Litterae Vasconicae. Euskeraren Iker Atalak 13.Pdf
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Euskeraren Iker Atalak 13 LABAYRU IKASTEGIA BILBAO BIZKAIA KUTXA FUNDAZIOA BILBAO 2013 Argitalpen honen moldaketak eta prestakuntzak Eusko Jaurlaritza eta Bizkaiko Foru Aldun diaren laguntza izan dau. LABAYRU IKASTEGIKO HIZKUNTZA ARLOAREN ALDIZKARIA Zuzendaria ADOLFO AREJITA Labayru Ikastegiko zuzendaria Deustuko Unibertsitatea Idazkaritza burua SEGUNDO OAR-ARTETA Labayru Ikastegia Idazkaritza ASIER ASTIGARRAGA Arizmendi ikastola ENEKO BARRUTIA Bilboko Hizkuntza Eskola K. JOSU BIJUESCA Deustuko Unibertsitatea IGONE ETXEBARRIA Labayru Ikastegia S. GARTZIA TRUJILLO Elizbarrutiko Teologia eta Pastoraltza Institutua JABIER KALZAKORTA Deustuko Unibertsitatea ANDER MANTEROLA Labayru Ikastegia Edizio-Taiuketa IKEDER, S. L. LABAYRU IKASTEGIA Larrauri 1-A, 5.a 48160 DERIO Tel.: 944 060 171 - Faxa: 944 060 173 [email protected] www.labayru.org © Artikuluena, autoreak eurak. © Argitaraldi honena: Labayru Ikastegia-Bilbao Bizkaia Kutxa Fundazioa. ISSN: 1132-0702 Lege Gordailua: BI-847-94 Fotokonposizioa: Ikur, S. A. Silutegia: Gestingraf, S. A. L. Azala: Lazarragako jauregia. Zalduondo (Araba). HELBURUAK Litterae Vasconicae. Euskeraren Iker Atalak aldizkaria Labayru Ikastegiko Hizkuntza eta Literatura arloko agerkarietako bat da. Hor argitaratzen ditu hizkuntza eta literaturari buruzko ikerketa-lanak, bai gure esparruko bai kanpoko ikerlari eta adituek egindakoak. Aldizkaria urte birik behin ateratzen da. Aldizkari honetako artikuluak, Latindex katalogoan sailkatu eta zerrendatzen dira. OBJETIVOS Litterae Vasconicae. Euskeraren Iker Atalak es una de las revistas del departamen- to de Lengua y Literatura Vascas del Instituto Labayru. En ella se publican los tra- bajos de investigación relacionados con la lengua y literatura, de profesores y estu- diosos tanto del ámbito vasco como externos. La revista tiene periodicidad bianual. Los artículos publicados en esta revista son catalogados e indexados en el catálogo Latindex. OBJECTIFS Litterae Vasconicae. Euskeraren Iker Atalak est l’une des revues du département de Langue et Littérature basques de l’Institut Labayru. Y sont publiés tous les travaux de recherche portant sur la langue et la littérature que mènent enseignants et spé- cialistes, tant au Pays basque qu’à l’extérieur. Sa publication est biannuelle. Les articles publiés dans cette revue sont cata- logués et indexés dans le catalogue Latindex. PURPOSE Litterae Vasconicae. Euskeraren Iker Atalak is one of the journals of the Department of Basque Language & Literature at the Instituto Labayru. The jour- nal publishes research work concerning the language or literature, by Basque and other lecturers and scholars. The journal appears twice a year. The articles published in this journal are ca- talogued and indexed in the Latindex catalogue. 5 AURKIBIDEA Aurkezpena . 9 HERRI LITERATURA JESÚS ANTONIO CID. Lo popular en el cancionero de Lazarraga . 11 JABIER KALZAKORTA. Azkuek bildutako mendebaldeko lau eske kopla sorta . 53 JABIER KALZAKORTA. Una colección de coplas de baile de Ataun (Gipuzkoa) . 75 JOSÉ MANUEL PEDROSA. El ocaso de las hadas: mitologías del triunfo de lo civilizado sobre lo salvaje y de la religión sobre la magia . 87 LITERATURA SEBASTIAN GARTZIA TRUJILLO. Jose Anton Artzek Jainkoarekin bizi izan duen esperientziara hurbiltzea . 135 MERCHE ACILLONA. Ángela Figuera: las razones del grito y del silencio . 189 HIZKUNTZALARITZA ENEKO ZULOAGA. Bizente Sarriaren (1767-1835) lexikoaz gehiago . 217 Irudien argibidea . 245 7 AURKEZPENA Litterae Vasconicae Euskeraren Iker Atalak aldizkariaren 13. zenbakia edukiz bete- rik dator, oraingoan literatur gaiak nagusi direla. Herri literatura eta pentsaerare- kin zerikusia duten testuek osatzen dute multzorik handiena, ondoan direla joan den mendeko literaturan izen handia hartu duten idazleen gaineko lanak. Amaitzeko, Bizente Sarriaren lexikoa aztertzeko artikulua dago. Jesús Antonio Cidek Lazarragaren kantutegian herri literaturak daukan lekua aztertu du. Cid aditua da herri literaturan eta euskal literaturaren barruan bala- detan, CSICeko kidea da eta Menendez Pidal Mintegiko zuzendaria. Lazarragaren testuan herriko gaiak eta ezaugarriak aztertu ditu, “zaldunen” balada narratibo baten lehenengo eredu dokumentatua nabarmenduta. Jabier Kalzakortak artikulu bi egin ditu, biak kopla-bildumei buruzkoak. Lehenengoan Azkuek Euskal Herriko mendebaldean bildutako lau eske kopla-sail argitaratu eta aztertzen ditu, bigarrenean Ataungo dantza-kopla zahar batzuk dakartza, gerra aurrean jasoak eta lehendik ezagutzen zirenen osagarri. Batzuk inoiz argitaratugabeak izanik, balio handia daukate berez, egileak egiten dituen oharrekin batera. José Manuel Pedrosak, maitagarrien kontakizunetan oinarrituta, hainbat gai darabiltza: mitologiaren eta erlijioaren arteko lehia, magia kutsuko gaien ibilbi- dea, pertsonaia mitologikoak galdu eta giza zibilizazioa nagusitzea. Erreferentziak Euskal Herrian, Iberiar penintsulan eta nazioartean aurkituko ditu. Sebastian Gartzia Trujillok JosAnton Artze idazlearen erlijioarekiko esperien- tziari erreparatu dio. Artze Ez dok amairu taldeko kide erabakigarria izan zen, bai bere sorkuntza lanen bitartez bai taldeari kohesio emateagatik. Lanaren lehengai nagusia Artzeri egindako elkarrizketak dira, berak egindako adierazpenak; eta horrekin batera, haren sorkuntza-liburuak. 9 ADOLFO AREJITA Literatura arloa amaitzeko, Mercedes Acillonak Ángela Figuera idazlearen lite- ratur ibilbidea hartu du langai, eta ibilbide horretan une zehatz bi. Gerrako gal- tzaile izateak Figuera hitzaren bitartez ekintzaile bihurtu zen une batean. Beste batean, ostera, isildu egin zen, poesia idazteari utzi egin zion. Une biotako ezau- garriak, zergatiak, ondorioak aztertu ditu artikulugileak. Azkenengo artikuluak hizkuntza du aztergai, kasu honetan Etxebarriko Eleizateko seme zen Bizente Sarriaren sermoi-testuetako hiztegia. Sarriaren tes- tuak Labayru Ikastegiak argitaratu zituen 2009an, eta oso adierazgarriak dira 1800 inguruan Bilbo ondoan egiten zen euskararen berri zehatzagoa izateko. Litterae Vasconicae Idazketa Batzordea 10 LO POPULAR EN EL CANCIONERO DE LAZARRAGA (De la frase hecha a la balada narrativa)* Jesús Antonio Cid Instituto Menéndez Pidal Universidad Complutense. Madrid * Este trabajo es reelaboración de una ponencia expuesta en el curso “Lazarraga, XVI. Mendeko autore berri bat”, Donostia, julio de 2010. A los organizadores del curso (Gidor Bilbao, Ricardo Gómez), y editores del ms. (GB, RG, Joseba Lakarra y Blanca Urgell) debo, además del conocimiento de la obra, haber podido utilizar su proyecto de edición en las pri- meras fases. Para las citas de los textos de la serie A me atengo a la última versión del proyecto Monumenta Linguae Vasconum. Lazarraga Eskuizkribua (agosto 2012) (www.ehu.es/monumenta/Lazarraga/dokumentuak); para el “B testua”, todavía sin for- ma definitiva, sigo una versión preliminar facilitada por los editores. [A última hora los editores me comunican amablemen- te una nueva versión, ya prácticamente definitiva, de las series A y B (proyecto Lazarraga eskuizkribua: edizioa eta azterketa, junio 2012; www.lazarraga.com), debida a los autores indicados junto con Julen Manterola y Céline Mounole, que estará disponible on-line a partir de octubre de 2012. Incorporo en las citas textuales las evidentes mejoras de esta última versión]. LABURPENA Herri-gaiak Lazarragaren Kantutegian Lazarragaren “Cancionero” osoaren azterketa. Erreferentzia eta moda kultuetara makurtutako bil- duman herriko eta ahozko kulturako osagaiak aurkitzea ez da ez berriena ez bereizgarriena. Baina horrekin batera zenbait testutan herriko forma eta gai batzuk sartzeak (maila ezberdinean) nahiko garrantzitsua da “Cancionero” osotzeko, euskal herri literatura aztertzeko interesgarria izateaz gai- nera. Genero oso ezberdinak daude, zailtasun txikienekoetatik hasita aztertzen direnak. Nabarmen- du egin da “zaldunen” balada narratibo baten lehenengo eredu dokumentatua. Hitz gakoak: Kantutegi, Lazarra, herri kultura, balada, zaldun. RESUMEN Lo popular en el cancionero de Lazarraga Examen del conjunto del “Cancionero” de Lazarraga. La presencia de elementos procedentes de la cultura oral y popular no es lo más novedoso ni característico de una colección donde predominan referencias y modas cultas, o semicultas. Sin embargo, la inclusión (con distintos grados de integra- ción) de formas y temas populares en varios textos tiene una evidente importancia en la formación del “Cancionero”, al margen de su interés para el estudio de la literatura popular vasca. Puede com- probarse la existencia de muy distintos géneros, que se examinan en orden de creciente compleji- dad. Especial significación se atribuye al primer ejemplo documentado de una balada narrativa “caballeresca”. Palabras clave: Cancionero, Lazarraga, cultura popular, balada, caballeresca. RÉSUMÉ L’aspect populaire du Cancionero de Lazarraga Examen d’ensemble du “Cancionero” de Lazarraga. La présence d’éléments provenant de la cultu- re orale et populaire n’est ni l’aspect le plus nouveau ni le plus caractéristique d’une collection où prédominent les références et les formules plus ou moins littéraires. L’inclusion toutefois (selon divers degrés d’intégration) de formes et de thèmes populaires dans plusieurs textes revêt une importance évidente dans la formation du “Cancionero”, indépendamment de son intérêt pour l’é- tude de la littérature populaire basque. On peut y vérifier l’existence de genres très divers qui sont examinés par ordre de complexité croissante. Une signification particulière est attribuée au premier exemple documenté