkoz hurrengo igandea. perrote Baserriko gurdiak dituen zeharretarako bi zurek dauzkaten peaile Ik. gatzemaile. metalezko euskarriak, zama tinkatzeko ezpatei eusteko. pegaki Ik. palar. pertika Ik. endaitz / Ik. lardai. pegar Lurrezko ontzi handia, sabela zabala eta ahoa eta pertxun Ik. palar. hondoa estuak dituena. pertz Egosteko-eta erabiltzen den ontzia, euskarri bakarra eta mugikorra pelaiki Alea bildu eta duena eta eskuarki laratzean zin- metatzeko zurezko tzilik egoten dena. pala. pertz-konpontzaile Otsailean egiten Pella Inauteetako den jai honek kanpotik etortzen mahai-gainekoa edo ziren ontzi-konpontzaile eta txorros- postrea (Zubillaga- kileroak gogoratzen ditu. Donos- Oñati). tiako kaldereroen jaia da sonatuena. Tolosan ere egiten zen. Pello Ziri-Ziri Inauterie- Parte hartzaileek erabiltzen dituz- tan bereziki entzun ten jantzi bereziez eta zarata atera- ohi den pieza. tzeko zartaginez gainera, zaintzailea eta hartza ere kontuan pendulen kontrako pelaikia hartzeko protagonista izan ditu. Azkuek dioenez Lekeitioko arrantzaleek itsasoan pertzola Eskuarki kobrezkoak izaten zebiltzanean sorginak aipatzeko den ontzigintzarako ola. erabiltzen zuten esapidea, nahiz

138 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa perzkile Ik. perzkin. lurrari etekin hobea ateratzeko (Ormaiztegi). perzkin Pertzak egiten dituena. pikatxoi Burdinazko lanabes punta- pesebre Burdinak uretan hozteko zorrotza, zurezko kirtenduna. lekua oletan. pildomen Ik. bildumen. Petirisantz Gosearen pertsonifikazioa. Beste izen hauek ere baditu: pilota Jolasean ibiltzeko erabiltzen Pettiri, Pittitti Danbolin, Petrisants den bola biribila, gai desberdinez Tanburin, Santsin, Xantxin... egina, eskuarki larruz estalia; bereziki izen bereko euskal jokoan petral 1. Albardaren aurrealdeko bi erabiltzen dena. ebilarekin tinkatzen den pieza. 2. Zamarien sabela inguratzen duen edo antzeko zereginetan erabiltzen den hede edo uhala. 3. Teilatuari eusten dion habea. petrikilo Hezur ipintzaileei Euskal Herrian petrikilo esaten zaie, nahiz eta Zeraingo Telleriatarrei eman zitzaien bereziki izen hori. Trukumun hitza ere erabili izan da. pilota petruela Ik. tarre. phasta Aizkora forjatzeko plantxuela pilotari Pilotan jokatzen duena. (Urdiñarbe). pilotxo pinta Eduki-neurri zaharra, pierrot Ik. alper. pitxerraren erdia balio zuena. pifano Zurezko edo kanaberazko piorrea Herri-medikuntzaren arabera, zeharkako flauta txikia. Bi eskuekin San Joan egunaren ondoko egu- hartu eta pitaren ertzaren kontra nean bildutako intsusa eta ziguina haize emanez jotzen da. Gaur egun, ihartzen utzi eta uretan egosten halako soinu-tresnak gure artean dira eta behar denean ur hori har- ez badaude ere, Euskal Herriko tzen da. inguruko herrietan, mota desberdinetako zeharkako flautak oraindik pipa Ihiz egindako siloiaren ertza. ere erabiltzen dira. Gaskonian, adibidez, ikus eta entzun daitezke. piper-erroskila San Joan eguneko aurreskua dantzatzen zuen aurrela- pikabuztan Zangoa finkatzeko bur- riak ezpatan sartuta piper-erroskila dina karrozetara igotzean. eramaten zuen, eta dantzara ateratzen zuen aurreneko neskari pikaerak Ontzigileak gila prestatzean eskaintzen zion (Anoeta). euskarritzat erabiltzen zituen zur zatiak. piper-opil 1. Karrika-dantzan zebiltzan mutil gazteei neskatxek eskaintzen pikatu 1. Sega mailuka jo zorrozteko. zieten opila (Auritz). 2. Lizarraga- 2. Lur mokor edo zotala erabat Ergoienen San Adrian jaietan, ekai- irauli gabe altxatu eta hegalka naren 16an eta 17an egiten zen uztea, gero erdibitu eta horrela banaketa.

Eusko Ikaskuntza, 2009 139 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa piper-opil urkabeko Ik. urkabe. pipitta Txistuaren ahotxoa. pipor-opil San Joan goizean aurora kantatu ondoren, gazteak errondan ateratzen ziren gitarra eta biolina joz neskak bizi ziren ate-aurreetan eta horiek pipor-opilak eskaintzen zizkieten (Astrain). piriri Jolas hau piriria edo uztaia lurrean jarri eta haren atzetik las- pitxerrak terka ibiltzea zen; horri deitzen zitzaion piririn ibiltzea (Lizartza). batean ura etxeratzen zen. 3. San Joan goizean “Zabale” izeneko itu- pirla Joko honetarako kale gorrian rrira joaten ziren Zornotza aldean bost “pirla” edo zurezko post pieza eta lurrezko pitxer bat urez bete- jartzen ziren zutik. 40-45 cmko tzen zen familiako guztiek hartatik luzera izaten zuten eta mutur bat edateko (Zornotza). bestea baino zabalagoa. Horietatik lau bata bestetik metro erdira pixa Herri-medikuntzaren arabera, parekatzen ziren. Erdian, aurrekoen pixa hobeto egiteko, bost azeribuz- eta atzekoen artean, “bederatziko” tan-adar egosi eta ur hori lau aldi- izenez ezagutzen zen pirla jartzen tan hartzen da, baraurik. zen. Hori beste lauak baino luzeagoa izaten zen eta bola izaten zuen pixar Txistuaren mihitxoa. buruan. “Bederatziko” izena, botatzen zuenak irabazten zituen pixoi Sagarra jotzeko erabiltzen den bederatzi tantoetatik datorkio. Pirla mazoa. bakoitzak tantoa balio zuen; erdikoa eta beste bat botaz gero, bi Pizti Joan Ik. Mateo Txistu. tanto; berarekin beste bi eramanez gero, hiru, etab. Pirla jokoan berro- piztia 1. Giza eskumendetik at bizi geita hamar tantora jokatu ohi zen den animalia, batez ere etxeko eta gehienetan neskak izaten ziren abereentzat edo ehizako animalia jokalari (Iraizoz). txikientzat kaltegarri gertatzen dena. 2. San Joan suak piztia txa- pita Herri-medikuntzaren arabera, rrak uxatzen ditu (Ezkio-Itsaso, garatxoak kentzeko gomendatzen Urretxu, Larraul, Ormaiztegi). den landarea: (Agave pita, agave, century plant). plana Laiagintzan ari zen errementariak hortzak araztu eta berdintzeko pitxar Ik. pitxer. erabiltzen zuen lanabesa. pitxer 1. Edaria edukitzeko eta edon- plantain ertain Herri-medikuntzaren tziak betetzeko erabiltzen den arabera, pasmoa sendatzeko lurrezko, beirazko edo metalezko gomendatzen den landareetako ontzia, kirtenduna, lepo mehartua bat: (Plantago media, llantén eta aho luzatua dituena. Eduki neu- mediano, plantain moyen, hoary rri zaharra, bi litro baino zertxobait plantain). gehiago balio zuena. 2. Irañetan, San Joan goizean Arakil errekan plantila-belar Ik. plantain ertain. bustitzen ez zirenentzat pitxer

140 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa plantxuela Errementariak bere lanean Pordon-dantza Euskal dantza, berez maiz erabiltzen zuen burdina Tolosan San Joan egunez dantza- gozoko barra (Ezkio). tzen zena, Jorrai-dantza eta Corpus egunekoarekin batera zaharreneta- platillo Antxoa-lanetan bereziki erabil- koa dena. tzen zen otarrea (Nuarbe). porra Errementariak erabiltzen duen burdinazko mazoa.

porrerada Txantxo taldea.

porrero Okaritzen Inaute igandez gazteria kafea hartzera biltzen zen eta elizkizunaren ondoren ahuntzedo ardi-larruz, joaretxoz, larruzko uhale- tatik zintzarriak zituztela eta larruzko aurpegikoz mozorroturik ateratzen ziren, neskak eta haurrak izuaraziz. Horiek eliz ataripea izaten zuten babesleku, hara sartzea debekaturik baitzuten porreroek. Porreroek arpillerazko prakak, lasto- zorrotan sartuak erabiltzen zituzten eta aurpegia estaltzeko gehienek kartoizko maskara erabiltzen zuten. Neska haziek mantoia edo lepoko platilloa zapia izaten zuten ezaugarri.

postura Itsasontziak gainean dara- pleuritis Herri-medikuntzaren arabera, man barrote edo lakostra. berbena-belarrak ongi xehatu laba- naz eta olio tanta batekin zartagi- poteketa Neska-mutilen joko hau urte nean frijitu behar dira; ondoren guztikoa zen eta errepidean egiten arrautza-zuringoa nahasi behar zaio zuten. “Betetzailea” nor zen jaki- tortilla gisako bat eginez. Ondoren teko, jolaskide batek ondorengoa apo-belarrak hartu eta horien gai- esaten zuen hitz bakoitzaz laguna nera ateratzen da zartaginekoa; seinalatzen zuen bitartean: “Kuku- artean bero dagoela zapi batean miku-anda-miku-txantxa-perro-kaste- zabaldu eta bizkarrean ezarri. Gau llano-plon-plon-ikusi-det-erbie-lau-intx osoan eduki behar da horrela zapi aurren-erdienbosgarrena- pus- edo xukadera batez lotuta. ladron-ministron”. Azkeneko “ministron” hori egokitutakoari pote hutsa polka Tolosako Iñauterietan Tolosako ematen zitzaion (tomatearekin edo musika-bandak eta txarangek jo- beste zerbaitekin erabilitakoa), tzen duten pieza. barruan harria zuela. Potearen ahoa jo egiten zen harri hori irten polunpa Joaldun edo zanpantzarrek ez zedin. “Betetzaileak” potea gerrian erabiltzen dituzten bi arran hartu eta ahalik eta urrunen bota edo zintzarri. Behar ez denean jo- behar zuen, ondoren, jasotzera joan tzen ez dutela prestaturik daude. eta bizkor baino bizkorrago abiapuntura itzultzeko. Behin hara iritis pontxon Zulagailu edo puntzoia eta gero, potea lurrean utzi eta (Zubieta). lagunak bilatzeari ekin behar zion, orduko ongi gordeta egoten bai-

Eusko Ikaskuntza, 2009 141 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

tziren. “Betetzaileak” norbait begiz ondoan kokatua, ohiko elizkizune- jotzean, haren izena ozen esaten tan. zuen, potea lurrean hiru bider joz eta “pote”, “pote”, “pote” esanez. pujoi Ardatzak bere muturrean dara- Hala uzten zituen jokoz kanpo joka- man burdina. lariak. Baina ezkutatuen bila zebilen bitartean, norbaitek gordelekua punpa Arran edo zintzarri tripandia. utzi, potea hartu eta urrunera bota zezakeen, “betetzaileak” hura jaso punta Ik. iltze. bitartean berriro gordelekura itzultzeko aukera zuelarik (Lizartza). puntero Burdin goritua zulatzeko lanabesa. potin Bitarteko tamainako txalupa, arrantzan erabiltzen dena. puntzoi Zumea eta ihia ehotzean eskulangileak gurutzaketak egin poxpoloketa Jolas honetarako neska eta osa-hankak beren tokietan ezar- eta mutilek lurrean arrasto bat egi- tzeko lagungarritzat erabiltzen zuen ten zuten eta handik poxpolokaxa- lanabesa. ren azala, ahalik eta urrunen bidaltzen ahalegintzen ziren (Alkiza). pozal 1. Galdara, pertza. 2. San Joan bezperako suaren kondarrak pozal batean bildu eta biharamunean belardi baten erdian uzten dituzte. (Elizondo). 3. San Joan bezpera- gauean, sua itzali ondoren, mutilek puntzoiak txokolatea egiten zuten pozal handi batean (Aurizperri). Purgatorio Ik. Garbitoki arimak. pozoi Herri-medikuntzaren arabera, purrutxeta Buruko zapi edo painelua pozoia edo zitala hartu duenari (Bedaio). xaboi-ura ematen zaio ugari barrua garbitu arte, eta ondoren, linazi- puska biltze 1. Eskea izendatzeko edo malbabisko-ura. beste izen bat da eta zenbait herritan Inauterietan egin ohi zen, gero prentsa 1. Bere bi zatiren artean bildutakoarekin otordu bat egiteko. hainbat gauza sakatzeko prestatuta 2. San Joan bezpera arratsean bi dagoen tresna. 2. Oinaz eragiten mutil talde ateratzen ziren, aterik zaion torlojua. → dolare. ate honako hau kantatuz: “A- txekoandre zabala / leku oneko primera-dantza Lizartzako Inauterie- alaba / bidean gatoz informaturik / tan egiten den lehen dantza. limosneroa zarela”. Zikoitza zenari honela kantatzen zioten: “Arma- primizi Ik. hasikin. rioan sagua / kontrarioa katua / etxe hontako limosnarekin / ez da probarri Plazan dema eginez alde beteko zakua”. Apaizari honela batetik bestera herrestan erabil- kantatzen zioten: “Intxaurrak eder tzen den harri astuna. hostoa / Kaliza zilarrezkoa / Meza emanzale ondrosoa / da abade progu Doluan zegoen familiaren Azkaratekoa” (Azkarate). 3. Gorritin ordezkaritza, elizako sepultura puska biltzekoek hau kantatzen

142 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

zuten: “Iaz San Joan, San Joan zen ezartzen ziren sabaiaren kanpoal- / bihar San Joan Bautista / Jesukris- deko bi hutsunetan (Ziga). toren lengusua zen / San Joan Ebanjelista”. puska-jate Puska-biltzean jasotakoa herriko tabernan lagunartean jatea. putzu 1. Lurpeko urak ateratzeko harriz edo adreiluz egiten den zulo estu eta biribila. 2. Euria egiten duenean eratzen den ur geldizko hedadura txikia. 3. Zenbait eskulangilek, bereziki saskigileak, bere langaiak (txarak) egokitzeko erabiltzen duen ur geldizko gunea. sabaia puxamenta Ferratzaileak aberearen sagale San Joan bezperan maiatz ize- azazkalak leundu eta ertzak ken- neko arbola eraikitzeko erabiltzen tzeko erabiltzen duen kutxila. zen eskailera (Etxaleku). puxika Ik. maskuri. sagar-neurri Sagar-ale kopurua, batez ere sagardotarakoa, neurtzeko puxtarri Ik. tortolox. erabiltzen den ontzia.

sagubelarri-belar Ik. errabia-belar.

Saint Pansard Ik. Zanpantzar.

sakabo Sakaboka aritzeko mutilak bi taldetan banatzen ziren, arrastoa puxtarriak egin eta handik tarte berdintsura kokatuz. Mutilak marra zapaltzera ateratzen ziren banan-banan; baina beste aldekoak, aldi berean aterata- Rr koa baino bizkorragoa izaki, harrapatzen bazuen edo marra zapal- rabel Ik. arrabita. tzea galarazten bazion, jokoz rada Ik. suil. kanpo utzi eta bere aldamenera Ranranenea eramaten zuen (Etxalar). Ehundegiak ateratzen zuen hotsarengatik izen horrekin eza-gutzen sakuta Ik. intsusa zen Hondarribiko etxea. (Aramaio).

salda Burdinurtua. Ss salterio Ik. ttun- sabai 1. Ukuiluko goialdeko edo gai- ttun. naldeko lastategi edo belartegia. 2. San Joan goizean, elizkizunaren salutadore Familia ondoren, elorri zuriaren abarrak bateko zazpiga- salterio

Eusko Ikaskuntza, 2009 143 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

rren semeari ematen zitzaion izena, San Joan erramilleta Ik. San Joan gaitzak sendatzeko dohaina zuela sorta (Auritz). uste baitzen. Aurreko senide guztiak mutilak izanez gero, dohain San Joan kanta San Joan suaren handiagoa omen zuen, eta herrius- inguruan era askotako kantak tearen arabera, halako salutado- abestu izan dira. Hona hemen reak gurutzetxo bat omen zeraman horietako bat: “San Joan, San Joan mingainaren erdian markaturik. berde, artua eta garixa gorde, txan- Onena Gabon gaueko hamabi- txikuak eta sapuak erre, biba San hamabietan jaiotakoa izaten omen Joan berde”. zen. Zenbait herritan halako profe- sionaltasun bat aitortu eta diruz San Joan kargile Ik. San Joan sorta ordaintzen zuten, adibidez, Elduai- (Muxika). nen XVIII. mendean. San Joan maxo Ik. San Joan sorta samo Ik. txantxo (Aia). (Leitza).

San Anton Urtarrilaren hamazazpia San Joan moltzo Ik. San Joan sorta aziendak bedeinkatzeko eguna izan (Muxika). da tradizioz Euskal Herrian. Egun horretako meza eta jaiaz gainera San Joan muxu Ik. San Joan sorta ohitura bereziak izan dira, azienda (Aurizperri). bedeinkatu eta horrekin bizpahiru bira santuaren ermitari ematekoa San Joan paxo Ik. San Joan sorta (egun horretan bedeinkatutako (Lintzoain). astoek ez zuten lanik egiten, jai baizik, eta pentsua egunekoa halako San Joan sendor Ik. San Joan sorta bi ematen zitzaien). Errenteriako (Arantzazu-Oñati). Zamalbiden ganaduari emateko artoa bedeinkatzen zen. Getarian San Joan sobre Ik. San Joan sorta nekazarien ermandadeak ateratako (Etxebarria). meza izaten da eta ondoren Udale- txeko plazan txakolina dastatzen San Joan sorta San Joan egunean eli- da, baina jaia arrantzale-girokoa iza- zan bedeinkatzen ziren eta hainbat ten da. Mutrikun kordeleriaren gaitzen erremediotarako erabiltzen patroia izaten da, eta otordu bat zirenak; tokien arabera sorta osa- egiten zuten lanbidekoek bisigua tzen zuten belarrak desberdinak janez. izan badira ere, oro har, honako hauek aurkitzen ziren nagusiki: San Blas Otsailaren 3an Euskal basa loreak, San Joan loreak, Herriko ermita askotan ospatu izan arrosa, artemisia, erromeroa, dira eztarriko minetik libratzeko dei ziguina, ezpata, artalandarea, baba- egiten zaion santu honen ome- rrun-landarea, tipula-landarea, mihi- nezko jaiak. Janari-edariak lua, asentsio-belarra, zizare-belarra, bedeinkatzeko eguna. gaztaina-hostoa, gerezi-hostoa, intsusa-hostoa, lizar-ostoa, intxaur- San Joan arbola San Joan suaren hostoa, ihiak, hurritz- hostoa, ondoren herriko plazara ekarri eta aran-abarra, sagar-abarra, sahatsa gazteek zutik jartzen zuten pago eta galburuak. edo makal luze eta zuzena (Urretxu, Ezkio-Itsaso). San Joan su San Joan bezperan pizten den sua, horretarako belar edo San Joan belar Ik. belar on / Ik. San abar bereziak erabiliz eta kanta Joan sorta. erritualak kantatuz. Adibidez hone-

144 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

lakoak: “San Joan, San Joan berde,/ dena. Herri askotan dago horren artoak eta gariak gorde, / lapurrak antzeko ohitura. eta sorginak erre. / Biba San Joan berde!” (Elgeta). Ondoren gainetik San Joan-lore Herri-medikuntzak salto egiten da, osasunerako ona erreuma, bronkitisa, disipula, zingi- delako ustean, “San Joan bezpera, ria, flemoia eta beste zenbait gaitz sarna fuera!” edo antzekoak esa- sendatzeko gomendatzen dituen nez. landareetako bat: (Leucanthemum vulgare, margaritón, grande mar- guerite, dog daisy).

San Joan-lorehori Belar mota bat. Ik. mota-belar.

San Julian Otargileen eguna Nuar- ben; lehen Urtezahar egunean egiten zen, baina 1955 aldera aldatu zuten. Matxinbentakoek ere jai egiten dute. Azkenaldi honetan otargintzak beherakada handia izan du.

San Markos ogi Gipuzkoako zenbait herritan amabitxiak Pazkotan besoetakoari ematen dion opil hiru San Joan sua muturrekoa.

San Nikolas Abenduaren 6an, San San Joan txorta Ik. San Joan sorta Nikolas egunean, toki askotan (Betelu). (Seguran, Villabonan...) egin izan da gehienbat haur-festa bezala San Joan xatuke Ik. San Joan sorta ezagutzen den hau. Neska-mutil (Ezkurra). koskorrak eguartean eskean ibiltzen dira, mutil batzuen janzkerak San Joan xekale San Joan goizean gotzain mitradun batena oroitaraz- ereiten diren babarrun edo antzeko ten duela. Sariaren zain dauden lekariak (Lintzoain). bitartean gaztelaniaz eta euskaraz kanta batzuk abesten dituzte. San Joan zama Ik. belar on / Ik. San Joan sorta (Arraioz). San Pedro-lapiko San Pedro egunean txitxirioak egosteko erabiltzen zen San Joanen martxa Tolosako San lapiko edo eltzea Joan jaietan herriko musika-bandak (Eskoriatza). eta txistulariek behin eta berriz jotzen duten pieza; baita astearte San Robertoren arratsaldean zezen-plazan azke- zaingorri Herri- neko zezenarekin jotzen dutena medikuntzaren ere. arabera, zornea atera eta zauriak San Joanen Zortzikoa Eduardo Moko- sendatzeko go- roaren musika eta Baleriano Moko- mendaten da lan- roaren letra dituen pieza, Tolosan dare hau: (Gera- San Joanetako meza nagusian eta nium robertia- San Robertoren bezperako suaren ondoren abesten num, hierba de zaingorria

Eusko Ikaskuntza, 2009 145 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

San Roberto, herbe-à-Robert, herb etxekoandreei jakia eskatzen zi- Robert). tzaien. Gaur egun ere indar handia du zenbait tokitan “santa eskea” San Sebastian Donostiako patroia deituriko honek. Hamaika urtez eta danborradaren eguna, Rai- behin Santa Ageda eguna eta Inau- mundo Sarriegiren musikarekin. teri Igandea egun berean egokitzen Azpeitian ere danborradarekin dira. ospatzen da egun hau. Santa Brigida Otsailaren lehenean sanbelu Neska-mutilen joko honi ospatzen den jai honek abereen hasiera eman aurretik, korroan jarri errapea zaintzearekin du zerikusia; eta betetzen jarri beharrekoa horretarako errituan bedeinkatu- aukeratzen zuten honako hau esa- tako belarrak (belar on deituak) nez: “Ania / mania / di / Joani /di egosi eta horien uraz igurtzita erra- /Joanita / selo / si / Joan de / peko mina sendatzen den ustea ramos / Joan de / Estella / hiru / dago. dontzeila / lau / erbi / drin / drin / kaprestu / astoan / gainean / lau / Santa Luzia Abenduaren hamahiruan, itsu”. “Itsu” egokitzen zitzaion Santa Luzia egunaren bezperan neska edo mutila, paretari begira mutil koskorrak, eskola-saioa jartzen zen lagunak atzean zituela. amaitu ondoren etxean bazterturik “Itsu” edo “betetzen” zegoenak txi- zeuden tresna zaharrak eskuratu txera esaten zuen eta jolaskideek eta, kalean zehar gora eta behera badela erantzuten zioten, lasterka ibiltzen ziren, zalaparta bizian eta hasi orduko. “Betetzen” zegoena zarata handian, “Santa luzia, luzia, haien atzetik abiatzen zen eta uki- le, aguazilaren beldurrik gabe” tutakoa edo harrapatutakoa horma geratu gabe oihukatuz (Tolosa). ondora ekartzen zuen. Baina libre zebiltzanek harrapatutakoa jaregin santa-jate Santa Ageda bezperako ez zezaten ahaleginak egin behar eskean bildutakoarekin bazkaldu zituen, baita, aldi berean, libre edo afaltzea (Altzola, Aia). zebiltzanak harrapatzen ere; besteren bat harrapatzen zuenean, hor- santaketa-eske Urtezahar eguneko mara eraman eta aurrekoa, eskutik eskeari ematen zaion izen berezia helduta, “katean” uzten zuen, (Arantza). besoak gurutzatuta gutxi baziren edo besoak behera zituela bost Santibat Behorlegiko Inauteria mito baino gehiago izanez gero. Ihesean honen inguruan ardazten da. Bada zebilena harrapatzean etxo esango esan bat honela dioena: “Santibat zuten, eta libre, preso zegoena uki- andere, aurten bezala gero ere”. tzean (Igoa). santu edo letra Joko honetan mutilak Sandi-Maindi Mendiben Maide jei- poxpolo-kaxaren azala hartu eta nuari ematen dioten izena. besoa altxata horma ondoan lurrera erortzen uzten zuen; aldi sanjose Eskulangileak erabiltzen zuen berean, beste jolaskideek “santu” esku-zerra (Aramaio). edo “letra” oihu egiten zuten. Lurra jotzean kartoiak marrazkia baldin Santa Ageda Martiri honen omenezko bazuen agerian, “santu” esanda- ospakizunak, kantuan eta eskean koak irabazten zuen; bestela, ibiltzera mugatzen dira nagusiki asmatzen ez zuenak kartoia galtzen Euskal Herriko herri askotan; koble- zuen bere jolaskidearen mesede- tan santaren bizitzaren berri ema- rako (Ormaiztegi). teaz gainera etxekojaunei eta

146 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

Santu Guztietako opil Egun horretako saski Gauzak eramateko ontzia, eta Arimen Egunean meza nagu- zumitz edo antzeko gaiez egina, sian eskaintzen zen ogia (Ormaiz- heldulekuduna zein gabea izan dai- tegi). teke. Saskigileak saski-burdina erabiliz egin ohi du saskiaren zolatik sardina-ehorzketa Inauteriaren azken abiatuz; egintza horri zenbait toki- egunean egiten den erritua. tan saskiaren ipurdia hartu esaten zaio, eta beste batzuetan gibeleko sarjenta Kostaldeko zurginek erabil- aldea hartu. Ondoren, saskiak izan tzen duten prentsa. behar duen luzeraren arabera, saski-hesia ehotzen da, saski-armazoia finkatu eta gero. Saski mota ugari erabili izan da iraganean: simaur-saskia, asto-saskia, asto- zarea, ongarri-saskia, bizkar-saskia, lur-saskia, lepa-saskia...eta abar.

sarjenta sarjento Lizartzako dantza taldeko kidea. sarkoma Herri-medikuntzaren arabera, sardinzarrarekin erabilitako ontzi bati ipurdian zulo batzuk egin, saskiak barruan bi apo bizirik sartu eta tapa itxi behar zitzaion. Ontzi hori sarkomaren gainean jarri eta ben- saskigile Saskiak egiten dituena. daz lotu behar zen. Biharamunean apoak bizirik bazirauen gaixoak satahaga Karobiaren atakatik sartzen sendatzeko itxaropena omen zuen, den haga, su-hautsa mugitu eta akabatzen bazen, berriz, ez (Lin- erretzea errazteko (Urkizu). tzoain). satai Ik. palanka. sarna San Juan egunean, goizean goiz, biluzik iraulka ibili behar da satola Karraskariak harrapatzeko hoztu arte belardian, eta bertan zurezko zepoa, barila batez eta bi utzi behar dira arropak (Litzoain). oholez osatua. sartana Ik. danbolin. sator 1. Apoa bezala, sator hila ere makila baten erpinean ezartzen da. sasikoipetsu Ik. Txitxiburduntzi egun. 2. Garai batean tabako toxak sator- larruaz egiten ziren. 3. Satorrak sasimediku Medikuntza-ikasketak lurra harrotu ez dezan, intsusa-aba- egin gabe sendagintzan aritzen den rrak sartzen dira satorra dagoen pertsona. tokian. saskai Saskigileak erabiltzen duen sega Laborea, belarra, sasia eta abar hondagaia baino material luzeagoa lur arras ebakitzeko metalezko (Astitz). lanabes aho-zorrotza, bi eskutoki

Eusko Ikaskuntza, 2009 147 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

eta gider luzekoa. Segaren zorrozta- serora-arto Familia bakoitzak urtero suna galtzen edo kamusten serorari ematen zion artoa. denean, epe laburrera zorroztarria erabiliz berreskuratzen da ahoak serora-gari Familia bakoitzak urtero edo sorbatzak ongi ebakitzeko serorari ematen zion garia; abuz- behar duen gaitasuna, baina epe tuan ematen zitzaion, eta bi lakari luzeagora, segaren ahoa mailuaz izaten ziren. pikatu egiten da txinguran edo ingudean kolpe txikiak emanez. → serora-labore Serorari elizako lana- kodaina. rengatik ematen zaiona (Abal- tzisketa). sega motz Ik. otasega. serora-ogi Familia bakoitzak urtero sega-kotxo Ik. sega-poto (Astitz). serorari ematen zion artoa. Aza- roan izan ohi zen eta bi lakari ema- sega-pote Ik. sega-poto. ten zitzaizkion. sega-poto Segalariak aldizka segaren serota Ik. zerra. ahoa zorrozteko erabiltzen duen zorroztarria edo segarria uretan eta sertxa Zura neurtu aldean garraiatzeko zurezko ontzia. eta markatzeko Zur zati bakarrekoa –eskuarki gaz- erabiltzen zen kon- tainarena edo haltzarena–, 25 bat pasa. zentimetroko luzera izaten du eta sestraka oinaldeak 8-10 zentimetroko eta Zumazaleak lan batzuetarako ahoaldeak 6ko zabalera. Kanpoko erabiltzen duen gaz- aurpegian segalariaren gerrikoari taina-txara. tinkatzeko ezpain bat izaten du. sertxa sexta-dantza Lizartzako Inauterietan segarri Ik. sega-poto. egiten den seigarren dantza. segora-arto Ik. serora-arto. sila-dantza Joko honetan neska eta mutilek hartzen zuten esku, eskusoi- segora-gari Ik. serora-gari. nuaz edo beste musika-tresna batez lagunduta, eta herriko jaien barruan segunda-dantza Lizartzako Inauterie- egiten zen nagusiki. Eliz aurrean tan egiten den bigarren dantza. korroa osatu, eta kanpoaldetik neskak eta mutilak bueltaka hasten Segurako diana Tolosako txistularien ziren soinujoleak aukeratutako musi- bandak Inauterietan jotzen duen karen airean. Jokoan esku hartzen pieza. zutenak aulkiak baino bat gehiago izaten ziren, eta biraka ari zirenean, sendor Ik. erramileta. eta gutxien uste zutenean, soinua mututu egiten zen; orduan, ahalik sepultura Elizaren barruan familia eta bizkorren, esertzen ahalegindu bakoitzak zeukan kokagunea, ema- behar zuten, baina aulki bat gutxiago kumeek zaintzen zituzten argizaio- zegoelako, aulkirik gabe geratzen lez hornitua. Espainiako Karlos zena kanpoan gelditzen zen. Ondo- III.ak debekatu zuen eliz barruan lur ren, aulki bat kendu eta berriz has- ematea. ten zen jokoa, bi jokalari bakarrik gelditu arte. Azkeneko aulkian eser- serora Elizaren ardura duen eta apai- tzea lortzen zuena gertatzen zen ira- zari laguntzen dion emakumea. bazle (Berastegi).

148 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa silbo Ik. txistu. diena Gipuzkoa eta Bizkai aldean lortu du pandero eta koplaz lagun- silbote Handiagoa bada ere, txistuak durik. Hau da trikitia deitutako talde duen egitura bera du. Duen luzera- ezagunena. Gaur egun ezin gara gatik zaila da esku batekin jotzea euskal musikaz mintzatu trikitia eta silbote-jotzaileak bi eskuak aipatu gabe. Honek gordetzen du erabiltzen ditu jotzeko. Batekin gure herri musikako altxorraren zati tutuak dituen hiru zuloak itxi-ireki garrantzizkoenetakoa, inguruko egiten ditu eta bestearen erakusle- aurreko musikariei hartutakoa. Izen arekin beheko ahoa manipulatzen desberdinez da ezaguna soinu- du. Silboteari buruzko berri zaharre- tresna hau. Hasieran akordeoia, soi- nak XIX. mende hasierakoak dira. nua, soinu txikia eta azkenaldian bere ondoan erabiltzen den pande- simaur-saski Ik. asto-saski / Ik. onga- roaren metalezko txindek ematen rrisaski. duten “triki, triki” hotsarengatik trikitia izen onomatopeikoa du. Beste simonero Ik. eskolau (Berastegi). izen kurioso bat ere izan du soinu- tresna honek: infernuko hauspoa. sinusitis 1. Herri-medikuntzaren ara- Herritarrek azkar onartu bazuten bera, eukalipto-uraren lurrunak har- ere, izen honek garbi adierazten tzea gomendatzen da. 2. Berbena digu hasieran Elizarekin izan zituela txikitu eta arrautza-zuringoz eginiko arazoak, besteak beste dantza enplastua ezartzea. 3. Bi limoiren “sueltoan” jotzeaz gain, plaza eta zukuari eztia gehitu eta edatea. erromerietan orduko “heldutako” dantzak jotzen zituztelako. Urte ba- sobrealdabar Ik. aldabar. tzuetan beheraka zihoala ematen bazuen ere, azkenaldian zabalkunde sobrekantal Dolarea inguratzen duten eta gorakada handia izan du. Bazter zurezko iragazkiak. Sobrekantale- guztietan entzuten da. Sinonimoak: tan zehar irteten da muztioa; hala Akordeoi diatoniko, Soinu txiki, Tri- ere, badira pasabide horiek gabeko kiti 2. Ik. akordeoi 3. Ik. ttuntun. dolareak. soinu handi Ik. akordeoi. sohatsi Abaraskatik eztia bildu (Larrañe). soinu txiki Ik. soinu. soinu 1. Euskal Herriko herri soinu- soinu-jotzaile Ahoko, eskuko edo tresna berriena. Zurezko bi kaxa beste edozein musika-tresna jotzen ditu: bata doinua jotzeko botoiekin, duena. eskuinarekin jotzen dena, eta bestea, laguntzeko nota eta akordeak ematen dituena eta ezkerrarekin jotzen dena. Bien artean, hauspoa. Gure herriko musikaren munduko bazter guztietan, kaletar edo baserritar inguruetan sartu zen. Baina azkeneko honetan lortu du herrikoi- tasunaren kategoria edo plaza. XX. mendearen hasieran azaldu zen txi- rula eta atabalarekin taldea osatuz, eta dultzaina eta panderoz lagun- dua ere bai. Horrela mantendu da orain arte toki gutxi batzuetan, baina ospe eta arrakasta han- soinu-jotzaileak

Eusko Ikaskuntza, 2009 149 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa soka Garizumako jolas honetan, txuri-zopa hartzen zuten, eta lehor neska-mutilak ibiltzen ziren eta zegoenean soperre esaten zitzaion soka lodi edo “erremala”, gurdia lo- (Legutio). tzeko balio zuena, erabiltzen zuten. Sokaren bi muturrak elkarri lotu eta sopil Etxean egindako ogi harroa, “sokan” esku hartzen zutenak Gabon-eskekoei saritzat ematen zi- korroan jartzen ziren, soka eskue- tzaiena (Uribarri. Araba). tan zutela. Korroaren erdian, aurrez erabakitako mutil bat jartzen zen sorba Ik. ekilore. beti hasiera emateko, eta horrek neska harrapatu behar zuen, ohar- sorgin 1. Deabruarekiko hitzarmen kabean zegoela. Horren ondoren, baten ondorioz edo, indar ezkutuen neska erdira pasatzen zen eta muti- jabe den pertsona. Antzina akelarre- len bati eskua ezarri behar zion tan biltzen ziren pertsonei ematen (Lizarraga). zitzaien izena da. Lehenago, ordea, gaueko jeinu bat izan zen, sarritan sokadantza Ik. dantzasoka. kobazuloetan bizi zena. Munduan duen ahalmenak gauerditik oilarite- sokamutur Tolosan eta beste zenbait ra arte irauten du. Mari dibinitatea- herritan, ostiral arratsaldeetan, ren jarraigo edo segiziokoa da eta Garizuma garaian izan ezik, haraki- haren agindupean hamarrenak nak hil behar zuen idia kalez kale kobratzen dizkie gezurra eta iruzu- sokamuturrean ateratzeko ohitura rraren bidez beren aberastasunak zegoen. Ohitura hori XVIII. mendea- disimulatzen dituztenei. Haurren ren bukaeran galdu zen, opor egi- jaiotzak zaintzen ditu (sorzain), eta tera behartzen zuelako; horrela, sorginetan sinesten ez dutenak zo- igande-arratsaldera aldatu zuten, rrotz zigortzen ditu. Sorginak izan baina ez zuen luzaroan iraun, Tolo- omen ziren Euskal Herriko lehen zu- sako kaleetan joan-etorri handia bigileak. Ermitak eraikitzeak ez ezik baitzebilen. 43 urteko ezaldiaren suzko armak ugaltzeak uxatu zituen ondoren sokamuturra berriro abia- sorginak. 2. Sorginak Euskal He- razi zen “Txinparta” elkartearen rrian mendez mende izan duen ekimenez 1934an, eta orain Astele- garrantzia ikusteko kontuan har nitaz eta Asteartitaz egiten da. bedi zenbat izen dagoen osagai horrekin: sorgin-afari, sorgin-baratxuri, sokasalto Joko hau oso hedatua eta sorgin-gosari, sorgin-kilo, sorgin- erabilia izan da eta da oraindik ere luma, sorgin-mandatari, sorgin-oilo, eta aldaera bat baino gehiago ditu; sorgin-piko, sorgin-opil, sorgin-egur, dena dela, sokari bi muturretatik sorgin-sardina, sorgin-txori eta abar. eragin eta hirugarren batek salto 3. Sorginen batzartegirik sonatuena egitean datza bere izaera. Ba- Akelarre da, Zugarramurdiko tzuetan soka oinez edo gorputzaren lautadatxo batean dagoena, baina atalen batez ukitzea hutsegitetzat badira beste toki batzuk ere, adibi- hartzen da (Aia, Berrobi, Villabona). dez, Arratiako Petralanda, Aezkoako Petiriberro, Jaizkibel... Sorginak Ale- soldeo Metal zatiak bat egitea horre- karrerako bidean gantzu berezi tarako tresna berezia erabiliz. batez beren buruak igurtzi eta esaeratxo hau esaten omen zuten: solstizio. “Hodei guztien azpitik, sasi guztien gainetik”. 4. Sorgina ezin higitu iza- soperre 1. Baratxuri-zopa lehorra, sal- ten da matutia joz gero; horregatik darik gabea. 2. San Joan bezpera- ilunezkilan irten eta argiezkilan sar- gauean San Joan arbola altxa tzen dira. 5. Gizonezko sorginak ondoren mutilek berakatz edo bara- emakumezkoak baino gaiztoagoak

150 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

sorgin-afari 1. San Joan bezperan, maiatz arbola altxa ondoren mutilek egiten zuten afaria (Orokieta). 2. Liho-lanak amaitu eta gauerdi inguruan egiten zen jan-edantxoa, tortilla, esnea eta ardoarekin egiten zena. 3. Gabon gauean, gauerdiko mezaren ondoren egiten zena, olio- zopak baratxuri askorekin janez (Izaba).

sorgin-dantza Antzuolako Aratuztean egiten den dantza.

sorgin-goaize Oiartzungo mozorrotuek erabiltzen dituzten zurezko guraizeak.

sorgin-solas Ik. zapo-erdara.

sorta 1. Loreak, laboreak eta antzeko landareak bilduz egiten den mul- sorgina tzoa. 2. Zama. sorzain Ik. sorgin. izaten omen dira. 6. Erpuruaz esku- turra jotzen duena eta orinik ez soto Ik. ukuilu. duena sorgina omen da. 7. Sorgin- tzua kentzeko oilar baten gandorre- su baju Behe-sua, sukaldean egiteko an hamabi orratz sartu behar dira edo etxea berotzeko izaten den eta eltze baten barruan urak irakin etxe-barruko sutegia. Egon daiteke arte eduki behar da gandor hori. hormaren kontra, horman sartua Ura irakiten hastean inguruko sor- edo exentu, eta gainean kanpai bat gin guztiek hara jotzen dute. Sorgin izaten du keak bildu eta hodi bate- damutuak horiek harrapatu eta tik kanpora bidaltzeko. apaizari eraman behar dizkio Eban- jelioak irakurri eta zorgintzua ken dakion. 8. Ate atzean ginar-adarra edo elorri zuria ipiniz gero sorginek ihes egiten dute. 9. Sorginak behin joz gero zauriturik gelditzen da, baina bitan joz gero, sendaturik, horregatik esaten da sorgina bakotxi jo behar dela eta ez biritxi. 10. Sor- ginak elizatik irten ezinik gelditzen omen dira apaizak aldareko liburua ixten ez badu. Sorginak bataiatuak dira, laminak ez. 11. Ziadi ondora iristean, sorginak ezin omen dira ibili, eta hortik dator zi edo ihiari sorgin-kilo izena ematea. 12. Sorgi- su bajua nak gaitzik ez egiteko sakelan gatza izatea ona da. → azti.

