MUNIBE (Antropologia-Arkeologia) Supl. Nº 20 5-131 SAN SEBASTIAN 2004 ISSN 1132-2217 Recibido: 2004-03-22 Aceptado: 2004-04-20 Jentilen Akaberak1 The Giants’Ends1 GAKO-HITZAK: Ahozko kontakizunen bilakaera, jentilak, mairuak, trikuharria, betazala, lainoa, pestea, izurritea, igarpena, akabera. KEY WORDS: Tales’ evolution, giants, Hühnen, Riesen, dolmen, eyelids, cloud, pestilence, divination, extinction. Juan Inazio HARTSUAGA* LABURPENA Lan honen atal nagusiak honako hauek dira: a) Ahozko kontakizunen bilakaera aztertzeko metodo proposamena b) Metodoaren aplikazioa jentilen akaberaren mitoaren hamaika bertsioei. Konklusioak eta inkognita berriak. c) Jentilen akabera osatzen duten motiboak Euskal Herritik kanpo aurkitzeko saioak: Betazal jasoa, lainoa, akabera. d) Mitoaren esanahi jatorraren osaketa, Europan zehar aurkituriko elementuen laguntzaz. e) Egokitzapen arkeologikoa motiboen banaketa mapentzat eta mitoaren esanahiarentzat. ABSTRACT This article’s main contents are the following: a) A method proposal for analysing oral tradition’s evolution b) An application of the method to the 11 Basque versions of the Giants End’s myth. Conclusions and new questions. c) An attempt to find beyond the Basque Country motifs related to those appearing in the Giants End’s myth: The lifted up eyelids, the cloud, the extinction. d) A reconstruction of the myth’s original meaning achieved with the help of data collected all across Europe. e) An archaeological correspondence to the maps showing motifs’ distributions and to the meaning expressed by the myth. I. SARRERA Jentilen Akaberak deritzan ale honek, euskal mitolo- ko eredu ideologikoak ohartaraztearren. Honen asmoa giaren ikerketarako ikuspuntu arras berria proposatzen aitzitik, sinpleki eta zehazki, euskal mitologian ugari kau- digu, Euskal Mitologia Konparatuan saiatutako hurbilbi- situ den kontakizun baten historia berreraikitzea litzate- deetatik argiro bereizgarria: Hartan, mezu mitologien ke, alegia, honen jatorria, hedapena eta eraldaketak des- eduki eta mami ideologikoak ageriratzen eta haien on- kribatzea. Ikuspuntu historiazalea, jarrera berreraikitzai- doriozko gizakiaren irudia eta munduaren irudia azter- lea, eta ia ia arkeologiko iritzi geniezaiokeen helburua. tzen iharduten dugu: Kosmosaren irudiragarriak, natura- "Jentilen akabera"ren bertsioak aztertuko ditugu, eta Euskal Herritik kanpo kontakizun honen antza ukan de- ren indarrei dagozkien irudirabide sinbolikoak, jainkozko- zaketen kontakizunak, edota apalago, kontakizunaren en jarrerak gizazkoen ihardunekiko, gizarte eredu propo- osakin diren motiboen antza ukan dezaketen motiboak samenak eta era honetako beste zenbait aztergai uki- ikertzeari ekingo diogu; azkenerako, zenbait hipotesi tzen ditugu. Orain berriz, honako hau, historiari soziolo- proposatu beharko dugu mitoaren esanahia eta bere he- giari baino hurbilago dabilkion saioa dugu. Honen asmoa dapena ulergarri eta argi emaile bilaka daitezen. ez da gero ikuspegi orokorrez eta osokorrez hartutako mitologia baten hondakinetan oinarritzea haren oharpe- 1) JUAN INAZIO HARTSUAGA URANGA, -ENA 0015135-G zenbakidun-, azpian sinatzen dudan honek zera ZIURTATZEN DUT: JENTILEN AKABERAK izenburua duen lan hau ez dela bere osotasunean * Gernikako Arbolaren Lorategiak 8, ezk 1. 20400 Tolosa. sekula inon lehenago argitaratu. Eta dagokion hartan aintzat har E-mail: [email protected] dadin sinatzen dut. Tolosan 2004ko martxoaren 27an. 6 J. I. HARTSUAGA Jentilen Akaberaren euskal bertsioak eta gure herri- baidek, azken finean beti hautabehar berera eramango tik kanpo bildutako aztergai mitologikoak elkarren ondo- baikaituzte: Euskalduna ala indoeuroparra? an jartzeak, mitoaren benetako jatorria finkatu beharra Honi dagokionez, aurretik buruturiko bi ikerlanetatik ekarriko du, eta horrekin batera, euskaldunen jatorriaz ikasitako konklusioak izanen ditugu behar dugun oinarri aritu beharra halaber. Honelako azterpuntuak aurreko sendoa. ikerketetan alde batera utzi baditugu ere, –ez baitzuten Euskal kultura gaur egun irla bat delarik, bere bakar- garrantzirik euskal mitologiak bideratzen dituen mezu dadeak bere mugakideen indoeuropar aitzineko geruza ideologikoak aztertzeko garaian–, erdi erdian plazaratu dakarkigu gogora. Indoeuropar mitologia luze eta zorrotz beharko ditugu orain, horrela ezinbestekotzen duelako aski ikertu dugu honezgero zera jakiteko, alegia, ezin du- gure helburuak: Mito zehatz baten jatorriaren eta esa- gula bertan bilatu, indoeuropar hizkeretaz mintzatzen di- nahiaren berreraikipen historiko-arkeologikoa. ren gizarteetako gai mitologiko guztien jatorria. Hiru- Honelako berreraikipen saio batean gailen irten nahi garren funtzioari dagokionez, argitan ipini dugun egokita- izanez gero, tresneria metodologiko sendoa beharko du- sun ezak batik bat argi eta garbi erakusten du zeintzuk gu lehenengo, ikerketa ausarta eta bizia izan dadin, eta nolakoak diren indoeuroparren intereseko alorrak eta zuhurra eta pertinentea izanik orobat. Gure lan honetara- indoeuropar aitzineko mitologia korpus baten izanaren li- ko metodologia hiru zutabeon gainean datza: Lehe- tekenezkotasuna. nengo, ahozko kontakizunen bilakaera, –mitoena tarte–, Bi mitologia hauen ezaguerak, –euskalduna eta in- gobernatzen duten legeen ezaguera; bigarren, euskal doeuroparra alegia–, ikerketa nondik nora bideratzeko eta indoeuropar mitologien arteko ezberdintasunei bu- balio digu eskuarki, hots, zenbait hipotesi gomendatu ruzko irudi argi bat, Euskal Mitologia Konparatuaren kon- eta beste zenbait baztertzeko, konklusio sendoak bota- klusioetan oinarrituz; eta hirugarren, arkeologiarekiko be- tzeko baino. Ikus ditzagun esate baterako, oineztarritik girunerik handiena, hori izanen baita aurretik gure hipo- babesteko gure herrian erabili ohi ziren bi babespide tesien eraketa gidatuko duena, eta ondotik, gure konklu- errito hauek: Bata zera zen, harri, brontze edo burdinaz- sioen onesgarritasuna erabakiko duena. Baina beha di- ko haizkora txiki bat ahozkora ipintzea etxeko ate aurre- tzagun lasaiago hiru puntu hauek banaka harturik. an; bestea berriz, erramu igandean bedeinkaturiko erei- Ahozko kontakizunak, ahozkoak direnez gero, izaera notz zotzez gurutze bat egin eta ateari iltzez jostea. egongaitza eta aldabera ukanen dute, idazlanak edo Ereinotzaren indoeuropar lehen funtzioarekiko lotura magnetofoiak fijatzen ez dituzten artean. Gizazkoen en- aski