Eusko Ikaskuntza, 2009 151 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa su-aro Bergarako eta inguruetako zanpatu eta ateratzen zaion uretik baserritar askok osatzen duten koilarakadatxo bat ematen zaio. elkartea suak egindako kalteak ekonomikoki gainditzeko. Sugoi Ik. sugaar. suatxur Olan erabiltzen zen aitzur sugrila Ik. matxarda. handia. suhar-hosto Ik. eztul-belar. suberatu Forjan aizkora zein beste edozein pieza bigundu, tenplea gal- suhats Sutan erabiltzen den ma- tzean. txardatxoa. subil Beheko suan erretzen den enbo- suil Herriko iturritik etxera ura garraia- rra. tzeko erabiltzen zen eta perra ere deitzen zitzaion. Gaztainazurezkoa Subil-aro Nafarroako ibar batzuetan izaten zen, hamar-hamabost mili- Eguberri garaiari ematen zaion metroko lodierako oholtxoz egina izena. Subila Eguberriz sutan jar- goialdean eta hemezortzikoz behe- tzen den enbor handia da; Zarai- aldean. Hogeita hamabi zentime- tzun suklaro du izena. troko garaiera izaten zuen, beste hainbesteko diametroa, eta hogeita suburdina Supazterrean suari eta lau zentimetro izaten zituen ahoan. enborrei eusteko ezartzen den bur- Burdin galbanizaturiko hiru zerren- dina. dak errebortxatua egoten zen eta hiru zerrenda horiei errautsez igur- sueldo Hogeita bost zentimo, XX. tziz ateratzen zitzaien distira. Ema- mendearen hasieran. kumeek buru gainean erabiltzen zuten burukote izeneko bigungarri Sugaar Suge ar honek sarritan batean ezarrita; hemezortzi bat zeharkatzen du ortzia suzko igitai zentimetroko diametroa izaten zuen baten itxurapean ekaitzaren hurbil- eta erdian zuloa. tasuna iragarriz. Gurasoei egindako obedientzi faltak zigortzen ditu. Azkoitian Maju deitzen diote, eta Mariren senarra dela eta ostiral arratsaldeetan hura orraztera joaten dela diote. Bizileku ezagunenak hauek ditu: Ataungo Kutzeberriko Agamunda eta Sugaarzulo, Dimako Balzola. suge-belar Herri-medikuntzaren arabera, zauriak eta berezkoak sendatu eta zornea ateratzeko gomendatzen da: (Arum, aro, gouet, suila cuckoo pint). suilol Suila egiteko arotzak presta- suge-hozka Herri-medikuntzaren ara- tzen dituen oholtxoetako bakoitza. bera, suge zein txakur amorratua- ren hozka edo heldua sendatzeko su-kanpai Suak eragindako ezbeha- mamukio-sustraiaren ura edan rren baten berri ematen duena, behar da. Gero tabako-orri bat edari bereziki etxe-erreketarena. bizitan beratu eta zaurian ezarri; almaitz batean plantain zati bat sukatilu Ik. arragoa (1).

152 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa sumil Arearen alboek eratzen dituzten sutegi 1. Oletan edo errementariaren albo-zurak, luzeak eta laburrak iza- lantegian, landu behar diren bur- ten direnak. dina edo gainerako metalak gori- tzeko su bizia egoten den tokia. 2. sunprinu Urritzaren azalez egindako Metalak lantzeko suarentzako tokia tutu konikoa. Goiko muturra zapal- duen lantegia. dua du mihi bikoitzeko pita osatuz. Tonu-aldaketarako bi zulo ditu. Ba- sutoki Ik. sutegi. tzuetan pita eta gorputza, dena azal-puska berarekin egiten da, besteetan pita aparte delarik. Sun- Tt prinua jotzeko moduan kontserba- tzeko, uretan sarturik gorde behar tabaketa Ik. tortolox (Berastegi). da. Bestela, lehortu egiten da eta ez zaio soinurik ateratzen. Baina taila Ik. sega. uretan denbora luze daramanean usteldu egiten da eta horregatik, tailaria Ilargi-erdi formako labana. udaberrian egiten zenetik, “San Fer- minak” arte jotzen zen. Artzainen entretenimenduetako bat sunprinua jotzea izaten zen. Bere sasoian, egoera egokian honen soinua ozena da eta urrundik entzuten da mendian. Horrela, inguruko artzainek soinua entzundakoan, bat edo beste animatzen zen eta elkarrekin txandakatuz “elkarrizketa” musikala mantentzen zuten aspertu arte. Arratsaldeetan, beren tailaria etxeetara jaisten zirenean, herritik kilometro bat edo bira zeuden leku- tailu-aztal Kirtenarekin bat egiten den tik, hasten zuten sunprinu-saio segaren ertza (Baigorri). garrantzitsuena. Tresna-mota hau munduan zehar ezaguna da eta tailu-kopa Ik. sega-poto (Baigorri). Europan, esate baterako, punta batetik bestera egin eta jotzen da, tajadera Errementariak ebakiak egi- edo erabili da. Gaur egun ez da teko erabiltzen duen tresna zorro- batere ezaguna Euskal Herrian, era- tza. bat galdu da. Aralar mendian ibiltzen ziren artzainak izan dira taketa Baserriko gurdiak zamari eus- azkeneko sunprinu-jotzaileak. teko zuloetan sarturik erabiltzen dituen zutikako gahatxo edo zur supala Urtzaileak zamarra sutegira biribiletako bat. eraman ondoren ikatza bota eta eragiteko erabiltzen duen pala. talaka Beleak eta antzeko hegaztiak izutzeko erabiltzen zen soinu- tresna. Bertikalki jarritako zurezko zutoina du. Goialdean armazoi bati lotuta helize gisako gurutzea edo lau pala luze. Tresna honek zarata handia ateratzeko baditu matraka supala moduan bueltak ematen dituen ardatzari lotuak bi oholtxoko, sega kolpatzen dutenak. Haizeak eragi-

Eusko Ikaskuntza, 2009 153 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

ten die gurutze-palei eta hauek jar- taratulu Ik. daratalu. tzen dute martxan beste guztia. tarralda Ik. alper. talarda Ik. alper. tarrañuela Ik. arxalu. tallaria Ik. tajadera. tarre Albardatik irten eta aberearen talo Artirinezko ogia, baserritar eta hankak inguratzen dituen larru- basomutilek jan ohi zutena, sarri- zerrenda; barrualdean tarrearen tan esnetan beratua. Gaur egun jai makilak gelditzen dira, basta edo eta ospakizunetan jaten da txistor, albardak eskatzen duen esfortzua txorizo eta urdaiarekin. jasateko behar adinako zurrunta- suna larruari ematen diotenak. taloburdina Burdinazko pala biribila, Tarreak beherantzakoan bakarrik kirten-luzea, taloa erretzeko erabil- balio izaten du, eta tamaina ertain tzen dena (Gipuzkoa), (Muskildi). eta handiko abereentzat. 120-140 zentimetroko luzera eta 12-32 zen- talobürdüna Ik. taloburdina. timetroko zabalera izaten ditu. Astalubel, atarri eta ataarre izenak taloburni Ik. taloburdina. ere hartzen ditu. talohol Zur zati biribila, orea hedatu Tartalo Bekokian begi bakarra zuen eta talo erara uzteko erabiltzen jeinu gaizkilea zen. Gazteak bahitu dena. eta ekaitzak beharturik haren leizera hurbiltzen duena gatibu hartu, talo-mantenu Taloaren harrotasuna zatitu eta gero sutan erretzen du. lortzeko erabiltzen den burdina. Hala ere, batzuetan, gatibuak begi bakarra suntsitu eta ihes egitea talo-zapi Talo-oholaren gainean jarri lortu izan du. Homerok Odisean ohi den zapi gehienetan zuria. aipatzen zuen Polifemoren parekoa da. tanbolintero Ik. txistulari. tatarra-matarra Joko honetan neska- tanborlari mutilak eskolatik ateratzean jostatzen ziren. Horretarako zozketa egin Danborra jotzen eta aukeratutakoari musuzapiaz duena. Tanbolinte- begiak estaltzen zizkioten. Neska roa. edo mutil horrek inguruan zebilzkio- nak harrapatu behar zituen eta ihes tanborta egiten ez utzi, eta, gainera, ukitze hutsarekin nor zen asmatu ere bai Amugilearen lan- (Altzo). aulkiaren zulo batean tinkatzen taulitze Iltze buru-handia, eskuz forja- den zura. Alde tua (Uztaritze). banatan aro bat izaten du eta ber- teatulia Ik. barreno. tan arrankaziaren garranga eta teila 1. Eraikinak estaltzeko erabil- amuaren erpina tanborlaria tzen den buztin errezko atal bakoi- egiten ziren. tza. 2. Haurra izan ondoren ama berriak eliz-sartzea egin baino tapaki Ordi edo asto-zareen hondoa lehen etxe ingurura atera behar eratzen duen atala. zuenean teila buruan zuela egin ohi

154 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

zuen, etxetik irten gabe zegoela tipina Ik. tupina. adierazteko. tiragailu Errementeriako hauspoari tejabana Estalpe edo aterpea, gauza eragiteko haga. askorentzako gordelekua, bereziki baserriko lanabesentzakoa. tirantegai Ordi edo asto-zarea egiteko erabiltzen diren zumitzak; gutxi tenporak Tenporetan, leku batzuetan, gorabehera metro beteko luzera iza- hiru gauerditan jaiki, azao, bala edo ten dute (Sunbilla). sorta bat piztu eta eguratsean edukitzen zen eskuan, haizea non- tira-perra Enborrak herrestan garraia- dik zetorren ikusteko. Hurrengo tzeko burdinazko tresna (Zaldibia). hiru hilabeteetan haize hori izaten zen ezagunena. Berez, abenduaren tobera 1. Bi muturretik zintzilik 13aren, Mendekoste egunaren, irai- dagoen gutxi gorabehera metro eta laren 14aren eta Hausterre eguna- erdiko altzairuzko palankako soinu- ren ondorengo asteko asteazken, tresna da. Bi jotzaile dira eta jo- ostiral eta larunbatak osatzen dute tzeko 30 zentimetro luzeko bina hiruren bakoitza. Hiru gau horietan burdin ziri erabiltzen dituzte, bat egiten duen eguraldia urtaro osoan esku banatan. Palanka joaldiarekin nagusitzen dela uste dute. tartekatuz, bertsolariak koplak kantatzen ditu, bai toberaren ber- tentsio Herri-medikuntzaren arabera, tso propio zaharrak, bai saio horre- tentsioa eraisteko basaran edo elo- tarako prestatutakoak edo rri beltzaren abar batzuk egosi eta bat-batekoak. Beraz, ez da soinu- ur horretatik kikarakada pare bat tresna bakarrik, festa-giroan egiten baraurik goizean hiruzpalau egunez den ekintza baizik. Toberak azken hartu behar da. denboraldian izan zuen zeregin nagusia, bai Lesakan eta bai Oiar- tifus Herri-medikuntzaren arabera, tzun inguruan, ezteiei lotua dago. tifus edo sukar ustela kentzeko ur Gazte-taldea, gehienetan palanka freskotan azukre koskoa sartu eta bizkarrean harturik, andregaiaren hori berrogei egunetan edaten da. edo ezteia ospatzen ari den etxera tikino Turbina. inguratzen dira. Han, atari aurrean palanka lurrera sartzen dute, asko- timoi Ik. lardai (Asteasu). tan zinta eta lorez apaindurik, eta jotzeko garaian, lurretik atera eta timu Ik. lardai. alderik alde bi muturretatik zintzilikaturik jotzen dute. Joaldiekin tina Suil mota. tartekatuz, koplak kantatzen dira. Bukatzen dutenean, ezkongaiekin etxera sartu eta afaldu edo zerbait jan eta edan egiten da. Karobietako inguruan ere askotan agertzen dira halako ekintza edo ospakizunak. Karea egiteko elkartzen ziren eta gauez, karobien inguruan suak pizturik, “karobi ezteia” izeneko festa ospatzen zen. Gaur egun, txalapar- tarekin batera edo nahasturik erabiltzen da eta gero eta jole gehiago, iraunkorrago eta trebea- tina goak dira Euskal Herriko alde

Eusko Ikaskuntza, 2009 155 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

gehienetan. 2. Labe edo forja topeka Ahari-talka. batera airea sartzen den irekidura. toriko Ik. txantxo (Otsagi). tobila Ik. lixiba-ontzi. tornia Orgak eramaten duen zama toila Aizkoraren burua (Uztaritze). (Eskiula, Larrañe). tokara Abartzuza, Arbizu eta Okari- tornika Neska eta mutilen jolas hone- tzen Aittun Aundia eta Amiñ Txikia tarako, hormatik metro-erdi ingu- gerritik lotu eta kalearen alde rura, marra bat egiten zen lurrean. bateko ganbaratxotik beste aldeko- Jolaskideek zotz egiten zuten hor- raino, eta jaso eta eraitsi erabil- maren kontra, oina arrasto gainean tzeko lokarriak. Bitartean zutela nor jarri aukeratzeko. Gaine- zahargazteek barre eta gozatu egi- rako lagunak, bi taldetan banatuta, ten zuten, harik eta ilunabarrean elkarren atzetik abiatzen ziren. erretzen zituzten arte. Harrapatutako neska edo mutila hormara eramaten zuten, zozketan tokoka Ik. txingo. aukeratuaren ondoan uzteko, eta gauza bera egiten ahalegintzen tokota Ik. alper. ziren gainerakoekin. Orduan berriro ematen zitzaion hasiera jokoari. tokotor Joko honetan neska-mutilak Baina haurren batek ihes egin eta aritzen ziren, urte osoan, Garizu- horma ukitzen bazuen, zaintzaileari man izan ezik. Bi taldetan banatu muzin eginez, hormari “kontu egi- eta aurrez aurre jartzen ziren, elka- ten” zegoenaren ordez jartzen zen rren artean tarte bat utziz herriko eta hark, berriz, taldeetako parte- plazan edo Santa Barbara ermita- hartzaileekin batera jarraitzen zuen ren arkupean. Talde bakoitzeko bat jokoan (Berastegi). erdi aldera agertzen zen, eta beste taldekoren bat aurrena ukitzen zue- tornu 1. Birarazten den atal bat duen nak “zigortuta” eramaten zuen bere lanabesa edo makina-lanabesa, saileko hormara, zuhaitzera eta atal horretan finkatzen den peza abarretara. Ondoren harrapatutako- moldatzeko erabiltzen dena. 2. Argi- aren taldetik bila joaten zitzaizkion zaria egiteko erabiltzen zen danbo- “zigortua” jaregiteko asmoarekin. rra. 3. Dolarea (Zugastieta-Muxika). Hori lortu ez, eta gainera bera ere harrapatzen bazuten, “zigortu”aren ondora eraman eta hura ere “sokan” jartzen zuten. Aldiz, beste taldekoei ihes egin eta “soka”n zeudenak ukitzen bazituzten, libre geratzen ziren, eta jokoari berriro hasiera ematen zioten (Urretxu). tolare Ik. dolare. tolet 1. Abereak tira egiteko gurdiaren pertikak aurrealdean daraman tornua zurezko ziria. 2. Karelean edo txalupa-ertz gainean arraunari eusteko ipintzen den ziria. torrada Inauterietan bazkal gaineko tomas Gabi txikia (Ibarra. Berna- bezala hartzen den ogi frijitu azu- Zornotza). kreztatua.

156 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa torrada egun Kinkuagesima ondoko batetik bestera dauden oholetako asteartea (Aramaio). bakoitza, arraun-aulkia alegia. Tos- ten arteko bitarteari tostarte esa- torsa Eserlekutik hamabi bat zentime- ten zaio. trotara zumegileak oin-zumitzez egiten duen gurutzaketa erronboak totxo Agoaren erdia kirtenik gabe. eratuz. traba 1. Zaldabereak lekuz alda ez Torto Ik. Tartalo. daitezen erabiltzen den kordel txiri- kordatuzko eragozkarria; mutur tortolexketa Ik. tortolox (Azpeitia). batean zurezko ziri bat dauka eta bestean begi bat. Pieza hori presi- tortoliskaka Ik. tortolox (Eskoriatza). lan sartuz aberearen hankak tinkatzen dira. 2. Oletako hauspoen tortolox Lau tortolox edo kurkulux azpian egoten ziren bi tresna. erabiltzen ziren batez ere neskak ibiltzen ziren jolas honetan, eta trabaila Hauspoari eragiteko hagak, mahai gainera bota eta bere horre- kateak eta heldulekuak eraturiko tan uzten ziren. Banaka egin beha- multzoa. rreko jolasa zen. Hezurren lau alderdiei izen hauek ematen zi- trabes Zurginak erabiltzen duen ai- tzaizkien: saka, pon, kulo, karne. tzurtxo erako lanabesa. Esku batez pilota airera bota eta esku berberaz hartu aurretik trabulu Ik. kako. “saka” gora begira jarri behar zen. Gauza bera egiten zen beste hiru tortoloxekin,”saka” gainaldera zutela berdin utzi arte. Ondoren lau tortoloxak berriro hartu eta mahai gainera botatzen zituzten; eta gauza bera eginez laurak banan- banan “pon” gora begira zutela jartzen zituzten. Jolasari jarraipena emanez berdin jokatzen zen “kulo” eta “karne” aldeekin. Gero lau tor- trabuluak toloxak mahai gainean uzten zituzten; pilota lau aldiz airera bota, eta berriro esku batez jaso aurretik, tragaza Gezia. aldiko tortolox artean hatz bat jarri eta kendu behar zen, honako hau traila Abarka-haria. esanez: “La partida bien cumplida, gracias a Dios y a la Virgen Maria”. trailu Garia larrainean jotzeko tresna. Hitz horiek esan ostean, berriz pilota airera bota eta jaso aurretik tranga Ezpata, hots, lihoa eta an- lau tabak baztertu egiten zituzten. tzeko landareak zehatzeko erabil- Egin beharrekoetan hutsik eginez tzen den lanabesa. gero, jokoz kanpo gelditzen zen eta beste jokalari bati ematen zitzaion trangabela Bueltako zur zatia, gurdi txanda (Berrobi). motzaren etxe azpian ardatzari eusten diona (Bergara). tortxa Ik. atxa. trangatu Ezpatatu, lihoa eta antzeko tosta Txalupetan eta gainerako landareak trangaz zehatu. arrain-ontzietan, jarlekutzat alde

Eusko Ikaskuntza, 2009 157 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa trapa Ik. alper. tripako min 1. Herri-medikuntzaren arabera, sabel edo tripako minak trapala 1. Etxegintzan edo etxe-kon- (tripalak) kentzeko dauzkanari bere ponketan ibili ondoren etxeko nagu- gernu edo usuria ematen zaio eda- siak ematen duen bazkaria edo teko. 2. Haur baten pixa ematen afaria. 2. Trapalak jo: Ostiral San- zaio edateko. 3. Erpuru biekin tuz zenbait elizatan ohol-zarata han- sabela igurtzi behar zaio. 4. Gizo- dia ateratzen zuen zurezko nen tripako minak oilo-zirinen ura tramankulua; Kristo hiltzean lurrean edanda kentzen dira, emakumezko- izan omen ziren lurrikara, ekaitz eta enak, berriz, larranbiloa eta patarra ilunbeak oroitarazteko-edo izaten edanda. zen. trokamenka Ik. txingo (Muxika). tremes 1. Birzahizko ogia. 2. Gari eta zekale irinezko ogia. 3. Zahi txikia. tronboi Bueltetan bildurik metalezko tutu zilindrikoa duen soinu-tresna. trenkasega Bi heldu- Mutur batean pita eta bestean ho- leku dituen eta bi tsa handitzen duen kanpai gisako erabiltzaile eska- zabalgunea du. Tonu-aldaketarako tzen dituen enbo- bi sistema ezberdinetakoak egiten rrak ebakitzeko dira: batak hiru pistoi ditu eta zerra (Baigorri). hauek sakatuz aldatzen dira tresnak ematen dituen notak. Besteak, trikiti Ik. soinu. tutu bat bestean sartu eta aterata, tresnaren luzera aldatuz tonu alda- triku Kirikino eta ketak egiten ditu. Gure herri-musi- sagarroi ere dei- kan arruntenak hiru pistoikoak dira. tzen zaion anima- Tronboiak aspaldidanik aritu dira lia honen hortzak Euskal Herriko eskualde guztietako soinean josi eta herri-jai eta festetan mota guztie- haurtxoei ipintzen tako dantza eta doinuak jotzen. Fol- zaizkie hortzak klore mailan, ezagunenak Lapurdi lehenbailehen eta Nafarroa Beherako dan- irten dakizkien. tzetarakoak izan dira. trenkasegak trilu Azpian hortzak tronkalakuilu Neska-jolas honetan dituen zurezko batek eskua ixten zuen buruorratza armazoia, lurra barruan zuela; jokoan ari zen beste xehatzeko erabiltzen dena; hasie- batek “tronka” esaten zuen. ran suharrizkoak izaten ziren hortz Buruorratza burua gora aldera horiek eta, gerora, zerra-zintazkoak. zuela egonez gero, asmatzen zuen eta buruorratza berarentzat izaten trintxa Zurginak erabiltzen duen lana- zen. Bestela, berriz, berea eman besa, formoi ere esaten zaiona behar izaten zuen. Buruorratza eta (Ormaiztegi). jokoa ematen zituen, eta berriz egiten zen lehengo gauza bera tripaki-zopa Atalluko Inauterietan (Ormaiztegi). herriko gazteek tripaki-zopa edo mondeju-zopa afaltzen zuten. Erraz- tronkozerra Ik. trenkasega. kinen antzara jokoaren ondoren ematen zitzaien gazteei tripaki- tronpa Soinu-tresna txiki eta sinple zopa. Tripotxa beltz edo zuriak jaten hau Euskal Herrian asko jotzen ziren ahariki edo ardikiaren ara- omen zen XIX. mendera arte. Tron- bera. pak giltza zaharra baten itxura du.

158 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

Itxi gabeko zirkulu antzekoa den aurretik honen erdian loturik uztaia du. Muturretatik paraleloki bi makilatxo edo ziri bat jartzen zaio. beso ateratzen dira aurrealdea. Eta Nafarroako erdialdean eta hegoal- bi beso horien erdian, behatzarekin dean, gutxi bada ere, oraindik eraginez bibratzen duen altzairuzko erabiltzen da ttipiontzi arrunta Egu- mihia du. Dena metalezkoa da. berrietako kantuetan, zarata atera- Durangokoei “tronperriko” deitzen tzeko eta kantuaren erritmoaren zieten goitizenez, bertan tronpak lagungarri. Eltzagorraren kasuan egiten baitziren, baita jo ere. larrua bibratzen jartzeko igurtzitako sokaren bidez eragiten bada, kasu tronpeta 1. Bueltetan bildurik meta- honetan hori kanaberazko edo lezko tutu zilindrikoa duen soinu- zurezko makilatxo baten bitartez tresna. Mutur batean pita eta egiten da. Bibrazio-eragilea gogorra bestean hotsa handitzen duen kan- denez, posible da eskuarekin gora pai gisako zabalgunea eta behera igurtziz erritmoa marka- du. Tonu-aldaketarako tzea. hiru pistoi ditu. Hauek sakatuz aldatzen dira ttunttun 1. Zurezko erresonantzi kaxa tresnak ematen di- luzexka. Goitik behera ondo tenka- tuen notak. Tronpetak turik sei soka izaten ditu, eta aspaldidanik aritu dira hauek kolpatzeko, makila bat. Euskal Herriko es- Aurrealdean itxura ezberdineko kualde guztietako leihoak izaten ditu. Euskal Herrian herri-jai eta festetan izendapen desberdinekin ezagutu mota guztietako dan- dugu sokazko danbor hau. Oso era- tza eta doinuak jo- bilia da Europan zehar, bereziki Piri- tzen. Folklore mailan, nio mendiaren inguruko bi ezagunenak Lapurdi tronpeta aldeetan, itxura desberdinak ditue- eta Nafarroa Behe- larik. Gaur egun, Zuberoan bakarrik rako dantzetarakoak entzun dezakegu xirulariek jota. izan dira. 2. Ik. tutubi. Hemen ere atzerakada nabarmena izan du eta azkenaldian gero eta trontza Ik. trenkasega. gutxiago erabili da. Pierre Errekalt izan da Zuberoako azken egile trontzazerra Ik. trenkasega. zaharra. Honek, Zuberoako aurreko xirulariengandik ikasi zuen egiten tropezia Ik. hidropesia. eta soinu-tresna onak egiten zituen. Eskualde bakoitzaren berezi- trumoi Ik. ostots. tasunak kontuan harturik, mota askotako ttunttunak egiten zituen. trunko Lurrean sartutako zurezko Zuberoako ttunttuna, txikienetakoa zepoa. da eta aurretik begiratuta, zezenaren buru-itxura estilizatua du. 2. Ik. trunko-gurdi Ik. arkütxa. danbolin. trunko-iltze Enborrari sartzen zaion il- ttunttunero Ik. txistulari (Azkarate). tzea garraio-gurdiari tinkatzeko. ttuntturro Burutako koniko metro eta ttipiontzi Neurri desberdinetako erdi luzerakoa, dantzariak erabil- metala edo buztinezko eltze bat iza- tzen duena; behealdea puntilla txu- ten da. Ipurdia zulatu edo kendu lodunez eta zinta koloredunez egiten zaio eta tenkatutako larruzko apaindua du, eta gainaldean, biga- partxearekin ixten da ahoa edo rren gain-txanotxo bat du, bitxilanez kendutako ipurdia. Larrua jarri hornitua, behialako gorulariena

Eusko Ikaskuntza, 2009 159 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

oroitarazten duena. Ituren eta turuta 1. Kanabera-tutu batekin hau- Zubietako Inauterietako pertsonaiei rrei egiten zaien alboka-klarinete esaten zaie. gisako soinu-jostailua dugu. Jo- tzeko, pita aldeko muturra ahoan tuba Bueltetan bildurik metalezko sartzen da eta haizea bota. Tonu- kono-enbor formako tutua duen aldaketarako dituen zuloak itxi-ire- soinu-tresna. Mutur batean pita eta kiz doinuak ematen dira. Halako bestean hotsa handitzen duen kan- turutak gari-zuztar, oloaren zuztar pai gisako zabalgunea du. Tonu- eta artalorearekin haurrentzat egi- aldaketarako hiru edo lau pistoi ten ziren bezalakoak izaten ziren. ditu eta hauek sakatuz aldatzen 2. Ik. adar 3. Ik. tulurte. dira tresnak ematen dituen notak. Tubak aspaldidanik aritu dira Eus- turuta (gari zuztarra) Haurrentzat egi- kal Herriko eskualde guztietako ten zen soinu-jostailua. Gari-zuztar herri-jai eta festetan mota guztie- bat hartu eta mutur bat behatzekin tako dantza eta doinuak jotzen. Fol- zanpatuz, mihi bikoitzeko pita sin- klore mailan, ezagunenak Lapurdi plea egiten da. Oloaren zuztarrare- eta Nafarroa Beherako dan- kin eta artalorearekin ere egiten tzetarakoak izan dira. ziren horrelako soinu-tresnak. Gaur egun, edateko erabiltzen diren plas- tulurte Hustutako makila edo kana- tikozko “lastotxoekin” ere egiten bera-tutua izaten da. Mutur batean dira. Haize-presioaren arabera tonu tenkatutako papertxo bat du eta desberdinak lortzen dira eta horie- horren ondoan tutua zulatuta dago taz baliatuz, doinu sinpleak jo dai- haizea botatzeko. Jostailu gisa tezke. erabiltzen da. Ez da Euskal Herrian halako haurrentzako soinu-tresna turuta (orrazia) Bere kontra tenkatuta edo jostailurik erabili ez den txoko- papertxo bat eransten zaion orrazi rik egongo. Toki gehienetan kana- arrunta da. Orraziaren hortzaldean berazkoak izaten dira. Jotzeko, zigarro-papertxo bat jartzen da eta mutur ondoan egindako zuloa ahoa- behatzekin helduta, ahoaren kontra ren kontra jartzen da eta jotzaileak jartzen da ezpainetara inguratuz. tururu... eginez, eman nahi duen Haizea botatzen da, doinua tararea- doinua kantatu behar du. Ahoarekin tuz, eztarriarekin hotsa eta tonuak ematen duen doinuaren hotsa, emanez. Tresna hauek herri asko- papertxoaren bibrazioz aldatu eta tan erabili dira. handiagotu egiten da. Turuturu egun Martitzen Karnabal tupina Ura bero- edo Inauterietako astearteari tzeko, jakiak horrela deitzen zitzaion Lekeition, egosteko eta eta egun horretan haurrak eta hel- abarretarako duak marmo jantzita, mozorroturik metalezko eltze ibiltzen ziren. edo lapikoa. Baigorri, Azpei- tutu Ehuleak ehundegian erabiltzen tia eta beste zuen kanila. herri batzuetan hiru-hankakoa tutubi Haurrentzat egiten den soinu- izaten da. jostailua. Gaztainondo-makilari ken- tupina dutako azal-zinta luze batekin turmobe Ik. ekaitz egindako dultzaina gisako tutu koni- (Leitza). koa da. Goiko muturrean mihi bikoitzeko pita sartzen zaio. Pita ahoan sarturik haizea emanez, honen bi

160 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

mihiak bibrarazi egiten dituzte. Pita ohitura honen gain. Ez da garbi makilatxo bati ateratako azal-tutu ikusten, ez geografikoki eta ez txiki batekin osatzen da. Ez du sozialki, zenbateraino zabaldua tonu-aldaketarako zulorik. Beraz, zegoen. XX. mendeko hirurogeiko nota bakarra ematen du. hamarkada bitartean, kultur mailan, bazterturik egon da eta ez zi- txabet Ik. ferra-belarri. tzaion soinu-tresnei eman zitzaien garrantzia eman. Bere itxura ez da txabila Irutean erabiltzen zen txirrika beti eta toki guztietan berdina izan. (Ereñozu-Hernani). Gehienetan bi euskarri ditu: otarrak edo saskiak ahoz behera jarririk, aulkiak edo bankuak. Hauen gainean, isolatzen duen zerbait: arto- hostoa (arto-orria), zaku zaharrak... Gainean, horizontalki jarririk, gutxi gorabehera bi metro luze, hogei zentimetro zabal eta sei zentimetro lodi den ohol bat. Jotzeko, lau makila, luzera eta itxura desberdi- nekoak. Txalapartak baditu jotzeko arauak, eta hauek oso estuak badira ere, askatasun handia ema- txabila ten diete jotzaileei bere irudimen eta inprobisatzeko ahalmena erabil ditzaten. Bi izaten dira jotzaileak txabola Artzain, teilagin eta ikazkinen eta bien artean osatzen dute mendiko etxe edo bizilekua. musika. Batek ordena-oreka jartzen du (“ttakun” edo “tukutun” deitzen txakolo Ik. eskalanpo. da) eta besteak (“herrena” edo txakur 1. Euskaraz zakur, or eta txitxi “urguna”) lagunak jarritakoa haus- ere deitzen zaio animalia honi. 2. ten du. Horrela, joaldien zehar errit- Errementariek eta zurginek base- moa egin eta deseginez, gero eta rriko gurdiaren gurpileko zurari azkarrago orden-oreka hau- lanta ezartzeko erabiltzen duten tsiezinezkora iristen da. Txalaparta metalezko giltza. 3. Bi atalez osatu- beti gauez jo da: sagardoaren ingu- riko iltze ereduetako bakoitza. 4. ruko festak, karobi-ezteiak, ezkon- Txakurra gauez uluka edo intzirika tza inguruko ospakizunetan... ari denean, norbait laster hilko dela Salbuespen bakarrak azkeneko esan ohi da. urteetan, bere ingurutik kanpo eta erakustaldi gisa txalapartariek txakur-mihi Herri-medikuntzaren ara- emandako joaldiak dira. Gaur egun, bera, ebakiak sendatzeko txalapartaren egoera asko aldatu gomendatzen da landare hau: da. Txalapartarien kopurua hazi (Cynoglossum officinale, lengua egin da eta Euskal Herri osoan jo- canina, cynoglosse officinale, tzen da. Txalapartaren funtzioa hound’s-tongue). musikalki eta sozialki asko zabaldu da, joera aldetik gero eta konplexu- txakur-zulo Burdinaren irteera-ahoa. tasun handiagoa du, eta lehen toki batzuetan zura eta besteetan bur- txalaparta Txalapartaren itxura eta dina erabiltzen bazen, orain, bi zeregina ikusiz, oso zaharra dela horiek gehi beste batzuk (harriak, pentsa daiteke. Horrela izango da, beirak...) nahasturik edo bakarka baina ez dugu antzinako berririk erabiltzen dira. Gero eta talde

Eusko Ikaskuntza, 2009 161 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

iraunkor gehiago dago eta lana zaharrena ez bada ere. Txanbela ez sakon egiten dute. da soinutresna bakarrik, musika egiteko era ere bada. txali 1. Koilara. 2. Elizako diru-ontzia (Elduain). txanbiris Ik. batian-bikoa (Berrobi). txalma Ik. arbalda. txanbra Legutioko Inauterietan irule- jantzitan ibiltzen ziren neskek erabiltzen zuten jantzi zuria.

txangika Ik. txingo.

txangin Ik. txingo (Ezkio-Itsaso).

txanketa Garia jotzeko harria (Loiola- Azpeitia. Aia).

txanpon Txanponak, giza irudi bat izaten du sarritan eta horregatik egokia gertatzen da aztijardunetarako. txalma Eskuarki txanpona doblatu egiten da eta sutara botatzen da; beste txalmagile Arbalda edo txalma eta zenbaitetan, San Antoniori kandela bastak egiten dituen eskulangilea. bat pizten zaio. J. M. Barandiara- nek Ataun, Beasain, Aia, Lezo eta txalupa Itsasoan zein ibaian ibiltzen Abadiñon jaso zituen ohitura horien den garraio-ontzi txikia. aztarnak. txalupagile Txalupak egiten dituen txanpon-belar Ik. huntz. eskulangilea. txantel 1. Arraunak karela marruska- txanbarrada Larruzko lepoko handia tzea eragozten duen zura. 2. Gurdi- zintzarri txikiz edo kaskabiloz horni- gurpilaren saihetsean bi txantel tua. doaz eta erdian txantel bat, zil ere esa- txanbela Tutua, konikoa eta ezpelez ten zaiona. egindako soinu-tresna. Luzeraz dultzaina baino motzagoa, gutxi gora- txantiloi Forjako pieza behera dultzainan belarriak neurtzeko erabiltzen deitutako zuloetaraino (txanbelak zen erreminta.→ ez du horrelakorik). Tonualdaketa- galga. rako, dultzainak bezala zortzi zulo ditu: zazpi aurrealdean (azkena Txantton Piperri Tolo- pixka bat alboratua behatz txiki- sako Iñauterietan rako) eta bat goiko atzealdean. herriko txistularien Gaur egun, txanbela eta bere bandak jotzen duen musika zaharren oroimenean dago. pieza. Antzinatik Zuberoan, Pirinioetako magalean erabili zen eta gaur egun txantxangorri 1. txantiloia ia galdua dago. Txanbelak an- Papargorri eta txin- tzinako euskal musikaren estilo eta dorri ere deitzen den joera berezia mantendu du, gaur txoritxo hau norberaren eskuinalde- egun gure herrikantutegian dugun tik badator, berri ona dakar; ezke- musika era zaharrenetariko bat, rretik baldin badator, aldiz, txarra.

162 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

2. Andre Maria Kalbarioko mendian jokalariek, haietako batean sar- semearen heriotza bitartean nega- tzeko asmoarekin. Pilota zoruan rrez zegoela txepetxak altzoa biraka bota behar zen, lurra utzi zikindu omen zion eta txan- gabe (Udabe). txangorriak berehalaxe kendu zikin hura. Orduan, Jesusen odol xorta txapinu Manta edo zakuzko zerren- bat erori omen zitzaion papora eta dak, olagizon batzuek praken horregatik du gorria harrezkero. barrena biltzeko erabiltzen zituzte- nak. txantxari-joko Mutilen joko hau gehienbat uda aldean egiten zen. txara Saskigileak zur-zerrendak atera- “Txantxaria” zenbait zuhaitz eta lantzeko erabiltzen duen gaia. dareren kuskuilua da, kasu honetan haritzarena. Lurrean zuloa txaramel Ik. arxalu. egiten zuten eta bi metrotik “txantxaria” bertan sartzen ahalegintzen txarpaketa Ik. tortolox (Alkiza). ziren. “Txantxaria” lurrean biraka bota behar zen eta zulo gehienetan txarran Bederatzi hortzeko lanabesa, sartzen zuena izaten zen irabazlea lurra arin maneatzeko erabiltzen (Udabe, Errazkin). dena. txantxibiris Ik. batian-bikoa (Tolosa). txarrantxa 1. Aberea hezi eta balaztatzeko erabiltzen den tresna. txantxo Elduainen inauteri-janzkerare- Bi piezakoa da eta horien muturrak kin zebiltzanei ematen zitzaien izen kakodunak dira. Kakoetako batekin hori eta mozorrotu izena aurpegia txarrantxa tinkatzen zaio aberearen estaltzen zutenei. Batzuk emakume kabrestuari, eta besteak, 50 bat jantziz ere agertzen ziren: txamarra gramoko metalezko bolatxo batetik eta gona zuri almidoitua, hiru pun- sartzen den burdinazko argoila hartako painelu zuria buruan eta galtzen du. Bola horren egitekoa iza- tzerdi eta abarketa zuriak oinetan. ten da txarrantxari tira egiteari Inauterietako hiru egunetan atera- uztean pisuak jalkiarazi eta aberea- tzen ziren, txistularia lagun zutela, gandik bakartzea. 2. Gurdian luze- eta eskean egiten zuten. Astelehe- tarako zuren artean zeharretara nita-Asteartita arratsaldeetan oilar- sartzen diren zurak, zamari euste- jokoa antolatzen zuten plazan eta koak. 3. Lihoa orraztu eta garbi- erromeriaren ostean afaria egiten tzeko lanabesa, burdin harizko zuten bildutakoarekin. Berrobi eta hortzak dituen eskuila. 4. Zurezko Lizartzan ere txantxo izen bera sendogarria zoruan duen saski edo erabiltzen zuten; Latasa eta Etxa- otarre mota. lekun, aldiz, txatxo deitzen zitzaien, eta horrela janzteari txatxutzea esaten zitzaion. txantxo-eske Inauterietako janzkera- rekin egiten den puska-biltzea (Urkizu-Tolosa). txapel Artilezko buru-estalki biribila, atal bakarrekoa, askotan beltza. txapel-joko Horma ondoan txapel batzuk jartzen ziren, eta hiru metro ingurutik pilota bat botatzen zuten txarrantxa

Eusko Ikaskuntza, 2009 163 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa txarrantxari Lihoa txarrantxan lantzen urrak dauden otzare batean sartzen duen langilea. da eta bi landerren artean ezartzen da sutan erre arte. Ona omen da txarro San Joan bezperan, etxeko jau- hori egitea. 4. Behin txoriak elkartu nak edo familiako beste batek eta beren erregea hautatzea era- gurutzeak hartu eta ur bedeinkatua baki zuten. Goren igoko zena izatea dagoen txarroan sartzen ditu (Lei- erabaki zuten. Txepetxa arranoaren tza). gainera igo zen. Txori guztiak laster nekatu ziren, arranoa izan ezik, eta txartana Ik. danbolin (2). hark bere baitan esan zuen: “Neu nauk errege” eta jaisten hasi zen. txartel Zume sorta. Baina orduan txepetxa hegan hasi zen eta goren agertu zenez gero, txata-joko Ik. kalderon. erregetzat hautatu zuten. 5. Ik. kaskamelan. txatar Ik. txantxo. txerrero Zuberoako maskarada txatar-jantzi Nafarroako zenbait herri- gorriko pertsonaia zaldi-zurdazko tan Iote edo Inauterietan mozorro- erratza astintzen duena. Gerrian turik ibiltzen zirenak (Abartzuza, ezkilak edo txilinak izaten ditu eta Etxarri-Aranatz). garai batean galtzerdi zuri bat eta gorri bat janzten zituen. txatxo Lantzeko Karnabaletako pertsonaiak. Mozorrotu izena ere har- txerri 1. Euskaraz urde eta zerri ere tzen dute eta Erraldoi, Xaldiko, deitzen zaion animalia hau oso Ziripot eta ferratzaileen atzeetik estimatua izan da baserrietan eta ibiltzen dira, arranei hotsa eragin eskuarki arretaz zaintzen zuten hileta irrintzi ozenak jareginez. Garai tzeko garaia. 2. Txerria hiltzeko ilar- batean herriko gazteria ia osoa giaren eguna, zazpigarrena, ateratzen zen txatxo-mozorroarekin. hamaikagarrena eta hamazazpiga- Ziripot defendatzen eta Xaldikori rrena dira onak. 3. Txerria hiltzeko jazartzen ahalegintzen dira. Ibilbide- ilbehera da ona; orduan hildako aren une jakinetan ingude bat ego- txerriaren haragia gogortu egiten ten da eta horietan ferratzaileek, da; ilgoran hildakoarena, berriz, galdara eta beren lanbideko tres- harro gelditzen da. Halere, batzuek nez horniturik dabiltzanek, ferratu diote txerri ordotsa ilgoran hil behar egiten dute Xaldiko, txatxoen lagun- dela, eta ahardia ilbeheran. 4. Txe- tzarekin. Astearte arratsaldean, rri hiltzeak auzokoen artean odolki Miel Otxin plazan tiroz hil eta erre- eta txerriki-puskak banatzeko ohi- tzean, txatxoek zortziko dantza egitura izan du. Hori adierazten du ten dute. “Odolkiak ordainetan” esamoldeak. txatxu Ik. txantxo. txatxutu Txantxo edo txatxu modura jantzi. txepetx 1. Epetx, erregetxupit, larre- petit eta petiterrege ere deitzen da txori hau. 2. Txepetxa ez da jan behar Andre Mariari altzoa lohitu baitzion, ezta ukitu ere ezkabia sortzen baitu. 3. Txori hau harrapatzean, lumatu eta urte hartako txerria

164 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa txerritrapala Txerria hil ondorengo uste dute, eta horregatik sortu da gosaria (Aldaba-Tolosa). altzairuzko aizkorak ahoz gora ezartzeko ohitura atalondoetan, ekaitza txiflo Lizar edo intsusez egindako denean etxea babesteko. Aizkorriko moko-flauta da. Aurrealdean bost Zabalaitz haitzuloko sarreran bron- edo sei zulo ditu eta atzealdean tze-aroko aizkora bat aurkitu zen bat. Bi eskuekin hartu eta pita lurrean sartuta eta ahoa gorantz ezpainetan jarririk, bestelako moko zuela. 3. Tximista urruntzeko pala flauta antzera jotzen da. Arabako batean sutako txingarra hartu eta Trebiño aldean erabiltzen ziren gainean San Joan-belarrak jarriz halako flautak. hau esaten da: “Sarna fuera, onak barnera, gaiztoak kanpora” (Eli- txikoleta Ik. kalderon (Aramaio). zondo) → Tximistarri. txilibitu 1. Kanaberazko tutua da. tximistarri Suharri, oxme-harri eta Goialdean pitarako errebajea eta zeraunia ere esaten zaio. Tximista leihoa ditu eta takoa jartzen zaio. pago, haritz edo lizarrera etortzen Tonualdaketarako hiru zulo edo bada, tximista horrek harri batzuk gehiago egiten zaizkio. Txilibituaren sartzen ditu zuhaitzaren azpian pita ahora sartu, putz egin eta lurreraino. Harri horiek dira tximis- zuloak behatzarekin itxi eta irekiz tarriak. doinu sinpleak jotzen dira. Beti ez ziren etxean egiten. Gure herriko txinbo Antapararen zulo tapoiduna, festetara etortzen ziren feriante eta ura olara igarotzen uzten duena. saltzaileek ere ekartzen zituzten halako tresnak. 2. Ik. txistu. txindorri-belar Ik. inurri-belar. txiloketa Ik. arrenaketa (Arribe). txinga Enborrak arrastatzean erabiltzen den burdinazko tresna; burua, tximani Ik. txingo (Erasun). obaloa eta haginak izaten ditu. tximinia Urtezahar gauez afaldu txingar Urdaia, Inauterietako eskean aurretik tximinia garbitzeko ohitura zebiltzanei garai batean sarri ema- izan da. ten zitzaien jakia. tximista 1. Tximistaren izen batzuk: txingarri Ik. txingar. ozpinarri, oneztarri eta tximistarri (agian baita ozkar, ozkarri eta inhar txingo Neskak zein mutilak aritzen ere). 2. Europako herrialdeetan oso ziren txingoan edo txingoka. Zoru hedaturik dagoen mito zahar bati gainean -laua bada hobe- sei lauki- dagozkio eta horren arabera txi- zuzen marraztu eta 1., 2. eta 3.a mista harri berezi bat da lurrera “Trucame”, “Cielos” eta “Maria” erortzean zazpi estadutarainoko bitan zatitzen ziren, goitik beherako sakonerara iristen dena, gero marra baten bitartez. Lehen laukian urtero estadu bat gora egiteko, eta harri zapal bat jartzen zen eta oin zazpigarren urtean gainaldera azal- bakarraren bidez bultza egin behar tzen da; harrezkero dagoen tokiko zitzaion laukiz lauki, seigarrene- etxea babesten du espiritu gaiztoe- raino, “Maria” deitura iritsi arte. tatik edo ahaide gaiztoetatik, hau Harriak ez zuen marraren gainean da, tximistatik beretik. Mito hori geratu behar eta oinaz ere ez Thor-en mailuarekin eta Jupiterren zegoen marra zapaltzerik. Eskui- geziekin loturik dago. Hala ere, Eus- neko “Maria” izeneko laukira iris- kal Herriko zenbait lekutan tximista tean, ezkerrekora pasatu behar brontzezkoa edo burdinazkoa dela zen. Bi oinak lurrean jarri, erdiko

Eusko Ikaskuntza, 2009 165 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

zuten lurrean, bata bestearen gainean. Lurrean uzterakoan txanpo- naren alde jakina gora begira jartzen zuten beti, lurrean egindako marratik hiruzpalau metrotara. Ondoren, aldez aurretik txotx eginda egokitutako txanda gordez, marra horretatik banaka botatzen zuten hamar zentimoko txanpona. Hamarreko txanponarekin bosteko txapon-mordoska jo eta lurrera botaz gero, aldi berean txanpon hauek buelta emanda utziaz, tira- tzailearen sakelara joaten ziren. Botatakoan inork ez bazituen bos- tekoak jotzen, bere bost zentimoko txanpona hurbilen utzi txingoka jolasten zuenak berriz eskuan hartu eta pilatutako txanponak jotzen zituen, eta buelta emandakoak berarentzat izaten ziren. Honek aukera marraren alde banatan, itzuli-erdia ematen zion bost zentimoko txan- eman eta egindako bidetik atzera ponei bigarren kolpea emateko itzultzen zen, berriro abiapuntura iri- –elkarren ondoan bazeuden behin- tsi arte. Ondoren harri zapala biga- tzat–, eta buelta emandakoak rren laukian utzi behar zen eta berarentzat izaten ziren. Mutikoren lehen bezala ibilbide osoa egin, batek jokoan huts egiten zuenean, ondoren hirugarrenarekin jarrai- bost zentimoko txanponetatik bere tzeko, eta abar. Harria marra gai- hamarrekoa hurbilen uzten zuen nean utzi edo oinaz zapaltzen hurrengoak hartzen zion txanda. zuena jokoz kanpo geratzen zen. Jokoari hasiera emateko bost zen- Gaur egun ere umeak ibiltzen dira timoko txanponak elkarren gai- txingoka (Tolosa). nean jartzen ziren, eta aurrekoan irabazle gertatua izaten zen jokoa- txingoi Ik. ingude. ren hasiera-emailea ere (Erasun). txingudi Ik. ingude. txintxarri Ik. ezkila. txingura Ik. ingude. txintxiketa Neska-mutilen joko hau lurrean laukia edo zirkulua eginez txingure Ik. ingude. hasten zen, eta zozketan egokituta- koak tarte jakin bat uzten zuen txinkirrin Ik. txingo (Azpeitia). marrarekiko. Orduan, makila mutur- zorrotza bota eta marra barruko txinkoketa Ik. txingo (Amezketa). gunean sartzen ahalegindu behar zuen. Tanto-kopuru jakinera joka- txinkote Ik. ingude. tzen zen; makila marra barruan lurrean sartuta uzten zuenak tan- txintx(a) 1. Kanpai formako arran toa bereganatzen zuen, eta tanto edo ezkila, behiaren lepotik eseki- horiek aurrena eskuratzen zituena tzen dena. 2. Txintx izeneko bere txandaren barruan irabazle jokoan mutilak ibiltzen ziren, urte gertatzen zen (Orexa). guztiko igandeetan. Jokalariek bost xentimoko txanpona jartzen

166 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

“txirikila” zeritzana. Eskuetan beste makila bat hartu, batzuetan luzeagoa eta beste batzuetan laburragoa zena, eta lurrekoa muturrean jo eta lehenik lurretik altxatzen zuen, eta, ondoren, artean airean zegoela, beste kolpe bat emanez, ahalik eta urrunen bidaltzen ahalegintzen zen. Jolasean ari ziren beste lagunek “txirikila” airean har zezaketen eta hori lortzen zuenak ordu arte pieza txikia jaurtitzen ibilitakoaren lekua bereganatzen zuen. “Txirikila” airean hartu nahi zuenari eskuetatik ihes egin eta lurrera erortzen bazen, hurbilen zegoen jokalaria zutitu eta porterian sartzen ahalegintzen zen; hori lortzen bazuen txintxiketan “txirikila” bota zuenaren lekua hartzea zegokion, jokoarekin lehen bezala jarraituz (Apatamonasterio). txintxin Ik. aingerukanpai. txirikin Olan erabiltzen zen kako edo garabato txikia. txintxirri Ik. angerukanpai. txirrika 1. Ardatz batean kokaturiko txiri-joko Ik. kalderon (Tolosa). gurpila, bere ingurunean soka, kate edo uhal bat daramana, eta zamak txirikila 1. Joko honetan hogei zenti- jasotzeko edo higidura bat helaraz- metroko tartea zuten bi harriren teko erabiltzen dena. 2. Alboetan bi gainean makila edo “txirikila” jar- disko dituen haga edo hodia tzen zen, muturrik zorrotzena kan- hariak, sokak, xingolak eta abar bil- poaldera zuela. Gero, txanda tzeko. egokitutako neskak edo mutilak, metro-erdi inguruko makilaz “txiri- txirrinka Gurpila. Burdi-txirrinka (Ara- kila”ren muturra jo eta airean jarri maio). behar zuen; neskak, mantalean jaso behar zuen, mutilak, berriz, gerrian lotutako zakuan. Jokoa huts egin arte errepikatzen zen eta, orduan, huts egin zuena ilararen a- tzealdean jartzen zen. Urte osoan aritzen ziren txirikilaka (Tolosa). 2. Izen bereko beste joko bat ere badago, neska-mutilek Garizuman jokatzen zutena. Aurrena “porteria” egiten zuten hiru egur erabiliz. Ate horrek metro-bete inguruko zabalera izaten zuen, eta behetik gorakoa berrogei zentimetro ingurukoa izaten zen. Jokalarietako bat “porteria” edo ate horren ondoan jartzen zen eta lurrean hogei zentimetroko makila, muturra zorroztua zuena, txirrinka

Eusko Ikaskuntza, 2009 167 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa txirristohol Ik. bildumen. Beheko muturreko metalezko sen- dogarriari erantsirik, hatz nagia sar- txistoki 1. Izen asko ditu min mota tzeko eta txistuari heltzeko honek: azaldor, edarate, erpuruko, eraztuna du. Txistulariak esku bate- ertul, itzemin, zingirio, zoldu eta kin txistua eta bestearekin besotik abar. 2. Herri-medikuntzaren ara- zintzilikaturik daraman danbolina bera, kataplasma gogor bat behar batera jotzen ditu. Horrela jole da, eta hartan ardoa, olioa, gantza, bakarrak musikaren doinua eta linazia, baratxuria, tipula eta ga- erritmoa aldi berean eskain di- tzagi-mamia ezarri behar dira. 3. tzake. Gaur egun eliza eta era- San Joan belarrez edo elorri-aran- kunde ofizialekin gehienetan tzaz zulatu behar da txistokia. 4. harreman onak badituzte ere, histo- Hiru erramu-hosto gainean jarri rian zehar txistulariek marjinazio la- behar dira, erramuarekin berarekin tza jasan dute askotan, hauek zeinatuz batean goitik behera, ibiltzen baitziren zenbait dantza eta ezker-eskuin, eskuin-ezker eta ohitura zaharren partaide eta buru- behetik gora. Min duenak Kredoa zagi gisa. Txistulariak edo txistulari esan behar du. Hiru bider egin izandakoak, adibidez, ezin zuen behar da hori, goizean, iluntzean kargu publikorik izan zenbait toki- eta hurrengo goizean. Petrikiloak tan. Horregatik askotan “danbolite- hatsaldi bakarrean otoitz egiten du roak” agote eta ijitoak izaten ziren zerbait. 5. Txistokia kentzeko ur ira- eta bestetan festetarako kanpotik kinetan sartzen da hatz mindua ekartzen zituzten. Azken urteotan, hiru, zazpi edo bederatzi aldiz. 6. txistulari-taldearen aukerak zabaldu Txistokia kentzeko ona da tipula nahian, neurri desberdinetako txis- berotu eta bigundua, baita esnetan tuak sortu dira esperimentazio-mai- bustiriko ogi beroa ere. Halaber, lan. Gainera, gero eta gehiago, txerri-behazuna eta baratxuriz eta bestelako soinu-tresnak ere erabil- lirio zurien sustraiez egindako kata- tzen dira txistulari-taldeekin. plasmak erabili izan dira. txistulari Txistua jotzen duena, sarri- txistor 1. Inauterietako eskekoek tan danbolinarekin batera. badute esan bat: “Txistor-mistor Emakunde, ematen duena leiala, ematen ez duena zimurra”. 2. Lukainka mota mehea. txistu Herri-musikan soinu-tresna zabalduenetakoa eta ezaguneneta- koa. Hiru zuloko (hirurak behealdean, bi aurrealdean eta bat atzealdean) flauta zuzena da. Azke- naldian plastikoa eta metala erabili badira ere, txistuak zurez eginak dira. Afrikatik ekarritako ebano eta pasio-fruta izeneko zurak erabiltzen txistularia dira eta horregatik dute kolore beltza. Aurretik bertako zurez egiten ziren, ezpelez esate baterako, eta txitasar Ziri txikiz egindako zurezko horrexegatik txistu zaharrek hori- kaiola. kolorea izaten zuten. Zurezko tutua babesteko eta apaintzeko, meta- txitxar Txerri-okela gizen frijitu edo lezko eraztunak ditu. Ahokaketa eta errea, San Joan bezpera-gauean mihi-alaka ere metalezkoak dira. gazteek herriko plazan aurreskua

168 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

egin ondoren, baratxuri-zopa eta txondor Ikatza egiteko eratu eta su arrautzarekin jaten zutena (Elgeta). ematen zaion egur-meta; bertan ezartzen den egurrari betegarria txitxera Ik. sanbelu. esaten zaio.

Txitxiburduntzi egun Kinkuagesima txondor-mazo Txondorgintzan meta- aurreko osteguna (Markina). ren kanpoaldea egokitzeko erabiltzen den zurezko mazoa. txitxilu Ik. zizeilu. txopa Itsasontziaren atzealdea. txiza Joko honetan poxpolo-kaxa baten gainean bost zentimoko txan- txopin Gurdi edo orga batzuek erabil- ponak jartzen zituzten partehar- tzen duten burdinazko abatz edo tzaile bakoitzeko. Lau edo bost gurpegia, ardatza babesteko. metrotatik bakoitzak hamar zentimoko bi txanpon botatzen zituen txorbeltz Ik. karraskila. kaxaren gainera; horiek botatzean txanpon txikiak kaxa gainetik lurre- txori-izugarri Ik. txorimalo. rarazten ahalegintzen ziren; tiratzaileak eroritako bost zentimoak txorimalo Soroetatik txoriak uxatzeko eskuratu nahi bazituen, txanpon txi- erabiltzen den arropa zaharrez era- kiak berak botatako hamar zentimo- turiko giza irudia. Berastegin txori- koetatik hurbilago geratu behar maloak erabili izan dira San Joan zuen kaxatik baino. Bestela, sua pizteko. lurrean uzten zituen eta hurrengo jokalariak ere bere bi hamarrekoak txori-zomorro Ik. txorimalo. kaxatik baino bost zentimokoetatik hurbilago uzten ahalegindu behar txorrotx Zuberoako maskaradako per- zuen. Asmatzen ez zutenen hama- tsonaiak. Txorrotxaileak bi izaten rrekoak deposituan gordetzen ziren dira, nagusia eta langilea. Beren jokoa amaitu arte eta jokoari “funtzio”an frantsesez hitz egiten berriro hasiera emateko bost zenti- dute, baina inprobisatzean, euska- mokoak jarri behar izaten ziren raz. kaxaren gainean (Burgi). txorrotxaile Tresna ahodun desberdi- txoketa Neskak-mutilen jolasa zen nak zorrozten dituena. eta inguruko belardietan egiten zen eguraldi oneko igandeetan. Batba- tean, zozketa egin gabe, neska edo mutila jolaskideen atzetik harrapatzera abiatzen zen. Norbait atzemandakoan “txok” oihukatzen zen eta harrapatutakoa besteen a- tzetik abiatzen zen. Batetik bestera mugituz neska-mutilak nekatzean, jolasari amaiera ematen zitzaion (Albiasu). txokor Aleak kendu zaizkion artaburua. txorrotxailea txondar Ik. txondor.

Eusko Ikaskuntza, 2009 169 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa txotxttua Nesken jolas honetan, txulubita (zuloduna) Adar-makilatxo lurrean zeharka eta ilaran makilak bat da. Mutur batean, begi ondoan, jartzen ziren, elkarren artean pitaren muturra egiten zaio eta hamabi bat zentimetroko tartea makila aterata, azala da flautaren utziz. Banaka hartzen zen esku. Oin tutua. Beheko muturretatik sartzen bakarraren gainean, zeharka, maki- zaio lehenago ateratako makila. len tartean zapalduz, azkenekoa Putz egin eta txioka moduko doinu gainditu behar zuten. Orduan, eta luzeak jotzen dituzte txulubitek. beti ere oin bakarra jarriz, makurtu Herrialde askotan, udaberrian, eta makila bat hartu behar zuten, izerdi garaian, haurrei egiten zi- eskuan hartuta berriz esandako tzaizkien halako soinu-jostailuak. moduan abiapuntura itzultzeko. Leku batzuetan lizar-adartxoekin, Hemendik, eta gelditu gabe, berriz besteetan makal edo gaztainondoz- ere gauza bera egitera abiatzen koekin egiten dira. Tresna hauek ez zen, beti azkeneko makila hartuz, dute jotzeko balio dutela luze irau- kendutako guztiak eskuan zituela ten. Horregatik, erabili nahi denean eta oin bakarraren gainean (Mus- egin eta jotzea izaten da zuzenena. kildi). txulubita (zulorik gabea) Zuloduna txulo Bidankozen Txulardero egu- den txulubita bezalakoa da, baina nean, inauterietako ostegunean zulorik egin gabe. Txulubitaren pita alegia, aitapontekoak besoetakoari ahoan sartu, putz egin eta txio ematen dion erroska. moduko doinu luzeak jotzen dira. Eginkizun, erabilera eta entzuteko garaiari dagokionez, txulubita zulo- txulora “Txulora”n aritzeko aurretik dunaren antzera jokatzen da. Egi- txulo txiki bat ireki behar da, eta teko sinpleagoak eta jotzeko ere hiru metro ingurutik, arrasto batez errazagoak dira. markatuta, intxaurra sartu behar da zuloan, lur gainetik edo airetik txulula Ik. xirula. botata. Beren nahia lortzen zutenek, zuloz kanpo gelditutako in- txungure Ik. ingude. txaurrak banatzen zituzten. Inork zuloan sartzea lortzen ez zuenean, txuntxo Neska-mutilen joko honetan, hatzez bultzatu eta zuloratzen zuen lurrean arrasto bat egiten zuten aurrenekoarentzat izaten ziren makilaz eta handik bost metrotara orduan (Ormaiztegi). bigarren arrastoa. Arrasto horren gainean harri zapal bat jartzen txulubita (abrikot-hezurra) Abrikot- zuten, azpian zerbait sartu eta alde hezurra hartu eta honen ertza harri batetik zerbait altxatuta. Bere gai- baten kontra igurtziz higatzen da, nean, kono itxurako zurezko pieza, hezurra zulatu arte. Gero, labana, hamabiren bat zentimetrokoa, guraize edo iltze-puntarekin barruko “txuntxo” izenekoa; batzuetan hazia ateratzen da, barrengoa horren ordez pote hutsa ere erabil- garbi-garbi utzirik. Zulo aldea ere tzen zen. Haur talde bat “txun- kontu handiz ondo egina utzi behar txo”aren inguruan jartzen zen, esku da, zuloaren ertza zorrotz utzirik. hutsik pare bat inguru samarrean, Txulubita hau bi behatzekin mutu- eta gainerakoak aldenduxeago. rretatik hartu eta beheko ezpainen Bigarren taldea beste arrastoaren kontra jarririk, haizea indarrez zulo- atzean jartzen zen, nork bere aren ertzaren kontra bota eta txistu makila eskuan zuela. Horietako ozen eta tonu altukoa lortzen da. batek makila bota eta “txuntxo”a jo Halako tresnak eskualde guztietan behar zuen, eta orduan ingurukoak erabili dira. piezaren atzetik abiatzen ziren, eta

170 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

harrapatutakoan lehengo lekura ezker-jokalaria izaten zen sakegilea, itzuli behar zuten “txuntxo, txuntxo, hau da, pilota beste aldera bota txuntxo” esanez. Makila bota behar zuena (Bidankoze). zuena, berriz, makila horren bila abiatzen zen marra atzetik, eta txurraketa Mutilen jolas honetarako “txuntxo”a bere lekura itzuli baino zuhaitzen enborretatik kabatxak lehen haren paretik pasatu behar mozten zituzten, baita abar lodi zuen, makila eskuan zuela. Horreta- samarrak ere, muturra kako tankerako astirik ez zuela sumatuz gero, rakoa zutenak. Bi mutil talde lehenik oinaz makila zapaldu behar antolatzen ziren, talde txikiagoak zuen, eta ondoren, eskuan hartu edo handiagoak, baina parte-har- eta “txuntxo”aren ondoko marraren tzaile kopuru berdinez osatuak alboan jarri, aurrera jarraitu gabe. biak. Bi taldeen erdian marra egi- Ondoren beste jolaskide batek ten zen lurrean. Mutilak beren botako zuen “txuntxo”aren kontra; makilekin kabatxa indarrez jotzen “txuntxo”a bere lekura itzuli baino ahalegintzen ziren, beren aldetik lehen makila. bestera pasatzeko. Marraren atzetik talde bakoitzak ahaleginak egi- txurikin Artaburuaren hostoa (Urkizu- ten zituen aurreko taldeak jotako Tolosa). kabatxa bere sailera pasa ez zedin (Arribe). txurka Gaztagintzan erabiltzen den zurezko bastidore edo atala. txurrin Eliz atarian bi talde osatzen ziren elkarrengandik hamar bat metrora, eta erdian arrastoa egiten zen. Talde bat mutilek eta bestea neskek osatzen zuten. Zozketa egin ondoren, pilota eskuan zeukan hau- txurka rrak lurrera bota eta oinez jota, talde batekoek ala bestekoek txurra Jolastokiak ongi bereizitako bi aurrena zeinek pasa izaten zen larrain izaten zituen, alboak ere jokoa (Ezkio- Itsaso). ongi mugatuta zituela. Larrain bakoitzeko hiru mutil aritzen ziren. txürüla Ik. xirula. Jokalari bakoitzak eskuan ezpelezko makila erabiltzen zuen, mutu- txutxurrutxu Txutxurru- rrean bola zeukana, eta tresna txuka ibiltzea gurdiaz horri ematen zitzaion “txurra” baliatuz kulunkan izena. Trapuz eta artilez egindako ibiltzea zen. Gurdia- pilota erabiltzen zuten, hariz josia. ren pertikan neska Pilota eskuz jokatzekoa baino zer- edo mutila jartzen bait handiagoa izaten zen. Txan- zen, eta atzealdean pona botata “leon-kastillo” egiten beste hiruzpalau. zuten larraina aukeratzeko eta joko- Pertikaren muturrean ari hasiera nork eman jakiteko. jarritakoaren eta Pilota lurrean utzita hasi beharre- atzealdean eserita- koak, bota egiten zuen hura, bere koen artean ondo- larrainetik ateratzeko asmoarekin. rengo elkarrizketa Jokoa hogei tanto eta gehiagotara burutzen zuten: “Txu- egiten zen. Talde bakoitzeko hiru txurrutxu.../ zer dau- jokalariak jokorako arrastoaren kazu.../ arrautza / barruan elkarrengandik aparte jar- zeinentzako / Dor- tzen ziren, zoruak agintzen zuena- letarentzako (izena) / ren arabera. Talde bakoitzeko eta Dorletak / ez ba txürüla

Eusko Ikaskuntza, 2009 171 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

dau gura”. Bukatzeko ondorengo untze Ik. iltze. galdera egiten zen: “Zenbat? / Hogei...”. Ondoren zenbakian adie- ur berri 1. Urtezahar gauerdian iturri- razi adina kulunkatzen ziren tik jaso eta etxerik etxe banatzen (Eskoriatza). den ura (Beramendi-Urdiain). 2. Urteberri egunean eskean irteten tzintzarrada Toberak. Galarrots edo ziren mutilek herriko iturritik hartu- zintzarrotsa (Larrañe). tako ura eskaintzen zuten etxe bakoitzean, kantari, edateko eskai- tzintzarri Ik. küsküilo / Ik. küsküilota niz (Zuatzu). / Ik. txintx(a) (Larrañe). ur gorri 1. Ur minerala, metal-ura. 2. San Joan goizean “Iturri gorri” ize- Uu neko iturrira joan eta ur gorria edateko ohitura zegoen (Ezkurra). uaiki Ik. uraga. uraga Antaparako txinboa gradua- ubaga Sutegietako hauspoen katea. tzeko zeharretako haga; zutikako hagari disparo deitzen zitzaion. ubel-iltze Ik. ubel-untze. urarka Akueduktu modukoa, gabiari ubel-untze Gurdiaren gurpileko meta- eta sutegiko hauspoei eragiteko ur- lezko aroa josteko erabiltzen den il- korrontea garraiatzen zuena oletan. tzea. uraska Sutegietan ura edukitzeko iza- ubista Inauterietan mozorrotuak ten zuten harrizko ontzia. tresna hau astinduz ahal zutena bustitzen ahalegintzen ziren. ugatzarri. ukatu Ihizko siloi edo besaulkiaren hankari behar duen okerdura edo kakodura ematea. ukuilu Baserrietan abere handiak gordetzeko leku estalia eta itxia. uraska ukuilu-aitzur Simaurra higitzeko erabiltzen den aitzur horzdun bere- urdaileko gaitz Urdaileko min eta zia. gaixotasunetan honako erremedio hauek proposatzen dira: zaldi-buz- unai Behizaina. Otsagiko unaiak men- tanaren ura hartzea, zartaginean dia utzi eta herriko plazan dantza- oliotan eskutada bat kamamila tzen ziren. erregosi eta horien enplastua urdailean ezartzea, eta kamamila ünkhia Ik. ingude (Urdiñarbe). eta xarbotaren ura hartzea. Beste ohitura batzuk San Joan bezperan hartutako intxaurrak anisetan jarri eta hilabete geroago hori hartzea, eta hogeita bat aitagure Espiritu Santuari errezatzea, gaixoaren izena aipatuz eta sendatzeko ünkhia eskatuz.

172 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

Urdelardero egun Kinkuagesima igan- Nafarroa aldean, tximinia garbitzen dearen aurreko osteguna Eskoria- zuten, eta egun berean kedarra tzan; neska-mutikoak ziria eskuan baratxuri landareari botatzen zio- zutela irteten ziren, eskean eman- ten. Garbiketa horretan soka luze dakoa bertan sartzeko. batez lotutako baserratz sorta erabiltzen zuten. 3. Arantzazuko urka Lurrean sarturiko ohol edo take- baserrietan Urtezahar egunez txitak, biribil errebortxatua eratzen mini ikusleak, auzoko gizon edo dutenak inguratzen dituen katearen mutil pare bat, kebideak garbi zeu- bidez. den ala ez ikusten ibiltzen ziren. urkabe 1. Kondenatuak zintzilik jar- urtu 1. Beroaren eraginez gai gotor tzeko haga horizontal sokaduna eta bat isurkari bihurtu. 2. Metalak horri eusten dion habe perpendiku- isurkari bihurtu. lar batez osaturiko tresna. 2. An- tzara-jokoaren ondoren hiru urtzaile Olan burdina urtzeaz ardura- erroskila zintzilikatzeko Beteluko tzen zena. Inauterietan erabiltzen den zurezko tresna. Urtzi Aymeric Picaud erromesak, XII. mendean Santiagoko kodizean ida- urkatxo Zur angeluzuzeneko ebaki- tzitakoaren arabera, antzinako eus- dura bat da ardatzarentzako barne- kaldunek Urtzi (Urcia) deitzen hari bat duena. Ardatz bakoitzak zioten Jainkoari. Baliteke interpreta- bat du eta zehar- burdina batzuen zio zuzena ez izatea erromesarena, bitartez uztarrikoei tinkaturik ego- baina termino hori hitz banaka baten da. tzuetan ageri da (urzondo-orzondo, iurtziri, ortzi, ortziri, ostiri, ihuzturi, urkila Abarkagilearen lanabesa. ozkar...) eta baliteke horietan urz, urtz, ortz, ost erroak zeruko argia urtebera Hildako baten urteurrena eli- adieraztea eta ortzeguna (oste- zan (Larraul). guna), asteko egun bat eskaintzen zaion dibinitatea izatea. Badirudi Urteberri 1. Urtearen lehen eguna. 2. euskaldunek, indoeuroparrek Urteberriz emakumeak gizonezko- bezala, Dyeus dibinitatea trumoi engandik hartzen dituzte gabonsa- eta tximistaren jeinuarekin bat egin riak (agilandoak); Erregeenez, zutela. Zeruko dibinitate horren berriz, alderantziz honako hau kan- beste izen bat Egu izan zitekeen, tatuz: “Agilando agilando, hiru in- Eguen hitzean ageri dena. Baran- txaur eta lau gaztaina, haren diaranen ustez, In hitza ere erabili gainean lau sagar, nik bai altzoa da zeru edo ortzia aipatzeko inus- zabal-zabal”. 3. Haurrek Bizkaian turi, inar, inhar, iñetasi, inastura, hau kantatzen dute: “Urtebarri indriska eta abarretan ageri dena. barri, txarri-belarri, daukanak ez Hodei, Hodai geroagokoa bide da, daukanari, nik ez daukat eta niri.”. ekaitzen jeinu gisa; dibinitate horri egozten zaio udaberriko euri ongi- urtebi Hildako baten bigarren urteu- lea edo ostebia; Ereñusarren jaso- rrena elizan (Larraul). tako euri hori larruazaleko gaitzak sendatzeko erabiltzen zen. urtel Gurtetxeari ezartzen zaion zurezko bastidorea, zama jakin ba- urtzulo Metalak urtzeko labea. tzuk garraiatzeko. usin Toki askotan herriak galdua Urtezahar 1. Urtearen azken eguna. dauka hitz hau eta horren ordez 2. Urtezahar gauean, batez ere Doministiku(n) hitza erabiltzen da.

Eusko Ikaskuntza, 2009 173 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

Usin egiten duenari Dominus tecum izaten ditu hagatxo makotu bat latinezko hitzak esatea aspaldiko ezartzeko eta horren gainean ardi- ohitura da zenbait herritan. Zenbait larru bat zabaltzen da. Bilkua ize- tokitan hitz horien esanahia ez da neko hagatxo horren azpian ulertzen eta euskarazko Jainkoak aizkora, ardo-zahatoa, arropak eta lagun ere gehitzen zaizkio. Beste abar gordetzen dira. Uztarriaren herrialde eta hizkuntza batzuetan aurrealdean landare eta idi-buru ere badira antzeko ohiturak, adibi- estilizatuzko apaindurak izaten dira. dez, Jesus edo osasun esatekoak. Idientzako uztarria 120-130 zentimetrokoa izaten da; Araban, golde- usula Ik. suil. rako erabiltzen denak 135-140 izaten ditu; gurdirakoak 120 izaten ütsü-mandoka Ik. itsu-mandoka ditu eta behiarentzakoak 112 (Sohüta, Baigorri). inguru. Euskal Herriko uztarriak adarretakoak dira, beste zenbait uxar Hortz bakarreko burdinazko lana- herrialdetakoak ez bezala. Eta besa, goldearen lana sakontzen zumar-, intxaur-, haltz- eta urki- duena. zurezkoak ere izaten diren arren, eskuarki pagozkoak izaten dira. uztai 1. Biribilki formako gauzakia. 2. Uztarriak bakarrak, luzeak eta mo- Arkua. Ibilgailuen gurpilen meta- tzak izan daitezke. Uztarriaren atal lezko ingurua. 3. Aberearen lepo- edo osagaiak hauek dira: uztarri- koa. ubala, adar-koskak, ereleku edo hede-lekuak, ganbela, kazola, ube- uztargile Abereentzat eta kanpandor- tzak eta uhal-pasaiak. rreko ezkilentzat uztarriak egiten aritzen den eskulangilea. üztarri Ik. uztarri.

üztarria

xahako Ik. zahato.

uztargilea Xaldiko Ik. Zaldiko. uztarri Abereek gurdi edo lanabesei xamorro Ik. txantxo (San Migel Artadi- tira egiteko erabiltzen den zurezko Zumaia). pieza. Abere bakarrarentzakoa zein bientzakoa izaten da, nahiz eta xara Ik. eskuare. azken hori izan Euskal Herrian gehien erabilia. Bi belarri edo ertz Xarnafera San Joan gauez suaren eta lau adar-zulo izaten ditu, lau inguruan esaten den “Sarna fuera” hede-koska eta bi buru-leku; lo- araotik datorren hitza. Nafarroa tzeko bi hede-zulo eta tira egiteko Beherean apaizak sua bedeinka- gurtede-zuloak. Gainaldean, 35 bat tzeko ohiturari deitu izan diote zentimetroko tartearekin, bi zulo horrela.

174 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa xarrabaldo Ik. txantxo (Urtzainki). Haize-zakua besopean, ronkoia bizkar gainetik eta punteroa eskuekin xarreko Eskuare oso txikia. hatutik, haize-puztaria ahoan sarturik jotzen da. Ez dago garbi zenba- xarriota Lau gurpileko gurditxoa, teraino erabiliko ziren, zeren, zama txikia bide estutik garraia- dokumentu zaharretan, askotan tzeko (Larrañe). ezin dugu argitu “gaita” hitzaren atzetik dultzaina ala xirolarrua xatuka Ik. San Joan sorta. zegoen. xeila Ik. ezpata. xirula Txistua bezala, hiru zuloko (hirurak behealdean, bi aurrealdean xelari Arrakia izenekoak baino kako- eta bat atzealdean) flauta zuzena angelu irekiagoa duen barrenoa. da. Baina bakoitzak bere itxura, hotsa eta neurriak ditu. Xirula txistua xelu Ik. kako. baino motzagoa da eta berezitasun eta bizitasun handia ematen dion xerxeri Kostako zurginak erabiltzen doinu altuagoa ematen du. Bere dituen molde eta txantiloiak. hotsa urruti-urrutitik eta beste soinu-tresnen gainetik entzuten da. Dirudienez, xirulak aldaketa edo eboluzio gutxi izan du. Ezpel-egurrez egiten da, dena puska batean. Txistulariak esku batekin xirula eta bestearekin besoarekin heldurik daraman ttunttuna jotzen ditu. Atze- rakada handia izan du azkenaldian. Antzina, ia Nafarroa osoan (Tutera- raino) azaltzen da, eta Iparralde osoan ere bai, kostaldetik Zubero- raino. Gaur egun Euskal Herriko Ipar-Ekialdean jotzen da. Zuberoan ez da festarik eta dantzarik xirularik xerxeriak gabe. Azken aldian, danburia gero eta gutxiago erabiltzen dute eta xikito Zuberoako artzainek mendian talde arruntena xirula eta atabalak elkarri kantatzen dioten bertsoa, osatzen dutena da. maiz gai erotikoei buruzkoa. xistera Pilota-jokorako saskia, uztarriz xingola Oihal edo ehunezko zerrenda eta saihetsez osatua (Mutriku). luze mehea. Luzaideko dantzariek erabili ohi dituzte. xirolarru Lau zati ditu soinu-tresna honek: tutu melodikoa (dultzaina modukoa), apaingarritzat harizko borlak eta zintzilikarioak izan ditzakeen ronkoia (ezpelezko hiru zatitan egindako tutu zilindrikoa), antxumelarruz egina eta kanpotik oihaleko zorro batekin forraturik dagoen haize-zakua, eta, azkenik, xixtera haizepuztariak (balbula gisa fun- tzionatzen duen larruzko tapoia du). xixel-kopa Ik. gubia.

Eusko Ikaskuntza, 2009 175 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa xixta Ik. lantzeta. senar-emazteak trukatuz egiten zen. Zenbait tokitan herriko festa xomorro Ik. txantxo. hirugarrenean ere egiten zen. xopin Xopinaka izeneko jolasean ibil- zahato Zahagi txikia, mutur zulodune- tzeko, neska bakoitzak etxean tik ahora ardoa zuzenean atereaz eskueran zituen gaiak hartzen edateko erabiltzen dena. zituen gero lagunekin borda edo aterperen batean egin behar zuen askarirako. Denetan zaharrenak izaten zuen ardura. Bordan edo aterpean ez zen surik pizten, eta zerbaitetarako sua behar izanez gero, nork bere etxean ezkutuka egiten zuen. Xopinaka delakoaren barruan beste mota hauek ere baziren: “intxaurka” (intxaurrak erabiliz), “hürka” (hurrak erabiliz), “gaztainaka” (gaztainak erabiliz) eta abar (Zalgize). zahatoa xortaxa Txistera-gaiak prestatzen dituen eskulangileak erabiltzen zaingorri Ik. San Robertoren zaingorri. duen zurezko atala kantoi bat eta lau akats dituena. zaintiratu 1. Herri-medikuntzaren arabera, olioa, ardoa eta gatza kopuru xotixe Ik. aho-soinu. doitan nahastu eta berotzen dira; ondoren, denborarik galdu gabe, xurri Ik. lixiba-ontzi. mihise zuri bat bustitzen da gai horretan eta ahalik eta beroen ezartzen zaio gune minduari. Mihisea Zz lotuta uzten da. 2. Bizkaiko zenbait herritan, plantainorri bat gainean za Ik. inauteri. ezarri eta gurutze erara mugitzen da, hitz bakoitzean erigunea ukituz zahagi 1. Zaku eran jositako larrua, eta honako hau bospasei bider ardoa edo olioa gordetzeko erabili esanez: “Zan tiratu, zan urratu, izan dena. 2. Zahagi-ardo: San zana bere lekuan sartu”. 3. “Gure Joan bezpera-ilunabarrean udale- Aita” atzetik aurrerantz errezatzen txeak herrikoei ardoa eskaintzen da (Zeanuri). zien herriko plazan; eskaintza horri “zahagi-ardo” esaten zitzaion (Ale- zakarda Pago-egurra. gia, Anoeta). zakator Saskigintzan erabiltzen diren zahagi-dantza Dantzari batek bizka- inausketarako guraize edo aiztu- rrean zahagia duela bereziki Inaute- rrak. rietan egiten den dantza. zakogile Zahagi eta zahatoen egilea. zahar-dantza San Joan egunean eta meza nagusiaren ondoren gizon zakur-mihi Ik. txakur-mihi. ezkonduek egiten zuten mutil-dantza, “zaharren dantza” izenarekin zakuto Inauterietako eskean ogia sar- ere ezagutzen zena (Saldias). Bes- tzeko erabiltzen zuten zaku txikia taberri-arratsean ere egiten zen eta (Gaskue-Odieta).

176 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa zaldar 1. Herri-medikuntzaren arabera, San Joan belarrez eginiko enplastua gomendatzen da zalda- rrak kentzeko. 2. Barraskilo bat zatitu eta zaldarraren gainean ezartzea gomendatzen da.

Zaldibiarra Tolosako Inauterietan txistulariek jotzen duten pieza. zaldidun Lizartzako Inauterietan antolatzaileetako bi zaldiz ibiltzen ziren eta zaldidun esaten zitzaien.

Zaldiko Lantzeko Karnabaletako pertsonaia, Xaldiko ere deitua. Zaldi-gizona da, gaztea, eta segalarien lasto-txapelez burua estalita eta begitartea ikatzez belztuta erabiltzen ditu; gerri azpitik zurezko tramankulua du, aurrealdean zaldi-burutxo Zamaltzain bat zutik, eta, atzealdean zintzilik, benetako abere-isatsa. Mutilak bi zamar Olagizonek sutegian erabiltzen eskuez heltzen dion tresneria hori zuten amantala egiteko larrua. → bularrean behera gurutzaturik txantxo. daramatzan soken bidez loturik doa, gainetik estalki apainez horni- zamar haundi egun Kinkuagesima tua, eta burualdea eta isatsa baka- ondorengo asteartea (Olazti). rrik ditu agerian. zamar txiki egun Kinkuagesima Zaldiñabete Ik. Zalduiñati egun. eguna (Olazti).

Zalduiñati egun Kinkuagesima igan- zamar-kurrika Oletan erabiltzen ziren dea (Zerain). matxardak.

Zaldun-aratuzte Ik. Zalduiñati egun zamarra Sutegian urtzailearen begi- (Mallabia). rada arretatsupean urtutako mea gero igeliek orrikez helduta ingu- Zalduniota Ik. Zalduiñati egun. dera eramaten zutena.

Zaldunita Kinkuagesima igandea eta zamarrero Ik. txantxo (Ubago-Men- Inauterietako lehen eguna. daro).

Zamaltzain Zuberoako maskaradako zanbo Mutilek bakarrik hartzen zuten pertsonaia. Zurezko azpieuskarri esku joko honetan. Frontoian pilo- bat darama, goialdean zaldiburu tan aritzen ziren eta lehen tantoa txiki baten antzeko zerbaitekin. galtzen zuenari bizkarrean kolpeka Dantzarien artean bera da garran- aritzen zitzaizkion aldez aurretik tzirik handiena duena, buruzagia egindako marra pasatu bitartean. beraz. Puntilla zuripean erdi-estali- Behin marra pasatu eta gero, prest rik ditu zangoak eta buru-uztaia egoten zen berriro jokoan sartzeko ere badarabil lorez, lumaz eta (Lizartza). galartzuz, eta ispilutxo batez hornitua. zanbonba Ik. bonbo / Ik. ttipiontzi.

Eusko Ikaskuntza, 2009 177 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa zankin-joko Jolas honetarako metro- erdiko makilak erabiltzen ziren, mutur batean zorroztuak. Hasierako zozketaren ondoren, aurrenekoak bere makila indarrez bota eta lurrean sartzen zuen; atzetik gainerako guztiek beren saioa egiten zuten aurretik sartutakoak botatzen ahaleginak eginez. Inork makilaren bat botatzen bazuen, berriro har eta bereaz joz, ahalik eta urrunen zapatak bidaltzen zuen. Galtzaileak bila joan behar zuen eta, itzultzean, lurrean sartu aurkakoak makilaren bila zapela Inauteri batzuetan, Arraiozen joan gabe, hau lau bider atera eta adibidez, danbolin nagusiak eta sartu aurretik. Lortzen bazuen, egi- bere lagunek ezaugarritzat janzten tekoak aldatzen zituzten. Baina ez zuten kapelua. Goizuetan txapela bazuen garaiz lurrean sartzen, gai- erabiltzen zuten. nerako jolaskideek txandatuz beren makilaz urruntzen zuten galtzailea. zapela bila Ezkutaturiko zapela baten San Blas egunean jokatzen zen bila ibiltzean datzan haur-jokoa. bereziki (Tolosa). zapin Ik. mantar. Zanpantzar 1. Inauteri asteartea, “Donostiar jator guztiek beren zele- zapo Ik. apo. brekeri puntta egiten duten eguna” (T. Alzaga). Zanpantzar izeneko pan- zapo-erdara Zapo-erdara edo ahuntz- pina zatarra hainbat herritan Inau- erdara izenarekin ezaguna den eta teriaren eta bere espirituaren euskaraz erabili izan den hizkuntza adierazgarri da. Saint Pansard - sekretuak silaba bakoitzaren ondo- San Panzudo edo Sabelandi- dakar ren beste silaba bat tartekatzen du gogora. Olentzaro edo Olen- [P eta aurreko bokala]. Esate bate- tzerorekin batera tripazainkeriaren rako: Oso polita zara = Oposopo irudi bizia da. Lekeition asko jan popolipi tapa zaparapa. Beste toki zenean “Egin dozue Zanpantzar eta batzuetan ti silaba aurretik ezarriz Mari Galleta” esaten zuten. Baio- egin izan da: Tiotiso tipotilitita tiza- nan, Zanpantzarren irudia kartzela tira. aurrean epaitu eta erre ondoren, errautsak ibaira jaurtitzen ziren. zapur 1. Zuberoako maskaradako per- Zenbait tokitan Hausterre egunari tsonaia, gaur egun agertzen ez Pantzart eguna ere esaten zaio. dena. Bidegilea zen. 2. Luzaideko Zubieta-Iturengo joaldunei ere ema- Inauterietako pertsonaia; konpar- ten zaie zanpantzar izena. 2. tsan bat edo gehiago izaten dira, Zanpantzar → txantxo (Erasun). alkandora, mantal eta praka zuriz jantziak, banda gorri bat paparrean zanpartzartak Ik. Inauteri. zeharretara dutela. Ardi-larruzko burutakoak eta sorbaldan zurez pin- zantzo Ik. irrintzi (Bizkaia). tatutako aizkora erabiltzen dituzte. zapa-erdara Ik. zapo-erdara. zaragarri Itsasontzi baten kroskoko erdigunea. zapata 1. Larruzko oinetako zoru sendokoa, oina orkatileraino estaltzen zaran-belar Herri-medikuntzaeren ara- duena. 2. Euskarri edo altxagarria. bera, kolpe edo zartakoen ondo-

178 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

zarratrako Ik. txantxo (Auritz, Izaba, Ezkarotze).

zarre Zurezko eskuare handia.

zartagin Sukaldean erabiltzen dugun ontzia. Biribila eta laua da eta kirten luzea izaten du. Eskuarki jakiak frijitzeko erabiltzen da.

zaran-belarra zartana Ik. danbolin (2).

zata Arrantzaleek arrantzara doaze- rioak sendatzeko gomendatzen da: nean eta artzainek elurra denean (Chelidonium majus, celidonia m- erabiltzen dituzten gomazko oineta- ayor, chélidoine, greater celandine). koak. zare Saski edo otarrea, zeregin asko zauri 1. Herri-medikuntzaren arabera, eta desberdinetarako erabilia. Fes- zauriak sendatzeko zartaginean tetan, batez ere puskabiltzean, olioa jarri, epeldu eta gero bertara erabiltzen zen. pasmo-belar, plantila-belar, txindorri- belar eta berbena-belar sortatxo bat bota behar da, txiki-txiki egin zare-burni Saskigintzan burruntzikia ondoren. Ondoren baratxuri-ale bat edo uztaia lantzeko erabiltzen zena. eta xaboi eta argizari puskatxo bana ere bota behar da. Zartagina zarpa egin 1. Pieza mailuka prestatu su motelean jarri eta hogei bat edo forjatu sutan galdatzeko, laia- minutuz eduki; gero irazki itxi bate- kirtena sartzeko eta abarretarako. tik pasa eta ontzi batean ezarri. 2. Zarpa. →txantxo (Beintza- Erabili behar denean hatz muturraz Labaien). hartu, ebakiaren gainean zabaldu eta gasa batez estali eta lotu egu- zarpatu Ik. zarpa egin. nean behin. 2. Barraskiloak bildu eta birrindu oskol eta guzti; ondo- zarpila Luzaideko Inauterietan mozo- ren zartagin batetik pasa olio pixka rrotu batzuek erabiltzen duten tra- batekin eta mihise batean ezarri puzko pilota, soka batetik zintzilik. enplastua egiteko. Gauean jarri eta goizean kendu egiten da. 3. Zauriak sendatzeko, astigarrezko gurutzea zarrabete Oso musika-tresna erabilia zintzilikatzen zuten supazterreko izan da Europa guztian. Barrenean laratzean (Zaraitzu). hainbat soka ditu, eta teklatuaren bidez eta biraderari eraginez jotzen zazpi-hortz Besabe mota handia, da. Europako ia herri guztietan arto, erremolatxa, patata eta abar bezala, Euskal Herrian ere agertzen jorratzeko erabiltzen dena. Zehar- da biolin mekaniko hau dokumentu zulo eta zehargiltzen bidez kontrola- zaharretan. Gaur egun erabat galtzen zen bertara ura sartu eta duta dago gure artean, baina gutxi abian edukitzea. bada ere, oraindik erabiltzen da gure gaurko mugetatik gertuko zeharkako flauta Ik. flauta / Ik. oka- herrialdeetan. rina / Ik. pifano. zarramokero Ik. txantxo (Pangua / Tre- zeharrola Ola berria, urak ibilarazten biño). zuena.

Eusko Ikaskuntza, 2009 179 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa zeira Ik. opatxur (Luzaide). zerzilo Burdinolako hauspoaren ardatzak zituen osagaiak. zekator Ik. zakator. Zezen gorri Lurpetik ateratzen den zeketor Ik. zakator. euskal mitologiako animalia. zepa-ama Gabiaren zutabeei eusten zezensuzko Zezenaren zurezko irudia, dien zurezko atal handia. bizkarraldean suziriak eta bolande- rak dituena, jaietan jolaserako zepilo Arotzak bereziki zura higatzeko erabiltzen dena. erabiltzen duen tresna. zepo Zurezko pieza zutika paretuak gurpilaren eta ardatzaren muturrak egokitzen zaizkionak, baita gabiaren beso edo enborra ere oletan. zepotilo Lantegiko lurrean tinkaturiko lau zur eskamela, bakila eta pika- txoekin; berorri tinkatzen zitzaion estaka arte-ziri batzuen bitartez. zer dela pentsatu Famili giroko edo etxe barruko joko honetan zotz eginda aukeratzen zenak, begi-bistan zeukan gauzaren bat deskribatu zezensuzkoa behar zuen modurik bitxienean. ziape Herri-medikuntzaren arabera, Adierazi nahi zuena asmatzen zue- bronkitisa sendatzeko gomenda- nari egokitzen zitzaion hurrengo tzen den landarea: (Brassica jun- asmakizuna prestatzea (Baigorri). cea, mostaza, moutarde, mustard). zerra 1. Zura eta metalak ebakitzeko zigor Arrazoi desberdin askorengatik lanabesa edo tresna, altzairuzko iragartzen ziren zigorrak: Bere xafla edo disko horztuna duena. 2. buruaz beste egiteagatik. / Birao Zama mota batzuk garraiatzeko gur- esateagatik. / Diru-gosearengatik. diari jartzen zaiona (Bakaiku). / Gauez apustu egiteagatik. / Hau- rra ez zuzentzeagatik. / Haurrak ez zerrari 1. Zerran aritzen dena. 2. zigortzeagatik. / Hildakoak gu- Jesukristo zerrari: Jesukristo eta txiesteagatik. / Lapurretagatik Pedro zerrariei lezioa ematera joan esku-bedeinkazioz. / Lur zati bat eta lana eskatu zutenarren, ukatu lapurtzeagatik. / Mugarriak alda- egin zieten. Bisitariek galdetu zie- tzeagatik. / Ogi bedeinkatua zapuz- ten nola markatzen zuten zura, eta teagatik. / Ostiral Santuz arkumea ikatzez igurtziriko sokaz erantzun jateagatik. / Jaiegunak jai ez egite- zieten. Eta Jesukristo eta Pedrok agatik. soka bat atera eta halaxe egin zuten. Orduan zerrariek soka ziguin Ik. malba. eskatu zieten, baina ezin izan zuten sokaz ezer ebaki. Bisitariek eran- zikiratzaile-txilibitu Sasi trapezoidala tzun zieten: “Soka horrek ez du den ezpelezko taulatxoa. Goialdeko zuekin ebakiko”. ertzean luzera ezberdineko eta bertikalki egindako zuloak ditu. Behe- zerrazinta Ik. eskuzerra (Getaria). aldeko muturra txoriburu itxurarekin

180 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

erremataturik izaten du. Bere goial- giri / sor / zingiri / gehi / zingiri / dean, goitik behera, luzera desber- gurutzi / zingiri / salama, ez zaitut dineko hamaika zulo ditu: hamaika / nik / sendatzen. Aitaren / Seme- nota ematen ditu. Gaur egun, gure aren / Espiritu Santuaren bendi- herri-musikan ez da erabiltzen mota zioak / senda dezala /. Amen. honetako tresnarik, baina garbi dago antzina, mende honen hasiera zingre Ik. zingiri. arte erabili dutela euskal ahuntzain eta zikiratzaileek. Txilibitu hauek, zinguzangu Burdinolako tramankulua. Galiziako zorroztaileek etorri direla adierazteko erabiltzen dituztenen zinta-belar Ik. lezka. oso antzekoak dira eta dokumenta- zio zaharrak esaten duenez, hemen zinta-dantza Durangoko Inauterietan ere, ofizio-adierazgarritzat erabili Domingillo atera ohi zuten: haga- ohi ziren. buruan giza irudi bat zeraman bandera gisara, zortzi zinta bertatik zikirio Zekalea; otasa izeneko ogia zintzilik zituena; dantzari taldeak egiteko erabiltzen zen zikirio- edo zinta horiek gurutzatuz eta askatuz zekale-irina. egiten zuen dantza. zil Gurdiaren ardatza. zintamuxko Inauteri Asteartez Otsa- giko unaiak gerritik behera iristen zila-zilo Karroaren ardatzarentzat gur- ziren bi txirikordarekin orrazten pilak duen zuloa. ziren; muturrean oihal beltzezko zerrenda izaten zuen txirikordak eta zildai Ukuiluan ganadua lotzeko horri esaten zitzaion “zintamuxko”. lepoko handia. Zumitz lodi bat izaten zen, simaur pilan eduki ondo- zintzargile Zintzarriak egiten dituena. ren izurtua, eta ertz bakoitzeko zuloan txurrila izeneko puska txiki zintzarri isilka Zintzarriak mututurik bat sartuz ixten zen (Tolosa). ibiltzea. Iturendarrak Inauterietan Doneztebera joatean, Elgorriagatik zilindro Ik. alper. igarotzen ziren eta bertako alkate- ari galdetzen zioten ea nola nahi zimaur-saski Ik. ongarrisaski. zuen isilik ala joka joatea; hilotzik ez bazegoen, alkateak “joka, joka” zimiko 1. Soineko berria janzten due- erantzuten zuen. nari, zimiko edo atximur egin eta “Zimiko berri” esaten zaio. 2. “Osa- sunez urratu dezazula” esan eta, “Zu ikusteko izan zaitezela” erantzuteko ohitura ere bada. zimitorio Elizako ataria. zinginarri Ik. ugatzarri. zingiri Herri-medikuntzaren arabera, San Joan sortako hiru mota hartu zintzarriak behar izaten ziren gutxienez, bakoitzetik bederatzi puskatxo eginez. Ondoren mina zegoen gunea puska zintzarri-herri Gipuzkoako Alegiari dei- horietako bakoitzarekin zeinatu tzen zaio bertan zintzarriak egiteko behar zen hitz hauek esanez: Zin- sutegiak izan zirelako.

Eusko Ikaskuntza, 2009 181 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa zintzarrots Gorabeherak dituzten lagun bere ibilera baldarrean. Zal- senar-emazteei, berriro ezkontzen duondon ere agertzen da per- den gizon alargunari... egiten zaion tsonaia hau. musika edo zintzarri-joaldia. → tobera. zirtaketa Ideia magikoaren arabera, zenbait eragiketa sinbolikok indar zintzel Errementari eta zurginen eragingarria dute: lehorteetan euria tresna aho-zorrotza. eragiteko, santu baten imajina bustitzen dute zirtatuz, zipriztinduz edota putzuan sartuz (Altsasu, Ataun, Astigarraga...).

zirto Ik. ditxo.

zital Ik. pozoi.

zitori Herri-medikuntzak disipula sendatzeko gomendatzen zuen belarretako bat: (Lilium, azucena, lis, lily).

zintzelak zizare 1. Herri-medikuntzaren arabera, bizio-belar edo zizare-belar izenekoen ura hartzen da zizareak zipotero Ik. txantxo (Burgi). hiltzeko. 2. Intxaur-oskolen uraz hiltzen dira, baita likoretan aranak zipotz 1. Upelaren zuloa ixteko ziria. sartu eta hori edanez ere. 2. Upel-oholak josteko zurezko mihia. 3. Ezpel-zurezko mokor biri- zizeilu Baserriko sukaldean egon ohi bila, zahagi eta zahatoak konpon- zen altzaria; bere bizkarralde zaba- tzeko erabiltzen dena. lak aire korronteetatik babesten zuen eta esertzeko aulkitzat eta ziri 1. Ziri edo makila luze eta fina da. gauzak gordetzeko kutxatzat erabil- Hurritz-adar fin eta luze bat hartzen tzen zen. Erdian mahaitxo bat iza- da eta pazientzia handiz zuritzen ten zuen, maratila batez tinkatua. da. Gero, mutur batetik eskuarekin helduz, buru gainetik abiadura zizel Harria eta antzeko gaiak lan- bizian bueltaka jartzen da zurrun- tzeko esku-lanabesa, altzairuzko bilo-hotsa emanez. Abiaduraren ahoa lantzerka ahopildua duena arabera hotsaren tonua aldatu egi- eta mailuaz joka erabiltzen dena. ten da. Horrela, abiadura aldatuz, ziria “kantatzen” jartzen da. Azke- zizpa-makola Ik. ukuilu-aitzur. nean askatu egiten zen, urrutira bidali eta beste batekin hasi. 2. ziztor Ik. txistor (2). Dolareko kantalerari eusten dioten zurezko atalak. Dolarearen alde zoketa Igitaiarekin lan egitean banatan sei bat izaten dira. eskuak minik ez hartzeko erabiltzen den zurezko babesgarria. Ziripot Lantzeko Karnabaletako pertsonaia, denetan aldrebes eta zokor-mailu Zokorra xehatzeko barregarriena, buruan kapela, aur- mazoa. pegia estalita eta gorputza belar eta garoz trinkoturiko zakuan sar- zokor-mazo Ik. zokor-mailu. tuta ibiltzen dena. Makila izaten du

182 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa zokote Ik. zokor-mailu. abuztuaren lehen 24ak dira, Nafa- rroan, Lapurdin eta Zuberoan, aldiz, zokoti Saskigileak erabiltzen zuen urtearen lehenbiziko hamabiak. zurezko mazoa. Asabek uste zuten urtarrilaren lehen egun horiek hamabi hilabete- zolzimitzak Ik. zumitz (Arantza). etako eguraldia iragartzen zutela. Adibidez, urtarrilaren hiruan egu- zomarro Ik. txantxo. raldi ona egiten bazuen, martxoan, hirugarren hilabetean eguraldi ona zorrotzarri Lanabesak zorrozteko izango zela uste izaten zen, eta erabiltzen den harri berezia. bostean euria bazen, maiatza bustia izango zela. Bizkaiko sisteman, berriz, abuztuaren lehen eta hamahirugarren egunak urtarrileko eguraldia erakusten du, bigarrenak eta hamalaugarrenak, otsailekoa, eta abar.

zotin Euskaraz izen asko ditu: ipotz, kika, koka, sopin eta abar. Zotina kentzeko gomendio ugari eta desberdinak daude: ahoan hiru gurutze egitea, ikara bat ematea, atzetik bizkarrean zartako bat ematea, zotindunak arnasa bakarrean bederatzi arte zenbatzea, txapela zorrotzarria buruan alderantzitara jartzea, ura zazpi aldiz, arnasarik hartu gabe, edatea, pultsua estutzea, hatzari zorrotz-gari Ik. errementari-gari / Ik. tira egitea, eskuineko eskua zabal- zorroztura. zabal eta besoa luze-luze jartzea, hatz bati luzaroan begira egotea zorroztu Tresna edo lanabes ebaki- eta abar. tzaile bati ahoa atera edo egokitu. Zozomikote Martxoko azken bi egu- zorroztura Zenbait bezerorekin erre- nei eta apirileko bi lehenengoei mentari batzuek lanabesak zorroz- ematen zaien izena. Zozomikoteen teko zeukaten hitzarmena. kontakizuna kultura batean baino gehiagotan ageri da, Greziakoan zortran-bide Bertatik igarotzeagatik adibidez. Erdara nagusi den Euskal zerga ordaindu beharreko bidea; Herriko tokietan, kontaeraren fun- oinezkoek ez zuten ordaindu beha- tsa aldatu gabe, gertaera otsailean rrik izaten, bai ordea aberearekn jartzen da gehienbat. Aietxun, Urral- edo zamarekin zihoanak. goiko haranean honela kontatzen dute zozomikote-gertaera. “Otsail, zortziko 1. Euskal erritmo mota, 5/8 otsailtxo, ez duk hire beldur ene konpasean idatzia eta horretaz axuritxo”. Horren erantzun gisa, egindako musika. 2. Euskal aha- otsailaren zigor-mehatxu hau jaso paldi edo bertsoa, handia zein txi- zuen artzainak: “Oraindik dauzka- kia izaten dena. dan bi egunak, eta martxoak emango dizkidan beste birekin, zotalegun Igarregun eta hilegun ize- akabo hire artalde denak”. Zende- nak ere erabiltzen dira zentzu bera- ako Izan, otsailak erantzun hau rekin; egun horiek, Bizkaian, eman zuen: “Bi azken egun haue-

Eusko Ikaskuntza, 2009 183 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa

kin, eta martxo lagunak damaizki- zumarzo Donemiliagako Donerroma- dan beste laurekin, utziko haut hi nen Astearte Inautez Atso Zaharra besapean ardi-koilare hutsarekin”. eta porreroa lorez, kuskuiluz, kolo- Beste toki batzuetan hau esaten rezko mantaz eta batzuetan prakaz dute: “Zozomikote egunak, tristeak ere horniturik asto gainean jartzen eta luzeak”. ziren. Horrela, beste porrero batzuk inguruan zituztela, herriari bira zuatz Ik. meta (Urkizu-Tolosa). eman eta seiak aldera panpina-a- tsoa lurreratu, horma ondoan ezarri zubiri-zubiri Nesken jolas honetan tal- eta bukatu egiten zuten. Panpina- deko bik eskua hartu eta arkua era- ren hondakinak eta gurdikada bat tzen zuten hau kantatuz: edo bi egurrekin zumarzo izeneko “Zubirizubiri, ninguri-ninguri, nungo sua pizten zuten. alkate zerade, probintziako errege baten seme-alabak gerade. Hurren- zumategi Zumea lantzen den tokia. hurrena zubi honetan pasatzen dena hemen geldituko dela, hemen zumazale Ik. zumagile. geldituko dela”. Neskak makurtuta pasatzen ziren arkupetik eta azke- zuma-zuritzaile Zumeari azala ken- na zutitu egiten zen gurutzatutako tzen diona. besoen artean saltoka; arkua haus- ten bazuen, gorputzean kolpetxoak zume Sahats mota txikia, adar mal- emanez agurtzen zuten, eta ondo- guak dituena saski, eserleku eta ren, neska guztiak “papiolauketan”, abar egiteko oso erabilia: Salix neska-mutilen gordeketan jolastera viminalis, mimbrera, osier, osier). joaten ziren (Tolosa). zumitz 1. Zurezko zerrenda mehe eta luzea; axaldunak zorua prestatzeko erabiltzen ziren eta saihetsak sas- kien alboak egiteko, eta hauek zabalagoak izaten ziren. 2. Saski batzuetan, argoilaz bestaldean, bisagra erara egoten ziren gaztaina zurezko bi zerrenda. 3. Saskiak eta aulkiak egiten erabiltzen den zurezko zerrenda. 4. Gazta egin berria sartzen den molde biribila. 5. Zumea (Bizkaia).

zuraga Ik. uraga.

zurahi Ik. alper.

zurgin Altzariak, zurajea eta an- zubiri-zubiri tzekoak egiten dituen langilea. zuhar Ik. lixiba-ontzi. zuritu Gezteran lanabesen ahoak leuntzea. zühoi Aizkoraren burua eratzeko erabiltzen den pletina. zurrakapote Ardo, kanela, limoi, azukre eta uraz egiten den edaria, Orei- zumagile Zumea lantzen duena. tiako Inauterietan hartzen zena.

184 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia, J.; Mendiguren, X.: Juan Garmendia Larrañagaren Hiztegi etnografikoa zurrukutun Baratxuri-zopa, bakailao zurtaula Ik. alper-zesto (Baigorri). izpituarekin nahasia, arrautza botata mahaira ateratzen dena zurubi 1. Eskailera. 2. Ezpata, tente Olentzero egunean (Urnieta). (Uztaritze). zurrunbera Ik. burrun. zutikako Dolareko bi zur bertikal dira, eta erdiko azpizumilan irozturik bi zursega Pertsona bakarrak erabiltzen haberi edo uztarrikoei eusten diete. duen zerra txikia. zutoe Mazoari eusten dioten zurezko lau atalak. → zepo.

zuzenarri Burdinak zuzentzeko harriak.

züzülü Ik. zizeilu. zursega

Eusko Ikaskuntza, 2009 185

Monografiak

Burdingintza

1. BERASTEGIKO YEREGITARREN SUTEGIA

Joxe Yeregi izan zen Berastegin sutegia jarri zuena. Joxe Yeregi, egungo errementarien aita, giputz herri honetan jaio zen, «Arru» basetxean, 1892. urtean.

Su-arotz lanbidea Tolosan ikasi zuen, garai hartan Inazio Zubillagak zeukan lantegian, eta lehen ikasketak abere-ferraketan ere Gipuzkoako aspaldiko hiri horretan egin zituen.

Lanbidea ikasi eta gero, Joxe Yeregik jaiotetxean ireki zuen lantegia, Plaza Real deritzanetik hurrean. Han ia erabat lotu zitzaion ferragintzari eta abereak ferratzeari. Etxejabearekin sortutako eztabaidak zirela eta, estalpe bat jaso zuen kamio ondoan, gero hartaz baliatu ez bazen ere, eta 1912an bere aitak eraikitako Yereginea egoitzara aldatu zen. Harrezkero Yereginean dago eskulangile hauen etxe-lantegia.

Joxe Yeregiren sutegian, ola-nagusiak eta horren laguntzaile edo ola-mutil batek lan egiten zuten. Sutegi honek badu hauspoa, gaur egun erabiltzen ez bada ere.

Hauspo hau burdin xaflazko bi ontzi borobilez osatua da, bakoitzak berrogeita hamabost zentimetro gorantz eta berrogei erdiz erdi dituelarik. Barrua larruz estalia dute eta hondotik elkartzen dira. Horietako batek burdin bola bat dauka goialdeko besoaren pisu-berdingarri.

Azaldu nahian ari garen asmakizun hori ibiltzen jartzean, ontzi bateko larruak haizea hartzen du, eta hondoko zulo batetik zehar doa. Beste ontziko larruak haizea indarrean hartzean goialdean daukan metal-txatala jasotzen du.

Lantegiaren erdian ingudea ikus daiteke, zoruan tinkatutako trunko gainean kokaturik. Joxe Yeregi esku-laztabin edo daratuluaz ere baliatzen zen, gaur erabiltzen ez delako baztertua, eta bazuen lan-mahaia ere bi tornurekin.

Eusko Ikaskuntza, 2009 189 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

Solairu gainean mailua agiri da eta burdinazko borra-ontzixka, orobat gaztaina erretzeko danbolinak, behar bezala lana buruturik eta salmentarako gertu.

Sutegi ondo-ondoan, atzeko horman zehar, burdinaga batetik zintzilik, mota askotariko tenazak, motz eta luzeak, zabal eta estuak, edozein errementarik puska-moldaketan darabiltzanak. Lan-tresna horien aldean lantegi atzeko albo batean, klaberak, dirudienez erabiltzen ez direnak, hormako armazoi batetik zintzilik. Bertan ikus daiteke, gainera, antzinako lodi-neurkin bat. Joxe Yeregik moldatutako puska horzduna da. Bere seme Frantziskok dioenez, bazen burdin moldagaiaren lodiera neurtzeko beste handiago bat ere, gaur sutegitik norabait ezkutatua.

Kamiora jotzen duen ate batetik gertu –badu beste ate bat ere, etxera daramana– zurezko apaletan abereak ferratzeko tresnak daude: mailu txiki bat, Joxe Yeregik berak taxutua, kurrikak iltzeak ebaki eta errematxatzeko, puxamenta bat azazkalak leuntzeko, eta horiei ertzak kentzeko darabilten kutxila.

2. BURDINBIDEGINTZAREN PRODUKZIOA

2.1. Ferrak

Ferratzea aurrerakada handia izan zen, bai irabazien aldetik bai guda-garai aldetik begiratuz. Eta ferra iltzeduna IX. gizaldiaren azkenera arte bazenentz jakiteko agiririk ez daukagu. Badakigu, abereak ferratzeak ekonomi aldetik herrietan izan duen garrantzia kontuan izaten bada, gaur egun asko galdu duela.

Plantila moduan ebakitako burdin xafla hartzen zuten ferra moldatzeko; ageriko gauza denez, ez ziren beti neurri jakinekoak izaten, aberearen hanka- oina nolakoa halakoak baizik. Ferragintzarako burdin xaflak lau/sei milimetro lodi ditu handiarenak, eta hamasei zentimetro luze eta zazpi zabal; ferra txi- kiarenak, aldiz, lehengoaren lodi berdina, baina gainerakoa, hurrenez hurren, hamabi eta bost zentimetro.

Sutegian berotu ondoren, puska honi ingudearen gainean bost zulo egiten zitzaizkion aldenbestera iristen ez zirenak. Horretarako mailua zerabilten alde batetik iltzeburuaren antzekoa, gero ferra eransteko behar ziren iltzeen- tzat. Tresna hau, bi errementarik mailuz eta hagaburuz jotzen zuten eta estanpa zeritzan. Ondoren, burdin xafla oraindik lauari, txulatuari, eskuairan ferra-belarria ateratzen zitzaion, zazpi/bederatzi zentimetro luze eta bi zabalekoa. Berastegin txabeta deitzen zitzaion honi.

Jarraian, puska, erabat hoztua, zola gaineko zutoi batean jarri, bizarkinak kendu eta txuloak ferraren alderik alderaino osatzen ziren altzairuzko zula- kaia mailuz joaz.

190 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

Ferrak bi eskutarakoak dira: batak ferra-belarria eskuinean darama, besteak, aldiz, beste aldean.

Sutegian zortzi/hamar burdin xafla batera jartzen ziren berotzen, eta horiek moldatzeko ordu erdiren bat behar izaten zuten bi errementarik.

Abelgorriak ferratzeko, aberea ferratokian sartzen da albo batetik zehar. Berehala abereari atzera eragiten zaio eta bi txintxa eransten zaizkio –bata besazpietatik eta bestea errape ondotik–, uhal muturretatik datozen kateak zurezko tornuetaraino iristen direlarik. Tornu horiek badituzte bakoitzak bi txulo, egoki banatuak, haga baten bidez biraka nahi bezala erabili ahal izateko.

Geroenean, esandako tornu horiek erabiliaz –aurrekoa aberearen burual- derako eta beste biak abere gorputz alderako– ganadua lurretik zerbait jasotzen da. Orduan hankak biltzen dira bi atzeko hanka-tokietara, eta lokarriz bertan lotzen dira.

Aberea honela gerturik, hanka-muturrak garbitzen zaizkio eta, tartean burdinazko eskuaira sartuz, ferratzailearen lana errazago bihurtuz, ferra zaharrak kentzen zaizkio. Azken eginkizun hau ferra-tenazekin egiten da. Ondoren azazkalak leuntzen zaizkio puxamentarekin, eta ferrak egokitu eta josten zaizkio, maizenik bost iltzerekin, errementariek hiru saileko kaxa batean bere neurri- tan banaturik dauzkatenekin. Azkenik, kutxilaz baliatuz, ferraz kanpotik gai- nezka daukan azazkal-muturra kentzen zaio.

2.2. Laia

Laia dugu, noski, lanabesik geureenetakoa, nahiz eta guk bakarrik erabiltzen ez dugun. Laiaren antzinatasuna behar bezala egiaztatzeko aski da jakitea bere erabilera abere-erantsiak erabiltzearen aurrekoa dela.

Laia burdinazko nahiz altzairuzko bi zatiz osatzen da; horiek sutan moldatu eta goitik elkarrekin batzen dira, eta hortzak edo hanka-mutur zorrotzak dituzte. Burdinaga horietako batek burualdea irekia du eta eskulekuak, zurezkoa gehienetan, sartzeko begia osatzen du.

Gure baserritarrak gehien darabiltzan laiak bi modukoak dira. Horietako baten hortzak, zaharrenak eta gutxien erabiliak, hogeita hamar/hogeita hamabost zentimetro luzekoak dira hamabost bateko tartea dutelarik. Esku- lekuak metro erdi bat inguru izan ohi du.

Beste laiak hortz edo hanka luzeagoak ditu. Hauek batetik bestera lauzpabost zentimetroko tartea dute, luzera, berriz, hirurogeita hamabost/lauro- geikoa, nahiz eta sutegi batzuetan moldatuak laurogeita hamarreraino iritsi, Berastegin, esate baterako, berehala ikusiko dugunez.

Eusko Ikaskuntza, 2009 191 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

Laian bakarrik ari daiteke –taldeka sarriago ikusten ohituak bagaude ere–, edo binaka, hirunaka, launaka, bosnaka eta gehiagonaka, bakoitzak tresna horietako bat esku banatan duela. Noizik behin oraindik ere ikus dezakegu baserritarra bere laiaz soro-saila nekez iraultzen. Lehenbizi lurrean zui- nak egiten ditu, zuin zuzen-zuzenak, bata bestetik 70, 110 edo 130 zentimetroko tartearekin, betiere taldean zenbat laiari diren –bi, hiru, lau...– kontuan izanez.

Laiariek beren lanari ekiten diote aurrez egindako zuinen artean. Ilaran jarri, laiak jaso eta agudo jaitsiz lurrean sartzen dituzte; gero tresnei atzerantz eta aurrerantz eragiten diete barrurago sar daitezen; ondoren denek batera atzera ateratzen dituzte, honela 25 zentimetro zabaleko eta lodian zerbait gu- txiagoko zohia irauliz; bakoitzak bere eskuineko laia zohiaren azpitik sartzen du, eta oina laian gunean jarriz bultza egiten dio; ondoren, altxa bestearekin batean, eta zohia zutik gelditzen da. Pauso bat atzera egin, beren laiak jaso eta ekin berriro.

Laiaren moldaketarako, lehendabizi burdinazko kuadradillu bi eskuratzen zituzten hamasei milimetro- koa eta laurogei zentimetro luzekoa bakoitza. Puska horiek, banaka, sutegian berotzen zituzten eta, ola- nagusiak eta ola-mutilak ingude gainean, mailu eta hagaburuz zartaka luzatu eta laukia zuzenduta uzten zuten. Jarraian, bietako baten ertzean galdatzen zioten burdin eskuaira bat bederatzi zentimetro ingurukoa eta hamasei milimetro zabal eta lodikoa, hanka-tokia esaten zaiona. Ondoren tresnaren begia lortu behar zen; horretarako bost zentimetro zabal, hamabi luze eta zortzi milimetro lodiko burdin xaflaz baliatzen ziren. Burdin xafla hau sutegian sartu eta bi errementarik mailuka ertz alde bat, hamabost zentimetro zabalekoa, uzten zioten, eta beste ertza lehengo neurrian uzten zioten, hau da, hasierako bost zentimetrotan. Orduan errementariak puska berriro berotu eta ingude gainean, metalezko moldaxka baten bidez, burdin puska barruratzen zuen mailuz joka. Segidan, esandako burdin kabila kendu eta moldakaitz zen puskaren zabal aldea izango zena galdatzen zuen. Honela begia gertu gelditzen zen lan-tresnaren haga bati erantsi ahal izateko, eskuaira gabeko hanka edo hortzari, alegia.

Gero errementariak burdin barra edo hankak harturik, bata begiduna eta bestea berriz eskuairatua, hankalekuduna, galdatuta uzten zituen.

Azken zeregin hau burutu eta gero, altzairuzko burdin azal bat beroan ebakitakotik, bi atal lortzen zituen, hamabost zentimetro luze, bi lodi eta beste hainbeste zabaleko bakoitza. Atal horiek, aurrez beroturik, luzarazten zituen, alde batetik oso zapaldurik utziaz. Burdina moldaketaren une honetan, su-arotzak, burdin barrak edo hankak hartu –biak batuta daude- eta altzairuzko atal bat sutegira eraman, galdatu barra bat eta altzairua, eta

192 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos ingudean luzarazten du altzairuzko ertza ahal den bezain zorrotz zorroztuz. Hori bera, hanka batekin egin duena alegia, gero bestearekin berritzen du.

Behin laiagintza bukatu eta gero, burdinagak edo hankak laurogeita hamar zentimetro luzeko eta zortzi zabaleko gelditzen ziren, lau zentimetroko tartea zutelarik.

Lanabesaren begia txuntxur antzekoa da. Hamahiru zentimetroko luzera eta lauko garaiera aldeko erdiz erdikoak, beste aldean, ostera, hankatoki unean, bi zentimetro t’erdiko neurrira laburtzen da. Errementariaren azken egitekoa, zurezko eskulekua lanabesaren burdin aldeari ezartzea zen. Puska honek, arotz batek prestatua, hogeita bi zentimetroko luzera zuen. Bi errementarik lau orduko lana behar zuten laia bat taxutzeko.

2.3. Gurdi-gurpilgintza

Gurpil-uztaiak binaka moldatzen ziren. Lan horretarako burdingai bat zerabilten bi metro eta hirurogeita hamabost zentimetro luze, lau zabal eta hiru lodikoa, gurpil bakoitzeko. Puskaren mutur alde bat ondo berotu arte errementariak sutegira eramaten zuen beste aldetik oratuta. Goriunea lortu eta gero burdin barra ateratzen zuen, eta ingude gainean ezartzen zuen. Hor, bi errementarik, suak berotutako aldea mailu eta hagaburuz zartatzen zuten. Ondoren eginkizun bera berritzen zuten beste aldeko muturrarekin. Geroe- nean, puska hoztuan, llanta bueltatzekoa deritzan tramankuluan igaroarazi eta ingudean –su-arotz batek eutsi eta besteak jo– behar zuen taxu borobilez makoturik uzten zuten.

Betekizun honen ondoren, gurdi-ubela sutegian gori-gori jarri arte edukitzen zuten, berehala bi muturrak ingudean bere neurri batean utzi arte. Orduan, elkargunerik mehenean, tarte bat zegioten bertan oreki edo pasta berezi bat sartuaz geroko galdatze lana laburtzearren. Galdatzea mailuz eta hagaburuz egiten zuten. Hurrena, hoztutako uztaiari esku-daratuluarekin hemezortzi zulo zegizkioten borobilean zehar banaturik.

Gurpilaren zurakiak hiru ziren, pago-zurezkoak gehienbat. Laurogeita hamar zentimetro luze zen erdikoa –zil zeritzana–, hamar lodi; saihetsekoak berriz –txantelak deituak– zazpi/zortzi zentimetro lodi ziren. Puska horien zabalera hogeita hamar zentimetro jo dezakegu.

Puska-moldaketarako, zentimetro t’erdi-bi zentimetro zabaleko ahoa duen marrusketaz zuraren neurria hartzen zuten. Gero trabesa edo opatxurra zerabilten, ondoren marrusketa eta, azkenik, zurakien itsasketa osoa lortzeko, marrusketaz baliatzen ziren. Honela arotzak zurak gerturik uzten zituen elkarri josteko. Berori lau burdin kabilez egiten zuen, erdiko zila deritzan zuraren alde banatan bi, lodi unearen alboetan ateratako zuloetan, txantel bakoitzean bina. Burdin ziri edo kabilak lehenbizi gurdi-etxearen alde batean sartzen ziren eta gero, berehala, bestean.

Eusko Ikaskuntza, 2009 193 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

Zuraki elkarri jositakoak solairu gainean zeuden. Horien gainean uztaia ipini eta, barrualdetik, arkatzaz eta konpasaz baliatuz lerro borobila markatzen da. Gero oholtza hartu eta mahai gainean edo bankuan jarri ohi da. Ber- tan, eskuzerraz markaturiko lerro borobiletik milimetro batetik hirura ebakitzen zen eta ertzetan hiru iltze josten zitzaizkion, uztaia ezartzean honek haiekin topo egin zezan. Ebakidura batetik bestera gelditzen den milimetro bateko edo biko alde txiki hori, uztai berria, berotzean, zaharra baino zabalago gertatzen delako da.

Uztaiak goritu arte suari pizturik iraunarazten zaio. Une honetan, bi errementarik –edota olagizonak eta arotzak–, berehala, astirik galtzeke, bakoitzak bere kurrikekin uztai bat hartu eta berari dagokion zur sailera darama.

Orduan, mailuz nahiz txakurra deritzan giltzaz uztaia ezartzen zioten topa- iltzeak jotzeraino; gero, burdina hoztu eta gero, kendu egiten zen. Gurdi-aroa edo uztaia beroegi zegoelako zurajea erretzeko arriskua bazegoen, uretan bustitzen zen. Gurpil batekin egiten zena egiten zen gainerakoekin. Alabaina, ohartarazi nahi dut, arestian esandakoan baino era zaharragoan, uztaiak hotzean ezarri ohi zirela.

Segidan ardatzaren zuloa moldatzen zen. Berori lauki itxurakoa zen, zortzi eta zortzi zentimetro kanpotik eta bi milimetro gehiago bestaldetik. Neurri horien barruan zortzi/bederatzi zulo egiten zitzaizkion, daratulu edo trin- txerarekin, eta mazoaz bukatzen zen ardatzean zuloa edo azpi-zuloa egiteko lana.

Berehala, gurpila, horma kontra bazterturiko gurditzar baten ardatz gainean jarri, eta aizkoraz –aurrena alde batetik eta gero bestetik– alde biak lantzen zituzten, gero trabesa deritzan aitzurtxoaz meheturik uzten zituztela. Horixe zen hain zuzen zurginaren eskuantze edo trebetasuna adierazten zuen zeregina.

Honela gurpila gerturik zegoen bigarren lanerako, hau da, burdin galartzu luze eta laburrez sendoarazteko.

Barrualdekoak bi burdin xafla luze dira eta kanpoaldetik bi llama luze ditu eta bi motz. Ardatzean zuloaren alde bietatik, llama motzak luzeen azpitik katigatzen dira, mutur banatako bi zentimetro t’erditik hirura bitarteko tartean.

Llamak sutegian bertan moldatzen zituzten. Motzek hamabost zentimetroko luzera dute, hiru zabal eta bost milimetro lodi. Luzeak hirurogeita hamabost zentimetroko puskak dira; osterantzeko neurriak, motzenak hain- batekoak dira. Taielaz ebakitzen zituzten eta zulogintzarako esku-laztabina zerabilten. Llama luzeen muturrak uztaitik hirutik bost zentimetrora geratzen ziren. Galartzu horiek lau llama-iltzez josten ziren, lantegian bertan taxututakoak, eta bi errematxe iragankorrez, alde bakoitzetik bana. Barrual- deko llamek launa iltze daramatzate beste aldeko errematxe iragankorrez gainera.

194 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

Gurdi-gurpila behar bezala bukaturik uzteko, errementariak gurdi-ubela edo uztaia josteari lotzen zitzaizkion, hemezortzi hortzeko iltzeekin; hortik datorkioke hortz izena ere.

2.4. Gaztainak erretzeko danbolina

Danbolina tresnatzeko, milimetro lodiko, laurogeita bi zentimetro luze eta hogeita hamar zabaleko burdin xafla darabilte. Metal-azal honetan, buztin zuriz zeharka markaturikoan, brokaz zuloak egiten zaizkio, zenbateko jakinik gabe, batetik bestera lau zentimetroko tartea utziz.

Gero, puskaren albo bateko hamar zentimetrora gutxi gorabehera, leiha- tila ateratzen zaio: hamar bider hamar zentimetroko laukia. Lan hau hotzean egiten da zizel edo trintxarekin. Azkenik xafla biribildurik uzten da lau iltzeburu zapalez josita.

Segidan, errementariak, beste bi burdin xaflaz baliatuz, bakoitza lau zentimetro zabal eta hogeita zazpi luze, eskuairan, leihogunearen alde banatan uzten ditu, burua zapalduta eta gero itxi-irekirako gai izan daitezkeen eran. Estalkia, bi iltze zapalduz josia, berekin du pletina eskuairatua, helduleku izango dena.

Jarraian, xafla biribilduaren alboak ixteko, bi burdin orri ebakiko ditu biribil antzean. Ipurdiak esaten diete horiei, eta bai danbolinari eta bai tresnari eransteko beharko diren ertzak ateratzen zaizkie. Puska hauek erdian txulo- dunak izaten dira, eta horietako bat danbolinari eransten zaio, eta horrela alde horretatik itxirik geratzen da.

Gero errementariak ardatza prestatzen du, kirten ere berebat izango dena. Eginkizun hau betetzeko, hamar milimetro lodi eta metro eta hogei zentimetro luzeko burdin hagaia darabil eta bi zentimetro zabal eta hamar luzeko bi xafla. Bi puska horiei ertz banatan txulo bana egiten die, eta beste bat kirtenaren ziriari, muturraren alde batetik berrogei zentimetrora.

Errementariak burdin ziria eta uztai biak hartu eta iltzeburu zapalez elkartzen ditu. Eta, tornuan, uztai horiek erdialdean eskuairaturik utziko ditu. Ondoren, ardatza sartzen du oraindik elkartu gabe dagoen danbolinaren beste burdin orri biribilean, eta uztaiek eskuairan daramatzaten bi txuloetan errematxatzen du.

Eusko Ikaskuntza, 2009 195

Heriotza eta heriotzari buruzko ohitura batzuk

SARRERA

Ez dago esan beharrik, heriotzak berekin dakartzan ohiturek garrantzi handia izan dutela gizonarentzat gure mundu zabal honetan. Gure artean, gure herri eta auzoetan, heriotzaren inguruan izan diren ohiturak sakratuak eta aberatsak izan dira, eta arrunt errespetatuak, batzuk kristautasunaren aurretik hasita, gizaldietan zehar. Hil-bide bere- ziek, eliz-opariek, gorpuari lur emateak eta abarrek, zerikusia izan dute gizonaren munduan.

KANPAI-HOTSAK

Kanpai edo ezkilen mezua hizkuntza segurra izan da herri txikietan. Aran- tzako herri-barruan sei ezkila-joaldiz ematen ziren aditzera elizakoak –hiru handiz eta beste hiru txikixeagoz– eta baserriko gaixoarengana irteten denak kanpai handiaren hiru dandara izaten ditu aurretik.

Hogeita hamahiru kanpaikadaz ematen zuten aditzera Lizartzako herritar baten agonia, gertaera honetan heriotza zena. Dei honen ondoren hil-kanpaia jotzen zen. Abaltzisketan, haurra hiltzean bizkor jotzen da aingeru-txintxiñe deritzana; Arantzan txintxirria eta Tolosan txintxiña deitzen direnak bat eta bera dira. Haur baten –aingeru baten– heriotzaren berri tristea emateko, Berastegin ezkila txikia eta handia txandaka jotzen ziren. Herri honetan bertan hogeita hamahiru ezkila jotzen ziren gizonezkoa hiltzean, hamaseigarren eta hamazazpigarren ezkilen artean beste txikiago bat tartekatuz. Emakumea hiltzean, hogeita hamahiru ezkilak jotzen ari zirela, kanpai edo ezkila txikiaren hiru dandara entzuten ziren. Hildakoa ezkongabea baldin bazen, aipaturiko hogeita hamahiru ezkilen ondoren, dandara bizkor eta jarraitua jotzen zen ezkila beraz. Kanpaialdia zertxobait luzea izan da baina ez astuna, beraz jasankorra izan da.

Eusko Ikaskuntza, 2009 197 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

DOLUMINAK AGERTZEKO

Senitarteko baten heriotza, etxejaun edo etxekoandrearena bereziki, zenbait herritan, baserriko abereei jakinarazten zitzaien, eta, zenbaitetan, ukuilu- ratutako aberea zutiarazten zen berri tristea jakinarazteko unean.

Elizondoko Beartzun auzoan, Nafarroako beste zenbait herritan bezalaxe, dolumina agertzerakoan honako hau esaten zen: «osasuna enkomendatzeko» –osasuna hildakoaren alde otoitz egiteko– hitzez hitz esanda. Hildakoa etxean dagoen bitartean, leihoak hertsirik edukitzen dira. Heriotza baten ondoren, behiei gareak edo zintzarriak kentzen zitzaizkien urtebetez. Alabaina, ez ardiei, zintzarria ezinbestekoa baita mendian non dabiltzan jakiteko. Etxeko hormaren ondoan, teilategalaren azpian, bataiatu gabeko haurra ehorzteko antzinako eta batere berria ez den ohitura gogoratu beharko genuke.

Etxeko aurrealdeko armarria oihal beltz batekin estaltzen zen. Gazteek adiskideekin egotea saihesten zuten urtebetez, eta hiru urtetan ez zuten ez dantzarik egiten ez erromerietan parte hartzen.

EHORZKETA-OHITURAK

Ehorzketarako, hildakoa etxeko gela nagusian kokatu ohi zen. Apaizak etortzen zirenean, gorpua jaso eta prozesioa abiatzen zen. Gorputzak elizako bidean igaro behar izaten zituen bidegurutzeetan errespontsoa errezatzen zen, era berean zenduaren lastaira erretzen zen. Hildakoaren etxetik elizaraino hileta-segizioak egindako bideari elizabidea (Baigorrin) korputzbidea (Gipuzkoako Gaintzan) eta beste asko izenez deitzen zaio. Gorputza eramaten zutenei, auzoko hurbilekoenei, bilkarreariak deitzen zitzaien Eskiulan eta Urdiñarben (Zuberoan), hilketariak Baigorrin eta garrayariek Berroetan (Bazta- nen), beste zenbait izenen artean, defuntuketariak esaterako. Berastegin alde-etxea deitu izan zaio baserri apartekotik dakarten gorpuari abegia egiten dion etxeari. Alde-etxera –elizatik hurbil dagoen etxe honetara– joaten dira apaiza eta simoneroa (monagilloa), eta segizioak elizaraino jarraitzen du. Gipuzkoako Aia herrian entzun daiteke aurrekoa izenez ezagutzen zela emakume ezkongabea eta hildakoaren auzokoa, argizari bat eta ogi bat hildakoaren segizioan eramaten zituena. Aurrekoa segizio-buruan zihoan apaizaren atzean kokatzen zen.

Hainbatetan, ohitura zen emakumezkoak kontratatzea, hildakoaren inguruan negar egin eta deklamatzeko, goraipatuz, errukarrizko hil-kantetan, hildakoaren balentria eta egitandiak. Ohitura hau Bizkaiko Foruak debekatu

198 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos egin zuen, baina ohitura apaizen konbentzimenduz galdu zen batez ere. Iru- ñean, 1541ean eginiko dekretu batek, emakumezkoei hildakoen meza kanta- tuetan eliz-ospakizunak asaldatuz negar egitea, oihukatzea eta txalo egitea debekatzen die.

SERORAK

Serora elizkizunekin identifikatu ohi da; horregatik, bere presentzia oso garrantzitsua izan da heriotzaren inguruko ospakizunetan, baina ez orduan bakarrik, baita, eta batez ere, eliz barruan ere. Batzuetan serorak janzten zuen hildakoa, funtzio aktiboa zuen gorpuaren segizioan eta lekuko ohitura gutxi-asko bitxi zirenak zaintzen zituen. Berastegiko herrian, hileta-elizkizunaren ondoren serorak zimitorioan biltzen zituen, eta «konpañi hontatik aurrena faltatzen den animen izenean» esan ondoren, bi aitagure errezatzen zituen: bata hildakoaren alde eta bestea han zeudenen artean lehenengo hilko zenaren alde. Ohitura hau bertan behera geratu zen azkeneko serora orain berrogei urte inguru hil zenean. Beasainen jasotako erreferentzia batzuetan, Garingo bere auzoan, serora artoa eta serora garie familia bakoitzak urtero serorari eman ohi zion artoa edo garia izaten zen. Bi lakari ziren ohituraren poderioz ezarririk zegoen neurria.

HERRI BATZUETAKO OHITURAK

Tolosan gorpuaren bidea aldatu egiten zen hileta batzuetatik besteetara, kategoriaren arabera. Eta hara, herriak umoretsu abesten zuena: «Honek badik, honek badik, goazen Korreo Kaletik; honek ez dik, honek ez dik, goazen Arpauso Kaletik». Esan dezagun Korreo kalea kale Nagusiaren parekoa zela, eta Arpauso kalea, berriz, bestea baino arruntagoa.

Albiasun, Nafarroako Larraun ibarrean egiten diren elizkizunetan kilo bat txahalki, ogi bat eta botila ardo batzuk eskaintzen ziren. Erasunen, hildakoaren etxeko batek, ordezkariren batek edo inguruko senitartekoren batek, oihal batean bildutako ogia oparitzen du, eskaintzaren momentura arte, gaur egun hilobi sinbolikoa denaren gainean ipinitako saski txiki batean edukitzen duelarik. Ogia apaizaren etxera eraman ohi dute. Hildakoaren familiak halaber, oilo bat bidaltzen du elizaren aurrealdean dagoen apaizaren etxera, hiletan parte hartu duten apaizen bazkaritarako. Arantzan arbasoek zikiro bizia eskaini izan zuten, hildakoaren etxeko batek eramana.

Berroetan –Baztanen– hildakoa mutila bazen, oilo bat bizirik eskaintzen zuten, eta hildakoa neska bazen, oilanda. Eskaintzak hildakoaren auzoko emakume batek egiten zituen. Hegaztia sare batean bilduta eramaten zuen, eta hileta amaitutakoan, apaizak oiloa edo oilanda jasotzen zuen eta auzoko emakumeak beste horrenbeste egiten zuen sarearekin. Aipatutako emakumeak olata deitzen zitzaion opil bat ere eskaintzen zuen, eta beste honen- beste egiten zuen hildakoaren etxeko kide bakoitzak. Adineko bat hiltzen

Eusko Ikaskuntza, 2009 199 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos zenean, hurbilenekoek argizari bat eta opil bat eskaintzen zuten; gainerako eskaintzak olata batekoak izaten ziren.

Areson harizko maindire bat eskaintzen zen eta apaizak aldaretik erakusten zuen oparia. Azkarateko oparia ardi-izterra eta sei ogi izaten zen. Zumaian, Artadiko San Migel auzoan, «primerako» hiletan lau anega gari eskaintzen ziren eta bi «segundakoan». Ogi erdi bat izaten zen Baliarraingo maizter edo errenteroaren ofrenda, eta ogi osoa etxejabearen oparia.

HILERRIEN SORRERA

Carlos III.aren Errege zedulak, 1787ko apirilaren 3an datatuak, eliza barruko ehorzketak debekatzen zituen eta zelai irekian hilerriak egiteko agintzen zuen. Baina agindu honen betekizun puntualari ohituraren indarra kontrajartzen zitzaion, baita jendearen animoetan oso errotuak zeuden beste arrazoi erlijioso batzuk ere. Horiek horrela, Gipuzkoako Agintari Politikoek hilobiratze lekuei buruz helarazitako komunikatuari udalek emaniko eran- tzunetan ikus daitekeenez, Lege horren aplikazioa, oro har, atzerapen handiz bete zen. Udalek emaniko erantzun bat baino gehiago XIX. mendeko lehen hereneko urteetan dataturik dago, eta batzuetan esaten da, zelai librean hilerri bat ezartzea oraindik arazo dela. Arrunta eta hedatutako ohitura izan da gorpuari hilerriraino laguntzea eta han lur apur bat edo harriren bat gainera jaurtikitzea. Hildakoari honako esaldi hau edo antzekoren bat eskaintzen zitzaion aldi berean: «Zeruan elkar ikus dezagula».

AMAIERA GISA

Iruñean 1531. urtean egin zen Sinodoan debekatu egin zen eliz barruan otorduak egitea, berari zor zitzaion begiramenaren izenean, eta kontrako joka- bidea hartzen zutenak eskumikatuak izaten ziren eta florin bana ordaintzera mehatxatzen zituen.

Amaitzeko, hona hemen gai honen inguruan pasadizo bat. Etxegarate aldean gertatu omen zen, «Galardi» izeneko lekuan.

Ba omen zen artzain bat ezerekin bildurtzen ez zena, izukaitza. Gau hartan, Ataunen bi apaiz gazte aurkitzen omen ziren, eta elkarri esan omen zioten artzaina bildurtu egin behar zutela. Horretarako rokete zuriak jantzi eta gauez, pago zuhaitz baten gainean, antsika hasi omen ziren, artzain txabolatik hurbil. Hala, artzainak lorik ezin hartu eta txabolatik irtenez, bat-batean antsilariei galdetu omen zien:

– Zer nahi duzue?

– Purgatorioko arimak gara eta meza beharrean gara zerura joateko.

Hori entzun eta ikusi eta, artzainak galdetu omen zien dirurik ba al zuten.

200 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

– Ai, dirua eduki bagenu!

– Bada, galduak zarete, artzainak erantzun. Gure herrian bazeudek bi apaiz gazte, eta dirurik gabe kolperik ez ditek jotzen.

Hori esan eta, bat-batean txabolara sartu omen zen berriro. Baina hala ere, arbola gaineko apaizek antsika jarraitzen zuten, iskanbila bizian. Horiek horrela, artzainak makila luze bat hartu eta berarekin, zuhaitzera joan eta, «arima herra- tuak» makilatzen hasi zen, eta horiek, ahal zuten moduan, ziztuan, bai berriro Pur- gatorioko bidea hartu ere.

Eusko Ikaskuntza, 2009 201

Herri-Medikuntza

KATARROA SENDATZEKO

Sutan ardoa kazuela batean ipini eta ogirina, zahia kendu gabekoa, bota, eta dena ondo egosi. Gero trapu biren erdian jarri eta hoztu arte bularrean ipini.

Berbena freskoak hartu eta labana edo guraizeekin txiki-txiki egin. Zarta- ginean olio tanta jarri eta berbenak bota, epeldu poliki-poliki eta nahastu. Gero arrautzaren zuringoa irabiatu eta tortilla egin. Ondoren trapu bat hartu eta horren gainean zartaginekoa zabaldu. Trapua tolestu enplastua erdian gera dadin, eta bularrean jarri benda batekin. Hau, gauean, oherakoan jarri eta goizean kendu, horrela hobekuntza sumatu arte.

Ontzi batean ura irakiten jarri, eta horri linazi eta mostaza atxaparkada bana bota. Gero, malba-belarra eta erromero-zoztorra, adar bat edo bi, ontzi berean ur hartan sartu. Ura irakiten dagoela eltze gainean bi egur zeharka jarri, batetik bestera tartea duela. Berehala, gaixoa aulki batean eseri eta hankak, oinutsik, aipatutako egur gainean jarri eta manta batekin estali lurruna bukatu arte.

Hiru bat eskutada berbena-belar uretan garbitu eta ondoren lehortzen utzi. Gero txiki-txiki egin labana batekin ohol baten gainean jarriaz. Zartagi- nean belarrak frijitzeko behar adina olio jarri. Olio horretara belarrak bota. Ondoren frijitu erabat xigortu edo belztu gabe. Frijitzen diren bitartean hiru arrautza zuringo irabiatu platera batean sardexka erabiliz, eta zartaginera bota. Sardexkarekin dena nahasi eta tortilla itxuran utzi. Berehala trapu zuri

Eusko Ikaskuntza, 2009 203 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos lodi baten gainean atera eta beste zapi meheago bat gainean jarri, eta ahalik eta beroena mina dagoen lekuan utzi, trapu batekin lotuaz, ongi hoztu arte. Hori egunean behin, hiru egunez.

Ontzi batean sutako brasa jarri eta horri eskutada bat azukre pixkanaka bota. Gero lurruna hartu aurpegia burutik behera trapu batekin estaliz.

Baso bat ur, sagar eta tipula baten puskekin, gauez leihoan kanpoan utzi. Iragazkian iragazi ondoren, goizean baraurik edan. Hori bera hiru egunetan errepikatu.

Ontzi batean ura irakiten jarri eta ur horretara belar-hazia bota, hiru bat esku edo gehiago. Eria biluztu eta kataderan jarri, ontzia hankartean duela. Manta batekin gorputza estali eta uraren hatsa hartu, ongi izerditu arte. Ondoren lehortu eta berehala ohean sartu.

San Joan belar bedeinkatuetatik eskutadatxo bat uretan irakin eta oherakoan hanketako bainua hartu ur bero hartan, egun baten edo bitan.

Ontzi handi batean sutako hautsa jarri eta urarekin batera San Joan sen- dorren belar bedeinkatu mordoxkatxo bat ondo egosi. Gero gaixoa aulki batean jarri burutik behera manta batekin, lurruna hartzeko. Denbora berean hankak ortozik kalderan sartu eta urarekin eta hautsarekin belaunetatik behera igurtzi, ordu laurden bat inguruan.

TRIPAKO MINA KENTZEKO

Zartaginean olioa berotzen jarri eta atzaparkada edo eskutada bat mantzanila olio hartara bota eta perdigatu. Gero, olio-mantzanila hori zapi batean zabaldu eta zilbor gainean fajatua jarri. Hoztutakoan kendu.

Espiritu Santuari hogeita bat aitagure errezatu. Bakarrik errezatu behar da, gaixoaren izena aipatuz eta Espiritu Santuari sendatzeko eskatuz. Aurren- aurrena gurutze batekin aitaren egin eta norbere buruari esan: “hogeita bat- garren aitagurea”. Hori errezatu ondoren, bere buruari esan: “hogeigarren aitagurea”. Hamabosgarrena errezatzean gurutzearekin aitaren egin eta hamalaugarren aitagurea esanez edo pentsatuz jarraitu. Zazpigarren aitagurea esan aurretik, gurutzearekin aitaren egin eta berdin azkenekoaren –errezatzailearentzat aurreneko aitagurea– aurretik. Hots, hasieran eta zazpi aitaguretik zazpi aitagurera aitaren egin. Horrela hiru egun segidan, ordu berean.

204 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

BURUKO MINA KENTZEKO

Gatz pixka bat katilu batean jarri eta ozpina bota gatza urtzeko moduan. Horretarako gatza eta ozpina hotzean nahastu. Gero zapi txuri bat ozpinetan eta gatzetan busti, dobla-dobla egin eta kopeta betean jarri, painelu batekin atzealdean lotu eta ohera joan.

Katilu batean ozpina bota eta hemen oihal bat busti eta kopetan jarri, lehortu arte. Behar bada gauza bera berriro egin eta era berean larremilu- salda hartu, dena baraurik hobe.

ZAINTIRATUA SENDATZEKO

Olioa, ardoa eta gatza berotu eta ondo nahastu ontzi batean. Hemen, berehala zapi zuri bat busti eta ahal den beroena gaixo dagoen hezur gainean jarri eta lotuta utzi.

BARIZELA SENDATZEKO

Gaizki dagoen haurra maindire batean bildu. Maindirea kendu eta zerriak lo egiten duen tokian bueltaka pixka bat ibili. Zerriaren kamainako zabor pixka batez pikorra igurtzi. Gero maindire berarekin umea berriz bildu eta biharamunera arte eduki. Ondoren umea garbitu.

PIXA EGITEKO

Bost adar oilarpoztana litro bat uretan egosi, eta hau lau kolpetan hartu, egunean bi aldiz, bat baraurik hobe.

URRATUAK ETA EBAKIAK SENDATZEKO

Zartaginean olioa jarri eta epeldu. Olio epel honetara pasmo-belar, plantila-belar, txindorri-belar eta berbena-belar sorta txiki bana bota, txiki-txiki egin ondoren. Baita baratxuri ale bat ere txikituta, eta gainera xaboi eta argizari puska bana oliotara bota.

Ondoren zartagina su motelean jarri, belarra lehortzen hasi arte, hogei bat minutuz. Gero iragazki oso txulo txikiko batetik ontzi batera pasa. Azkenik ontzia estali, ukenduak garbi iraun dezan. Hau erabili behar denean behatz mutur batekin hartu, ebaki gainean zabaldu, gasa batekin estali eta zapi batekin lotu. Hori egunean behin.

Karakolak bildu eta bere azal edo maskor eta guzti txiki-txiki egin. Gero olio pixka batean zartaginetik pasa eta zapi baten gainera bota eta zabaldu.

Eusko Ikaskuntza, 2009 205 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

Zapi hau bildu eta epelean zauriaren gainean jarri, trapu batekin lotuta. Gauez jarri eta goizean kendu. Honela sendatu arte.

Zartagin batean ehun gramo olio jarri; berrogeita hamar gramo ardo eta beste horrenbeste koñak; hogeita hamar gramo anis; hogei gramo xaboi usai gozoko, beste hogei gramo erretxina eta berrogeita hamar gramo argizari.

Ondoren hori dena frijitu ordu erdi batean, su txikian, inoiz nahasteari utzi gabe. Gero, hoztu arte nahasteari ez utzi. Hozten denean, ukendua ontzi batera pasa. Erabili behar denean harizko trapura bota, koilaratxo batez baliaturik, eta zaurituaren gainean zabaldu, hori ur epeletan garbitu ondoren. Azkenik bendaz lotu.

Erabiltzea, hasieran egunean bi aldiz egin, eta gero, zauritua sendatu ahala, egunean behin.

Zakurmia-belar hosto bat hartzen da, eta beroan edo hotzean minaren gainean ezarri, zerrenda batekin lotuaz.

KOLPEAK SENDATZEKO

Osinak (asunak) hotzean eta mailuz zanpa-zanpa egin, belarraren zukua ondo atera arte. Zuku hori pertsonaren pixarekin ontzi batean nahastu. Trapu bat bertan busti eta zartakoa hartutako lekuan lotuta jarri.

Ehun gramo berbena-belar hartu, baita beste ehun plantila-belar ere; laurogei gramo iodo-belar; berrogeita hamar gramo pasmo-belar eta beste berrogeita hamar gramo argizari; hogeita hamar gramo oilo-gantz eta hirurehun eta berrogeita hamar gramo olio fin.

Olio hau zartaginean irakin eta honi belar guztiak txiki-txiki eginda bota, baita argizaria eta oilo-gantza ere. Denak indar gutxiko suan irakin, nahasteari utzi gabe, zurezko kutxara txiki batekin. Ondoren, hoztu arte nahasteari utzi. Hoztutakoan iragazki batetik barrena ontzi tapadun batera pasa. Ukendu hau behar denean, behatz-muturrean hartu eta mina dagoen tokian igurtzi, hiru aldiz egunean.

ERREA SENDATZEKO

Intsentsu-adarra zuritu eta mintze-labana batekin kendu eta txikitu. Olioan frijitu argizari pixka batekin. Frijitzen denean iragazki bat erabiliz katilu batera atera eta hotzean igurtzi, oilaluma batekin.

Hartu sakuta eta horri lehenbizi azala kendu eta barrukoarekin txiribilixek egin. Hauek oliotan frijitu, eta hoztu eta gero harizko trapuak hantxe busti eta errearen gainean jartzeko gorde. Trapua errearen gainean lohitzen denean, ipini berriro.

206 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

Intsusari gaineko kirrinka edo azala kendu. Barrengo edo bigarren kirrinka horia labanarekin arraskatu eta zartagineko oliotara mordoxka bat bota. Oliotan xigortu eta atera. Gero olio hartara ardi-sebo pixka bat bota. Dena zartaginean ondo nahastu eta ontzi garbi batera pasa iragazki txulo- estu batetik, eta hozten utzi. Behar denean erre gainean eskuarekin zabaldu eta harizko zapi batekin estali eta lotu.

Intsusaren bigarren azala kendu labana batekin arraska-arraska eginez. Gero oliotan frijitu eta argizari pixka bat bota. Iragazki/oratzi batean iragazi ostean ontzi batean gorde. Gauez jarri eta goizean kendu, berehala berriro ipini arratsaldera arte, eta honela jarraitu.

GARATXOA SENDATZEKO

Zapo bizia hartu eta pote batean sartu eta tapa itxi. Gero, garatxoa duena dabilen inguruan zintzilikatu listari batekin hagan sartuta dagoen il- tzetik. Zapoa desegin ahala garatxoa ezkutatu egiten da.

Zazpi ostiralez errezkan, urdai azal batekin, beti batekin, garatxoa igurtzi.

Garatxoa duenaren ohearen azpian zapo bizi bat zulorik gabeko ontzi tapadun baten barruan utzi. Zapoa akabatzerako garatxoa ezkutatzen da.

Sagar bat hartu eta lau puska egin. Puska horiekin garatxoa ondo igurtzi eta inork ikusten ez duen toki batera bota. Hori behin bakarrik egiten da.

HAGINEKO MINA KENTZEKO

Pattar zuria ahoan hartu eta mina dagoen lekuan geldi eduki. Gero, patta- rra bota edo edan.

Aizkoraren burua trapu batean bildu eta aurpegian mina dagoen aldetik paratu, mina joan edo hil arte.

San Joan egunean bedeinkatutako lore-landareen sortatik eskutada bat egosi eta aurpegia trapu batekin tapatuz haren lurruna hartu. Lore-landareak hauek dira: txanpon-loreak, sorbak, irak, arrosak, krabelinak, arto-landarea eta galburua.

Intsusa-lorea egosi eta ur honekin ahoa garbitu eta kanpotik igurtzi; garrantzitsuena barrengo garbitasuna da. Hori egunean hiru aldiz egin.

Olio pixka bat zartaginean jarri eta berbena-belar batzuk bota. Gori-gori egin eta arrautzaren zuringoa irabiatu eta zartaginean hustu. Hemen buelta bat eman eta zapi txuri baten gainera pasa. Zapi hau bueltatu eta minaren gainean jarri eta eskuekin arin-arin eutsi, hoztu arte.

Eusko Ikaskuntza, 2009 207 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

EZTARRIKO MINA SENDATZEKO

Mermela-hosto batzuk hartu, txiki-txiki egin eta arrautza zuringoarekin frijitu eta ondo irabiatu. Iragazi ostean harizko zapi batean bildu eta epelean papoan edo eztarri gainean ipini.

Plantilla-belarrak bildu eta ihartu. Gero zakutxo batean jaso eta behar denean bi edo hiru orri hartu eta egosi. Ur hori edan edozein ordutan eta nahi den adina aldiz.

Gaztainondo arbolaren morkotsak hamar minutuan uretan egosi. Gero, ur honekin gargarak egin.

BEGIETAKO MINA SENDATZEKO

San Joan egunean bedeinkatutako arrosak hartu eta uretan egosi. Ur hori epeltzen denean, bertan goata busti eta horrekin gaizki dagoen begia garbitu. Hau batez ere goizean egin.

San Joan goizean bedeinkatutako arrosa batzuk egosi eta ur harekin, zapi batez baliatuz, begiak garbitu. Hau egunero egin, sendatu arte.

208 Eusko Ikaskuntza, 2009 Inauteriak. Tolosa, Lantz eta Zalduendo

SARRERA

Antzina gaur baino askoz basetxe gehiago zegoe- nez, beti eta nonahi gertatu ohi denez, garaiari zor zaizkion aldaketa batzuk gorabehera, gainerakoan, urteko jaikizunak berdintsu samar ospatuko ziren alde guztietan seguru asko. Badakigu Euskal Herrian eskea zenbait unetan ohituraz egin ohi zela, Karnabalez ez ezik, baita Gabon egun eta Santagedatan ere antzina- antzinatik. Lekuonak esaten duen “legearekin konpli dezagun” horrek adierazten digu garbi asko herri-ohitura honen antzinatasuna.

Herri handi, baserri-girorik gabekoetan, Karnaba- lak, argi ugariz, gurdi apainez eta mozorro taldez ongi hornitzen dira noski; baina, agian, itxura handi- nahian, kaleko Inauteri horiek ez dute mendikoek adinako jatortasunik. Hiri-Inauteriek, borroka bizian iraun behar izan dute urteak zehar, baina ez dituzte galarazi oraindik ez elizatiko eraso sarriek, ez agintariek leunago edo zorrotzago emandako debekuek. Hiri-Karnabalak ezkutarazi ditu lehengo biziera gaurko bizimoldeari egokitzen ez jakiteak. Berez galdu dira bada. Euskal Herrian, ordea, badugu bat oraindik, gerta ala gerta, bizirik dirauena: Tolosakoa da, Lantzekoa edo Zalduondokoa bezala oraindik bizirik dagoena.

1. TOLOSAKO INAUTEAK

Bere zaharrean jator iraunez, tolosar inauteak, urteak zehar berezkotasun zerbait galdu badu ere, gero eta gazteago eta kementsuago ageri zaigula esan behar. Iraupen-gogo indartsu batek bultzaturik, inoiz gertakizuntxo xume dirudienetan tinkaturik, gaurko bizierari itsatsia gelditu zaigula esan dezakegu Tolosako Inautea.

Eusko Ikaskuntza, 2009 209 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

Tolosako Karnabalak baso-herritakoekin badu inondik ere zerikusirik. Dena dela, herria hazten ari zen heinean, ordu arteko baserri-kutsua galtzen joango zen noski baino noskiago; alegia, inguruko auzoek osatu zuten pixkanaka herri-gunea. Auzo txikietako Inauteriak, geldiro-geldiro kaleratuaz joango ziren. Eta hemengo biziera berriak, ohitura berriak sortuko zituen. Gure egu- notan ere begien aurrean gertatzen den gauza dugu hori, sail askotan gainera; aldakuntza handiak eta azkarregiak nonahi.

1.1. Plaza Zaharra - Plaza Berria

Luzaroan, Tolosako Inauteri-agertoki nagusia Plaza Zaharra izan da. Hemen, 1672an Udaletxea jaso zenetik, azokaz gainera, zezenak eta beste jaiak egiten ziren. Eta bertan izaten zuten leku Karnabaletako dantzek ere; Gorosabelek dioskunez, 1764ko agorrean (irailean) udalaren aginduz kendu arte. Gaur herri osoaren dantza deituko litzatekeena noski. Bertan esku hartzen zuten, Alkateaz eta Pielaz gainera, herriko etxeko denek.

Herri-agintaritzak 1703ko abenduaren 9an erabaki zuen, Erregearen urteak zirela eta, jolasaldi batzuk eratzea. Abenduaren 16an, Fernando Atodo Alkateak agindu zuen urte eta hil bereko 19an, zezenak, «Plaza Zaharrean ez baizik Plaza Berrian joka zitezela, eta prestaketa-lanetarako Herriak izenda- tuak balia zitezkeela herri-basoetako zuraz».

Horrela, Plaza Berria, Iribaratzeta zeritzan lurretan egitean, hor hasiko ziren zezenak jokatzen, baina ez Karnabal-festak; hauek, Idiakez Enparan- tzan, lehengo zaharrean jarraituko baitzuten joan den gizaldi erdira arte. 1802ko Inaute Asteartez, Plaza Zaharrean jasotako bi oholtza gainetan, Amezketako Zabala eta Fernando Amezketarra, Hernaniko Txabalategi eta Tolosako Altamira aritu ziren bertsotan. Lau bertsolari eskolagabeon saioak oso atsegin izan zitzaizkien entzuleei.

1.2. Ostegun Gizenetik Hausterre eguna artekoa

Garai batetik hona behintzat, Ostegun Gizen egun pozgarri eta zaratatsu hori du atariko, eta azken muga, berriz, Hausterre egun goibela. Jai-aurreko egunetan ordea, haurrak izaten dira beren kalez kale alaitsuarekin Inauteri festen pregoilari. Ostegun Gizen, Ostiral Melar, Larunbat Erdipurdi, Igande Inauteri, Astelehen Inauteri, Astearte Inauteri, Asteazken Hausterre, eta Oste- gunez, eskolara berriz ere, erdal kanta-marmar hori, tolosar, eta jatorriz hala ez diren bertakotuentzat ongi ezaguna da. «Piñata» Igandea, noizbehinka ospatu dena, 1893tik aipatzen da. Inauterietan zehar, jan-edan bilerak erruz ugaltzen dira. Ostegun Gizenez, Tolosan, sukalde gutxi izango da txistor gabe- korik, eta orobat ogi txigortua azken-jakitzat hartuko ez duenik.

Ostegun Gizen jaiaz gozatu ondoren, hor dator Ostiral Argal, atseden hartzeko unea. Danborradak erantsi dio berebiziko jai-giroa Larunbat Erdipurdiko- ari. Agerkizun hau, berez, etorkina da izan, baina gaur egun Inaute festak

210 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos zeharo bereganatua du; oraintsu arte ez zen urtero egiten.

1896koa da Tolosan ezagutzen dugun lehendabiziko danborrada. Gure festetan gauza berria. «Lagun Artea» Bil- tokitik atera zen, Inaute Igandez goizeko zazpietan. Oso egoki, lerro-lerro igaro ziren, petrolio-latak astinduz Karnabal diana joz-edo.

1904koa, berebat, «Lagun Artea» Bazkunak beregain hartu zuen. Urte hartako Larunbat Erdipurdikoz Sarriegiren doinura goratuko zuten ikurrina Bil- tokiko balkoian. Hamabi barrilerok osatzen zuten taldea, eta bidegile-gudari sailak eta Herriko Musika Bandak, Zaldunita Igande goizeko seietan egin zuen ibilaldia.

1917koa Tolosako Kasino etxeak moldatu zuen, «Diapason» Musika Ban- darekin. Danborrada honetan, Kasinotik aterako zirenetatik, ez lehenengoa eta ez azkenekoa, bazihoazen bi zaldun, jai-hotsegile maskaraz edo txantxoz jantzitako jende piloaren aurretik.

Danborradaren irteera-orduaz eta Karnabaletako musika bukaera-orduaz –gaueko hamarretan, alegia– oso eztabaida gogorrak izaten ziren, herritar gehienen eta Agintaritzaren artean. Hitzezko borroka honek ekarri zuen azkenik bere ondorena, Idiakez Plazan, ertzain armatuekin gertatu bortizkerian.

1955az geroztik etengabe atera da, «Arco Iris», «Veleta» eta «Kabila» Soziedadeek eraturik, «Tolosako Danborrada Handia» deitua.

2. LANTZEKO INAUTERIAK

2.1. Pertsonaia nagusiak

Lantz, Nafarroako herrixka, Inauteriekin oso bat eginik agertzen zaigu. Urtero Lantzen Karnabalak egiten dira.

Miel Otxin edo Mile Otxin esaten zaio itxurakeria honetako erraldoi nabar- menenari. Erraldoi hori, bi pago-adarrez osatua da. Bata besoetarako, eta bestea, hankabikoa, soina eta zangoak osatzeko. Txano edo kapela buruan, kartoizko aurpegikoa, eta painelua lepoan. Brusa loretsuz jantzia, eta galtza urdinak gomazko polainetan bilduak. Goitik behera hiru bat metro, eta belar onduz eta garoz barrutik betea.

Xaldiko edo Zaldiko, zaldi-gizona da. Gaztea da, segalarien lasta-txapelez burua estalia, begitartea ikatzez belztua eta gerri-azpitik zurezko tramankulua, aurrealdean zaldi-burutxoa zutik duelarik. Atzealdetik zintzilik, benetako abere-isatsa dauka.

Eusko Ikaskuntza, 2009 211 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

Tresneria horri, mutilak bi eskuekin heltzen dio, eta bizkarretik behera bularrean gurutzaturik daramatzan sokekin katigatua doa, eta gainetik estalki apainez hornitua, burualdea eta buztana bakarrik ageri dituela. Lantzeko Xal- diko hau dugu hain zuzen, mito-ipuin zaharrari jarraiki, berez izan behar duena: basa-zaldia; eta berorren bizi-emaile doan morroskoak ahalik eta ongien eta bortizkien betetzen du bere egitekoa. Lantzeko itxurakeria horrek badu zerikusirik, noski, zuberotar maskaradetako Zamal- tzainarekin behinik behin.

Ziripot izenekoa dugu itxurakeria honetako izakirik aldrebesena eta barregarriena. Buruan kapela, aurpegia estalia, eta gorputza belar eta iratzez trinkotutako zakuan sartua. Bere ibilera baldarrean makila du lagun. Erraldoiaren ondotik, Xaldiko eta Ziripot, ferratzaileak eta mozorrotuak, txatxo deituak. Txatxo ibiltzera ia herriko gazteria osoa atera ohi da.

2.2. Ibilbidea

Itxurakeria honen irtenlekua eta itzultokia ostatua da, enparantza aldera atea duena. Etxebizitzara, mailadi ilun eta zatar batetik igotzen da. Areto horretantxe ematen zaio jostaldiari hasiera. Arizkungo txistulariek ekiten diote soinu jotzeari eta txatxo edo mozorrotuek, dantzatzean, festa-giroa sortzen dute. Berehala ezkaratzean agertuko dira banaka-banaka, ferratzaileak beren pazia ketsuekin, txistulariak, Miel Otxin erraldoia atariko koska igaro ezinik, Zaldiko eta Ziripot; honek mailak jaisteko laguntza behar du. Eta, azkenik, harrapaka eta zalaparta bizian, zintzarriak joz, hor doaz txatxoak ere. Itxurakeria hau Gurutze Donearen karrikatik ateratzen da samaldan. Kale luzanga da, etxe zaharrez osatua, beren izen eta armarri xakeztatuekin. Miel Otxin erraldoia, gazte baten besoko indarrari eskerrak ibiltzen eta dantzatzen dena, bere inguruko ikuskizunari irribarretsu begira dagoela dirudi. Xaldikok eraso bizian hor botatzen du Ziripot hankaz gora behin eta berriz. Txatxoak, oso itxuragabe jantzita, han dabiltza oihuka eta irrintzika. Ziripoti laguntzen diote altxatzen eta Xaldikoren atzetik lasterka doaz.

Pantomima hau doan bideko toki jakinetan, ingudea jarri ohi dute. Horren gainean, ferratzaileek, pertz bat eta lanabesak eurekin dituztela, txatxoek harrapatu duten Xaldiko ferratzen dute. Lantzeko zeinu-jaiak eguerdiz du hasiera, esandako egunetan. Astearte arratsaldez, ordea, Xaldiko eta Ziripot agertu gabe, Miel Otxin erraldoia plazara eraman eta bertan tiroz hiltzen dute, eta ondoren erre. Erre bitartean, txatxoek, herritar batzuekin zortzikoa dantzatzen dute; baina, Caro Barojak dioenez, Baztango mutil- dantza edo ingurutxoaren antz handiagoa du. Miel Otxinek, beraz, Zanpan- tzarrek eta Inauterietako beste panpin kidekoek jasan beharreko azken berbera du.

212 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

2.3. Egiazko eta gezurrezko gizakiak

Antzina, Erraldoiak ez zuen bere burua hain bakar eta baztertua ikusten itxurakeria amaitzean. Ohiturazko zen bukaera egitea ere; utzi egin behar izan zioten egiteari, askoren iritziz errespetu gutxikoa zelako edo. Honela omen zen: bi mutil, emakume-itxurazko soineko zuriz jantzirik. «Oso serioski zihoazen, txatxo guztiek onartuak eta liburu bana irakurriz. Haien planta isil eta nahigabetua ikusirik, bazirudien Erraldoiaren ahaide hurbileko zirela eta heriotza-zigorrera laguntzen ziotela. Plazaratzean, neska hauek, egundoko izu- itxurak eta alarauak zegizkiten».

Miel Otxini ongi hiltzeko gertuera ere egiten zitzaion. Bekatu-aitorpen itxura eginarazten zioten, neskek Kristoren Nekaldia entzunarazten zioten, eta txatxoek, lurrean ahuspez, haren heriotza negar ahuenetan deitoratzen zuten.

Lantzeko itxurakeria honen amaiera hau dela eta, norbaitzuek, Nafarroa alde honetako bidelapur bati behinola emandako heriotza-zigorrarekin zerikusia duela diote. Bideebasle hori benetakoa da, zinez; Erraldoia, ordea, lehe- nagokoa izaki. Eta horiek horrela, ez da batere harritzeko bi gizaki horiek, bata egiazkoa eta bestea gezurrezkoa, herri-irudimenak nahasi eta batera- tzea. Bidelapur hartatik har zezakeen, bai, Lantzeko Erraldoiak gaur egun duen bere izena.

3. ZALDUENDOKO INAUTERIAK

3.1. Prestaketak

Zalduendoko eskola-maisuari Ostegun Gizenez opari egiten zioten. Haur bakoitzak txistorra edo arrautza bi eskaintzeko ohitura zen. Egun horretako arratsaldez, gazteak eta gizon ezkonduak meriendatzera biltzen ziren. Txistor egosia jaten zuten, harako esaera gogoan: “Ostegun-Gizen zortziurrengo, ez duk zikirorik jango”.

Larunbat gauez gazteak ardandegian dute bilera. Bertan, afaririk gabe, mutil haziak batzartu eta euren buru izango dena aukeratzen dute, alegia Inauteri-festak eratu eta behar bezala zuzenduko dituena. Batzar horretan bertan izendatuko dute mutil-etxea ere, Inauteri bitarte guztian elkartuko diren tokia, eta bertan jan, mozorroz jantzi eta Astearte Inautez desegingo duten Markitos panpina antolatuko dute.

3.2. Hiru eguneko jaia

Igande Inaute jaia, arratsalde-berritan hasi ohi da, eta iluntzeko «aimarita- koan», zazpiak aldean, bukatu. Porreroak arpilerazko prakak zeramatzaten, batzuk lasta-zorrotan sartuta agertzen ziren, eta bat edo beste emakume jantziz ere bai. Begitartea estaltzeko, gehienek kartoizko aurpegikoa zeramaten. Neska haziek mantoia edota lepoko painelua zuten egun horretako ezaugarri.

Eusko Ikaskuntza, 2009 213 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

Porreroak aurpegi-agerian zebiltzan hiru eguneko erromeria alaitzeko; Zalduendon txistularia edo soinujolea ibili ohi zuten.

Astelen-Inaute biharamuneko gertuketan igaro ohi zuten. Txekorra hil eta panpinatzarra antolatzen. Metro t’erdi inguru bazuen. Zurezko hankabiko zutikakoa zeukan barrutik. Goialdean, zehar-makila batek egingo zuen besotakoa. Garoz betetako galtza zaharrak behetik gora. Azkenik, alkandora janzten zioten, edozer koloretakoa, eta iratzez barrua betetzen. Gainetik jaka jantzi eta lapikoa ezarri burutzat, kartoizko aurpegikoarekin. Artilezko gal- tzerdien gainetik larruzko abarkak, nahiz eta azkenaldi honetan horien ordez botak jantzi.

Astearte-Inaute goiznabarrean, mutil gazteak mendira joaten ziren zuhaitz-abarrak moztera, gero herriko plazan metatzeko. Hurrena, mutilek, txistulari edo soinu- jolearekin kalez kalekoa egingo zuten. Gosari ostean, gazte bat jartzen zen asto gainean Markitos delakoa berekin harturik, eta txistua joz, gazteria ondotik zuela, karriketan zehar ibiltzen ziren. Eliz inguruan ematen zitzaion azkena ibilaldiari, zazpi/zortzi metroko haga batean gixontxoa esekiz eta behealdetik lurrean egindako zuloan tinkatuz. Gero eskea zegiten. Arrautzaz, koipez, odolkiz eta ogiz ongi horniturik zihoazen. Arratsaldean, gehienak elizkizunean zirela, gazteak porrero ateratzeko prestatzen arituko ziren.

3.3. Epaiketa

Garaia heltzean, idi-gurdia hartu eta, giza irudia utzitako zulotik atera eta karroan jarri zuten. Bertan zegoen nasa barruan ezkutaturik hizlaria, bere orduan agertuko zena. Mantoi gorria zuen, eta aurpegia ikatzez belztua. Epai- ketako sermolariak bere etorria eta trebetasuna erakusten zituen urte batetik bestera gaia aldatuz. Inoiz, errazenera jota, irakurri egiten zuen.

Eskuratu ahal izan dugu 1889 eta 1934ko urteetan zuzendutakoa. Hona hemen laburpena:

Petrikilo jaunak dio, gizona, estutuz gero, tontoena ere azkar bihurtzen dela, bada ni, astoa baino burugogorragoa izanik ere, hara zer diotsuedan: Adiskideok!, jakin ezazue gaur, Petrikilo madarikatu hau, Galtxagorriren tabernara jaitsi dela, bere fama, bizitza eta diruarekin...

... baina zaudete pixka bat, gauzak esaten hasi aurretik mingaina busti deza- dan, ardagaia baino lehorragoa baitaukat, ea horrela, huts egin gabe, itxurazko zerbait adierazten dizuedan.

214 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

Ez baita sermolari txarrik Errioxako ardo gorriz eztarria ongi ezkotuz gero, eta nik sabela freskatu eta lukainka muturra jan bitartean, erraza ezazue abemari bat nire izenean.

Eta orain bai, bapo zurrut eginda, prest nago kontu zaharrak kontatzeko. Zuek, bada, entzun arretaz, eta neska, mutil, atso, agureok, zabal kana-erdi bat zuen belarriak.

Gaur denok jakin behar duzue, Astearte-Inaute ospatu nahirik, nahasketa handi bat badugula matazaturik. Eta horrelakoetan onena, tira eta ateratzea izaten omen da.

Hala bada, erauziko haut nik ipurditik. Alde, alde, zoritxarreko; hirekin ez nauk errukituko. Hemen egin dik hireak, orain larrutik ordainduko dituk egindako gaiztakeria guztiak...

Markitos delakoak, zentzugabeko prediku beldurgarri hura entzun eta gero, epaiturik gelditzen zen. Erruduna, bekataria, gurditik jaisten zuten, eta eztandagarria sabelean jarri eta zuhaitz baten azpian leherrarazten zuten. Erromeria bukatutakoan mutil gazteak, alkate, txistulari eta ertzainarekin afaltzera bilduko ziren. Geroago, abarrei su eman eta haien argira, agoazila- ren begiradapean, gauerdira arte dantzan. Urteren baten, Hausterre egunez, sardina ehorztea ere egin izan zen. Mutil batek zeraman sardina txapelari josia plazara. Han, sardina txapeletik kendu eta txuloan sartu. Inaute azken jaikizun honetara umeteria guzia bildu ohi zen, gazteak kantari zirela. Fran- tziskok dioenez, bazen burdin moldagaiaren lodiera neurtzeko beste handiago bat ere, gaur sutegitik norabait ezkutatua.

Eusko Ikaskuntza, 2009 215

Jentilen istorioak

MUGARRIA BEHAR EZ BEZALA KENDU ZUEN BATI JENTILEK AHOLKUA EMAN

Baserritar batek mugarria, gurutze bat berekin zuena, behar ez bezala bere lekutik kendu eta leize-zulo batera bota zuen. Beste baserritar batzuk ohartu ziren txarkeria hartaz eta adierazi zioten mugarria berriro behar zen lekuan jarri behar zuela.

Gizona estutu egin zen eta leize- zulora jaitsi zen harria jasotzeko asmoz. Leize-zulo honetan jentilak aurkitzen ziren, eta baserritarrak mugarria hartu zuenean gurutzea atze- aldera zuela, honela esan zioten: “Horrela ez, hartu harria bizkarrean gurutzea aurrean dela, bestela ez duzu eramango”.

Baserritarrak jentilen esana egin eta mugarria bere lekuan jarri zuen.

JENTIL BATEN JOKAERA

Intzako Zapatandei izeneko baserrira jentil bat joaten zen, Ilehori ezizenez ezagutua. Ilehori txikia zen, ez zuen hitzik egiten eta mahai azpian egoten zen ematen ziotena jaten. Baserriko sendiaren otordu aurreko errezoa entzutean, txistua botatzeari ekiten zion. Gaua etortzean, inor konturatu gabe, isilean ezkutatzen zen bere lagunengana hurbilduz. Hau eguneroko jokaera zuen.

Jentilak ezkutuan bizi ziren eta behin batez artzain bat menditik etxerantz zihoala, jentilek beren gordelekutik honela esan zioten: “Zapatandeiko Ileho-

Eusko Ikaskuntza, 2009 217 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos riari esaiok Txirrimirri hil dela”. Artzainak eginbeharra bete zuen eta Ilehori, albiste hau entzutean, garrasi egin eta bat-batean betiko ezkutatu zen bere lagunengana bilduz. Jentil txiki haren arrastorik ez zen gehiago izan.

JENTILEN BIZIMODUAZ OHAR BATZUK

Jentilek Emaizko mendi gailurrean labea zuten ogia egiteko, eta horretarako Nafarroako Sakanatik ekartzen zuten irina. Jentil batek, hamasei zeze- nen larruarekin egindako zakua irinez betea leporatzen zuen, eta handiagoa ere ekarriko zuen bidean itxaroten jakin izan balu, jentilek ez baitzekiten atsedena hartzea zer zen.

Burdinaren berririk ez zuten eta honen ordez zura erabiltzen zuten. Zuraz zulatzen zuten haitzeko harri librea, haren bizia harrapatu arte. Arrokan lortzen zuten haizpea beren bizilekua izango zen.

Sua egiten asmatu zuten bi egur hartu eta batak bestea berotuz. Lan hau neketsua zenez, sailak sutan jartzen zituzten. Ordu arte, janaria gordinik jaten zuten.

Behiak jezten ere ez zekiten eta esnea edateko, beren indarraren poderioz, ganadua hanka batetik altxatzen zuten eta errapetik edan. Artaldeak bazituzten eta artzaintzako ekintzari kasu egiten zioten. Harrizko labanarekin behor basatiak hiltzen zituzten, labana sor- baldatik sartuz. Labana haiek zortzina arroba pisatzen zuten, hau da, ehun kilo bakoitzak.

JENTIL GIZAJALEAK

Ataungo basoetan jentilak bizi ziren; jende gaztea eta umeak harrapatu eta gehiago ez ziren azaltzen. Herrian, jan egiten zituztela esaten zen. Atau- nen ezinbizia ezagutzen hasi ziren, biztanle guztiak beldurtuta zeudela.

Azkenean, indar armatua ekarri zuten, militarrak ekarri zituzten, eta hauek jentilen garbiketa egin zuten eta herria lasaitu.

JENTIL ONA ETA INDARTSUA

Ataungo basoan jentil indartsu bat bizi zen, gaiztakeriarik ez zuen jentila, bere indarra probatu nahi zuena.

Egun batean, herrira jaitsi zen, herri hartan indarrik gehiena zuena zein ote zen galdetuz. Hau emakume bati galdetu zion eta honek adierazi zion

218 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos gizon indartsuena Patxi Errementaria zela. Jentila Patxi Errementariarengana joan zen borrokan egiteko asmoz. Errementariak pixka bat itxaroteko esan zion eta, orduan, sutan goritutako kurrikak hartu eta, atzealdean gordez, jentilarengana arrimatu zen, eta bat-batean, kurrika-kolpe batez sudurra moztu zion.

Jentil zauritu hau, Patxi Errementariaren atzetik abiatu zen, baina ez zuen harrapatu. Ondoren, jentila herrira joatea lotsatu egiten zen sudurra moztua zuelako, eta herritarrak berak basora joaten zitzaizkion bisita egitera.

JENTILAK LAINOAREKIN ADIERAZTEN DU KRISTOREN JAIOTZA

Garai batean lainorik ez zen, baina bat-batean, mendian bizilekua zuten jentilek bat ikusi zuten eta honi zer zen ez zioten antzematen. Horien buru, jentil zahar bat aurkitzen zen, betazalak erorita ezer ikusten ez zuena.

Adineko jentil honi galdetu zioten ea zer gertatzen zen, baina honek ezer ez zuela ikusten erantzun zien, eta betazalak altxatzeko. Nahi hau betetzeko laurogei arroako palanka erabili zuten, eta jentil zenak lainoa ikusi zuenean, honela egin zuen deiadar: “Kristau Tximua sortu duk, ahal dena ahal den tokira ezkuta dadila”.

JENTILA ETA ZAKURRA

Jentil zahar bat mendian bakardadean bizi zen eskuratzen zuen animalien haragi gordina janez. Orduko, kalean jendea bizi zen eta bazuten jentil honen berri. Herritarren artean zakur handi eta indartsu bat zeukaten, eta honen nagusiak errepikatzen zuen behin eta berriz munduan ez zela esku hu- tsez bere zakurra menderatuko zuenik. Herri hartan bazekiten jentila indartsua zela eta hitz egitera joan ziren harengana eta herriko zakur handi eta indartsu bat menderatuko ote zuen galdetu zioten. Jentilak erantzun zien: “Zakurrarekikoa egingo dut”. Horretan ari zirela, herrira jaisteko jantzirik ez zeukala adierazi zuen, eta elizgizon handi baten abitua eman zioten; hau txiki geratzen zitzaion, baina, hala ere, fraidez jantzita agertu zen.

Plazan aulki bat eskatu zuen eta bertan eseri zen, belaun bat doblatua eta aurrealdera zuela. Nagusiari esan zioten zakurra jentilari botatzeko, eta honela egin zuen. Zakurra belaunetik heltzen hasi zitzaion, eta hozka egiteko ahoa ireki zuenean, jentilak atzaparrez heldu eta bi eskuekin ahoa txikitu zion. Zakurra akabatu egin zuen. Gauza bera gertatu omen zen zezen batekin ere.

JENTILA ETA LEHOIA

Jentil bakarti bat animalien artean bizi zen eta animalia hauen artean, lehoi bat aurkitzen zen. Lehoi hau, hankatik gaixotu zen eta jentilak lehoia

Eusko Ikaskuntza, 2009 219 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos sendatu zuen, sartuta zeukan arantza atera egin baitzion. Kalean jendea bizi zen eta jentilaren inguruan ibiltzen ziren animaliek artaldeak jaten zizkieten; beraz, kaletarrek jentila eta animaliak harrapatu eta kanporatzea erabaki zuten.

Berehala bete zuten nahi hau. Jentila plazara eraman zuten eta lehoi bat bota zioten bera puskatzeko asmoz. Lehoia zalapartan atera zen jentila hiltzeko asmoz, baina ondoratu zenean begira geratu zitzaion eta baita ezagutu ere, bera baitzen hanka sendatu ziona. Jentilaren inguruan bi buelta eman zituen eta jentilak eskua bizkarrean jarri zion. Hau ikusita, kaletarren buru egiten zuena jentilari hurbildu zitzaion lehoiak ezagutzen ote zuen galdetuz, eta erantzun hau jaso zuen: “lehoi hori nik bizirik atera nuen”. Hori jakitean, jentila eta lehoia bizirik utzi zituzten.

JENTIL PALANKARIAK

Gure herri-kiroletan, palankariek, burdin barra botatzen zutenek, beren lekua eta garrantzia izan zuten. Umetan entzuten genuen gure aurrekoak nola mintzo ziren halako herriko palankariaz horren izena apustulari indartsu batekin uztartuz. Amezketako palankaririk onena Martiñe baserrian bizi zela esango dugu. Honen izena joan Manuel zen, gizon handia eta indartsua benetan. Bere palanka erabili ondoren, mantar zuritan garbitzeko ohitura zuen.

Amezketako Otaskarko mendi gaineko zuloetan jentilak bizi ziren eta kobatik ateratzen ziren bakoitzean, beren palankak eskuetan zeuzkatela, honela egiten zuten deiadar: “Ahí va palanka, tira Salamanca”. Palanka Jazku mendi gaineraino botatzen zuten. Jazku mendi hau, Tolosako Bedaio auzoan aurkitzen da.

Amezketako Artubi eta Zalegi mendi gaineko zuloak, jentilek egindakoak dira, bakoitzak bere palanka erabiliz. Jentil bakoitzak, bere palanka mendi hauen gailur batetik bestera botatzen zuen, bostehun bat metro bidean.

ORMAIZTEGIKO ZUBI BAT ETA JENTILAK

Ormaiztegiko zubi bat egiteko jentilak aukeratu zituzten. Lan hau gau batean amaitu behar zuten, eguna zabaltzerako. Jentil hauek asko ziren. Ila- ran jartzen ziren eta Aralartik eskuz esku harria ekartzen zuten, batak beste- ari bere izenez deituaz. Eguna zabaltzearekin, bat-batean lanari utzi zioten eta guztiak beren bizilekura joan ziren, artean zubia bukatzeko harri bat jartzea falta zutenean.

220 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

JENTILAK BEREN BURUA DEFENDATZEN

Jentilak mendian bizi ziren eta kristauek, kaletarrek, harrapatu egin nahi zituzten. Jentilek, beretako bat zelatan jartzen zuten eta honek, kristauak hurbiltzean, adarra jotzen zuen. Adar-soinu honekin bere lagunei zer gertatzen zen adierazten zien.

Adarra entzun eta berehala mendi gailurrean biltzen ziren, eta kaletarrak aldapa gora hasten zirenean, prestatuta zeuzkaten harri handiak hartu eta pirika goitik behera botatzen zituzten. Honela kaletarrak hiltzen zituzten.

JENTIL INDARTSUA

Ernion jentil indartsu bat bizi zen eta palanka boteaz indarra agertu ordez, harriekin adierazten zituen bere dohaina eta indarra.

Jendeak bazuen jentil honen berri, eta beren arteko eztabaidak argitzeko, haren indarra probatu nahian, hurbildu egin zitzaizkion. Jentilari beren nahia azaldu ondoren, honek harri handi bat lurretik jaso eta bere bizilekutik, Ernio- tik, Aralarko Alotza mendiraino bota zuen. Ekintza honen lekukoei jentilak esan zien non aurkituko zuten botatako harria, eta baita esandako leku hartantxe aurkitu ere.

JENTIL INDARTSUA

Ama-seme jentilak elkarrekin bizi ziren. Sua pizteko behar zituen txotxak ekartzeko eskatu zion amak semeari. Hau abiatu zen amaren esana betetzera eta esku bakoitzean zuhaitz bana zituela itzuli zen amarengana. Seme- aren ekintza eta indarra ikusirik, ama harrituta geratu zen eta honela adierazi zion: “Zuhaitz horiek ez dute sua pizteko balio”, eta amak berak bildu zituen sua pizteko behar zituen txotxak.

Eusko Ikaskuntza, 2009 221 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

AMA-SEME JENTILAK ETA HORIEN MORROIAK

Ama-seme jentilek hamalau morroi zituzten, jentilak hauek ere. Behin batean, amak semeari morroientzako bazkaria eman zion. Semeak, benetako jentil indartsua, janaria hartu zuen eta bidean zihoala, hamalau morroien otorduak berak jatea pentsatu zuen. Pentsatu eta jan. Morroiak gosetu egin ziren eta kexatu, eta bazkariarekin zer gertatzen zen amari esatera joan ziren. Andreak bazkaria semearekin bidali zuela erantzun zien, baina jentil morroiek berengana ez zela heldu erantzun zioten.

Amak semeari galdetu zion janariarekin zer egin zuen eta honek, goseak akabatuta zegoela eta berak jan zuela erantzun zion. Orduan, andreak jentilei jatekoa eman zien. Ondoren, seme jentila morroiek zenbat lan egin zuten ikustera hurbildu zen eta, horra, hamalau jentilek egun osoan egin zuten lana egiteko berak bi ordu nahikoa izan zituen.

EZKURRAKO JENTILAK

Ezkurrako beheko aldean, Errotalde izeneko parajean aurkitzen diren zuloetan jentilak bizi ziren. Egunez zulo hauetan gordetzen ziren eta gauez jan bila ateratzen ziren lapurreta egitera. Noizbehinka eguzkitan ageri ziren binaka elkarri burua garbitzen.

Beren etxean bizi ziren familiak oheratzean, tximiniatik barrena sukaldera sartzen ziren eta, batez ere, umeentzat prestaturiko ahia jaten zuten.

Baina gau haietako batean, etxekoandre bat konturatu zen zer gertatzen zen eta zartaginean zeukan olio frijitua lapur haietako bati aurpegira bota zion. Jentila bere bizi guztirako markatuta geratu zen. Jentil honen aurpegia ikustean, besteak haserretu egin ziren eta gaizto bihurtu ziren. Aurpegia erre- tako etxe hartara gauez itzuli ziren, baina oraingoan sarrerako atea jo eta beren esku-marka bat bertan utzi zuten. Etxe horren izena Amarrandegia da.

MARTIN-TXIKI ETA JENTILAK

San Martin maiz azaltzen da elezaharretan. Jose Migel Barandiaranek, besteak beste, jasoak ditu han-hemenka San Martin Txikiren gorabeherak basajaun batekiko edo besteekiko harremanetan.

Oraingo hau Leitzan kokatzen da. Jentilek bakarrik zekiten artoa ereiten eta Martin Txiki zen haiekin tratatzen zuen bakarra. Martin Txikik esan zien jentilei arto pila baten gainetik salto egin baietz ala ezetz apustu egin behar zutela. Apustu hau egiteko Martin Txikik abarka handi batzuk jantzi zituen.

Jentilak salto egin zuen arto pilaren gainetik eta Martin Txiki, berriz, arto gainean gelditu zen, abarkak artalez beteta. Salto egin ondoren, Martin Txikik alde egin zuen bizi-bizi, eta jentilak hori ikustean honela egin zion oihu:

222 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

“hazia badaramak, baina noiz ereiten den ez dakik”. Eta hori esan orduko aizkora bota zion, baina ez zuen Martin Txiki jotzen asmatu, gaztainondo bat jo baitzuen.

Martin Txiki etxeratu zen, hazia bazuen baina ez zekien noiz erein behar zen. Orduan pentsatu zuen andre zahar jentil bat ezagutzen zuela eta hark esango ziola. Martin Txikik bere mutil bat bidali zuen andre jentil honengana, artoa noiz ereiten zen galdetzeko, baina andreak ez zion argitasunik eman, marmarrean geratu zen.

Mutila etxetik atera zen baina bertan geratu zen alde egin gabe, zelatan leiho baten ondoan. Eta hara zer entzun zion andre zaharrari: “Mutil eroa, saririk gabe jakin nahi huke artoa noiz ereiten den? San Isidrotan ereiten baduk, uzta izango duk bai...”

Mutil zelatariak hala entzun zuen eta hala jakin zuen Martin Txikik artoa noiz ereiten den. Orduan hasi omen ziren euskaldunak artoa egiten.

Artoa bereganatu zuten baina ez zuten ehotzen asmatzen. Errotaren ardatza behin eta berriz erre egiten zitzaien, ez baitzekiten nolako ardatza egin behar zen. Berriz ere Martin Txiki jentilengana hurbildu eta hala adierazi zien: “Ez zeukaagu errotarekin burukomin handirik, ondo ari gaituk errotarekin”. Orduan jentilek erantzun zioten: “Haltzarekin egindako ardatza jarriko zenuten eta”. Horrela jakin zuten Euskal Herrian haltza zela ardatza egiteko behar bezalako zura.

HERRIKO MUTIL BATEK NESKA JENTIL BATEKIN HAURRA IZAN

Herriko mutil batek neska jentil batekin haurra izan zuen, eta hori jakitean, apaizak esan zion mutilari, jentilari haurra kentzeko. Jentilak lotan zeudela, mutilak haurra kendu zien, baina berehala konturatu ziren jentilak eta harrapatu nahian atzetik jarraitu zioten mutilari. Baina ez zuten nahi zutena lortu eta mutilak ihes egin zien haur eta guzti. Orduan etxeko ateari puñala sartu zioten, jentilak ez baitziren etxeko sarreratik aurrera pasatzen.

Eusko Ikaskuntza, 2009 223

Neguko Festak

Festak berekin dakar eguneroko bizimodu arruntaren etena. Herri bat ezagutzeko –jakina, biztanleek osatzen dute herria–, hurbil gaitezen bere festetara. Han, begiratzen asmatzen badugu, azalduko zaigu argi eta garbi herria nolakoa den, nola mugitzen den bere kezketan ekintza sozio-ekonomikoen barnean. Gizakia, aldi handi batean behinik behin, bere izaerari dagozkion instituzioak sortu ditu eta horien barruan bizi izan da. Hori nabari da lanean, heriotzaren inguruan sortu diren ohituretan, auzoaren eta auzokoen betebe- harretan, festetan, puska-biltzeko ibileretan, dantza taldeetan, inauterietako pantomimetan eta abarretan.

Neguko festak izenburua darama honek, baina negua zerbait luzatu edo zabaldu egingo dugu. Azaroa ez da negua, baina neguko ospakizunetan sartzea egoki iruditu zaigu, udazkeneko festak entzutea ez baita oso gauza arrunta, eta beste aldetik, udazkena neguko sarreraren giltza baitugu. Horrela, bada, gure aurreneko urratsak azarotik abiatuz egingo ditugu. Baina bilduma hau ez da inondik ere neguko festen erakusle, gida edo antzeko zerbait, etnografi alorretik eginiko ospakizun batzuen ikuspegia baizik.

SANTU GUZTIEN EGUNA AIAKO ALTZOLAN

Santu Guztien arratsaldean, Aiako Altzola auzoan gazteen bilera egiten da. Santu Guztien eguneko arratsaldean Aiako Altzola auzoko mutil gazteak beren biltokian elkartzen ziren, Mutil Ardoa izena zuen elkartean hain zuzen ere, antzina Etxeerre zeritzan baserrian, eta geroago Moja-etxeko tabernan.

Mutil Ardo batzar honetan aukeratzen zituzten giltzero izeneko biak, urtean zehar elkarteko arduradun izango zirenak. Honetarako kartak bi aldiz banatzen zituzten, eta bateko urria egokitzen zitzaiona giltzero izendatzen zuten, urtebeterako esan den bezala. Baina, gehienetan gazteek borondatez onartzen zuten giltzero-lana, eta ez zen izaten kartak banatu beharrik.

Eusko Ikaskuntza, 2009 225 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

SAN MARTINAK ETA AMASAKO OILASKO-JOKOA

Azaroaren 11, San Martin eguna, Amasako jaiak. Herrixka polit honetan, parrokia santu beraren izenekoa da. Amasako festa berezia oilasko-jokoa izaten da.

Antzina, San Martin hirugarrenean egiten zuten joko hau; azken urte hauetan, festen barruan, ez dute egun jakinik; baina, hori bai, behin ere ez San Martin egunean. San Martin hirugarrenean edo oilasko-jokoa egiten den egunean, herriko bi gazte talde goizeko seietan oilasko-biltzea izeneko eskean ateratzen dira. Buruan txapela daramatela, gazte hauek brusa eta abarkak jantzita ateratzen dira. Talde bat harmonika txiki batekin, trikitixan erabiltzen denaren antzekoarekin ateratzen da, eta bestea txistulariek jotako doinua lagun dutela ibiltzen dira, bakoitzak bailara jakinean eskatuz.

Talde bakoitzak haga eramaten du, eta bertatik zintzilikatzen dituzte oilaskoak, hanketatik lotuta. Baserri eta kale-etxe batzuetan diruarekin erantzuten diote eskeari, eta beste baserri batzuetan hegaztiekin. Eskean dabiltzan gazteen etxeetan oilasko batekin egiten diete ongi etorria, baita arratsaldeko dantzasokan atera behar duten neska gazteen bizitetxeetan ere.

Baserri guztietako ate aurrean mutilek dantzatzen zuten, eta dantza horretan etxeko emakumezkoek parte hartzen zuten. Oilaskoa hartzerakoan suziria botatzen zuten; oilanda edo dirua ematen zietenean hiru tiroko suzi- riarekin adierazten zuten. Oilaskorik ederrena Villabonako ospitalera opari bezala eramateko ohitura izan dela ere ez dugu ahaztuta utziko.

Amasako plazako lurrean kaxa jartzen dute, estalkia zulatuta duela; barruan hegaztia sartzen dute geroko oilasko-jokorako lepoa zulotik irteten zaiola. Ondoren, txistulari eta danborrero baten doinuekin mugituz, gazte batek begiak oihalaz estalita eta eskuetan ezpata daramala, oilaskoaren lepoa mozteari ekiten dio. Oilasko-jokoaren ondoren, Amasako plazan dantzasoka ateratzen dute eta erromeriarekin jarraitzen du festak.

EIBARREN GAZTAINERRE EGUNA

Gaztainerre jaia azaroaren 2an egiten da eta Hildako Guztien oroimenare- kin lotuta dago. Elizako otoitzen ondorioa dugu gaztaina erreak jatea. Hilda- koen alde lehen egiten ziren ondorengo otorduen antzekoa. Horregatik, Gaztainerre beti egin izan da aipatu Hildako Guztien Egunaren bederatziurrena amaitu ondorengo astelehenean.

Orain dela urte batzuk, emakumezkoek eta gizonezkoek norbere aldetik egiten zuten Gaztainerre. Emakumezkoak inguruko baserrietara joaten ziren, eta bertan meriendatzen zuten txorizo-tortilla eta gaztain erreak janez. Gizo- nezkoak, aldiz, ohiko tabernetan elkartzen ziren, eta Gaztainerre afarian, eta gaztainez gain, barraskilo edo karakolak izaten zituzten.

226 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

Garai batean, 1936ko gerra aurretik, Astelena pilotalekuan dantzaldia antolatzen zuten egun honetan. Azken urteetan, galdu samartua da Gaztaine- rre ospakizuna.

SAN NIKOLAS VILLABONAN

Abenduaren 6an, San Nikolas eguna han-hemenka lurralde askotan ospatu izan zen edo ospatzen da. Gure artean, adibidez, Seguran. Gehienbat ume festa bezala ezagutzen dugu San Nikolas eguna. Ohitura honetan agertzen da argi eta garbi ordezko nortasuna.

Villabonako neska-mutil koskorrak eskolako atsedenaldian eta bazkal garaian ibiltzen ziren eskean atez ate. Batzuetan bakarka, eta gehienetan, binaka eta hirunaka. Arratsaldez ez zuten eskatzen, eta eskatzera ausartzen baziren, erantzun hau jasoko zuten: “bukatu da San Nikolas”. Mutil batzuen janzkerak obispoa edo gotzaina gogorarazten zuen. Kartoizko mitra antzekoa eramanez, kolore askotariko paperezko zerrendek apaintzen zuten gotzaina. San Nikolas eskean dirua, fruta edo goxoki batzuk ematen zituzten. Abesti ezagun eta zabaldu samar honekin agurtzen zuten atez ate jendea:

San Nicolás coronado / Obispo fue muy honrado / Ale, ale, alegría / Todo el mundo salvaría. / Aquí estamos tres / Cantamos dos / Una limosnita / Por amor de Dios / Angeles somos / Del cielo bajamos / Para Jesucristo / Dinero pedimos.

Ondoren, urtats edo aginaldoaren zain zeudela, batzuetan itxaropen handirik gabe gainera, abesti kuttun hau abesteari ekiten zioten:

San Nikolas txikia Zure ganbaran hazia Zure ganbaran zer dago? Andre Juana Maria.

TOLOSAKO SANTA LUZIA EGUNA

Abenduaren 13a, Santa Luzia eguna. Bez- pera arratsaldean edo ilunabarrean, mutil koskorrek, eskolako saioa amaitu ondoren, eskura zituzten metalezko tresna zahar baztertuak hartzen zituzten, eltzeak, pertzak, zartaginak eta abar, eta kalean zehar gora eta behera ibiltzen ziren, zalaparta bizian, ontzi soinu zaratatsua atereaz, behin eta berriz, atsedenik hartu gabe, ondoko hau oihukatuz: “Santa lubia, lubia, le, aguazilaren beldurrik gabe”.

Festa-ohitura honek berekin zekartzan neurri gabeko gertakizunak. Behin, arratsalde ilun eta zalapartatsu haietako batean, udaltzain edo

Eusko Ikaskuntza, 2009 227 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos aguazilari bizarra erre omen zioten, eta ondoren, ohitura hau baztertu egin zen. Hirurogeita hamarren bat urte izango dira abenduko ilunabarrean Tolo- sako kaleetan Santa lubia, lubia, le, aguazilaren beldurrik gabe entzun ez dela.

OLENTZERO ETA GABON SUA

Gure lurraldean su inguruan igarotzen ditugu. Suarekin eman izan zaio azken agurra urteari, eta antzina, neguko solstizioaren ohorez jai handiak egiten ziren, eguzkiaren jaiotza baitzen.

Gomentzago, Olantzaro, Olentzaro, Onentzaro, Onontzaro, Orantzaro, Orentzago, Orentzaro eta abarri buruz asko idatzi da. Adibidez Azkuek, Pio Barojak, Aita Eusebio Etxalarrek, Jose Maria Iribarrenek, Aita Donostiak, Jose Migel Barandiaranek, Manuel Lekuonak, Julio Caro Barojak, Satrustegik eta beste askok, baita garai zahar haietan Lope de Isastik ere. Hori adierazten digu Orixek Euskaldunak poeman:

Begigorri ba dator aiton Olentzaro, urteak egun ainbat begi ta bat geigo. Gurdia aiñako sabel: aurpegi dena ago, nondik nora sortu zan jakin gabe nago.

Olentzaro ez da izan, azken urteak arte, Euskal Herri guztiko irudia, gizonaren irudimenak iruditu duena, baizik Beterrikoa –Goierrin, gutxi–, Bidasoa ingurukoa, Gipuzkoako itsasertzekoa eta euskal Nafarroa mendialdekoa batez ere. Egun Euskal Herri guztira iristen bada ere, lehen ez zen Oran- tzarorekin berdin gertatzen. Olentzaro su inguruan berotu zalea izan dugu, azkenaldi honetan kaletar samar bihurtu bazaigu ere.

1973. urtean Albizturko Odriozolaren ostatuko etxekoandreak esan zidan herriko Olentzaro tximiniatik etxera sartzen zalea zela, eta hori gerta ez zedin, umeen lasaitasunari begira, gau honetan, Olentzaro gauean, su handi eta ketsua pizteari ekiten ziotela. Hartara urruntzen zuten Olentzaro.

Bedaioko Olentzaro ezinbesteko behartsu eta apala zen, Tolosako auzo honetan jakitea izan nuenez. Laratzetik zintzilikatzen zen. Arpilerazko zaku zaharra su gainean edo tximiniako kanpaiaren atzean jartzen zuten, hesterik gabe. Ke-haizeak geldiro zerbait mugituz gero, umeentzat beldurgarri gertatzen zen. Egun honetan, egun argitan, umeek abesten zuten: “Olentzaro zabar, hik atorra zahar. Eguberri berri-berri, nik atorra berri”.

Berastegin umeei esaten zieten Onentzaro etorriko zela tximiniatik barrena gauean oheratu nahi ez zutenei igitaiarekin lepoa moztera. Hau egiaztatzeko entzuna diot Borda Txuri baserriko etxekoandreari –Amada Etxe- berria Matxinea– bere familiakoek gutxiena uste zutenean, tximiniatik behera igitaia bota izan zuela behin baino gehiagotan. Honela beldurtu izan ditu, bere seme-alabak aurrena, eta bilobak geroago.

228 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

Elduainen, gaztainak erretzeko danbolin soinuarekin uxatzen zuten Olen- tzaro beste baserrira. Lizartzan, berriz, Olantzarori ongi etorri egiteko prest egoten ziren. Olantzaro tximiniatik barrena etortzen zitzaien eta bere eserlekua gordetzen zioten, etxekoekin batera afaltzeko. Afaltzeko baratxuri-zopa eta bakailaoa izaten zuten beti. Umeek, berriz, eskaileretan gora eta behera korrika agertzen zuten beren poza. Jolas honi hanka-jokoa deitzen zioten.

Bestalde, gau honetan pizten zen Gabonsupilla, Olentzaro trunkoa, Oran- tzaro enborra, Onantzaro gaubeko baztarrekoak eta beste izen batzuk hartzen zituen enborra. Aiako Agerre baserriko etxejauna zen Manuel Maria Orbego- zok esaten zuenez, herriko ohitura zabalduari jarraituz, Gabon ilunabarrean garraiatzen zuten, behi-pareak tirata, pago-burua edo pago-mozkorra etxeko sukaldera, eta hemen su ematen zioten arto-lokotxarekin. Pago-buruaren gainean matxarda jarrita erretzen zituzten afaltzeko zeuzkaten bisigua eta gaztainak. Afalondoan, pago-mozkorraren inguruan eserita, kafea eta pattar gorria eta zuria edanez, jarraitzen zuten Gabon giroa ospatzen. Behin ordu bataz gero, etxekoandreak sua itzaliko zuen.

Zestoako Txiri Boga izeneko auzoan ere, Gabon ilunabarrean Gabon-supilla pizteko ohitura zuten, eta bere txingarretan erretzen zituzten afaltzeko bisi- guak. Suaren arriskuari alde egiteko, oheratu aurretik Gabon-supilla sarrerako ate aurrera ateratzen zuten, eta hurrengo goizean berriro sukaldean sartzen zuten. Gabon-supill honek, Urtezahar eguna igaro arte irauten omen zuen. Su-baxua ezkutatu zenean ohitura hau ere ezkutatu edo galdu egin zen.

GABONETAKO AFARIA

Bedaioko baserri gehienetan baratxuri-zopa, bakailaoa tomatearekin eta gaztaina erreak afaltzen zituzten, sagardo eta ardo, kafe eta pattar zuriare- kin. Lasarteko Soroeta Aundi baserrian –egun desagertua–, Hernaniko partean dagoena, Olentzaro bezperan edo egun berean, goizetik, sendia arduratzen zen etxea, ukuilua, bertako ganadua eta etxe aurrea garbitzen. Honela izaten zuten baserrian Eguberri festa ospakizunaren sarrera. Olen-

Eusko Ikaskuntza, 2009 229 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos tzaro afarian zera izaten zuten: olio-azak, bisigua, kapon arra –kapoiak gehiago balio izaten zuen eta Donostiako azokara eramaten zuten saltzera–, arroz-esnea, pikuak, sagardoa eta ardoa, kafea, pattar gorria eta zuria.

Orion, Balentin Ikatzeta Lertxundi ontzigileak esan zidanez, olio-azak, bakailaoa tortillan eta turroia. Errenteriako Zamalbide auzoan olio-azak, bisigua, oilaskoa, arroz-esnea, kafea, pattar zuria eta gorria. Oñatiko Zubillaga auzoan, Gabonetan afari hau egiten zuten, gehienbat: bakailaoa tomatearekin, intxaur-saltsa eta konpota. Urnietako Gurutze Berri baserrian, Olentzaro egunean zerri-hankak eta belarriak izaten zituzten afaltzeko. Gero zurruku- tuna, baratxuri- zopa eta bakailao zipriztinduaz egina, mahaira ateratzeko orduan arrautza botata. Ondoren sagar eta aranez egindako konpota, kafea eta pattar zuria edo ttotta.

Zenbait herritan barraskiloak izaten dituzte Gabon gaueko afarian, adibidez, Astigarragan eta Hondarribian. Azken herri honetako arrantzale munduan, Olentzaro eguneko afaria karakolez, bakailaoz eta arrozelaz (bisigua) egiten dute, oilaskoarekin batera; ondoren konpota, aran eta piku lehorrez egina.

Nuarben, auzoko Pedro Pildainek 1973. urtean esan zidanez, gaueko afaria prestatzeko hiru edo lau pago-mozkor pizten zituzten lastoa erabiliz, laratzetik zintzilik kobrezko pertza jarrita. Afaltzeko, baratxuri-zopa eta bakailaoa –urtean zehar etxetik kanpora bizi den familiakoak ekarria, edo baserriaren nagusiak maizterrari emandakoa urteko errenta ordaintzean, usadioarekin konplitzeko–. Gero gaztainak, arroz-esnea eta ardotan sagarrez egindako konpota. Goizaldera baratxuri-zopa berriro ere, eta zurrakapotea, piku onduak eta kanela-zotza ardotan egosita. Familia batzuetan, estapabua jaten zuten, lapikoan egositako haragiari, irina eta tipula txikituaz egindako saltsa gehituaz. Beste baserri batzuetan, berriz, buzkantza izaten zuten afaltzeko. Oheratu aurretik, pago-mozkorrak sutako hautsetan estaltzen zituzten.

URTEZAHARRA ETA URTEBERRIA

Hondarribiko baserritarrak Urtezaharra ospatzeko Dios te Salbe kantari ibiltzen dira eskean, atez ate. Ohiturazko abestiari kopleruak ematen dio hasiera, ondoren taldeak jarraitzeko:

230 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

Kopleruak: Taldeak:

Alabatua, bedeinkatua Dios te Salbe Pekatuaren mantxarik gabe Ongi etorri Señora Kontzebitua Gabon Jainkuak diela Legiarekin kunpli dezagun Urteberriaren bezperan.

Zapata txuri paperez Dios te Salbe Ebia danian baterez. (...) Nagusi jauna Esan bezaigu Hasiko geran ala ez.

Nagusi jaunak Dios te Salbe Baietz, baietz dio eta (...) Nere lagunak Dios te Salbe erantzun Garbuarekin.

Au haiziaren epel-epela, Dios te Salbe Aidian dabil orbela. (...) Etxe hontako familiari Jainkuak gabon diela.

Urtezaharreko afaria, Gabonetakoaren antzekoa izaten zen ia beti. An- tzina, Nuarben otargile nagusiak beren langileekin biltzen ziren afaltzera, eta nagusiek ordaintzen zuten afaria. Urtezaharreko afari hau, hiru edo lau taber- natan egiten zuten.

Lasarteko Soroeta Aundi baserrian txalaparta joaz agurtzen zituzten Urte- zaharra eta Urteberria, gauerdi aldera. Baserri honetan bizi ziren Zuaznabar anaiek bikain erakusten zuten txalaparta jotzeko zuten trebetasuna. Base- rriaren sarrerako ate aurrean jartzen ziren, eta sendiaren ohitura zaharrari jarraituz, etxekoren batek kalera begira idi-adarra hiru aldiz motzean joz, eta berehala, beste behin luzeagoan, adierazten zuen ondoren festa giroko txalaparta entzungo zela. Txalaparta Olentzero gauean ere jotzen zuten.

Urtezahar gauean, afaldu aurretik tximinia garbitzen zuten, eta egun berean kedarra baratxuri-landareari botatzen zioten. Urtezahar gauean, tximiniak garbitzeko ohitura nahiko zabaldua dugu, batez ere, Nafarroa aldean. Tximinia garbitzeko, baserretza sorta soka luzeaz lotuta erabiltzen zuten. Arantzazu auzoko Soroandieta baserriko etxejauna den Juan Urzelaik esanda, Urtezahar egunean tximini ikusleak ibiltzen omen ziren. Auzoko bi gizon edo mutil, txandaka, izaten ziren tximiniak garbi zeuden ala ez ikusten zutenak. Arabako herri askotan zahagi eta zahato zaharrak erretzeko ohitura ere izaten zen, erre puierre esanez, batetik bestera, gora eta behera, sugar eta ke artean korrika.

Suaren inguruan ez dugu ahaztuko ura, Urteberriko ur-berria. Zuazon, herriko mutilak eskera ateratzen ziren, mutil nagusiaren etxetik. Zahato-ardoa

Eusko Ikaskuntza, 2009 231 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos alaigarri, txarroan ur berria herriko iturritik hartua. Beren ohiko ibilaldian, atez ateko agurra izaten zuten:

Urteberri, egun ona Emen dakargu ur berrie, Iriki ezazu atarie. Etxe hontako etxekoandriak Amabirjiiña dirudi, Iruri, iruri, Amabirjiña dirudi. Sentitzen zaitut sentitzen Hasi zerala jaikitzen Urdai zarraztakoa ebakitzen.

Azken agurra baino lehen, urontzitxoa betetzen zioten eta eskaini. An- tzeko ohitura zuten Udabe herrixkan.

ERREGE JAIA

Errege bezperako ohitura berezia, Euskal Herriko zenbait herritan behintzat, zintzarria jotzen ibiltzea izan da, eta baita etxez etxe jendea agurtuz eskean ibiltzea ere. Errege bezpera edo egunean, ohikoa izan da familiakoen artean kartak banatzea, eta egunerako Erregea eta Erregina izendatzea. Hauek, sinbolikoki, zerbait ordaintzera behartuta zeuden, Errege eta Erregina- rena eginez.

Tolosan bada Emeterio Arreseren abestia, Errege egunaren bezperarako jarria, Eduardo Mokoroaren musikaz abestu izan dena. Olerkiaren hasierak honela dio:

Izar txuri-txuri bat Pitxi eder ta goxo agertu da goyen ekartzalle hoien hau poxa!, laister dira bidera gu, amatxo, Erregiak hemen zurekin lenbailen

Goazen, goazen txit alai Agur, agur, agur Izaskun mendira, Errege zaldunak argitasun polita Erregien errege piztu dan tokira (bitan) Gurtu nahi dutenak

Hondarribian, Errege Egun goizean parrokiako hamarretako mezatan ofrenda egiteko ohitura zen. Aldare ondoan alkatea mahaiburu jartzen zen, eta emakumeek alkatearengana hurbildu eta mahai gainean norbere oparia uzten zuten, batez ere, opilak. Gero, ofrenda hau herriko ospitalera eramaten zuten. Orain dela hogeiren bat urte baztertu zen ohitura. Erdi Aroko berri batekin utziko ditugu Gabon aroko ospakizun eta ohiturak:

232 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

SAN ANTON

Urtarrilaren hamazazpian, San Anton eguna, bereziki aziendak bedeinkatzeko eguna. San Anton da azienda guztien patroia. Ikonografian, San Anton edo San Antonio Abad zerria oin ondoan duela azaltzen zaigu.

Berastegiko San Anton ermitan abere bedeinkatzea izaten da batez ere, abenduaren 13an Zumarragan Santa Luzia ferian erositakoa, apika. Meza aurretik, prozesioa egiten dute ermitaren jiran baserrietako gizon-emakumeek, kanpaia jotzearekin. Meza ondoren, ermitako atarian aziendei begira, apaizak bedeinkatu egiten ditu. Ondoren, baserritar bakoitza bere azienda hartu eta etxerantz abiatzen da, kanpai-soinua laguntzaile alai duela.

Nafarroako Zubieta herrian dagoen San Anton ermitan aziendak bedeinkatzen dituzte, astoak batez ere. Bedeinkatu ondoren, bi edo hiru bira ematen dizkiote ermitari aziendak hartuta. Egun honetan bedeinkatutako astoek ez zuten lanik egiten, jai baizik, eta pentsua ere egunerokoa halako bi ematen zieten: artaburu bi baten ordez.

Errenteriako Zamalbide auzoan esan zidaten San Anton egunean artoa bedeinkatzen dela, ondoren artoa ganaduari emateko. Azken urteotan, bedeinkazioa auzoko elizan egiten da; lehenago, berriz, Errenteriako parrokian.

Getarian, San Anton eguna jai egiten da. Goizean meza nagusia, Nekaza- rien Ermandadeak ateratakoa. Ondoren, bertsolariak Udaletxeko Plazan, bertan aurkitzen diren guztiek txakolina probatzeko aukera dutelarik, herriko uztadunek edo kosetxeroek eskainita. Jatorriz, festa honek nekazarien artean du bere sustraia; baina gaur egun, San Anton ospakizuna arrantzale- girokoa da, batez ere.

TOLOSAKO SAN BLAS EGUNA

Tolosako San Blas ermitaren inguruan, Kandelaria egunean ospatu ohi da festa bezpera, harmonika doinuaz dantza eginez, eta erroskilak salduz. Mahai gainean, elizatxoaren inguruan, kordoi eta domina bedeinkatuak saltzen dituzte. Kordoi eta dominak jartzen zizkieten gurasoek umeei eztarriko mina uxatu edo sendatzeko.

San Blas egunez, gosaltzeko txokolatea bolatuarekin izaten zuten, batez ere erlikiaren ardura zuten apaizek; bazkaltzeko ere, ez zuten zerri-hanka fal- tarik izaten ermita-etxean. Meza nagusiaren aurretik eta ondoren, janari eta baserriko gaien bedeinkazioa izaten zen. Ondoren, erlikiari muin egitea. An- tzina, apaizak izaten zuen ardura; azkeneko urteetan, erlikia aldarean egoten da, eta bertan egiten diote muin.

Eusko Ikaskuntza, 2009 233 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

Baina San Blas ez da umeen eztarriko minaren aurkako zaindaria soilik, gizon-emakume guztiena ere bada, adin guztietakoena. Eztul egiten duenari San Blas esateko ohitura ezagutu dugu. Gainera, San Blas egunak badu bere izate alaia, bere festa ospakizuna. San Blas izeneko elizatxoaren inguruan antolatzen dute dantza eta piper-opil salmenta, dei bereziaz adierazita: bata, bia, hirua...

Tolosako San Blas ermitaren inguruan, orain dela hirurogeita bosten bat urte arte, herriko gazteen ohitura, besteak beste, zankiñakan jolas egitekoa zen. Aiako Altzola auzoan, San Blas egunean baserri bakoitzak zituen ganadu-buru adina artaburu bedeinkatzen zituen. Ondoren, aziendei artaburu bana ematen zieten. Hala uxatzen zituzten gaixotasunak.

SANTA AGEDA

XIV. mende aldekoa omen da Santaren on-zaletasuna Elizan. Alegia, ez dela atzo goizeko ohitura! Eskean ibiltzeak leku batzuetan bizirik irauten du, beste batzuetan, aldiz, igarotako gauza bezala oroitzen dugu. Toki batzuetan, Santa Ageda eta Karnabalak edo Inauteriak, nahasian ospatu izan dira, egunaren egokitasunari begiratuta. Zenbait herritan, ez dute Santa Ageda bezperako ospakizunaren berririk ere.

Egun entzuten ez bada ere, Amezketako Elbarrena auzokoek orain dela berrogeita hamabost urte abesten zuten:

Santa Ageda bezpera, beti honela ez gera, elbarrendarrak atera gera eskera.

Eskeak, dozena bat arrautza, lukainka edo lau librako ogi biribila izaten zuen erantzuna, baserri bakoitzean. Biharamunean, eskean ibilitako gazteek jai egiten zuten, egunpasa, bildutakoari beharrezkoa erantsi eta bazkari-afa- riak eginez.

Tolosako Usabal auzoan Santa Ageda eskean nola abesten zuten oroitzen ziren: harmonika soinuaz eta ohiturazko makila zartadaz.

Kopleruak ematen zion hasiera: Taldeak jarraitu: Galdetutzen det Dios te Salbe Nagusi jauna da kanpoan Ongi etorri edo etxian Berak nai dunen Gabon Jainkuak diela, Pasiatzen du zazpi Legiarekin kunpli dezagun mulako kotxian. Santa Ageda bezpera.

Kopleruak: Taldeak: Etxeko olluak bi Dios te Salbe Bata beste dirudi. (...) Etxe hontako etxekoandriak Amabirjiña dirudi.

234 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

Kopleruak: Taldeak: Baratzan dago txermena Dios te Salbe Luzia eta lerdena (...) Etxekoandria kopla dezagun Nagusiaren hurrena.

Kopleruak: Taldeak: Gogotikan ari gera ta Dios te Salbe Oraindikan ez degu etsiko (...) Lehena bazera eman gabe Zuk ez gaituzu utziko.

Taldea San Blas eta Usabal bailaretako gazteek osatzen zuten, eta abestia orain dela berrogeita hamabosten bat urtera arte kantatzen zuten. Bildu- tako sariarekin afaria egiten zuten tabernan hurrengo igandean.

Eusko Ikaskuntza, 2009 235

Sorgin-Kontuak

1. SARRERA

Sorginak, gaueko iratxoak dira, gaua berena dute, berak lotsarik batere gabe noiznahi diotenez: «gaua gauekoentzat, eta eguna egunekoentzat». Sorgi- nak deabruarekin hitzarmenetan ibili ohi dira, horren morrontzapean. Jokaera harrigarriz antzaldatzen dira gutxien uste denean abere mota desberdinetan, haize-erauntsi zakarrean eta abarretan. Sorgina da gauzarik harrigarrienak egiteko ahalmen ezkutua duen izakia.

Ikuspegi orokorretik begiratuz, sorginaz esan dezakegu, besteren ezak bizi dituela. «Zuek asko ereiten duzuenean eta gutxi jaso, guk ugari biltzen dugu, eta zuek erruz baliatzen zaretenean berriz, gu urri ibili ohi gara». Nafarro- ako Intza herriko sorginek bertako andre bati behin esan zioten bezala, “gu besteen ezezkotik bizi gara”.

Zenbait kontaerak, maiz aski, mendirantz garamatzate. Mendia zerurantz baitoa, besteak beste, Olinpo, Tabor eta Sinai mendiekin gertatzen den bezala. Baina mendiak leizera ere bagaramatza, bidegurutzera ere hurrera- tuko gaitu noski, bizitza arrunta eta irudimenezkoa elkartzen diren gune horretara.

Eusko Ikaskuntza, 2009 237 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

Mendia, leizea eta bidegurutzea aipatu ondoren, kontakizun eta mitoetan zubiak duen garrantzia ere aipa dezagun. Zubia ez da igarobidea, giza kontro- letik at gertatzen den ustekabeko gauza miresgarri baten kokagunea baizik. Bere nortasun nabarmenagatik ez da ahaztu behar, kontaera eta mitoen zenbait kultur alorretan, lanbideek duten eragina. Guri dagokigunez, liburu honetan dakartzagun aipamenek, hori egiaztatzen dute, noski.

2. SORGINEN ISTORIOAK

2.1. Sorginak gazte bat gaixotu

Gabiria herriko Oñatibia baserrian jaioa zen amona Klara Damasak kontatzen zuenez, gazte bat oheratzen zen oilo-lumekin egindako bururdi baten gainean. Baina egunetik egunera, gaztea pisua galtzen ari zen eta itxuraz gaixo-tankera hartzen. Gauzak horrela, Olaberriko eliza nagusira joan zen eta hemen erretoreak Ebanjelioak atera zituen, honelako eta antzeko gertakizu- netako ohiturari jarraituz.

Eliz arau hau bete ondoren eta apaizak gaztearen itxura kaskarra ikusirik, galdetu zion zeren gainean lo egiten zuen. Adierazitako bururdi baten gainean erantzutean, apaizak jakinarazi zion bururdi barruan hegazti bat aurkitzen zela, bere gaitzaren eragilea, eta hau desagertzeko bururdia Intxaurtxo izeneko bidegurutzera eraman eta hor erre egin behar zuela.

Auzokoen laguntzarekin, gazteak egin zuen apaizaren esana; bururdiaren erdian oilo bat aurkitu zuen. Makilatu ondoren, erre egin zuen hegaztia. Oilo hau sorgina zen. Orduezkero, gazteak osasuna bereganatu zuen.

2.2. Sorginak eta zubia

Kontakizun honek zubia ezagutzen ez zeneko denboretara garamatza. Amezketako Loiola baserrikoek diotenez, erreka bat aldez alde igarotzeko bi soka edo burdinazko haria erabiltzen zituzten. Bata eskuz heltzeko eta bestea hanken euskarri.

Hau honela, Andoaingo Sorabilla auzoan zubi baten nahia agertu zuten, eta hori sorginek jakin zutenean, langintza hartan ardura izango zuen nekazari-igeltseroarekin harremanetan berehala jarri ziren. Sorginek gizon honi proposatu zioten zubia berek egingo zutela, oilarraren kukurrukua entzun baino lehen, igeltseroaren etxean aurrena jaioko zenaren truke. Igeltseroak ontzat hartu zuen proposamen hori, behia ume egiteko zeukala pentsatuz: “Txekorra jaioko duk eta txekor baten gora beheragatik ez zaidak axola handirik”. Baina berehala ohartu zen andrea haurdun zeukala, eta zer gertatzen zitzaion esanez, apaizarengana joan zen. Honek, gizon larrituari entzun ondoren, pertz bat urez bete eta ur honetan oilarra sartzeko esan zion.

238 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

Igeltseroak kasu egin zion apaizari, eta oilarrak uretatik atera orduko kukurruku egiteari ekin zion. Kukurruku hau entzutean, sorginek beren lana utzi eta korrika eta presaka alde egin zuten, zubia egitea lortu gabe. Zubia harri baten faltan gelditu zen.

Baina sorginak beren zarrapastran ez ziren isilik ezkutatu, honela deiadar eginez baizik: “Ez garela eta bagarela; baina hamalau mila bagaituk. Labaien- dik harria, eskuz esku”. Ikusi zuten falta zen harria jartzeko zuloa, sorginek harriarentzat prestatuta zeukaten zuloa. Denboran zehar, harri hura zementuz tinkatu arren, behin eta berriz lurrera erortzen zen.

2.3. Sorginak eta zaldi zuria

Amezketako Iraregi baserriko etxekoandrea bere alabarekin eztabaidan ari zen oinez Tolosa- rantz abiatzera zihoala. Andre hura honela hitz eginez agurtu zen: “Infernuko etsaiak eramango ahal hau zaldi zuri baten gainean”.

Andrea etxera itzuli zenean hara non ikusten duen bere alaba sorginek daramatela zaldi zuri baten gainean. Gero, neska gazteak Larrunarri (Txindoki) izenarekin arrunt ezaguna den mendiko Mari Zulo leizearen sarreran bere burua azaltzen zuen.

Gauzak horrela, ama apaizarengana joan zen zer gertatzen zitzaion adieraztera, eta apaiza zulora joan zen honelako kasuetan gomendatzen den konjurua egiteko asmoz; baina alferrik, araoa egiteko ez baitzegoen apaiza behar den bezala prestatua. Neska gaztea, berehala, Mari Zulo leize barruan ezkutatu zen.

2.4. Sorgina eta morroia

Larraulgo baserri batean morroi zegoen baten nagusiak auzoko baserri batera joateko esan zion, hango gizona idi parearekin goldean laguntzeko libre ote zegoen galdetzera.

Morroiaren nagusiak bazekien baserri hartan bizilekua zuen amona sorgina zela eta bere mutilari adierazi zion amona hari nola zegoen begiratzeko. Morroia zakur handi batekin joan zen nagusiaren agindua betetzera, baita ikusi ere amona supazterrean nola zegoen eserita, geldi-geldi, hitzik egin gabe.

Bere eginkizuna bete ondoren, bere zakurrarekin etxerantz zihoala, hara non sortzen den berebiziko zalaparta, argi misteriotsuak alde batetik bestera

Eusko Ikaskuntza, 2009 239 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos mugituz eta benetako haize zakarra. Morroia benetan beldurtuta geratu zen eta zakurra, zaunkarik egin gabe, isil-isilik, hura ere oso beldurtuta.

Etxera heldu orduko, argiak itzali eta haizea ezkutatu zen. Dena baretu eta normal jarri zen. Amona, sorgin bihurtuta, sorgintzan, zalaparta eta egoera harrigarriak sortuz, etxera bidean laguntzaile higuingarri izan zuten morroiak eta zakurrak.

2.5. Sorgina eta astoa

Amezketako Ezkorborro baserriko mutil bat Bedaiora zihoan gauez bere andregaiarengana, makila eskuan zuela. Berak pasa behar zuen barruti batean, kontrario baten astoa larrean aurkitu zuen. Hau mutilaren pozgarri izan zen. “Banuen gogoa asto hau harrapatzeko” pentsatuz aldi berean astoa bizkarrean makilatzen hasi zen.

Astoaren bizkarra pitzatu bazen ere, berehala lehenago bezala jarri zen, jipoi- rik hartu ez balu bezala. Honela, behin eta berriro. Halako batean erreka batera iritsi ziren eta erreka hartan sorginak lixiba jotzen ari ziren eta horietako batek honela hots egin zion mutilari: “Maurizio, hator hona, bihurritzeko heldu maindire honi”.

Mutilak heldu zion maindireari eta hau berehala ote bihurtu zen. Hori horrela, gazteak eskuetan mina hartu zuen eta deiadarka esan zuen: “Hots! Hau ez duk maindirea, hau otea duk”. Eta sorginak erantzun: “Ez garela baina bagarela, ez garela baina bagarela...”, eta honela esanez ezkutatu ziren, beren artean asto-tankerako hura ere han zela. Mutila esku urratu eta bustiekin geratu zen.

2.6. Sorgin lapurra

Baserri batean txerria hil zuten eta puskak egin ondoren, odolkiak, lukainkak eta abar falta izaten zirela konturatzen ziren. Etxeko ate eta leiho guztiak ixten zituzten, baina halere alferrik, lapurra ezin harrapatu.

Baserritar batek esan zien lapurra tximiniatik sartzen zitzaiela, sorgin bat izango zela eta tximini parean ontzi handi batean olioa irakiten jartzeko. Hurrengo goizean baserriko sendia jaiki zenean, aldameneko amona harrapatu zuten garrasika oliotan.

240 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

2.7. Sorgina eta bere senarra

Senar-emazte bikote bat elkarrekin bizi zen. Gizona mozkorra eta andrea sorgina, biek eskandalu bizian igarotzen zituzten egunak. Gizona tabernara bere zaldiarekin joaten zen, gero etxera honen gainean itzultzeko. Andreak behin eta berriz deiadar egiten zion, esanez, “Egun batean ikusi behar dituzu gorriak”.

Honela, behin batean gizona beti bezala tabernatik atera eta zaldi gainean jarri zen etxera bidean. Abiatu zenean, sorginak hiru zakur desberdinen itxurak harturik aurrean jarri zitzaizkion, zaldiari hozka eginez. Honela, zaldiak ezin zuen aurrera egin.

Gizona lurreratu eta zakurrak makilaz jo nahian hasi zen; baina beti alferrik, zakurrik ez zuen ukitzen. Honela bide guztian, etxeraino. Etxeko atean sartu orduko gizonak bere burua bota zuen eta ukuiluko ganadua, zakur zaunkak entzutean, kateak eten eta askatu egin zen.

Honelako batean, andreak bere gizona etzanda lurrean ikusirik, “zer duzu?” galdetu zion. Gizona ez zen erantzuteko gauza izan, zakur-sorginek eman zioten nahigabearengatik.

2.8. Sorgina zaldi-tankeran

Artzain batek bere semea, artzain-mutila, mendian egokitu eta makilaz astintzen zuen. Ilunean artzaina bazetorren menditik etxaldera eta bidean koska bat ikusi zuen, eta koska azpian zaldi bat aurkitzen zen behar den bezala antolatua.

Artzainak bazekien bere andrea sorgina zela, eta, zaldia ikusi zuenean, gizonak bere andrea izango zela pentsatu zuen eta honela esan zion: “Hemen al hago orain ere, mila arraioa, hemen al hago...”, eta makilarekin ziri- katu zuen. Ondoren, berehala, zaldiak alde egin zuen berebiziko haize-soinuarekin.

Artzaina etxera joan zen eta ez zuen hitzik egiten. Orduan, andreak, sorgina zenak, galdetu zion: “Zer duk honela egoteko?” eta gizonak erantzun: “Zaldi jantzian, bidean zertan ibili haiz?” eta andre sorginak erantzun: “Berriz nire semea jotzen baduk, nik pentsatuko diat zer egin hirekin”.

2.9. Esker oneko sorgina

Sorgin bat, gaua sorginkeriak eginez pasa ondoren, eguna zabaldu zuenean etzanda lurrean gelditu zen, indarrik gabe, bere burua altxatzeko gauza ez zela. Bere ondora arrimatu zen bati laguntza eskatu zion baina honek, kasurik egin gabe, aurrera jarraitu zuen. Beste bat hurbildu zitzaion eta honi ere laguntza eskea egin zion.

Eusko Ikaskuntza, 2009 241 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

Hau sorginaren ezagun bat zen eta lurretik altxatu zuen eta sorginak horrela erantzun zion: “Zuk mesede bat egin didazu eta, egunen batean, koltxoi azpian alkandora eta galtza parea aurkituko dituzu”.

Egun batzuk pasa ondoren, gizonak koltxoi azpian erreparatu zuen eta baita sorginak agindutako alkandora eta galtza parea aurkitu ere.

2.10. Sorginak, morroia eta akelarrea

Etxe batean, ama-alaba sorginak bizi ziren beren morroi gazte batekin. Gauez, bi sorgin hauek mutila bakarrik utzi eta alde egiten zuten, eta, behin, horrela, morroiak zer gertatzen ote zen jakitea pentsatu zuen; horretarako zizeilu batean etzan eta lo-itxurak egiten jarri zen.

Hau honela ikusirik, alabak amari esan zion: “Hori lo dago”, eta amak erantzun: “Ai, neska, mutilek tranpa asko izaten dinate! Jostorratza sartu behar zionagu”.

Jostorratza sartu zioten baina mutilak lo-itxuran jarraitu zuen. Bi sorginak, pomada miragarriz gorputza igurtzi ondoren, tximiniatik gora atera ziren honela esanez: “Hodei guztien azpitik eta sasi guztien gainetik”.

Mutila saiatu zen gauza bera egitera, baina oker esan zuen: “Hodei guztien gainetik eta sasi guztien azpitik”. Honela aurpegi guztia odoletan zuela akelarre batera joan zen. Hemen sorgin bat txakolina ematen hasi zitzaion, eta mutilak, sorgina ezagutuz, honela agurtu zuen: “Jesus, etxekoandrea, zu ere hemen!”

Jesus izena entzutearekin, bat-batean sorgin guztiak alde egin eta ezkutatu egin ziren, mutila bakardade osoan geldituz. Morroi gazte hark urteak igaro zituen herrira itzuli gabe.

2.11. Sorgina eta katua

Bedaioko mutil bat, auzo bereko Gurpil Handia baserrira andregaiarengana joaten zen eta bidean aurrez aurre, beti katu beltz bat jartzen zitzaion. Gazteak akuilua eskuan zeraman eta honekin katuari kolpe bat eta bestea bota arren, ez zuen jotzen. Baina behin asmatu zuen eta katua betiko ezkutatu zen. Hurrengo egunean, etxekoneko amona besoa hautsita azaldu zen.

2.12. Sorgina katu-itxuran

Sorginak ez dira zartadak pareka emanez jipoitu behar, zenbaki bakoitiz baizik.

242 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

Emakume batzuk lixiba jotzeko tokira joaten ziren. Lan hau egunez egiten zuten, baina oraingo honetan honela joaterik ez zuten izan eta gauez joan ziren. Iritsi ziren lixiba jotzeko tokira eta lixiba-harriaren aurrean katu bat aurkitu zuten. Haietako emakume batek, makilarekin kolpea tira zion katuari baina ez zuen jo. Orduan katuak esan zion: “Berriz jo nazan”.

Hau entzunik, emakumea katua sorgina zela, eta ez zela pareka jo behar konturatu zen. Lixiba jotzaile hark, ikaratuta, etxerako bidea hartu zuen.

2.13. Sorgin ardo-edaleak

Albiasu herriko Ertxatxo etxean, Alondei izenekoan, sorginak biltzen ziren sarrailaren giltza-zulotik sartuz. Alondei honetan ardoa aurkitzen zuten eta, sorginek, baita edan ere. Gauzak honela, beren buru zuten sorginak behin eta berriz adierazten zien beren lagunei Jesus hitza sekula ere ez esateko.

Gau batean, ardo ona edan ondoren, sorgin haietako bat deiadarka hasi zen esanez: “Jesus, hau ardo ederra!”. Hau entzunik, beste sorgin guztiek, sartutako bidetik, sarrailaren giltza-zulotik, alde egin zuten.

Hurrengo goizean, Alondei etxeko ardura zuenak sorgin bakar hura aurkitu zuen, sorgintzako dohaina galdu zuen sorgina izandakoa.

2.14. Sorginak etxean ez sartzeko

Otsagiko sendi bat bere ganaduarekin beti zoritxarrean bizi zen. Horiek horrela, nire berriemaileak etxe hartako sarreraren ate atzean, erratz bat burua gorantz zuela aurkitzen zuen beti. Etxekoandreari galdetu zion zergatik ote zen ohitura hura, eta etxe hartako emakumeak sorginak uxatzeko jartzen zuela horrela erratza erantzun zion, etxetik urruntzeko eta ganaduari kalterik ez egiteko.

2.15. Sorgin espartingileak

Uskartze herriko neska gazteak Maulera joaten ziren espartingintzara, Zuberoako herri honetako neskak langintza honen atzetik zebiltzanean.

Mauleko neska haiei ez bazieten berek nahi zuten erantzuna ematen, balezkoa, espartingintzako lan tresna guztiak bat-batean gelditzen ziren, Mau- leko neska haiek sorginak baitziren.

2.16. Sorgina haizearen tankeran

Gazte bat artzain-mutil egoten zen mendian, gauez etxera biltzen zela. Baina egun batean ez zen etxera itzuli. Gurasoak kezkatu ziren eta hurrengo

Eusko Ikaskuntza, 2009 243 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos egunean mutilarengana joan ziren, zer gertatu zitzaion jakitera. Mutilak adierazi zien haizeak eraman zuela, etxera hurbiltzen uzten ez zion haizeak, baina lotarako txabola batean laguna aurkitu zuela eta lagun honek, sorgina zenak, esan ziola eskerrak lepoko katean medaila bat zeukana, bestela ez zela etxera itzuliko.

Gertakizun hau apaizari esan zioten eta honek meza bat atera zuen artzain-mutilaren onerako. Harrezkero, gazte hau gauero etxera itzultzen zen.

2.17. Sorginari aurpegia erre

Beheko sua zeukan sukalde batean, gauez emakume batzuk ariketan aritzen ziren, tximiniatik behera harri koskorrak botatzen zizkietela.

Gertakizun hau adierazi zieten lagun batzuei, eta hauek tximiniatik gora ontzi batean olio irakina botatzeko esan zuten. Entzun bezala egin eta harri- botatzaile haietako bati –hauek denak sorginak ziren– aurpegia erre zioten. Hau honela ikusirik, beste sorginek zaurituari “Nork zer egin din!” deiadar eginez alde egin zuten.

2.18. Sorgina eta ikazkina

Matximentako gizon bat Lopia ezizenez ezagutzen zuten. Bere bizilekua Gogorzuzu baserria zuen, ogibidea, berriz, nekazaritza eta ikazkintza.

Egun batean, txondorra antolatu ondoren mantentzen ari zen. Halako batean, suak indarra hartu zion eta ezin menderaturik gertatu zen. Txondorra zulatu zen eta gure gizona betegarri baten barruan aurkitu zen, eta une honetan deiadarka hasi zen esanez: “Niri laguntzeko ez al da sorginik edo infernuko demoniorik?”

Berehala sorgin batek erantzun zuen: “Lopia, zer neurritako egurra behar duk?” Hau entzutearekin, txondorra zegoen bezala utzi eta azkar eta beldurturik etxerantz abiatu zen Lopia.

2.19. Gizon-katu bat eta liburua

Aiako Urdaneta auzoan aurkitzen den Otsarreta baserrian, lau neska gazte bizi ziren, eta hauek ezertaz jabetu gabe, auzoko gizon zahar samar bat gauero neska haien gelara sartzen zen katu bihurtuz. Neskak korrika hasi ziren batean, horien anaia batek eskopeta hartu eta tiro batzuk bota zituen

244 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos airera. Ondoren, gizon-katu hura, Errezabal baserrikoa, ez zen gehiago neska- tara hurbildu.

Gero, auzoko emakumezko batzuek txerriak zaintzen zebilela ikusi zuten, eta andre haietako batek Errezabalgo etxekoandreari txerri asko zeukatela adierazi zion, baina honek haren etxean txerririk ez zegoela erantzun zion. Gizona etxeratu zenean eta emazteak txerriekin zertan ote zebilen galdetzean, honek ezer ez zekiela erantzun zion, bakarrik liburu bat erosi zuela, eta hau irakurtzen hastean katu bihurtzen zela.

Gauzak horrela, andreak apaizarengana jo zuen eta honek liburua sal- tzeko esan zion. Liburua saldu zuenean, Errezabalgo gizonari sorgintzaren dohaina kendu zitzaion eta eroslea sorgin bihurtu zen.

2.20. Sorgina eta gizon-irulea

Baserri batean, sendia oheratzen zenean, bertako andrea sutondoan iruten gelditzen zen. Honela lanean ari zela, sorgin bat hurbiltzen zitzaion eta urdai pixka bat eskatzen zion eta iruten ari zenak eskatutakoa ematen zion. Esandako hau gauero gertatzen zen, baina egun batez, andre-iruleak bere senarrari gertatzen zena adierazi zion eta honek bere ordez andrearen lekuan iruten jarriko zela erantzun zion; eta esan eta egin. Iruteari ekin eta baita sorgina gauero bezala etorri ere.

Gizona andrearen arropak jantzita iruten ari zen, eta horrela ari zela ardatzak eskutik alde egiten zion, eta lurrera erortzean soinua kox, kox egiten zuen. Honela behin eta berriz, eta sorginak kox, kox entzutean, honela esaten zion: “Lehenago farra, farra eta orain kox, kox, zu lehengoa al zara?”, eta nagusiak erantzun zion: “Bai, lehengoa naiz”.

Halako batean, sorginak ohitura galdu gabe eskatu zion urdai pixka bat, eta iruten ari zenak urdaia ekarria zuen eta zartaginean botaz, ongi oliotan frijitu zuen eta berehala, zartagineko olioa eta urdaia kiskaltzen zeudela, sorginaren aurpegira bota eta dena erre zuen. Biharamunean, auzoko etxekoandre bat aurpegia dena erreta azaldu zen.

2.21. Sorginak eta ume jaioberriak

Sorginak ume jaioberrien etxera joaten ziren gauez eta “Doministiku eta Jainkoak lagun” ez bazuten entzuten, berekin eramaten zituzten. Hau honela, sorginek bazekiten etxe batean haurra jaiotzeko zela eta elkarri honela esaten zioten: “Doministiku eta Jainkoak lagun esaten ez badute, haur hori guretzat”.

Baina sorginek esandako hau, oilo-lapurretara joandako beste batek entzun zien. Haurra jaio zen eta sorginak eta zelataria bertan aurkitzen ziren eta sorginek atxis egin zuten. Berehala, gordeta zegoen zelatari izandakoak,

Eusko Ikaskuntza, 2009 245 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos bazter batetik esan zuen: “Doministiku eta jainkoak lagun, sekulan oilorik eramango ez badut ere”. Hau entzutean, sorginek alde egin zuten beren nahia bete gabe.

2.22. Mutikoa, sorgina eta errotaria

Unanuan jaioa baina Uitzin hazitako Antonio Errazkin izenekoak zioenez, behin batez, ilunabar batean, behor batekin Lezetako errotara abiatu zen artoa ehotzera.

Azpirozko herria pasatu orduko, sorgin bat azaldu zitzaion emakume-tankeran, kalparrak zintzilika eta itxura txarrean. Mutikoa benetan ikaratu eta hitzik egiteko gauza ez zela heldu zen errotara. Hemen, atea jotzeko kemenik gabe, behorrak, horrelakoetan zer egin ikasia zena, bere beso batekin atea jo zuen. Berehala errotaria atera zen eta mutikoari honela esan zion: “Badakit zer gertatzen zaizun, bidean sorgin bat atera zaizu eta hark ikaratu zaitu”.

Errotariak afaria eta ohea eman zizkion mutikoari eta biharamunean, egunez, irinarekin etxera bidali zuen.

2.23. Sorgina fraide-jantziz batetik bestera

Eliza ondoko etxe bateko alaba, beste herri batean ezkonduta bizi zen eta herriko festetan bere jaiotetxera biltzen zen. Urte haietako batean, festak heldu ziren eta neska, ohiturari jarraituz, bere etxera bildu zen.

Gaua zen neska hau leihora irten zenean zer eguraldi zegoen begiratzera. Honela leihoan zegoela, gizon-tankerako bat gora eta behera ikusten zuen airean ibiltzen behin eta berriz. Honelako batean, airean mugitzen zen hau leiho batetik elizan sartu zen. Gero, eliz barruan denbora pixka bat igaro ondoren, sartutako lekutik fraidez jantzita irten zen eta berriz ere gora eta behera ibiltzeari ekin zion.

Honelako batean, berriz ere elizan sartu zen, baina oraingoan, barruan denbora asko egin ondoren betiko leihotik atera zen eta haize soinu handi batekin, eta behera airean joanez, ezkutatu egin zen.

246 Eusko Ikaskuntza, 2009 Udako Solstizioa San Joan bezpera

SARRERA

Udako solstizioaren inguruan ikusten eta ezagutzen diren errito askok bizirik diraute, agerpen-erlijioso modura heldu zaizkigu, eta, jakina, izadi-adie- razpenak dira. Superstizio, magia eta mitoaren pizgarri da udako solstizioa; hori guztia gertatzen da, bereziki suaren, uraren –gurgarri paganoak– eta landareen –zuhaitzaren gurtza– parte-hartzearekin. Gauza baten irudia eta horrek adierazten duena gauza bera badira, suak elkartzen gaitu eguzkiaren botere bizi-emailearekin. Gogoan izan behar da, bestalde, berez, izatez, suak duen garbikuntza-eginkizuna.

Garbikuntzaren izatasuna ageri da ekainaren 23ko gauean pizten den su gainetik jauzi egin aurretik agertzen den adore, irrika eta eskari-egoeretan. Gauza bera gertatzen da elkarrengandik urruti egiten diren beste su-ospakizun guztietan. Eskari bat da San Joan bezperako azken orduetan suaren inguruan egiten dena, eta, huskeria batzuk gorabehera, funtsean denetan berdin egiten da.

San Joan, San Joan berde, artoak eta gariak gorde, lapurrak eta sorginak erre. Biba San Joan berde! (Elgeta)

Sarri ekaineko su hau bidegurutzeetan –esanahi desberdineko jokabidee- tan agertzen dena– eta inguruko tokirik nabarmenetan piztu izan da izpiritu gaizkileak uxatzeko; kontuan izan behar da, gainera, su honen kea azaleko gaitzen kontrakoa dela. Kaletarrek ere ez dute baztertzen suaren ospakizun hau. Tolosari dagokionez, hemeretzigarren mendeko egitarau batean hurrengo hau adierazten da: ilunabarreko 8etan Santuaren irudi aurrean suak piztuko dira. Ekainaren 23ko gauean sorginen eragina nabaria da, eta hori uxatzeko edo suntsitzeko bitarteko hauek erabili behar dira: sua egin, kale eta soroetatik barrena zintzarria joz ibili eta parrokiako ezkilak jo. Solsti- zio eta ekinozioetako jaiak Elizak kristautu egin zituen.

Eusko Ikaskuntza, 2009 247 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

SAN JOAN: URA ETA ZUHAITZA

Ekainaren 23ko gaua laburra da eta jardunbide magikoaz beteta dago; berehala egiten dio agurra San Joan goizari. Orain ur guztiak bedeinkatuta daude eta eguzkia dantzan dabilela dirudi:

Izar eder bat Ateratzen da Urtean egun batean. Urtean egun batean Eta ura San Joan goizean.

Oro har, udako solstizioa aipatzen dugu- nean, ia beti San Joan Bataiatzailearen festare- kin lotzen dugu eta ezin ditugu bazterrean utzi eguzkia, ura eta landareen presentzia, hau da, Izadia. Esan ere honelaxe esaten da: “San Joa- nek esku batean sua, bestean ura”. Urari dagokionez horren indar sortzaileari erreparatuko diogu; suari so eginez, berriz, hortxe dugu eguzkiaren botere bizigarria. Beroa da bizitza, hotza heriotza. Ura eta eguzkiaren beroarekin batera, hortxe dugu landareen erresuma, etengabeko berrikuntza. Landareen emankortasuna eta berrikuntza, gizakion eta animalien emankorta- sun eta berrikuntzaren parekoa da.

Lotura estua izan du gizakiak zuhaitzarekin ala egiazko bizitzan ala mitologi arloan. Esan behar, bi elementu hauek askotan zailak direla bereizten. Jainkoak sortutako lurreko paradi- suan zuhaitz ugaritasun handia zegoen. Erdialdean Onaren eta Okerraren Jakinduri zuhaitza aurkitzen zen eta bere ondoan Biziaren Arbola.

Intxaurrondoak etxe aurrean zoritxarra dakarkio ganaduari. Otsailean artzainek ikusten badute birigarroa kantari zuhaitzaren adaburuan, eguraldi ona datorren seinalea da. Beheko adarretan ikusiz gero, berriz, eguraldi txarra izango da hurrengo egunetan. Hontza etxe inguruko zuhaitzetan ibiltzea zori gaiztokoa da eta norbaiten berehalako heriotzaren berri ematen digu edo arima nahigabeturen baten agerpena iragartzen du. Nabaria da arima nahiga- betuek duten joera zuhaitz eta bidegurutzetarako. Zuhaitzaren bizia gizakia- rena baino luzeagoa da; mendiak bezalaxe zuhaitzak ere zerura begiratzen du, eta lotura du goiko munduarekin.

Badira oraindik San Joan Bataiatzailearen ospakizunean San Joan Arbola herriko tokirik ikusgarrienean eta jende gehien ibiltzen denean jartzen arduratzen direnak. San Joan bezperan zuhaitzaren bitartez zenbait gaixotasun sendatzeko formulak eta antzekoak asko dira.

248 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

HAINBAT HERRITAKO SAN JOANAK

1. Beizamako San Joanak

San Joan Bataiatzailearen festari ekin baino lehen, aurreko asteari “San Joan bedeinkazioko astea” esaten zioten. Duela berrogeita hamar urte, Gipuzkoako herri honetan bi apaiz zeuden, bata erretorea eta bestea koajuto- rea, apaiz lagunkidea alegia. Horrela, garaia zenean, bakoitzak berari zegokion aldean, baserriak bedeinkatzen zituen –logelak eta sukaldea–, baita ukuilua eta ondoko lurrak ere. Lan hori betetzeko apaizak akolito baten laguntza izaten zuen eta biei gosaria, bazkaria edo afaria ematen zitzaien, orduaren arabera. Gero, San Pedro jaiak ospatu baino lehen alabaina, Beiza- mako patroia horixe baita, baserri bakoitzetik oilaskoak edo kapoiak eramaten zizkioten apaizari bedeinkazio horiek zirela eta.

San Joan bezpera ailegatu baino egun batzuk aurretik, festako sua pizteko bertako mutil koskorrek laharrak ekartzen zituzten arrastaka edo sarde puntan. San Joan bezperan arrosak, liliak, zinta-belarra, arto-landarea, galburua, babarrun-landarea eta gereziak biltzen zituzten eta horiekin guztiekin San Joan sorta edo San Joan erramilletea egiten saiatzen ziren; ezpata-belarrez zertxobait gogortu eta, gero, zinta koloretsu batekin lotzen zuten. San Joan bezpera arratsaldean parrokiako kanpaiek jotzen zuten Abemaria edo Amaikua entzutean, sua pizten zuten eta bertan erretzen zuten aurreko urteko San Joan eguneko Meza Nagusian bedeinkatutako sorta, urte osoan gordetzen baitzen.

Plazaren erdian ikusten ziren eta oraindik ere ikusten diren sugarrek herriak ohiturari eusten diola erakusten digute. San Joan eguna argitu baino lehen, elorri eta lizar-adarrak hartu, mutur bat moztu eta erdian egindako zuloan sartzen zuten, gurutzea osatuz. Jarraian, etxe eta ukuiluetako sarrere- tan jartzen zituzten, ateetako bi aldeetan. San Joan eguneko Meza Nagusian aurreko eguneko sorta bedeinkatzen zuten, etxean lehortzen zuten eta hainbat gaixotasun sendatzeko balio izaten zuen. Familiako norbait gaixotzen bazen, sorta horretatik eskutada bat hartu, egosi eta horren lurruna gaizki zegoen gorputz zatira botatzen zuten.

2. Komunioi eta San Joan

San Joan egun goizean, Arabako herri honetako neska-mutilak San Joan iturrira joaten ziren, urak gaitzak sendatzen omen zituen-eta. Bertara ailegatu eta gero, bakoitzak bere potina edo upel txikia betetzen zuen, eta txokolatea jan eta dantza egiten zuen. Baina etxera garaiz itzultzen ziren, ur eta guzti, gero hamaiketako mezatara joateko. Urtean zehar meza ordu bete lehenago izaten zen.

Eusko Ikaskuntza, 2009 249 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

3. Heredia - Narbaxako San Joanak

San Joan bezpera gauean zulo batera zenbait babarrun-ale botatzen zituzten eta hurrengo egunean, goizaldean, zuloa lurrez tapatzen zuten. Babarrun- ale horiek San Joan eguneko ihintz emankorra jasotzen zuten. San Joan bezperan edo egun bereko lehenengo orduetan Arabako herri horretako etxe bakoitzeko emakume batek arrosak eta malbak biltzen zituen. Horiekin sorta bat egiten zuten, gero San Joan eguneko mezan bedeinkatzeko. Sorta hori lehortzen uzten zuten. Arrosak begiko mina sendatzeko erabiltzen zituzten. Horretarako egosi egiten zituzten eta ur horretan bustitako gasa erabiliz, gaitzak hartutako aldea garbitzen zuten. Malba, aldiz, zaldien murmua kentzeko erabiltzen zen. Horretarako landarea eta txingarrak ontzi batean jartzen zituzten, eta hortik ateratako lurruna zaldiari botatzen zioten, aurretik horren manta batez burua estaliz.

4. Iraizozko San Joanak

San Joan bezperan etxeko batek, edozeinek, San Joan belarrak biltzen zituen: iratzeak, lizar-hostoak, gaztainondo hostoak, intsusa-hostoak beren lorearekin eta elorri zuriak. Jarraian, aurreko urtean bedeinkatutako sortatik eskutada bat hartu eta gero, uzta-lurretan ibiltzen ziren, horrela erauntsi txarrak uxatzen baitzituzten. Gogoan izan behar da tximistak ez duela elorri zuria jotzen.

Iluntzean etxe bakoitzeko lagunek San Joan sua pizten zuten kalean eta bertan erretzen zituzten aurreko urteko San Joan belarrez eginiko sortak. Su gainetik saltoka ibiltzen ziren zera oihukatuz: “Sarna fuera, gaixtoak kanpora, onak barrenera”. Suaren festa honetan denek esku hartzen zuten, gizon, emakume, neskato-mutiko, haur... edozeinek.

Anjelita Etxandik oraindik ere gogoan zuen bere amonak zioena. Etxetik atera ezinik zegoela, etxean bertan betetzen zuen San Joan bezperako erri- toa sukaldeko suan. Horretarako aurreko urtean bedeinkatutako sortatik eskutada bat sutara bota eta gero gainetik lehenik hanka bat eta gero bestea pasatzen zuen, baina aipaturiko leloa errepikatuz: “Sarna fuera, gaixtoak kanpora, onak barrenera”.

San Joan eguneko goizeko zortzietan –azken urteotan, bezperan izan da, arratsaldean– aurreko egunean prestatutako sortak bedeinkatzera eramaten zituzten. Horretarako familia bakoitzak elizako atarian sorta edo zama bana uzten zuen. Gero, San Joan belarren eskutada bat jartzen zuten etxe bakoitzeko ateetan zeuden ferretan, edo leiho batean lotuta uzten zuten. Horrela tximistak ez zuen etxe hori joko.

Garia ereitean, sulfatoa erabili ordez, San Joan suan hartutako hausterrea pertz batean biltzen zen eta haziarekin nahastuz, azaro aldean uztan erabiltzen zen. Urteak aurrera joan ahala, ohitura hori ahaztu egin zuten.

250 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

5. Lizarraga - Ergoienan

San Joan bezperako festan gazteak plazan biltzen ziren arratsaldeko zortziak aldean eta San Joan suak pizten zituzten, bata herriko plazan bertan eta beste batzuk herrian zehar sakabanatuta. Horretarako, ezkutuka eskura- tutako egurra erabiltzen dute, ohitura hori etxe guztietan ontzat ematen baitzuten. Su gainetik salto egiten zuen batez ere gazte jendeak, eta sua apaltzen zenean etxe bakoitzeko amona zaharrek ere salto egiten zuten, honako abesti hau kantatuz: “Ipurdian San Joan, salero pepero. Unanuko eta Dorrauko tripotak lehertzeko, baina Lizarragakoak ondo izateko”.

Gazteen elkartean sartu ziren azkenak –hamazazpi edo hemezortzi urterekin sartzen ziren– ekainaren 23ko gauean lagunak edatera gonbidatu behar zituzten, bi pinta ardo bakoitzak alegia. Ardoa, aurretik enkante baten bidez aukeratutako tabernan hartzen zuten. Baldintza onenak eskaintzen zituen tabernak egun horietan “Herriko taberna” izatea lortzen zuen.

San Joan goizean amona zaharrek talo-burdinarekin suak utzitako txingarrak biltzen zituzten eta horiekin etxean sua pizten zuten. Gero, elorriari adar batzuk kendu eta etxeko atearen bi aldeetan jartzen zituzten, tximistaren aurka. San Joan goizean ere lore sorta bat eramaten zuten bedeinkatzera, “lixuntxa loriak”. Horiek lehortzen zirenean erre egiten zituzten.

6. Ozaeta eta San Joan Bataiatzailea

Arabako herri honetan festa nagusia San Joan Bataiatzailearen egunean ospatzen da. Egun horretako arratsalde partean, lehenengo orduetan, mutilak eskean ibiltzen ziren kalez kale diru bila. Akordeoiaren soinuaz dirua biltzen saiatzen ziren festetan izan zitezkeen gastuei aurre egiteko. Neska ezkongaien etxeetan, neskek opila ematen zieten opari gisa. Opilak gero Her- mua herriko San Pedro eguneko festetara joaten ziren familien eskuetan geratzen ziren. Beraz, San Joan eguneko eskean Ozaetan hartutako opilak, Hermuan meriendatzeko izaten ziren. Ohitura hori 1927an galdu zen.

Eusko Ikaskuntza, 2009 251

Xisteragintza

Ez zaigu erraza jakiten lehenbiziko pilota-xistera noiz eta nola egin zen. Historia, ciencia y código del juego de pelota deritzan bere liburuan Luis Bombin-ek pilotari buruzko beste kontu askoren artean, tresna honetaz ere badio zerbait. Aintzat hartzekoak dira xisteraren sorrerari buruz berak ematen dituen aztarrenak.

Lehenbizikotzat matxarda aipatzen du eta gero Martin Larralderen aitorra dakar, alegia, bahearen uztaia erabiltzen omen zuten xisteratzat.

Blazy-ren La pelote basque aipatzen digu gero. Honek Ganix Halsonet-en aitorra dakarkigu. Senpereko mendi- zaina zen Ganix eta, hark zioenez, 1844an jaio zen Juan Dithurbide, izengoitiz «Gaintxiki Errementaria» zeritzana, izan zen pilota-xisteraren asmatzailea. Gaintxiki zelako honek, fruta biltzeko erabiltzen zuen xistera batekin bi edo hiru bider pilota bat jo omen zuen eta nahikoa izan omen zuen eskuzorro baten tankerako pilota-tresna bat zumitzez egin zitekeela ohartzeko. Horiek horrela, 1857n sortu zen xistera.

Lakarra azkaindarrak joan zen mendean eman zion xisterari, berritu eta, gaur egun duen tankera. Puntaz erabiltzen den xistera Errenteriako Meltxor Gurutzeagak asmatu zuen, 1888. urtean.

XISTERAK EGITEN

Xisterak lizarrezko uztarria eramaten du. Garai batean Jose Arruabarrena- ren Astigarragako lantegian bertan egiten ziren, baina, orain, zurgin bati eginarazten zaizkio. Uztaia eta saihets-zumitzak gaztainazkoak dira. Orain dela urte batzuk arte Goizuetako mendietatik ekartzen zuten gaztaina-txara; gaur egun, Nuarben biltzen dute. Uztaia ateratzeko zortzi bat urteko gaztaina-txara

Eusko Ikaskuntza, 2009 253 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos erabiltzen da, azaroaren hasieratik urtarrilaren azkenera bitartean ebakia. Ilbeheran ebaki behar da, pipiak jo ez dezan.

Txara bakoitzari bost edo sei uztai ateratzen zaizkio. Horretarako, lehenbizi, aizkora batekin, ebaki bat egiten zaio mutur batean. Muturreko ebaki honetan makila bat sartu eta mailuka ebakitzen dute txara goitik beheraino. Gaur egun zurezko ziri batekin egiten dute lan hau.

Ondoren saski-asto edo aulkian lantzen da, behar den neurrira bildu arte. Uztai honen gaiak ehun eta laurogeitik ehun eta laurogeita hamar zentimetrora ditu luzean; zentimetro batetik bat eta erdira, berriz, lodian, erdian mehexeagoa dela. Aulkiko lana bukatu denean, jarleku txiki batean esertzen da eskulangilea, uztaia erabat txukundua uzteko. Ondoren, ur berotan sartzen du eta hamabost bat minutuan biguntzen edukitzen du. Uretatik zurezko molde batera eramaten da eta bi muturrak uztarriari lotzen zaizkio, soka batekin.

Saihets-zumitzen prestaera ere uztaiarena bezalaxe egiten da. Moldea, ordea, ez da berdina. Hau burdinazkoa da eta hormari josia doa. Saihets- zumitz guziak ez dira berdinak, baina molde bat erabiltzen da. Erdiko zumitza zuzena da eta molde beharrik gabe antolatzen da. Zumitz hauek behar bezala uzteko, aulkian edo astoan lantzen da.

IZAGIRRETARRAK XISTERAGILE

Xisteragintzan luzaroan jardun duen familia dugu Izagirretarrena. Sebas- tian Izagirre Leunda, Urnietako «Subatzeta» baserrian jaio zen, 1868. urtean. Hamasei bat urte izango zituen otarregintzari ekin zionean. «Karrika» auzoko etxe batean zeukan bere lantegia eta kopa-zestoak eta asto-zestoak egiten zituen. Garai hartan herri guztietan ziren saskigileak. Geroago, urnietar batekin ezkondu zen eta Astigarragako «Okerra-enea» deritzan etxean ireki zuen bere lantegia. Ondoren, Astigarragatik irten gabe, Korreo karrikara aldatu zen «Bentatxo» deritzan etxera.

Urte haietan ugari ziren otarregileak; beraz, ez zen oso erraza langintza honetan dirua irabaztea. Baina ikusten zuen xisteragintza aurrera zihoala. Gero eta xistera gehiago behar zen eta xisteragileak ez ziren gehiegi. Beraz, lanbide honi heltzea otu zitzaion eta hor joan zen Azkainera.

Eskuratu zuen xistera bat eta sakonki aztertu. Berehala hasi zen xisteragintzan. Zumitza lantzen ohitua zenez, oso erraz sartu zen lanbide berri honetan. Izagirrek egindako lehenbiziko xisterak erbesterako izan ziren. Erostunak Astigarragatik urruti zeudela eta, hor joan zen Izagirre bera ere bere xisteraren atzetik. 1908an, Euskal Herria utzi eta Mexikora aldatu zen. Baina, gutxi iraun zuen Izagirrek Amerikan. Urtebete barru Astigarragako bere «Bentatxo»n zen berriro ere, baina, ez xisteragintzan, xisteragintzarako langaia prestatzen baizik.

254 Eusko Ikaskuntza, 2009 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos

Sebastian Izagirre 1916an hil zen, eta bere seme Lorentxok jarraitu zuen haren lantegian. Lorentxok ere, bere aitak bezala egin zuen Amerika aldera. Xisteragintzan jardun zuen Mexikon, Astigarragatik bidaltzen zizkioten mate- rialak erabiliz. Bere anaia Ixidrok zuen garai hartan Astigarragako lantegiaren ardura.

Lorentxo, ordea, gazterik hil zen eta Ixidro, orduan, Mexikora joan zen «Bentatxo»ko lantegia bere bi arreben esku utzita. Azkeneko hogeita hamahiru urte hauetan, Astigarragako «Tolarieta berri» deritzan etxean daukate Izagirretarrek beren lantegia. «Tolarieta berri», sagar usaina darion lantegi honetan, Jose Arruabarrena eta bere iloba Jose Maria Pagola Izagirre aritu dira azken urteotan. Arruabarrena, sasoi batean erremontista handia izana, Jesusa Izagirrerekin ezkondua dago.

OLAZABAL XISTERAGILEA

Olazabalek ere Astigarragako Izagirrenetik ekartzen ditu uztaia, uztarria eta saihets-zumitzak. Xisteragile honek aulkia, bi metxa, labana, eztena, mailua eta josteko makina erabiltzen ditu, besteak beste, lan-tresnatzat. Laba- naz antolatzen du uztarria eta, gero, behar dituen txuloak egiten dizkio, txiki eta handi, horretarako behar diren metxak erabiliz. Bi zulo handi eta bost txiki daramatza uztarriak. Aulkian leuntzen ditu uztaia eta saihets-zumitzak.

Ondoren, behar den neurrian mozten du uztaia, uretan beratzen edukita gero. Zumitz batekin hartzen ditu neurriak. Pilotari aurrelariak erabiltzen duen xisterak ehun eta hirurogei zentimetro luzeko uztaia du eta atzelariarenak ehun eta laurogei zentimetrokoa. Uztaia bere neurrian ebaki ondoren, xisterari behar duen tankera ematen hasten da eskulangilea. Lan hau erraza da, gaztainondoaren zura biguna baita eskuetan erabiltzeko. Xisteran garrantzi handia du uztaiak. Esango genuke tresna honen bizkarrezurra dela.

Armazoia antolatu ondoren, uztarritik behera xistera hasten da. Uztarria bi zentimetro eta erdi da zabal eta hamabost luze. Hauek dira gehienbat erabiltzen diren neurriak, baina beste batzuk ere erabili ohi dira, pilotarien

Eusko Ikaskuntza, 2009 255 Garmendia Larrañaga, Juan: Lexiko etnografikoa: artikuluak / Léxico etnográfico: artículos gustura. Uztarriaren alde bakoitzean bi edo hiru zentimetroko belarria uzten da eta han doaz bi zulo handienak. Hauetan doaz uztaiaren bi muturrak iltze banaz josiak. Xistera-zoruari tankera emateko, uztaia jarri ondoren, zortzi alanbre eransten zaizkio. Zenbaki hau ez da beti bera. Alanbre hauek batetik bestera tarte jakina dute eta plantilla gisa erabiltzen dira. Gero, hamahiru saihetsak jartzea dator.

Josketa, xixterak duen guztia bezala, eskulana da, eta honetarako eztena erabiltzen du xisteragileak. Xisteraren muturra, erraz hautsi ez dadin, kalamu- lokarri pikatuz indartzen du. Eskuak joan behar duen parean, oihal batekin estaltzen da xistera. Honetarako lau larru zati mehe, behatz tartekoak, sartzen dira makinaz josiak. Larru zati hauek pilotariaren eskuak agintzen duen neurrikoak behar dute izan. Eskuzorroa aurrena uztarriari josten zaio, eta gero izpi-ehunari. Langintza honetan xisteragileak ugalgin orratza erabiltzen du. Azkenik, larruzko mingaintxo bat doa uztarritik zintzilik. Mingain hau esku- muturra babesteko da, eskua behar bezala zaindua geldi dadin. Eskuzorro honek isats bat darama; goantearen txirrindara batean jaiotzen da. Eskua zinta bigun indartsu batez lotzen da. Zinta honek isatsetik uztarriaren bi bela- rrietan barrena biltzen du pilotariaren eskua, aipatu dugun mingainaren gainetik.

Aurrelariaren eta atzelariaren xisterak ez dira berdinak. Aurrelariaren xisteraren neurria, uztarriaren erditik muturraren erdiraino zuzenean hartuta, hirurogeita lau zentimetrokoa da; eta, atzelariarena, zoru handiago duena, hirurogeita bederatzikoa luzean. Erreboteko xisterak, aurrelarientzat egindakoak, berrogeita hamalau zentimetro ditu, eta atzelariarenak bi zentimetro gehiago.

Olazabalek, XX. mende hasieran, hogei pezetan saltzen zuen xistera, nahiz puntakoa nahiz errebotekoa.

256 Eusko Ikaskuntza, 2009