ezaguna da, greziar atleta olinpikoen eta erromatar tzumen eta oroimen mekanismoen mugak, egongaizta- enperadoreen ereinotzezko koroiek erakusten dutenez. sun iturri bilakatzen dira ahoz igorri eta belarriz jasotako Bestalde, Erromako historiak zera erakusten digu, Tibe- edozein kontakizunarentzat. rio enperadorea beti oineztarriaren beldurrez obsesiona- turik, ereinotz abarrez apaintzen zela ostotsa entzun or- Egongaiztasuna eragiten duten faktoreak, (komuni- duko. Beraz, hipotesirik zuhurrena euskaldunen erroma- kazioa uhertzen duten faktoreak) direla medio ahozko tarrengandiko maileguarena izango da (Erromako kontakizun batek jasan ditzakeen eraldaketen multzoa Elizaren bitartekaritzaz apika) eta ez alderantzizkoa, ze- konplexuegia eta aleatorioegia dela pentsa daiteke aldez ren litekeena baita, garaiko euskaldunek haien koloniza- aurretik, eta beraz azter ezinezkotzat jo. Halabaina, erre- tzaile indartsuen aztigoa bereganatu nahi izatea, eta al- alitatean, ahozko kontakizunen dinamika nahiko soila eta derantziz, sinestezina litzateke erromatarrek euskaldunei errepikaria izan ohi da, modu orokorrean eman daitezke- ikasitako zerbait izatea, zeren, nola onartuko luke en zenbait arauri, zenbait aldakortasun printzipiori, obe- Zesarrek herri kolonizatu xume baten sineskeria? Lehen ditzen baitie beti. funtzioa ez da eskuarki hirugarrenaren mailara jaisten Honen arabera, zenbait sailkapen eragin eta zenbait bertan ezer ikastera. kategoria definitu ditugu ahozko kontakizunen munduan, Halabaina, harrizko haizkora bat, –berdin brontze hauen bitartez, ahozko kontakizunek jasan ditzaketen edo burdinazkoa bada ere–, ez zaio indoeuroparren le- eraldaketa motak deskribatzen dituen modelo teoriko hen bi funtzioetako ezeini lotzen. Ez da agintearen irudi- bat osatuz. Berau izanen dugu laguntzaile bikaina laster ragarri, ez eta gatazkan lehiakor litekeen arma. Indoeu- hasiko den ikerketan. ropar irudiramenak ez lioke sekula aitortuko lanari eta hi- Modelo honek ez du, ahozko kontakizunen teoria rugarren funtzioari lotzen zaion tresna arrunt eta saskar orokorra izateko nahikeriarik; aski du, ikerketa lanabes horri oineztarrien aurka, Jainko Varunantzaren armarik zorrotz eta praktikoa izatearekin. Dena den, bere garape- beldurgarrienaren aurka ezer edo inor babesteko gaita- na luzeegia litzateke sarrera honetan egiteko, eta beraz sunik. atal oso bat eskaini beharko zaio, hurrengoa hain zuzen. Indoeuropar mitologiaren mamiaren ezaguerak aha- Bigarren puntua, hots, euskal eta indoeuropar mito- lezkoa bihurtzen du kasu honetan honako hausnarketa logien ezaugarri eta bereizgarri nabarmenenen "irudi argi egitea, alegia, haizkoraren motiboaren hedapena Euro- bat" bezala definitu duguna, zutabe metodologikoetako pan zehar, indoeuropar aitzineko geruzan oinarrituz uler- bat izatera heltzen da lan honetan, zeren eta gure herria- bideratu behar dela. Demostrazioa ez da erabatekoa, ho- ren testuinguru geografiko eta historikoa kontuan har- nelako zenbait haizkora , betiere ahozkora jarririk, zen- tuz, edozein mito edo motiboren jatorriari buruzko ezta- bait harri aroko hilobitan kausitu direla jakin arte, baina Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi.