Jul 2015 13 Časopis Inženjerske Komore Crne Gore Godina 5 / Br

jul 2015 13 Časopis Inženjerske komore Crne Gore godina 5 / br. 13 jul 2015. [email protected]

impresum Izdavač: Inženjerska komora Crne Gore

Za izdavača: Prof. dr Branislav Glavatović

Uređivački odbor: Arh. Ljubo Dušanov Stjepčević, predśednik Doc. dr Boris Ilĳ anić, dipl.ing.arh, član Doc. dr Željka Radovanović, dipl.inž.građ, član Prof. dr Miodrag Bulatović, dipl.inž.maš, član Ratko Vujović, dipl.inž.el, član Prof. dr Branislav Glavatović, dipl.inž.geol, član

Urednica: Jelena Tatar

Graﬁ čko oblikovanje: Nikola Latković

Štampa: „Grafo Group“ Podgorica

Tiraž: 1000

Fotografija na naslovnoj strani: Jedan od primjera nelegalne gradnje na Crnogorskom primorju autor: Luka Zeković

INŽENJERSKA KOMORA CRNE GORE Sadržaj

EPICENTAR: Aktuelnosti iz IKCG 4 RAZGOVOR: Marko Čanović, generalni direktor Direktorata 9 za razvoj stanovanja u Ministarstvu održivog razvoja i turizma POGLED: Svĳ et u izgradnji 15 KotorAPSS 2015. Ljetnja škola arhitekture 57 RAZGOVOR: Dragan Kujović, pomoćnik ministra 23 OKO NAS: ekonomĳ e u Vladi Crne Gore Jubilarni, petnaesti Serpentajn paviljon 60 piše: Nina Vujačić PROJEKAT: Žičara: Kotor - Ivanova korita - Cetinje 28 stanovanje kao kulturni akt: piše: Siniša Luković Uloga Arhitekte i Korisnika 66 piše: Marĳ a Bojović DRUGAČĲ I POGLED: (P)Okreni se 32 PROSTORNA ANALIZA: piše: Marina Vujačić Proučavanje urbanog razvoja (Herceg Novi) 78 piše: Boris Ilĳ anić NAGRADA MIS VAN DER ROE: Laureat studio Baroci/Beiga 34 POLIS: U potrazi za idealnim gradom piše: Borislav Vukićević Pravo na grĳ eh ili smjena epoha 86 piše: Mileta Bojović NAGRADA MIS VAN DER ROE: Crnogorski kandidati - Villa la Tout 46 ARHEOTOK: piše: Borislav Vukićević Lesendro i Vranjina (II dio) 90 piše: Slobodan Čukić arhitektonski konkursi u crnoj gori: Realizacĳ e kao rezultat ARHIV: konkursnih pobjeda su iznimno rĳ etke 52 Via Vita VI 98 piše: Borislav Vukićević piše: Velizar Radonjić contents

4 EPICENTER News related to ECM

9 INTERVIEW Marko Canovic, Director General for housing development in the Ministry of Sustainable Development and Tourism

15 THE VIEW World under construction

23 INTERVIEW Dragan Kujovic, Deputy Minister of Economy in the Go- vernment of Montenegro 60 AROUND US 28 PROJECT 15th anniversary Serpentine Pavilion Cableway: Kotor - Ivanova korita - Cetinje Written by: Nina Vujacic Written by: Sinisa Lukovic 66 HOUSING AS A CULTURAL ISSUE 32 A DIFFERENT VIEW On an open building, the role of architect and user Move / turn around Written by: Marĳ a Bojovic Written by: Marina Vujacic 78 SPATIAL ANALYSIS 34 MIES VAN DER ROHE AWARD The Study of Urban Development (Herceg Novi) Studio Barozzi / Veiga Written by: Boris Ilĳ anic Written by: Borislav Vukicevic 86 IN SEARCH OF THE IDEAL CITY 46 MIES VAN DER ROHE The right to a sin or the change of an era Montenegrin candidates – Villa La Tout in Jankovica krs Written by: Mileta Bojovic Written by: Borislav Vukicevic 90 ARCHEOFLOW: 52 ARCHITECTURE COMPETITIONS IN MONTENEGRO Vranjina and Lesendro II Realizations of competition winning designs are extremely Written by: Slobodan Cukic rare/ Written by: Borislav Vukicevic 98 ARCHIVE: 57 KOTOR APSS 2015 Via Vita V Architecture Prison Summer School Written by: Velizar Radonjic

2 jul 2015 Not allowing ourselves to rest, especially when it comes to monitoring the development of the engineering profession, we bring you the new 13th issue of the journal “Pogled“. Believing in the potential of our country as challenging ma- terial that engineers are working with following the progress of mankind, in this issue we are treating strategies of industrial development of Montenegro, emphasizing the project Ne dozvoljavajući sebi da miru- of cableway construction in Kotor. jemo, pogotovo kada je u pitanju Illegal construction or legalization of illegally constructed bu- praćenje razvoja inženjerske struke, ildings is the next topic that doesn’t aff ect only engineering predstavljamo vam novo, trinaesto but entire public of Montenegro and it has our full attention. In izdanje časopisa “Pogled“. this we recognize openness to the wider audience interested Vjerujući u pravedni potencĳ al naše zemlje kao izazovan in learning about offi cial government strategy, but also experts materĳ al kojim inženjeri barataju slĳ edeći korak napretka questioning it which contributes to the quality of our journal. čovječanstva, u ovom broju tretiramo strategĳ e industrĳ skog In this context, and to my personal satisfaction, in this issue razvoja Crne Gore, stavljajući poseban akcenat na ambiciozan we open the topic of realization of competition winning pro- projekat izgradnje žičare u Kotoru. posals which we believe will stimulate concrete action in Ilegalna gradnja, odnosno legalizacĳ a ilegalno sagrađenih order to improve norms that so far poorly defi ne this area. objekata, sljedeća je tema koja ne pogađa samo inženjersku Along with other interesting topics from engineering profession već ukupnu javnost Crne Gore, zbog čega joj posvećujemo punu we recommend the journal Pogled as a professional reading pažnju. U ovome, dodatno, prepoznajemo otvorenost časo- which will intrigue you with its approach, the critical edge pisa ka široj publici zainteresovanoj za saznavanje zvaničnih we nurture and questions we distinguish. Therefore I invite Vladinih strategĳ a ali i propitivanje istih od strane pozvanih you to complicity in yet another testimony of the importance stručnjaka, koji doprinose kvalitetu sadržaja našeg izdanja. of engineering profession in the overall quality of our life. U tom kontekstu, na lično zadovoljstvo, u ovom broju otvaramo temu realizacĳ e konkursnih rješenja koja će, vjerujemo, pod- Predśednik Uređivačkog odbora staći na konkretno djelovanje u cilju unapređenja normativa Arh. Ljubo Dušanov Stjepčević kojima se ova oblast, za sada jalovo, defi niše. Uz ostale zanimljive teme iz struke, časopis “Pogled“ predla- žemo kao ozbiljno stručno štivo pisano jasnim jezikom, koje će vas zarobiti svojim pristupom, kritičkom oštricom koju njegujemo i pitanjima koja izdvajamo. Stoga vas pozivam na saučesništvo u još jednom svjedočanstvu u značaju inženjer- stva za ukupan kvalitet našeg života.

2015 jul 3 Primjena prirodnog eietr epicentar epicentar epicentar epicentar epicentar epicentar asfalta Selenizza

Seminar na temu “Primjena prirodnog asfalta Selenizza za izradu asfaltnih mješavina“, održan je početkom jula u Podgorici u organizacĳ i Strukovne komore građevinskih inženjera - IKCG. Ge- EPICENTRE – News related to ECM neralni direktor “Selenice Bitumi Sha“ Column Epicenter is dedicated to Patrik Paskal predstavio je djelatnost the news related to the Engineers fi rme uz akcenat na proizvodnju asfal- Chamber of Montenegro. Specifi - tnih mješavina po vrućem postupku upo- cally - seminars, forums, round ta- trebom prirodnog asfalta “Selenizza“ . bles and scientifi c gatherings which Ovaj asfalt, kako je istakao, predstavlja took place in the past three months mješavinu 10-15% mineralnog materĳ a- (the period between two issues), all la silikatnog sastava i 85-90% bitume- to promote new technologies and na (penetracĳ e na 250C=0dmm i tačke knowledge, as well as professional, Selenizza upotrebom Ušteda novca razmekšanja po PK=1200C). Dodaje se continuous training of engineers. direktno u cisternu za bitumen ili u mik- sem u povećanju temperature za 5-100C, ser na asfaltnom postrojenju u količini ne razlikuje se od klasičnog postupka od 10-30% u zavinsoti od primĳ enjenog izrade asfaltnog kolovoza. bitumena. Dodatak Selenizza povećava Na seminaru su prikazani praktični primje- tačku razmekšanja bitumena i smanjuje ri upotrebe ove asfaltne mješavine, dok vrĳ ednost penetracĳ e, povećava modul je bilo rĳ eči i o mogućnostima njegove krutosti i otpornost na kolotrage asfaltne reciklaže te ekonomkim aspektima pri- mješavine, u odnosu na mješavinu sa mjene. Predstavljena su i laboratorĳ ska standardnim bitumenom BIT 60. ispitivanja bitumena i asfaltnih mješa- Selenizza se koristi u asfaltnim mješavi- vina sa dodatkom “Selenizza“, urađena nama tipa asfaltnog betona, bitumenizi- od strane Instituta za puteve Beograd. ranog asfalta, mješavina velikog modula i tvrdo-livenog asfalta. Asfaltne mješavine sa dodatkom Sele- nizza, zbog otpornosti na kolotrage, koriste se na dionicama koje su izložene teškom saobraćajnom opterećenju kao što su: spore rĳ eke, autobuska stajališta, raskrsnice, mostovi, autoputevi, naplatne rampe, aerodromske saobraćajnice, in- dustrĳ ske i lučke saobraćajnice i dionice gdje se odvĳ a kamionski saobraćaj. Teh- Predstavljeni praktični primjeri nologĳ a proizvodnje i ugradnje asfalta, upotrebe asfaltne mješavine

4 jul 2015 DVB prijem i distribucija Konferencija u zgradama i hotelima KODIP

Predavanje na temu “DVB prĳ em i distri- Frank Fuhrmann Međunarodna naučna konferencĳ a odr- bucĳ a u zgradama i hotelima”, u organi- žavanja i proizvodnog inženjeringa KO- zacĳ i Strukovne komore elektro inženjera, DIP-2015, održana je u Budvi od 24. do održao je sredinom maja u Podgorici, 27. juna 2015. Konferencĳ a održavanja i internacionalni projekt-menadžer Frank proizvodnog inženjeringa okuplja naučne Fuhrmann ispred Grundig SAT Systemsa. radnike i stručnjake koji se bave tehnikom Fuhrmann je govorio o analagnom RF i tehnologĳ om održavanja mašina, insta- signalu, o važnosti konektora i proble- lacĳ a i opreme svih vrsta, kao i tehnikom mu koji su unosili spliteri i distributeri. i tehnologĳ om proizvodnog inženjeringa Podvukao je značaj izračunavanja nivoa sa akcentom na proizvodno mašinstvo šuma u distribucĳ i analognog signala, - baznu oblast mašinskih nauka. budući da distribuciona pojačala imaju Centralna tema konferencĳ e KODIP 2015. svoje proračune, na koje treba obraćati se kao takav distribuira kroz sistem. Za- bila je Tehnika i tehnologĳ a održava- pažnju kada se projektuje sistem. Pro- htjevi za mrežu su veći, frekvencĳ e puno nja i proizvodnog inženjeringa u funk- blemi distribucĳ e u smislu šuma, inter- više, parametri puno strožĳ i, ali korisnik cĳ i energetske eﬁ kasnosti. Ostale teme modulacĳ e ili distorzĳ e su isti i za digi- potencĳ alno dobĳ a kvalitetnĳ i signal, konferencĳ e bile su Savremene tehnike talni signal, samo se na različiti način uslugu i veći izbor programa. i tehnologĳ e u održavanju, Tribologĳ a, manifestuju u krajnjoj slici. Fuhrmann se U pogledu standardizacĳ e video sadrža- Konvencĳ alne i nekonvencĳ alne pro- fokusirao na deﬁ nicĳ u digitalnog stanja, na predavanju je istaknuta potreba izvodne tehnologĳ e, Materĳ ali, Indu- darda, odnosno na one elemente koji usklađivanja sa evropskim normama, strĳ ski inženjering, Software inženjering su od značaja u projektovanju sistema koje potpuno napuštaju emisĳ e anala- Numeričko modeliranje i simulacĳ e, Kon- distribucĳ e digitalnog video sadržaja. gonog signala. Iako u Crnoj Gori postoje struisanje i dizajn, Proizvodni sistemi i Pokazao je tabele proračuna koje koristi infrastrukturna ograničenja, potrebno je optimizacĳ a, Održavanje - ” iz prakse za kompanĳ a Grundig prilikom kaskadnog razmišlajjati o budućem prelasku na di- praksu”. Konferencĳ i je prisustvovalo 64 vezivanja distribucionih pojačala ( kako gitalnu distribucĳ u u full HD. Manipula- učesnika iz Crne Gore, Srbĳ e, Slovenĳ e, bi se dobio odgovarajući broj ulaza na cĳ a digitalnim sadržajem unĳ ela je novi Hrvatske, Makedonĳ e i BiH. postojeće izlaze te pokrila zadata distan- koncept u projektovanje, i on postaje sve Organizator Konferencĳ e je Inženjerska ca). Signal se ne smĳ e pojačati previše više normativ kojim se treba rukovoditi. akademĳ a Crne Gore, dok su suorgani- zbog mogućnosti preslikavanja signala, zatori Savez inženjera Crne Gore, Društvo niti smĳ e biti prenizak jer je tada visok održavalaca sredstva za rad Crne Gore, nivo šuma, pa će se šum podići na slje- Podgorica, Mašinski fakultet - Kooperativni dećoj kaskadi pojačanja. trening Centar, Podgorica. Pokrovitelji su Fuhrmann je predstavio alternative u kla- Inženjerska komora Crne Gore, Montene- sičnim distribucĳ skim sistemima gdje se gro Airlines, Strukovna komora mašinskih koriste frekvencĳ e do 860MHz, u vidu inženjera Crne Gore, Mehanizacĳ a i progra- mreža koje idu do 2150 MHz, gu kojima mat, Nikšić, Luka Bar, Željeznički prevoz se satelitski signal spušta na prvu me- Istaknuta potreba usklađivanja Crne Gore, Montekargo CG, “13. jul - Plan- đufrekvencĳ u i dalje se ne devoluira, već sa evropskim normama taže”, Ening, Nikšić, Stratus, Podgorica.

2015 jul 5 Kontinuirano usavršavanje inženjera

U skladu sa odlukom Skupšine ECEC-a, iz Eurocodea, istakao da se indikativna sa sjednice u Briselu od 19. novembra mjerila odnose na privremene objekte, 2014. godine, a u cilju realizacĳ e pro- čĳ i se vĳ ek trajanja procjenjuje na deset grama Kontinuiranog profesionalnog godina, dok se kod redovnih procjene usavršavanja inženjera (CPD), u drugoj rade i na pedeset godina. U slučaju veli- polovini maja 2015. godine, prof. dr Rüdi- kih objekata, životni vĳ ek može biti i do ger Höff er sa Univerziteta Rur - Bohum, sto godina. On je istakao probleme sa održao je u Podgorici predavanje na temu kojima se njemački inženjeri suočavaju u Osnove proračuna konstrukcija “EN 1990, Osnove proračuna konstruk- pogledu očuvanja konstrukcĳ e mostova, Dejstva na konstrukcije cĳ a i EN 1991 (Eurocode 1), Dejstva na koji vremenom počinju da pokazuju odre- te. U ovom dĳ elu Eurocodea posebno konstrukcĳ e”. đene defekte, te prezentovao strategĳ e treba imati u vidu, prilikom proračuna, Höff er je na početku istakao značaj in- za njihovu obnovu. Faktori opterećenja uticaje klizanja snĳ ega, ili uticaje na- ženjerske struke i znanja, koji treba da snĳ egom defi nišu se nacionalnim i/ili nosa snĳ ega. Postoje različiti indeksi imaju odlučujuću ulogu u kreiranju pro- regionalnim aneksima zbog nejedna- za različite situacĳ e. Höff er je naveo pisa. Osnovni cilj propisa je procjena i kih klimatskih uslova širom Evrope, a primjer dvorane čĳ i su noseći elementi predviđanje rizika, te mjerenje pouz- usljed čega je neophodno imati kvali- vremenom izgubili svoja svojstva i po- danosti građevinskih konstrukcĳ a, a u tetne snježne mape za procjenjivanje stali podložni količini snĳ ega, koja je cilju zaštite ljudskih života, vrĳ ednosti ovih dejstava ( sačinjavaju se na osnovu bila u granicama tada primjenjivanih imovine kao i predviđanja podložnosti učestalosti, nadmorske visine te ostalih standarda opterećenja. kolapsu samih struktura. Profesor je, na lokalnih uticaja). Höff er je, kao primjer, Opterećenje od vjetra tretira dinamiku toj linĳ i, pokazao proračune za mjerenje i oscilacĳ e koje utiču na deformacĳ e vjerovatnoće, procjenjivanja kritičnog struktura, a koje nemaju interakcĳ u sa graničnog stanja (indeks pouzdanosti opterećenjem već sa elastičnošću. Ela- 3,8), te se dotakao posebnih zahtjeva stični efekat nĳ e lak za tretiranje, štaviše, funkcionalnosti. Prezentovano je rješenja njegova kompleksnost nadilazi svakod- EN 1990 u pogledu klasifi kacĳ e posljedi- nevni rad inženjera, ocĳ enio je Höff er. ca propadanja objekata, gdje se oznaka Inženjer je pozvan da vodi računa o izlo- CC3 odnosi na najteže posljedice; CC2 ženosti struktura ovakvim opterećenjima, označava rezidencĳ alne zgrade, bolni- pogotovo ako se suoči sa oscilacĳ om ce, javne ustanove, čĳ a degradacĳ a ima Značaj inženjerske struke i znanja fasadnih elemenata. niže posljedice za ekonomĳ u i životnu prezentovao distribucĳ u snĳ ega na nivou sredinu i na kraju CC1 - poljoprivredne mora na sjeveru Njemačke. U pogledu zgrade (npr. staklenici). Najveći korak proračuna, istakao je da se Eurocode koji je Eurocode učinio u odnosu na sta- poziva na karakterističnu vrĳ ednost na re standarde odnosi se na parcĳ alne zemljištu. Podvukao da su jednovodni faktore bezbjednosti, rekao je profesor. krovovi podložni nesimetričnim opte- U pogledu životnog vĳ eka projektovanih rećenjima i imaju najveće dejstvo kada Različiti indeksi za različite situacije objekata Höff er je, na osnovu standarda su u pitanju sile koje djeluju na objek-

6 jul 2015 Unapređenje nacionalnog sistema zaštite od radona

Okrugli sto na temu “Unapređenje na- Perazić. On je naglasio da je okrugli održivog razvoja i turizma Daliborka cionalnog sistema zaštite od radona” sto posvećen štetnom uticaju radio- Pejović kazala je da je poglavlje 27: održan je u Podgorici, u organizacĳ i Pri- aktivnog gasa radona koji predstavlja Politika zaštite životne sredine možda vredne komore Crne Gore, Ministarstva jedan od najvećih zdravstvenih rizika jedno od najzahtjevnĳ ih u pregovori- održivog razvoja i turizma i Inženjerske za stanovništvo. Zato je, zaključio je, ma sa Evropskom unĳ om, a tim prĳ e komore Crne Gore. pitanje preventivnog ponašanja u ci- što Crna Gora slĳ edi koncept ekološke Okrugli sto je dio sprovođenja nacio- lju smanjenja koncentracĳ e radona u države. Prema njenim rĳ ečima, naša nalnog projekta MNE9004 pod nazivom zgradama od prvorazrednog značaja. zemlja je već dobila pohvale od EU jer “Mapiranje radona u Crnoj Gori i unap- Državna sekretarka u Ministrarstvu je među rĳ etkim koje su uspjele da ređenje nacionalnog sistema zaštite od radona“, koji ﬁ nansiraju Međunarodna Projekat mapiranja radioaktivnog gasa agencĳ a za atomsku energĳ u i Vlada Prof. dr Branislav Glavatović, predsjednik Inženjerske komore Crne Gore rekao je da će Crne Gore, uz podršku kancelarĳ a OEBS se realizacĳ a ovog projekta reﬂ ektovati na zakon o izgradnji objekata, zahvaljujući kom i UNDP. Projekat sprovode Ministarstvo će gradnja biti kvalitetnĳ a nego do sada kako bi stanovnici bili zaštićeni od zračenja. održivog razvoja i turizma, Agencĳ a za Projekat mapiranja radona u Crnoj Gori pred- zaštitu životne sredine i Crnogorska stavio je akademik prof. dr Perko Vukotić. On akademĳ a nauka i umjetnosti. je objasnio da je radon prirodan, hemĳ ski Cilj skupa bio je informisanje o sadržaju inertan gas, bez boje, ukusa i mirisa, koji i ciljevima projekta kao i upoznavanje ima više izotopa i svi su radioaktivni. Udi- Glavatović, Pejović, Vukotić privrednika i stručne javnosti sa budu- sanje radona i njegovih produkata raspada ćim obavezama u procesu integracĳ e može uzrokovati kancer pluća. Radon u stanovima u Evropi je uzročnik oko 9% smrti Crne Gore u Evropsku unĳ u, a koje su od kancera pluća, odnosno oko 2% svih smrti od kancera. Prema evropskim epidemi- veoma zahtjevne u dĳ elu oblasti zašti- ološkim studĳ ama, svako povećanje koncentracĳ e radona za 100 Bq/m3, povećava rizik dobĳ anja kancera pluća za 16% i to važi za pušače i za nepušače. No, za pušače te od jonizujućih zračenja, prĳ e svega od 15 do 24 cigareta dnevno rizik dobĳ anja kancera pluća je 26 puta veći nego za ne- zaštite od radona. pušače. Glavni izvor radona u boravišnim prostorĳ ama je tlo ispod kuće. U tlu je kon- Rukovodilac sektora za obrazovanje centracĳ a radona više desetina hiljada Bq/m3. Ostali izvori su građevinski materĳ al, Privredne komore dr Mladen Perazić voda i spoljašnji vazduh. On je podsjetio da je sistematsko jednogodišnje mjerenje rekao je da evropska politika iz ove radona u Crnoj Gori urađeno 2002/03. u 434 stana (277 u urbanom i 157 u ruralnom po- oblasti predstavlja jednu od najkom- dručju) u južnom i centralnom regionu, koji obuhvataju oko 70% stanovništva i stalno pleksnĳ ih i najobimnĳ ih koje su države nastanjenih stanova u Crnoj Gori. Tada je nađeno da je srednja godišnja koncentracĳ a članice EU do sada razvile. radona 105 Bq/m3 (2,5 puta veća od prosječne u svĳ etu), sa rasponom 2 - 2210 Bq/m3. “Razvoj ove politike za cilj nĳ e imao Koncentracĳ a je veća u porodičnim kućama, nego u stambenim zgradama, odnosno u samo elemenat zaštite životne sredine, ruralnom nego urbanom području, zbog razlika u kvalitetu gradnje. već i uspostavljanje balansa između “Najveća koncentracĳ a radona je u okolini Nikšića i to zbog boksitnog zemljišta na razvoja i kreiranja jedinstvenog tržišta, tom području”, kazao je akademik Vukotić. Zaključujući prezentacĳ u projekta, on je kao i efekata koji bi pojačani industrĳ ski kazao da nĳ e dovoljno samo mjeriti koncentracĳ e radona, već je potrebno sistemski razvoj i slobodna konkurencĳ a mogli djelovati kako bi se zaštitilo stanovništvo od njegovog zračenja. imati po životnu sredinu”, objasnio je

2015 jul 7 Nastavak saradnje sa Hrvatskom

Saradnja između Crne Gore i Hrvat- prilikom se upoznali sa načinom uskla- ske u cilju razmjene iskustva o im- đivanja tehničke regulative Republi- plementacĳ i zakonskih rješenja u ke Hrvatske iz područja građevinar- oblasti uređenja prostora i izgradnje stva sa tehničkim zakonodavstvom objekata, te povezivanja inženjerskih Evropske unĳ e. struka dvĳ e zemlje, glavni su zaključci “Sastanak sa predstavnicima Hrvatske susreta delegacĳ e Ministarstva odr- komore arhitekata, Hrvatske komore Radon je jedan od najvećih zdravstvenih rizika živog razvoja i turizma i Inženjerske inženjera građevinarstva i Hrvatske komore Crne Gore, koju je predvo- komore inženjera elektrotehnike, unaprĳ ede institucionalni okvir za prihva- dio generalni direktor Direktorata za delegacĳ a Crne Gore je iskoristila u tanje obaveza iz aquisa EU. građevinarstvo Danilo Gvozdenović, cilju razmĳ ene iskustva o licencira- “Ocĳ enjeno je da moramo na svaki način tokom dvodnevne radne posjete Re- nju, odnosno, uslovima koje treba podržati projekat mapiranja radona, jer time publici Hrvatskoj. da ispunjavanju strani državljani izlazimo u susret javnom interesu i opštoj Tokom posjete crnogorska delegacĳ a kako bi obavljali poslove projekto- potrebi da zaštitimo zdravlje ljudi, prven- je imala sastanak sa predstavnicima vanja i izvođenja radova u Republi- stveno djece. Cilj projekta je da dobĳ emo Ministarstva graditeljstva i prostor- ci Hrvatskoj, kao i o uslovima koje dobru mapu sa kritičnim oblastima gdje je nog uređenja Republike Hrvatske. treba da ispune privredna društva koncentracĳ a radona najveća kako bismo “Razmĳ enjena su iskustva u primjeni registrovana u Crnoj Gori, a kako bi uspostavili sistem da taj problem rješava- zakonskih rješenja iz oblasti izgrad- mogla da obavljaju navedene pomo”, kazala je Pejović. nje objekata i prostornog uređenja, slove u Hrvatskoj - zaključuje se u Ona je istakla da su na evropskom putu pred inspekcĳ skog nadzora, građevinskih saopštenju iz Ministarstva održivog crnogorskim društvom tri izazova: znanje, vla- proizvoda i podsticanja stanograd- razvoja i turizma. davina prava i održivi razvoj. Zato je edukacĳ a nje, kao i zakonskih rješenja kojima u ovim projektima izuzetno važna komponenta. se uređjuje obavljanje djelatnosti Menadžerka ovog projekta Tamara Đurović iz u procesu izgradnje objekata i pro- Ministarstva održivog razvoja i turizma kazala stornog planiranja. Delegacĳ a Crne je da Crna Gora ima pravne akte, rezultate Gore posjetila je i ﬁ rmu specĳ ali- mapiranja i tekući projekat koji će zaokru- zovanu za napredna informatičko- žiti cĳ eli sistem zaštite od uticaja radona, komunikaciona rješenja, King ICT uz stručne ljude te podršku međunarodnih iz Zagreba, u cilju upoznavanja sa institucĳ a. Crna Gora je u obavezi da primĳ e- radom sistema e-dozvole, koji se ni direktive EU koje su sada mnogo strožĳ e, primjenjuje u Republici Hrvatskoj a odnose se na zaštitu od jonizujućeg zra- u postupku izdavanja građevinske čenja, što će biti tretirano novim zakonom i dozvole”, navodi se u saopštenju strategĳ om u koje će biti transponovane po- dostavljenom Portalu Analitika. menute direktive. Novina direktive EU je da Tokom posjete, crnogorska delega- je maksimalna dozvoljena količina radona cĳ a se sastala i sa predstavnicima Delegacije Hrvatske i Crne Gore 300 bekerela po metru kubnom. hrvatskog Zavoda za norme, te tom

8 jul 2015 interview - Marko Čanović, RAZGOVOR: Director General for housing devel- Marko Čanović, generalni direktor opment in the Ministry of Sustain- Direktorata za razvoj stanovanja able Development and Tourism u Ministarstvu održivog razvoja i turizma Three years ago the Government prepared the draft Law on Legali- zation of Illegally Constructed Buildings which awaits the deci- sion of the Parliament of Montene- gro. In the meantime, resolutions complement the amendments so Zakonom that the Law would be acceptable to the majority and could be imple- protiv divlje gradnje mented. How many illegal buildings are there in Montenegro is yet to be u Crnoj Gori determined. Offi cial records of Real Estate Administration state Vlada je pripremila prĳ e tri godine Predlog zakona o legalizacĳ i neformalnih that there are 42,883 illegally con- objekata koji čeka odluku Skupštine Crne Gore, a u međuvremenu se rješenja structed houses and other build- dopunjavaju amandmanima da bi zakon bio prihvatljiv većini i da ga je u praksi ings. According to unoffi cial infor- moguće sprovoditi. mation, obtained based on a case Koliko u Crnoj Gori ima tačno nelegalnih objekata tek treba da se utvrdi. Zva- study, number of illegally con- nična evidencĳ a Uprave za nekretnine pokazuje da kuća i ostalih “na divlje” structed buildings or its extensions sagrađenih objekata ima 42.883. Prema nezvaničnim podacima, dobĳ enim na is about 100,000, the Government confi rmed. osnovu studĳ e slučaja, broj neformalnih objekata, kao i djelova neformalnih „According to available data, the objekata iznosi oko 100 hiljada, potvrdili su iz Vlade. largest number of illegal buildings is in Podgorica – approxi- mately 15,000 and Ulcinj more “Najveći broj nelegalnih objekata, prema raspoloživim podacima, izgrađeno je u than 5,000“, said Marko Čanović, Podgorici - oko 15. 000 i Ulcinju preko 5.000 objekata”, rekao je generalni direktor Director General for housing devel- Direktorata za razvoj stanovanja u Ministarstvu održivog razvoja i turizma Marko opment in the Ministry of Sustain- Čanović, u razgovoru za časopis Pogled. able Development and Tourism, for Zakon o regularizacĳ i neformalnih objekata treba da uvede u zakonski okvir objekte Pogled. koji nisu građeni u skladu sa propisima. Čanović poziva građane da upišu objekte u katastar, jer će vlasnici neformalnih objekata koji se ne uključe u proces lega- lizacĳ e biti izloženi poreskom pritisku, koji će dugoročno biti veći od troškova Čanović poziva građane da upišu objekte regularizacĳ e. u katastar, jer će vlasnici neformalnih objekata “Pored koristi za građane, koji će ovim zakonskim rješenjem svoju investicĳ u koji se ne uključe u proces legalizacĳ e biti “uvesti“ u legalne tokove i samim tim izloženi poreskom pritisku, koji će dugoročno povećati njenu vrĳ ednost na tržištu, od biti veći od troškova regularizacĳ e procesa legalizacĳ e i jedinice lokalne

2015 jul 9 Prema nezvaničnim podacima u Crnoj Gori ima preko 100.000 nelegalnih objekata foto: L. Zeković – vijesti.me

samouprave prihodovaće značajna sredstva od naplate ko- “Vlada Crne Gore utvrdila je Predlog zakona o legalizacĳ i munalnih naknada za opremanje građevinskog zemljišta. Vla- neformalnih objekata u julu 2012. godine. Nakon utvrđiva- snici ovih objekata će, uvođenjem istih u pravni sistem, biti nja, Predlog je upućen Skupštini Crne Gore radi stavljanja obavezni da plaćaju porez na nepokretnosti, što će dodatno u proceduru razmatranja i usvajanja. Ovo ministarstvo je u doprinĳ eti godišnjem uvećanju prihoda jedinica lokalne sa- stalnoj komunikacĳ i sa predstavnicima nadležnih državnih mouprave”, naglasio je Čanović. organa i predstavnicima poslaničkih klubova, i intenzivno radi na poboljšanju predloženog teksta čime će se osigurati Kada se može očekivati da Predlog zakona o legalizacĳ i buduće sprovođenje ovog pravnog akta. U cilju iznalaženja neformalnih objekata bude dio dnevnog reda parlamenta i primjenljivih rješenja, nakon niza konsultacĳ a sa predstav- da li se u Skupštini Crne Gore može očekivati konsenzus o nicima navedenih institucĳ a, pristupilo se izradi amandma- tom značajnom zakonu? Ministar održivog razvoja i turizma na na Predlog zakona. Smatramo da će predložena rješenja Branimir Gvozdenović nedavno je razgovarao sa poslanicima unaprĳ editi predloženi tekst i stvoriti uslove za podršku i tim povodom... konačno usvajanje ovog pravnog akta.”

10 jul 2015 Građani od legalizacije treba da imaju najviše koristi Najviše koristi od legalizacĳ e tre- srušeni, jer ne ispunjavaju uslove Mojkovcu 224, Nikšiću 564, Plavu balo bi da imaju opštine koje će za legalizacĳ u. Takođe, Crna Gora 1.086, Pljevljima 1.596, Plužinama prihodovati više stotina miliona kao potpisnik Bečke deklaracĳ e se 4, Podgorici 15.543, Rožajama 697, eura, i to od naplate komunalnih obavezala da će preduzeti aktivnosti Šavniku 1, Tivtu 2.392, Ulcinju 5.343 naknada za opremanje građevin- na regularizacĳ i i poboljšanju ne- i Žabljaku 367 objekata. skog zemljišta, naknade za legali- formalnih naselja na održiv način Naknada za komunalno opremanje zacĳ u... Gdje ima najviše nelegal- i onemogućiti buduća neformalna građevinskog zemljišta utvrđena je nih objekata? naselja. Regularizacĳ a neformalnih Zakonom o uređenju prostora i iz- “Cĳ enimo da će najveće beneﬁ te od objekata učiniće njihove korisnike gradnji objekata. Na osnovu ovog procesa regularizacĳ e imati građa- pojedincima sa jednakim pravima. zakona sve opštine posebnim pod- ni, imajući u vidu da će se sredstva zakonskim aktima prikupljena u procesu ulagati u iz- uređuju visinu ove gradnju nedostajuće infrastrukture, Crna Gora kao potpisnik Bečke deklaracĳ e naknade i njena u opremanje nelegalnih naselja i visina je određena se obavezala da će preduzeti aktivnosti na privođenje prostora namjeni, kao i različito od jedne povećanje vrĳ ednosti objekata koji regularizacĳ i i poboljšanju neformalnih opštine do druge. će proći kroz proces regularizacĳ e. naselja na održiv način i onemogućiti Takođe, visina na- Cilj procesa je privođenje prostora buduća neformalna naselja. Regularizacĳ a knade se uglav- namjeni i poboljšanje kvaliteta ži- neformalnih objekata učiniće njihove nom i utvrđuje vota građana, a ne punjenje budže- korisnike pojedincima sa jednakim pravima zavisno od zone ta jedinica lokalne samouprave. izvođenja radova, Predlogom zakona predviđeno je Prema raspoloživim podacima, te mogu postojati znatne razlike iz- plaćanje naknade za legalizacĳ u, najveći broj nelegalnih objekata među zona u istoj opštini. koja predstavlja svojevrsnu kaznu za izgrađeno je u Podgorici - oko 15. Analize ukazuju da na teritorĳ i Crne nelegalne graditelje, i to za one koji 000 i Ulcinju preko 5.000 objekata. Gore najniže naknade za komunal- su gradili objekte, a nĳ esu rješavali Tačnĳ e, zvanični podaci su sljedeći: no opremanje građevinskog zemlji- egzistencĳ alno-stambeno pitanje u opštini Andrĳ evica evidentirano šta imaju opštine na sjeveru, dok za svoju porodicu. Iznos koji bude je 10 neformalnih objekata, Baru sa druge strane, većina opština sakupljen od plaćanja ove nakna- 4.705, Beranama 832, Bĳ elom Polju Crnogorskog primorja imaju naj- de je namĳ enjen za obezbjeđiva- 1.830, Budvi 1.167, Cetinju 1.370, veći prosječan iznos naknade koji nje alternativnog smještaja onim Danilovgradu 179, Herceg Novom iznosi 187,57 eura/m² za poslovne domaćinstvima čĳ i objekti će biti 1.184, Kolašinu 325, Kotoru 1.043, i stambene objekte.

2015 jul 11 Vlasnici neformalnih objekata koji se ne uključe u proces legalizacije biće izloženi poreskom pritisku foto: V. Lajović – vijesti.me

Zašto se na usvajanje čeka skoro tri godine? samog postupka ili opsega primjene. Projekat legalizacĳ e “Imajući u vidu značaj ovog zakona, odnosno posljedice neformalnih objekata obuhvatiće aktivnosti koje uključuju koje će njegova primjena imati na veliki broj građana Crne gotovo čitavu Crnu Goru i do sada nĳ e realizovan projekat Gore, u najvećem broju pitanja potrebno je postići što veću sličnog obima. Vjerujemo da će krajnji rezultat projekta biti saglasnost svih relevantnih subjekata i detaljno razmotriti reprezentativan, ali on istovremeno zahtĳ eva aktivno uklju- sve sugestĳ e i primjedbe na predloženi tekst, bilo da se tiču čivanje svih relevantnih institucĳ a i građana. Iz tog razloga važno je čuti sve sugestĳ e.”

Najveći broj nelegalnih objekata je u Podgorici - Šta će tim zakonom dobiti Crna Gora? oko 15.000 i Ulcinju preko 5.000, a najmanje ih “Zakon o regularizacĳ i neformalnih objekata treba da uvede u zakonski okvir objekte je u Šavniku, Plužinama i Andrĳ evici. Nelegalnih koji nisu građeni u skladu sa propisima. kuća i ostalih objekata u Crnoj Gori, prema Počinjanje procesa legalizacĳ e podrazu- nezvaničnim procjenama, ima oko 100.000 mĳ eva rĳ ešene imovinsko-pravne odnose

12 jul 2015 Predlogom zakona predviđeno je plaćanje naknade za legalizaciju foto: V. Belojević – vijesti.me na zemljištu i objektu, odnosno da je neformalni objekat upisan Takođe u pripremi su amandmani koji će na drugačĳ i način de- u katastar nepokretnosti. Preporučujemo građanima čĳ i objekti ﬁ nisati pitanje statusa nelegalnih objekata izgrađenih u zoni nĳ esu upisani u katastar, ili upisano stanje ne odgovara fak- morskog dobra, nacionalnom parkovima i drugim zaštićenim tičkom stanju, da izvrše upis objekta u katastar. Pored koristi prostorima. Prema Predlogu zakona, objekti u ovim zonama su za građane, koji će ovim zakonskim rješenjem svoju investicĳ u izuzeti od legalizacĳ e. Takođe, razmatra se još jedno značajno ‘uvesti’ u legalne tokove i samim tim povećati njenu vrĳ ednost pitanje - pitanje namjene sredstava koja će biti prikupljena u na tržištu, od procesa legalizacĳ e i jedinice lokalne samouprave procesu legalizacĳ e od naplate komunalnih naknada. Opre- prihodovaće značajna sredstva od naplate komunalnih naknada djeljenje predlagača je da se namjena sredstava mora jasno za opremanje građevinskog zemljišta. Vlasnici ovih objekata će, deﬁ nisati odnosno da se sredstva koja se prikupe sa jednog uvođenjem istih u pravni sistem, biti obavezni da plaćaju porez prostora ulažu u taj prostor - mjesnu zajednicu, i to u izgradnju na nepokretnosti, što će dodatno doprinĳ eti godišnjem uveća- nedostajuće komunalne infrastrukture i pratećih sadržaja. Re- nju prihoda jedinica lokalne samouprave. Vlasnici neformalnih zultati procesa regularizacĳ e moraju biti vidljivi, kroz poboljša- objekata koji se ne uključe u proces, biće izloženi poreskom nje uslova života na tim prostorima, unapređenje komunalne pritisku, koji će dugoročno biti veći od troškova regularizacĳ e. infrastrukture, izgradnjom nedostajućih objekata i sl.”

2015 jul 13 Prema Predlogu zakona, neformalni objekti u zonama morskog dobra ili nacionalnim parkovima su izuzeti od legalizacije, foto: vijesti.me

U Crnoj Gori nema tačnih podataka koliko je posljednjih de- oni objekti koji su evidentirani na snimku mogu ući u proces cenĳ a građeno nelegalnih objekata. Prema podacima Uprave legalizacĳ e. Orto foto snimak će predstavljati osnov za izraza nekretnine, ima oko 40 hiljada neformalnih objekata, a iz du evidencĳ e neformalnih objekata. Kada proces legalizaci- Ministarstva je procjenjivano da na divlje sagrađenih ima oko je počne, svi zahtjevi sa potrebnim podacima biće unešeni 100 hiljada objekata. Ima li preciznĳ ih podataka? u bazu podataka, te će nakon proteka roka za prĳ avu (270 “Prema zvaničnim podacima Uprave za nekretnine, u Crnoj dana) baza predstavljati pouzdanu evidencĳ u neformalnih Gori ima oko 42. 833 objekata bez građevinske dozvole i sa objekata. Pomoću te baze biće omogućena lakša identiﬁ kaci- prekoračenjem dozvole. Prema nezvaničnim podacima, do- ja objekata koji nĳ esu ušli u proces i na iste primĳ eniti mjere bĳ enim na osnovu studĳ e slučaja, broj neformalnih objeka- propisane zakonom. Pristup podacima će imati organi državne ta, kao i djelova neformalnih objekata iznosi oko 100.000. uprave kao i svi organi lokalne uprave nadležni za sprovođe- Shodno Predlogu zakona, osnovna pretpostavka započinjanja nje postupka regularizacĳ e, koje će koristiti podatke sa orto procesa legalizacĳ e je izrada orto foto snimka teritorĳ e Crne foto snimka za potrebe identiﬁ kacĳ e neformalnih objekata.” Gore, koji će predstavljati presjek stanja u prostoru u tačno određenom vremenu. Znači, shodno Predlogu zakona samo

14 jul 2015 POGLED POGLED POGLED POGLED Svĳ et u izgradnji

PROJEKTI ZA FINANSIRANJE IZ IPA FONDOVA

THE VIEW - World under construction Nacionalna investiciona komisĳ a dala vezivanju regiona, kaže se u saopštenju. This column is dedicated to inno- je saglasnost da dva projekta iz oblasti Osim toga, kako se navodi, u skladu sa vations in all engineering areas in energetike budu predložena Evropskoj Berlinskim procesom i u susret bečkom the country and abroad. This issue komisĳ i (EK) za fi nansiranje iz sredstava Samitu predsjednika vlada država za- brings information on projects for višekorisničke IPA-e zapadnobalkanskog padnog Balkana, koji će biti održan 27. funding from IPA funds, complex Eco investicionog okvira za ovu godinu. avgusta, prepoznati su kao prioritetni Resort Porto Skadar Lake building of Kako je saopšteno nakon sjednice kojom za potencĳ alno fi nansiranje iz Zapad- which will begin in September, about construction of windmills in Krnovo, je predsjedavao premĳ er Milo Đukano- nobalkanskog investicionog okvira za highway, and other current events in vić, za fi nansiranje iz sredstava IPA-e ovu godinu. Montenegro. We also bring the news biće predloženi projekti “Interkonekcĳ a “Komisĳ a se upoznala i sa predlogom from around the world, about engi- prenosnih sistema Crne Gore - Srbĳ e - Bo- za fi nansiranje izrade Studĳ e izvodlji- neering endeavor in London, digging sne i Hercegovine 400kV dalekovodom” vosti za Jadransko-jonski autoput/brzu of 42 kilometers long Crossrail, the i “Signalizacĳ a i rekonstrukcĳ a mostova saobraćajnicu (Ruta 1 i Ruta 2), koji će longest tunnel in Europe, about con- na željezničkoj pruzi Bar-Vrbnica”. Ministarstvo saobraćaja i pomorstva do- struction of the biggest hotel in the Ocĳ enjeno je da navedeni projekti imaju staviti Zapadnobalkanskom investicio- world in Meka, longest glass bridge strateški značaj za razvoj sektora ener- nom okviru u sklopu 14. poziva za do- in the world made by Chinese and getike i sobraćaja u Crnoj Gori, i da će stavljanje predloga projekata”, dodaje other interesting events. doprinĳ eti boljem infrastrukturnom pose u saopštenju.

Sa sjednice, foto: Vlada Crne Gore

2015 jul 15 Sa izgradnjom eko-rizorta krenuće se u septembru foto: buisnessart.me

“PORTO SKADAR LEJK”

Francuski biznismen i vlasnik kompanĳ e na Skadarskom jezeru u septembru. Crnojevića u Skadarsko jezero i pripada Montenegro rizort Lionel Sonigo naja- Ovo je, tvrdi on, prvi projekat u kojem se cetinjskoj opštini. Ukupna investicĳ a vio je da će najlepši eko-rizort u Evropi uklapaju luksuzni i eko turizam u ovom je 75 miliona eura, a u prvoj fazi će biti “Porto Skadar lejk” početi da se gradi dĳ elu Evrope, a nalazi se na ušću Rĳ eke investirano 45 miliona. “Porto Skadar lejk nalazi se u zoni Naci- onalnog parka Skadarsko jezero, pa je to razlog zbog čega smo čekali do sada sa gradnjom. Morali smo prethodno da uradimo dodatne studĳ e o zaštiti životne sredine”, rekao je Sonigo. Inače, ovom projektu će se pridružiti dva svjetski poznata majstora za hotelĳ erstvo i banje – “Smol lakšeri hotel” i “Klarins”. Hotelski eko rizort, ukupne površine 37.500 kvadrata, imaće 52 hotelske jedinice, SPA centar površine 1.700 metara, dva Rizort na Skadarskom jezeru biće gotov 2017. restorana, komercĳ alni centar, marinu i 32 vile, koje će biti u privatnom vlasniš- tvu. Hotelski eko rizort na Skadarskom jezeru biće, kako je najavio, gotov 2017, a radovi će se izvoditi po fazama.

Hotelski eko rizort imaće 52 hotelske jedinice Uklapanje luksuznog i eko turizma

16 jul 2015 Hrvatska odobrila prolazak energetskog kabla foto: biznis-plus.com KABL MOŽE KROZ HRVATSKE VODE

Autoput Hrvatska je odobrila italĳ anskoj kompanĳ i Terna prolazak ener- kompjuterska animacija getskog kabla kroz svoje teritorĳ alne vode. Energetski kabl od Crne Gore do Italĳ e, Crnogorski elektroprenosni sistem i Terna AUTOPUT: ANGAŽOVANE DOMAĆE KOMPANĲ E treba da izgrade do početka 2017. godine. Ministri razvoja Ita- lĳ e i Tunisa početkom maja pisali su visokim predstavnicima Vlada Crne Gore do sada je dala saglasnost da se osam doma- EU, zahtĳ evajući od njih podršku i ﬁ nansĳ sku pomoć za re- ćih kompanĳ a angažuje u svojstvu podizvođača na izgradnji alizacĳ u projekta povezivanja ovih država preko Mediterana autoputa Bar-Boljare. energetskim kablom. Za izradu tehničke dokumentacĳ e i izvođenje pripremnih rado- Vlada Republike Hrvatske zvanično je dala zeleno svjetlo itava, duž cĳ ele dionice Smokovac-Uvač-Mateševo, angažovano je lĳ anskoj kompanĳ i Terna za prolazak energetskog kabla kroz sedam kompanĳ a, saopšteno je “Dnevnim novinama” u Mini- teritorĳ alne vode te države u Jadranskom moru, potvrđeno je starstvu saobraćaja i pomorstva. Angažovane su kompanĳ e iz Dnevnim novinama u hrvatkom Ministarstvu spoljnih i evrop- Podgorice “Geo max group”, “Inter project” i “Entasis”, Institut skih poslova, na čĳ em je čelu Vesna Pusić. “Sigurnost”, “Geoprojekt”, “Hidrocop”, “Gratom L” i “Beton Prvi pravac za energetski kabl preko hrvatskih voda koji je itali- Montenegro” i kompanĳ a “Ramel” iz Nikšića. janska Terna predložila, Vlada te države nĳ e prihvatila uz obra- Angažovanje domaćih podizvođača jedan je od najznačajnĳ ih zloženje da u tom pojasu Jadranskog mora planira da vrši istra- segmenata realizacĳ e autoputa Bar-Boljare, a shodno podklau- živanja nafte i gasa. Drugi, alternativni pravac početkom godine zuli Ugovora o projektovanju i izgradnji ono ne može biti manje je usaglašen, ali se na konačnu saglasnost Hrvatske čekalo sve od 30 odsto u odnosu na ukupnu vrĳ ednost projekta, uz uslov do kraja maja. da je obezbĳ eđena prethodna saglasnost Vlade kao investitora. “Hrvatska je krajem maja ove godine dala saglasnost na smjer “Posebna pažnja posvećena je angažovanju domaćih podizvo- protezanja kabla preko hrvatskog epikontinentalnog pojasa. Radi đača kako bi se omogućio odgovarajući transfer znanja i teh- se o alternativnom, kraćem pravcu koji je, nakon konsultacĳ a, nologĳ a u cilju unapređenja kvaliteta poslovanja crnogorskih ponudila Terna, a na kojeg smo dali suglasnost 25. maja ove kompanĳ a, kao i sticanja odgovarajućeg iskustva i razvĳ anja godine”, kazali su u Ministarstvu spoljnih i evropskih poslova sposobnosti i vještina. To će domaćim kompanĳ ama omogućiti, Hrvatske. Kako su objasnili u hrvatskom ministrastvu kabl i dalje prĳ e svega opstanak na tržištu u uslovima oštre konkurencĳ e i prolazi jednim dĳ elom preko hrvatskog epikontinentalnog pojasa, sve teže predvidivih tržišnih kretanja, a zatim i dalje unapređenje međutim, znatno manjim nego što je izvorna verzĳ a predviđala. poslovanja, rast i razvoj”, navodi se u saopštenju Ministarstva “Saglasnost je data uz određene uslove, o kojima se s Ternom saobraćaja i pomorstva Crne Gore. unaprĳ ed razgovaralo i koji su joj bili prihvatljivi, a kako bi se Osim podizvođača, CRBC je do sada uposlio i druga domaća osiguralo da ni u budućnosti ti kablovi neće onemogućavati ili pravna lica u svojstvu dobavljača, koji obavljaju usluge špedi- otežati buduće ekonomske aktivnosti u tom području. Sve je cĳ e, transporta, kupovine materĳ ala i opreme. odrađeno u skladu s hrvatskim zakonima i Konvencĳ om Ujedinje- nih nacĳ a o pravu mora”, zaključili su u hrvatskom Ministarstvu.

Prema projekcĳ ima Crnogorskog elektroprenosnog sistema, koji Autoput sa italĳ anskom Ternom realizuje ovaj projekat, energetski kabl kompjuterska animacija od Crne Gore do Italĳ e biće u funkcĳ i već početkom 2017. godine. foto: autoput.me

2015 jul 17 VJETROELEKTRANE NA KRNOVU

Na Krnovu je počela gradnja 30 vjetrogeneratora ukupne snage 72 MW. Očekivana godišnja proizvodnja električne energije Rekonstrukcija vjetroelektrane Krnovo je oko 160 GWh. Izgradnju vjetrenjača u okviru Programa podrške će većim dijelom finansirati Evropska banka za obnovu i razvoj. razvoju kulture u Nikšiću Nakon izgradnje, vjetroelektrana će biti priključena direktno na foto: Svetlana Mandić – vijesti.me lokalnu elektroenergetsku mrežu. REKONSTRUKCĲ A “RIMSKOG MOSTA” Ministarstvo održivog razvoja i turizma je prošle godine izdalo građevinsku dozvolu kompaniji “Krnovo Green Energy”, za grad- Primjena konzervatorskih mjera na Mostu na Moštanici u nju vjetrogenaratora na Krnovu vrijednih 120 miliona eura. Gra- Nikšiću, najstarijoj građevini tog tipa u Crnoj Gori, u narodu đevinskom dozvolom je obuhvaćena izgradnja dvije trafostanice poznatoj kao Rimski most, počela je početkom aprila 2015. na Brezni i Krnovu, pristupnih dalekovoda, sistema vjetrenjača i To je jedan od složenijih projekata Centra za arheologiju i zgrade održavanja. Vjetrogeneratore, prve te vrste u Crnoj Gori, konzervaciju Crne Gore, čiju realizaciju finansira Ministarstvo gradiće francuski investitor “Akuo Energy”, a rok je dvije godine. kulture u okviru Programa podrške razvoju kulture u Nikšiću, Sva rješenja o eksproprijaciji nepokretnosti neophodnih za uz logistiku Opštine Nikšić. izgradnju vjetroelektrana su pravosnažna i upisana u katastar “Riječ je o prvoj fazi radova koja je nevidljiva za laike, a ve- nepokretnosti, a prethodni vlasnici nijesu osporili ovaj postu- oma zahtjevna za stručnjake, jer podrazumijeva pronalaže- pak, pa se ne postavlja pitanje namjene tih nepokretnosti ni od nje originalnog materijala od kojeg je Most sagrađen i ručnu jedne strane. Pokrenuti sporovi se odnose isključivo na procjenu obradu svakog komada. Autentični materijal je pronađen pa vrijednosti pomenutih nepokretnosti, a ne na njihovu namjenu. će mostu, između ostalog, biti vraćena i ograda u dužini od Ugovorom se državno zemljište daje u zakup na period od 20 40 metara”, kaže Božidar Jovićević, savjetnik-konzervator u godina, sa mogućnošću produženja do maksimalno pet godina. Centru za arheologiju i konzervaciju Crne Gore. Kako se navodi u ugovoru za prvih 12 godina rada vjetroelektrane Most na Moštanici je više puta oštećen, a značajno u Drugom otkupna cijena električne energije proizvedene u vjetroelektrani svjetskom ratu. Od 1947. zaštićeni je spomenik kulture, a u je zagarantovana i ne može biti manja od 95,99 €/Mwh. Ugo- Registar nepokretnih spomenika kulture upisan je 1961. godi- vor o zakupu zemljišta i izgradnji vjetroelektrane na lokalitetu ne kao spomenik druge kategorije. Rekonstrukcija mosta ura- Krnovo (opštine Nikšić, Šavnik i Plužine) zaključen je petog av- đena je 1957. godine po projektu Đorđija Minjevića, arhitekte gusta 2010. godine sa konzorcijumom “MHI-IVICOM Consulting koji je, kako se pretpostavlja, “pogodio autentične proporcije GmbH” čiji su članovi bili “Mitsubishi Heavy Industries” iz Japa- mosta” građenog u III vijeku. Most je sagrađen od tesane sige na i “Ivicom Consulting” GmbH iz Austrije. Period zakupa je 20 pravilnog oblika, a kameni blokovi spajani su debljim slojem godina, sa mogućnošću produženja do maksimalno pet godina. maltera sa životinjskom dlakom. Savršenstvo linija, proporci- Nedugo zatim, konzorcijum se obratio Ministarstvu ekonomije onalnih svodova, širokih stubova i velikih otvora, kod ovakvih sa zahtjevom da umjesto kompanije “Mitsubishi Heavy Indu- objekata, Rimljani su postizali primjenom grafostatike. Projekat stries”, francuska kompanija “Akuo Energy”, pristupi konzorci- je vrijedan oko 70.000 eura, a prva faza radova trebalo bi da jumu kao novi lider konzorcijuma, nakon čega je Ministarstvo bude završena za tri ekonomije 24. septembra 2012. godine zaključilo da kompanija mjeseca. Druga faza “Akuo Energy” zadovoljava uslove iz Tenderske dokumentacije manje je zahtjev-

i da može zamijeniti kompaniju “Mitsubishi Heavy Industries” Most je više puta na, ali obimna jer u konzorcijumu. Idejni projekat krnovske vjetroelektrane uradio oštećen, značajno u tretira kompletnu je zagrebački stručnjak Dinko Čondić. Drugom svjetskom ratu građevinu.

18 jul 2015 KVADRATI U CRNOJ GORI EU: NA BALKANU ZATVORITI 13 OD 550€ DO 1.468€ TERMOELEKTRANA

Poređenje podataka sa istim kvartalom U zemljama Balkanskog regiona trebalo 2014. pokazuje da je ove godine proda- bi, zbog zastarjelosti i nezadovoljavanja to više stanova, ali da je cĳ ena kvadrata standarda Evropske unĳ e, da se obnovi pala. Kvadrat stana u našoj zemlji i dalje ili zatvori 13 termoelektrana (TE), prema je najskuplji u Budvi, u prosjeku 1.468 istraživanju Fondacĳ e “Mreža za promje- eura, a najjeftinĳ i je u Nikšiću gdje košta ne Jugoistočne Evrope”. Kako prenosi Termoelektrana u Pljevljima 550 eura, saopštio je zavod za statisti- “Al Džazira Balkan”, u Srbĳ i bi po tom foto: wikimedia.org ku Monstat. principu trebalo obnoviti ili zatvoriti pet bi do 2020. trebalo zatvoriti samo jednu Prosječna cĳ ena kvadratnog metra stana termoelektrana. U periodu od 2025. do termoelektranu, “Plomin”, u Makedonĳ i u novogradnji u Crnoj Gori u prvom kvar- 2030. na meti su TE “Morava”, “Kostolac”, dvĳ e – “Oslomej” i “Bitolj” i to u periodu talu manja je 11,9 odsto u odnosu na isti “Nikola Tesla” i “Kolubara”, dok je u TE između 2025. do 2030. godine, a isti rok kvartal prethodne godine, ali je 4,2 odsto “Kosovo” rok za zatvaranje tri bloka 2020. ima i TE “Pljevlja” u Crnoj Gori. veća u odnosu na četvrti kvartal prethod- godina a za preostala dva 2025. godina. Energĳ a je tema s kojom se svaka zemlja ne godine, saopšteno je iz Monstata. Broj U Bosni i Hercegovini u periodu od 2020. na putu eurointegracĳ a mora suočiti i ze- prodatih stanova u novogradnji u Crnoj do 2025. godine na meti su četiri bloka mlje regiona bi trebalo da do 2050. sma- Gori u prvom kvartalu bio je 12,4 odsto TE “Tuzla”, a do 2030. godine TE “Gac- nje emisĳ u štetnih gasova za 80 odsto, veći nego u posljednjem kvartalu pret- ko”, “Ugljevik” i “Kakanj”. U Hrvatskoj poručeno je iz Brisela. hodne godine. Poređenje sa podacima iz prvog kvartala 2014, kada je prodato INŽENJERSKI TRĲ UMF LONDONA 168 stanova, sa prosječnom cĳ enom od 1.227 eura, pokazalo je da su se neki Najveći evropski građevinski projekat, Prokopavanje tunela je započeto u 2012. investitori usljed slabĳ e prodaje odlu- foto: johnsiskandson.com godini, a na vrhuncu radova, građevinske čili da smanje cĳ enu kvadrata, objavio mašine su imale zadatak da nedeljno je sajt cdm.me. prokopaju 100 metara tunela. Na projek- U prilog tome govori i činjenica da je u tu “Krosrejla” radi preko 10.000 ljudi, a Budvi u prvom kvartalu prošle godine Kopanje tunela podzemne željeznice u planirano je da prvi vozovi tuda prođu cĳ ena kvadrata stana u novogradnji izno- Londonu, u okviru najvećeg evropskog od 2018. godine. sila 1.752 eura, a ove godine 1.468 eura. građevinskog projekta “Krosrejl” vrĳ ednog 14,8 milĳ ardi funti, završeno je. Britanski Prvi vozovi će proći 2018. Prodato više stanova po nižoj cijeni foto: infoteka.me premĳ er, Dejvid Kameron, koji je s grado- načenikom Londona Borisom Džonsonom, prisustvovao ceremonĳ i obilježavanja konačnog proboja 42km dugačkog tunela, rekao je da je ovaj projekat apsolutno veličanstven, nazivajući ga inženjerskim trĳ umfom, prenosi agencĳ a “Frans pres”.

2015 jul 19 Krov nad glavom za buduće stanovnike foto: wired.co.uk

KONKURS ZA GRADNJU KUĆA NA MARSU I MJESECU

Premda nĳ e našla nĳ edan dokaz o postojanju života na Mjesecu ni na Marsu, Američka svemirska agencĳ a (NASA) raspisala je konkurs 3DPHab (3D Printed Habitat Challenge) kako bi bila Hotel Abraj Kudai imaće 10.000 soba foto: dailymail.com sigurna da će budući stanovnici zemljinog satelita i crvene planete imati krov nad glavom. Pokrenut u okviru NASA programa NAJVEĆI HOTEL NA SVĲ ETU “Izazovi vĳ eka”, projekat 3DPHab predviđa razvoj tehnologĳ a za izgradnju kuća izvan naše planete, uz korišćenje lokalnih

Projekat je vrijedan Kada se izgradi i resursa i reciklira- 3,6 milijardi dolara otvori, što je na- nih materĳ ala. Cilj javljeno za 2017. je “blagovremena” godinu, hotel Abraj izgradnja kuća za Kudai u Meki biće koloniste koji će najveći na svĳ etu, jednog dana na- s 10.000 soba, 70 seliti Mjesec i Mars. Pobjedniku konkursa restorana i četiri he- ček na 50.000 dolara “Plan je da se na liodroma koja će se Mjesec i Mars po- nalaziti oko divov- šalju autonomne građevinske mašine koje će izgraditi stam- ske kupole na vrhu. bene jedinice namĳ enjene ljudima”, navodi se u saopštenju Iza projekta vrĳ ed- NASA, prenose zapadni medĳ i. U prvoj etapi konkursa, koji nog oko 3,6 milĳ ardi dolara, kako piše “Guardian”, stoji ta- je bio otvoren do 15. jula, od zainteresovanih se tražilo da mošnje ministarstvo ﬁ nansĳ a, a dizajn i izvođačke radove pot- zamisle realistična arhitektonska rješenja (3D), a pobjedniku pisuje kompanĳ a Dar Al-Handasah. U sklopu hotela nalaziće konkursa slĳ edi ček na 50.000 američkih dolara. se i autobuska stanica, veliki šoping centar i ekstravagantna “Druga etapa, u kojoj će pobjednik osvojiti 1,1 miliona dolara, plesna sala. Hotel će imati 12 tornjeva, a centralni dio sastoja- biće posvećena tehnologĳ ama 3D printovanja i tehnologĳ ama će se od 45 spratova, a od kojih će pet biti posebno izdvojeno kombinovanja uvoznih i lokalnih materĳ ala, dok će u trećoj i rezervisano samo za kraljevsku porodicu i druge uvažene etapi akcenat biti na izgradnji stambenih jedinica pomoću goste. Ostali će birati između soba s četiri ili pet zvjezdica. navedenih tehnologĳ a”, navodi se u saopštenju NASA.

20 jul 2015 Čelične strukture u 3D foto: heijmans.nl KOMPLEKSNOM “ŠTAMPOM” DO OBALE

Holandska kompanĳ a MX3D planira da sagradi most Kompleks je nazvan “Waterfront” iznad kanala u Amsterdamu pomoću tehnike koja foto: aasarchitecture.com bi mogla da postane standardom buduće gradnje. “Koristeći robotske štampače koji mogu da kreiraju NASELJE U OBLIKU PLANINSKOG VĲ ENCA čelične strukture u 3D, napravićemo pješački most iznad jednog od kanala u centru Amsterdama”, navodi Danski arhitektonski biroi “AART Architects i se u saopšenju startup kompanĳ e. Projekat, čĳ a bi Studio Ludo” projektovali su novi stambeni realizacĳ a trebalo da počne u septembru, podrazu- kompleks u obliku drvenog planinskog vĳ en- meva da roboti sami prave potpornu strukturu kako ca. Njegova jedinstvena fasada ispresĳ ecana most bude napredovao. Specĳ alno dizjanirane robot- ravnima sa nazubljenim proﬁ lima imitira nor- ske ruke zagrĳ evaju metal na 1.500 stepeni Celzĳ usa, veške planine i smješta 128 stanova unutar oblikujući “kap po kap” strukturu mosta. Krećući se njegove drvene ljuske. Kompleks je nazvan od jedne obale, roboti će “štampajući” metal strpljivo “Waterfront”, i nalazi se između mora i Sta- stvarati konstrukcĳ u sve dok ne dotaknu drugu obalu. vangera, grada sa najvećom koncentracĳ om “Princip je jednostavan. Povezali smo modernu ma- drvenih zgrada u sjevernoj Evropi. šinu za zavarivanje sa industrĳ skom robotskom ru- Sa nevjerovatnih 19.500 metara kvadratnih Jedno od najvećih drvenih kom”, kazao je dizjaner mosta Joris Larman, prenosi površine, “Waterfront” je jedan od najvećih stambenih naselja u Evropi AFP. “Mašinama rukovodi kompjuterski program koji drvenih stambenih naselja u Evropi. Njegov smo sami razvili tako da one mogu da odštampaju oblik je proizašao iz oblika norveških planina, a drvena konstrukcĳ a odaje veoma kompleksne i veoma različite metalne struk- počast vrlo staroj tradicĳ i drvene arhitekture u gradu. Hrabar nepravilni di- ture. Dosad su robotske ruke koršćene za štampanje zajn stambenog kompleksa stvara dinamičnu igru svjetlosti i sjenke tokom manjih metalnih struktura, ali bi ovo bio prvi proje- cĳ elog dana. Kompleks se sastoji od stanova različitih površina i oblika, a kat velikih razmjera koji bi bio podstiče interakcĳ u između stanara sa mnogim socĳ alnim oblastima, uklju- ostvaren putem 3D tehnologĳ e, čujući velike javne trgove, šetališta, kaﬁ ća i prodavnica. Stambeno naselje je kazala je predstavnica MX3D, napravljeno od drvene konstrukcĳ e i obloženo sa lokalnim drvenim panelima. dodajući da bi to ujedno bio i prvi korak ka korišćenju ove napredne tehnike u građevi- narstvu, posebno u izvođe- nju opasnih zadataka poput visinske gradnje. U kompanĳ i MX3D očekuju da će most, dug sedam metara, biti gotov Povezivanje manjih razdaljina Konstrukcija daje počast staroj tradiciji sredinom 2017.

2015 jul 21 Najduži stakleni most na svijetu foto: wired.com

Ugaoni dimnjaci prirodno hlade strukturu NAJDUŽI STAKLENI MOST HLADOVINA IZ DIMNJAKA Zvaničnici provincĳ e Hunan u Kini žele da privuku još više tu- Arhitektonski biro “Haworth Tompkins” je projektovao pri- rista u svoju regĳ u, pa su zbog toga angažovali arhitektonski vremenu zgradu koja će služiti kao zamjena za pozorište biro “Haim Dotan” da im projektuje i izgradi stakleni most. “Cottesloe”, dok ono prolazi kroz jednogodišnje renoviranje Most će biti najduži stakleni most na svĳ etu sa rasponom od u Londonu. 370 metara preko velikog kanjona Žangđiaje. Posjetioci će Ispunjeno sa recikliranim sjedištima i obloženo u grubo re- moći da hodaju preko mosta i gledaju u kanjon dubine 400 zanom drvetu koje se 100 odsto može reciklirati, privremeno metara. Most će moći da primi do 800 ljudi u isto vrĳ eme. pozorište je u oštrom kontrastu sa svojim betonskim okru- Kina je poznata po drugim staklenim strukturama koji obaraju ženjem. A, ono što njegove održive karakteristike prebacuje svjetske rekorde. U Nacionalnom geološkom parku Longgang na viši nivo su četiri ugaona dimnjaka koji prirodno hlade postoji najduže konzolno stakleno šetalište, kome će stakleni strukturu kroz niz naslaganih ventilacionih sistema. Drveno most biti odlična dopuna. Most će biti otvoren ovog ljeta, a oblaganje odaje počast prvobitnom Narodnom pozorištu zvaničnici provincĳ e Hunan već ga nazivaju svjetskim čudom. projektovanom sedamdesetih godina prošlog vĳ eka sa na- tur betonom i kockastom geometrĳ om. Ali, to je mjesto gdje se završavaju sličnosti između privremenih i stalnih zgrada. Dok je originalno pozorište čvrsto i stoičko kao i svaka trajna arhitektura, privremeno pozorište je samo prolazna struktura dok traje obnova teatra.

Posjetioci će gledati u kanjon dubine 400 metara, a most će moći da primi 800 ljudi u isto vrijeme

IZVORI: www.vĳ esti.me www.mrt.gov.me

U oštrom kontrastu sa okruženjem www.inhabitat.com www.dnovine.me www.autoput.me foto wordpress.com www.gizmag.com www.gradjevinarstvo.rs www.mnnews.net

22 jul 2015 RAZGOVOR: Dragan Kujović, Pomoćnik ministra ekonomĳ e u Vladi Crne Gore

Hoćemo razvoj “industrija u nastajanju” interview - Dragan Kujović, Dragan Kujović, Deputy Minister of Economy in the Government of Montenegro Dragan Kujović, Deputy Minister of Economy and Head of the working Pomoćnik ministra ekonomĳ e i šef Radne grupe za group for Chapter 20 (Industry and poglavlje 20 (Preduzetništvo i industrĳ ska politi- Entrepreneurship) in the negotia- tion process for EU integration an- ka) u procesu pregovora Crne Gore za pridruživa- nounced that the Government is to nje Evropskoj unĳ i, Dragan Kujović najavio je da adopt the strategy by the end of this će Vlada najkasnĳ e do kraja ove godine da usvoji year, and Industrial policy of Mon- strategĳ u, odnosno Industrĳ sku politiku Crne Gore tenegro by 2020. do 2020. godine. “Montenegro should focus on Crna Gora treba da se fokusira na sektore koji ima- sectors that have highest growth potential, such as manufactur- ju najveći potencĳ al za rast, kao što su prerađivač- ing, energy, tourism, the use of ICT ka industrĳ a, energetika, turizam, korišćenje ICT technologies, but also to consider tehnologĳ a, ali i da u narednom periodu sagleda possibilities for the development mogućnosti za razvoj novih “industrĳ a u nastaja- of new “emerging industries” and nju” i time stvori takva preduzeća koja će dati naj- thus create enterprises that would bolje rezultate na unapređenju međunarodne kon- give the best results in improving international competitiveness of kurentnosti domaće ekonomĳ e“, ocĳ enio je Kujović domestic economy”, said Kujović u intervjuu za časopis Pogled. for Pogled journal. On je naglasio da su izazovi veliki, a od posebne važnosti je da se Crna Gora dobro pripremi i iskoristiti mogućnosti korišćenje fondova Evropske unĳ e namĳ enjenih razvoju industrĳ e i preduzetništva.

2015 jul 23 Kujović najavio je da će Vlada najkasnĳ e do kraja ove godine da usvoji strategĳ u, odnosno Industrĳ sku politiku Crne Gore do 2020. godine. On je kazao da Crna Gora treba da se fokusira na sektore koji imaju najveći potencĳ al za rast, kao što su prerađivačka industrĳ a, energetika, turizam, korišćenje ICT tehnologĳ a

Priprema se strategĳ a, odnosno politika industrĳ skog potencĳ alima. Na osnovu navedenog stvorena je osnova razvoja Crne Gore. Kada se može očekivati da bude za- za defi nisanje vizĳ e industrĳ ske politike koja treba da, vršena i šta će njome biti defi nisano? kroz unapređenje poslovnog okruženja, podršku predu- “Izrada dokumenta Industrĳ ska politika Crne Gore do zetništvu, stimulišući primjenu savremenih tehnologĳ a 2020. godine i njena implementacĳ a predstavljaće zna- u cilju otvaranja novih i kvalitetnĳ ih radnih mjesta, stvori čajan doprinos procesu usaglašavanja u okviru Poglavlja uslove za modernizacĳ u industrĳ e, zasnovanu na znanju 20- Preduzetništvo i industrĳ ska politika. Proces izrade i inovacĳ ama i omogući veću integracĳ u na međunarod- Industrĳ ske politike Crne Gore počeo je u oktobru 2014. nom tržištu. U cilju uspješne implementacĳ e Industrĳ - godine, kada je u okviru IPA projekta obezbĳ eđena i ek- ske politike, pratećim Akcionim planom biće defi nisane spertska podrška. Imajući u vidu kompleksnost cĳ elog konkretne mjere i aktivnosti, indikatori ostvarenja, izvori procesa razvoja proaktivne, integrisane industrĳ ske po- fi nansiranja, institucĳ e nadležne za realizacĳ u. To sve u litike i koordinacĳ u brojnih politika, formiran je međure- narednom periodu treba da doprinese ostvarenju ciljeva sorski Radni tim za koordinacĳ u i implementacĳ u Indu- koji se odnose na stvaranje uslova za industrĳ sku konku- strĳ ske politike do 2020. godine, koji koordinira cĳ elim rentnost i održivost, unapređenje investicionog okvira za procesom dok je za upravljanje projektom i utvrđenim modernizacĳ u industrĳ e kroz bolji pristup, raspoloživost aktivnostima zaduženo Ministarstvo ekonomĳ e. Dosa- i dostupnost fi nansĳ ama, promocĳ u preduzetništva i ino- dašnje aktivnosti na izradi dokumenta obuhvatile su vacĳ a i bolji poslovni pristup domaćem i međunarodnim analizu strateških politika koje imaju ključni uticaj na tržištima. proces kreiranja i sprovođenja Industrĳ ske politike Crne Proces izrade Industrĳ ske politike u najvećoj mjeri je kon- Gore, sektorsku analizu razvojnih potencĳ ala i izazova za sultativan jer uključuje javne konsultacĳ e sa predstavni- unapređenje konkurentnosti ekonomĳ e. Poseban značaj cima privatnog sektora, naučnoistraživačkih institucĳ a je dat i ključnim elementima industrĳ ske politike EU kako i drugih zainteresovanih strana. Svakako da cio proces bi njene bitne karakteristike i ciljevi mogli biti implemen- prati i Evropska komisĳ a, koja svojim prĳ edlozima i ko- tirani u našim uslovima, a svakako prilagođeni domaćim mentarima doprinosi kreiranju kvalitetnog, interaktivnog,

24 jul 2015 Prioritet i uklanjanje barijera za poslovanje Stav preduzetnika je da najveće skraćivanju i pojednostavljivanju ugovora na način što su angažovani barĳ ere predstavljaju administra- administrativnih procedura, sma- javni izvršitelji i time omogućena tivne procedure, opštinski i državni njivanju troškova, omogućavaju efi kasnĳ a naplata potraživanja. porezi i takse, procedure za izdava- bolju transparentnost i saradnju Takođe, smatramo da se instru- nje dozvola, naplata potraživanja, između građana, privrede i orga- mentima fi nansĳ ske podrške, koje nelikvidnost... Šta je lĳ ek tome? na uprave. S tim u vezi, privredni- pruža Investiciono-razvojni fond, za “Istraživanja pokazuju, kao što ste cima je omogućeno registrovanje preduzetnike stvara mogućnost za i sami naveli, da su najveće barĳ ere preduzeća elektronskim putem, fi nansiranje obrtnih sredstava, a za poslovanje, po mišljenju predu- kao i elektronsko plaćanje većeg samim tim unapređenje likvidnosti. zetnika, administrativne procedure, broja poreza. Procedura prilikom Reformski proces na eliminisanju opštinski i državni porezi i takse, izdavanja građevinske dozvole je barĳ era za poslovanje i unapre- procedure za izdavanje dozvola, skraćena i omogućena na jednom đenje poslovnog ambĳ enta će se naplata potraživanja, nelikvidnost. mjestu, smanjena je naknada za nastaviti i u narednom periodu, a Međutim, ono što je evidentno jeste pružanje komunalnih usluga i uki- njegov značaj je prepoznat i u In- da se sprovodi značajan broj aktiv- nuta naknada opštinama za dobĳ a- dustrĳ skoj politici, time što su de- nosti i projekata koji unapređuju nje urbanističko-tehničkih uslova. fi nisane posebne mjere vezane za uslove za poslovanje i doprinose Dodatno, poboljšano je izvršenje unapređenja u navedenoj oblasti.”

održivog modela unaprjeđenja industrĳ ske konkurentnosti novih proizvoda, ali i izvozu i boljem trgovinskom bilansu. naše ekonomĳ e. U narednom periodu slĳ ede aktivnosti Crna Gora treba da se fokusira na sektore koji imaju naj- šireg konsultativnog procesa i upoznavanja najšire jav- veći potencĳ al za rast, kao što su prerađivačka industrĳ a, nosti sa dokumentom, nakon čega bi se išlo u proceduru energetika, turizam, korišćenje ICT tehnologĳ a, ali i da u usvajanja na Vladi, najkasnĳ e do kraja 2015. godine.” narednom periodu sagleda mogućnosti za razvoj novih ‘industrĳ a u nastajanju’ i time stvori takva preduzeća koja Šta je konkretna korist Crne Gore od buduće strategĳ e? će dati najbolje rezultate na unapređenju međunarodne “Industrĳ a je, dugoročno posmatrano, od strateškog zna- konkurentnosti domaće ekonomĳ e. čaja za Crnu Goru. Razvoj konkurentne industrĳ e, kreira Konkretne koristi buduće strategĳ e Industrĳ ske politike ne samo radna mjesta i zaposlenost, već ima multiplika- ogledaju se u većem prometu, dodatoj vrĳ ednosti i radnoj tivni efekat na kreiranje novih radnih mjesta i u drugim produktivnosti u poslovnom sektoru, smanjenju regulatornih sektorima ekonomĳ e, doprinosi inovacĳ ama i stvaranju barĳ era za razvoj preduzeća, unapređenju infrastrukture za

2015 jul 25 Ohrabrujući podaci o rastu indu- strijske proizvodnje Mnogi u Crnoj Gori smatraju da je u Crnoj Gori indu- strĳ a uništena. Veliki giganti su stigli do bankrota, a sve je manje domaće proizvodnje. Vaš komentar? “Tranzicioni procesi koji nĳ esu zaobišli ni Crnu Goru, rezultirali su da se struktura crnogorske ekonomĳ e značajno promĳ enila u posljednjih 15 godina, u smislu povećanja učešća usluga na račun smanjenja učešća industrĳ e i poljoprivrede u ekonomskoj aktivnosti, što je i karakteristika većine malih ekonomĳ a u EU. poslovanje preduzeća, razvo- Promjene strukture rezulturale su sadašnjim stanjem Da li se promjene pripremaju ju ljudskog kapitala i vještina čĳ a je osnovna karakteristika da nivo ekonomske u skladu su sa smjernicama za industrĳ sku konkuren- aktivnosti zavisi prvenstveno od uslužnih sektora industrĳ ske politike EU i u tnost, unapređenju pristupa dok sektor industrĳ e ima značajno manji doprinos kojem dĳ elu? različitim oblicima fi nansĳ a stvaranju nove vrĳ ednosti. Ipak, podaci o kretanju “Evropska komisĳ a je prepo- za investicĳ e i obrtni kapital, industrĳ ske proizvodnje u 2015. godini ukazuju na ručila otvaranje pristupnih većim direktnim investici- pozitivne trendove u industrĳ i gdje je došlo do porasta pregovora u poglavlju Po- jama u prioritetne sektore, industrĳ ske proizvodnje za sedam odsto. Činjenica glavlja 20 - Preduzetništvo restrukturiranju i moderni- i industrĳ ska politika, i to je da Industrĳ ska politika Crne Gore prepoznaje sek- zacĳ i industrĳ e, efi kasnoj među prvim poglavljima, tore koji mogu predstavljati pokretače industrĳ skog primjeni inovacĳ a kod pre- što se predstavlja ocjenu duzeća, povećanju stepena razvoja sa jakim izvoznim potencĳ alima, a to su, prĳ e spremnosti Crne Gore za fi nalizacĳ e proizvodnje i uvo- svega, prerađivačka industrĳ a, turizam, energetika, otvaranje pregovora u ovoj đenju savremenih sistema dok sektori koji imaju potencĳ al rasta i koji treba da oblasti i dalje usaglašava- upravljanja, povećanju me- podržavaju industrĳ ski razvoj su ICT, transport, sektor nje. Ujedno je potvrđeno da đunarodne konkurentnosti biznis usluga, građevinarstvo. Dakle, fokus industri- je Crna Gora u prethodnom kroz udruživanje u klastere i je u narednom periodu ne treba usmjeriti isključivo periodu pripremila veliki broj integracĳ u u globalne lance na sektor industrĳ e shvaćen u užem smislu već i na programskih dokumenata vrĳ ednosti... druge povezane sektore. od značaja za razvoj indu- Dakle, izazovi su veliki, a od Smatramo da će značajan doprinos kretanju putem strĳ e i preduzetništva koji posebne važnosti je dobro dugoročno stabilnog privrednog rasta dati i buduća uzimaju u obzir načela EU u se pripremiti i iskoristiti mo- implementacĳ a Industrĳ ske politike. ovoj oblasti. Time je stvorena gućnosti korišćenje fondova osnova za kreiranje integra- Evropske unĳ e namĳ enjenih tivne i sveobuhvatne Indu- razvoju industrĳ e i preduzetništva kao što su programi strĳ ske politike, što ujedno predstavlja i obavezu Crne COSME 2014-2020, HORIZON 2020, IPA fondovi i dr.” Gore i jedan od ključnih zahtjeva EU u ovom poglavlju.

26 jul 2015 Kujović je naglasio da je od posebne važnosti da se Crna Gora dobro pripremi i iskoristiti mogućnosti korišćenje fondova Evropske unĳ e namĳ enjenih razvoju industrĳ e i preduzetništva

Kao zemlja kandidat, Crna Gora nastoji da uskladi razvoj U dĳ elu poreske reforme najavljuje se unapređenje fi - industrĳ e u skladu sa ključnim principima industrĳ ske skalnog okvira za razvoj biznisa i novih investicĳ a, što politike u EU. Dakle, svjesni smo činjenice da Industrĳ ska treba da rezultira smanjenjem sive ekonomĳ e i poreskih politika Crne Gore treba da se oslanja na okvir politika i potraživanja... programa EU, uz kreiranje prepoznatljivog pristupa koji “Programom ekonomskih reformi, Vlada je predložila mje- u potpunosti odgovara trenutnim i budućim potrebama re fi skalne politike kako bi se, između ostalog, smanjila Crne Gore. Stoga, usmjerenje za formulisanje industrĳ - poreska potraživanja i unaprĳ edio ambĳ ent za razvoj bi- ske politike u Crnoj Gori, pored nacionalnih krovnih do- znisa i investiranje. kumenata, predstavljaju i principi politike EU utvrđeni u S tim u vezi, nastaviće se sa podsticajnim mjerama za strategĳ i Evropa 2020 i njenim preporukama za region porez na dobit i dohodak za novoosnovana preduzeća u Zapadnog Balkana, utvrđene Strategĳ om 2020 za jugo- nerazvĳ enim opštinama i poreskim podsticajima prilikom istočnu Evropu -SEE 2020, kao i principima ostalih EU zapošljavanja. Dodatno, planirano je uvođenje fi skalnih strateških dokumenata i saopštenja, korišćenih u procesu preferencĳ a za investicĳ e za sektore visokog turizma, izrade dokumenta. prehrambene industrĳ e i kapitalnih investicĳ a u sektoru Ono što iz najvažnĳ ih evropskih dokumenata u oblasti energetike, kako bi se unaprĳ edio ambĳ ent za investicĳ e, razvoja industrĳ e možemo posebno izdvojiti su oblasti čime bi investitori imali pravo oslobođenja od plaćanja koje su relevantne za Crnu Goru kao što su konkuren- PDV-a, carine, komunalĳ a, naknada i taksi.” tno ekonomsko okruženje, obrazovanje i kompetencĳ e, istraživanje, razvoj i inovacĳ e, energĳ a, životna sredina, konkurentnost. Uvažavajući data usmjerenja moguće je uspostaviti inte- grativan pristup u sprovođenju reformi koje su u skladu sa ostvarivanjem ciljeva postavljenih u Evropa 2020 i SEE 2020 i formulisanju strateških preporuka Industrĳ - ske politike u cilju povećanja konkurentnosti crnogorske ekonomĳ e, što je dokumentom i obuhvaćeno.”

2015 jul 27 PROJEKAT PROJEKAT PROJEKAT PROJEKAT PROJEKAT PROJEKAT PROJEKAT PROJEKAT PROJEKAT PROJEKAT PROJEKAT PROJEKAT PROJEKAT PROJEKAT PROJEKAT PROJ PROJEKAT PROJEKAT

Žičara Kotor — Ivanova korita — Cetinje

akon što Vlada usvoji koncesioni akt o kojem je krajem marta PROJECT: Cableway N završena javna rasprava, uskoro će se raspisati međunarodni Kotor – Ivanova korita – Cetinje tender za izbor partnera sa kojim će država u naredne dvĳ e go- This is one of the most ambitious tourist projects in Mon- dine realizovati jedan od najznačajnĳ ih projekata unapređenja tenegro. On paper, it is the longest and biggest tourist turističke ponude Crne Gore - žičara na relacĳ i Kotor - Ivanova cableway in the world which will be diffi cult to design and build in such a demanding ground, and the value of korita - Cetinje. this project is estimated at 42 million euros. Na papiru, radi se o najdužoj i najvećoj turističkoj žičari na svĳ etu The subject of concession, as provided by the Concession koju neće biti nimalo lako detaljno isprojektovati i izgraditi na vrlo Act, is designing, fi nancing, construction, management, zahtjevnom terenu, a vrĳ ednost ovog projekta procjenjuje se na maintenance and transfer of cableway system from Kotor 47 miliona eura. Predmet koncesĳ e, kako je predviđeno koncesi- to Cetinje via National park Lovćen in Montenegro, based onim aktom je projektovanje, fi nansiranje, izgradnja, upravljanje, on BOT arrangement (design, build, fi nance, manage, održavanje i prenos sistema žičare od Kotora do Cetinja preko transfer). Concession is granted for a period of 30 years, Nacionalnog parka “Lovćen” u Crnoj Gori, na osnovi BOT-aran- including the period of 15 months for the completion of žmana (projektuj, izgradi, fi nansiraj, upravljaj,prenesi). Konce- construction works. sĳ a se dodjeljuje na rok od 30 godina, a uključuje i period od 15 “Cableway building design is the chance to connect Ce- mjeseci u kome bi trebalo da budu završeni građevinski radovi. tinje with Boka Bay, National park Lovćen and Njegoš Nakon isteka koncesionog roka, izabrani partner će cĳ eli sitem mausoleum in a modern, touristically attractive way. In terms of tourism, the cableway will be central project not žičare sa pratećim objektima, ustupiti državi. only for Cetinje and Boka Bay, but for the state of Monte- Izgradnja žičare je predviđena u Prostornom planu posebne na- negro as well”, it is said in the statement of the Ministry mjene za NP Lovćen, a Vlada već nekoliko godina vodi pripremne of Sustainable Development and Tourism. aktivnosti za ovaj izuzetno zahtjevan i značajan projekat. Mini- starstvo održivog razvoja i turizma je pripremilo idejni projekat

28 jul 2015 EKAT Jedinstvena ponuda u regionu “Projekat izgradnje žičare predstavlja šansu za povezivanje Cetinja sa Bokom Kotorskom, Nacionalnim par- kom Lovćen i Njegoševim mauzolejem, na savremen i za žičaru za koji su formalne saglansoti tokom 2010. i 2011. go- turistički bogat, ali istovremeno jako atraktivan način. dine dobĳ ene od Opštine Kotor, Prĳ estonice Cetinje, Uprave za U pogledu turizma, žičara ne samo da će predstavljati zaštitu kulturnih dobara Crne Gore, Ministarstva kulture i Zavoda centralni projekat za područje Cetinja i Bokokotorskog za zaštitu prirode. zaliva, već i za državu Crnu Goru. Imajući u vidu još bli- Primarna klĳ entela nove žičare, na koju računaju njeni idejni zinu najposjećenĳ eg turističkog grada u okruženju i bi- tvorci, su turisti sa kruzera koji uplovljavaju u Luku Kotor, kao sera Jadrana, Dubrovnika, žičara će predstavljati jedin- i hiljade izletnika koji iz hotela na dubrovačkoj rivĳ eri, svakog stvenu turističku ponudu u regionu. Ovo je jedinstvena dana tokom sezone dolaze u jednodnevnu posjetu Crnoj Gori. Tu ponuda za domaće i strane goste - najduža i najveća tu- je i veliki broj turista koji posjećuju Budvu, pa zagovornici grad- ristička žičara na svĳ etu, sa nevjerovatnim pogledom na nje žičare računaju na potencĳ alno tržište od skoro 3,8 miliona planinsko zaleđe crnogorske obale. Izgradnjom žičare, ljudi koliko ih godišnje turistički boravi u Crnoj Gori i području omogućiće se turistima da tokom čedrdesetominutnog Dubrovačko-neretvanske županĳ e. putovanja, uživaju u vožnji od zaliva Boke do planine Urađena je i Analiza posjećenosti žičare iz koje su proistekla dva Lovćen, preko nekih od najljepših predjela Crne Gore, scenarĳ a, shodno procjeni prometa putnika i veličine prihoda. U uz jedinstven pogled na Bokokotorski zaliv I Jadransko prvom slučaju, za koji se smatra da je najlošĳ i mogući scenario, more, te posjeta kulturnom, duhovnom i istorĳ skom procjenjuje se da će ovaj projekat privući 33% putnika sa kruze- centru Crne Gore, Prĳ estonici Cetinje. Putovanje žičarom ra iz Kotora, 5% posjetilaca koji su u Budvi i 15% posjetilaca koji predstavljaće jedinstveno iskustvo i zbog neminovnih obiđu Cetinje, odnosno ukupno oko 165.000 posjetilaca već u promjena nadmorske visine. Svoje putovanje putnici će prvoj godini. U drugom slučaju, koji u Ministarstvu održivog ra- započeti sa nivoa mora, odnosno 0 metara nadmorske zvoja i turizma smatraju realnim scenarĳ om, procĳ enjeno je da visine (Kotor) i preko Nacionalnog parka Lovćen čĳ i je će buduća žičara privući takođe 33% posjetilaca sa kruzera, 10% najvisočĳ i vrh na 1.750 m posjetilaca iz Budve, 5% posjetilaca iz Dubrovnika i 15% posjeti- nadmorske visine, posjetiće crnogorsku Prĳ estonicu na laca iz Cetinja, odnosno ukupno 220.000 posjetilaca već u prvoj 600 m iznad mora”, navodi se u saopštenju Ministarstva godini poslovanja. održivog razvoja i turizma. “Sa prosječnom cĳ enom povratne karte od 20 do 30 €, zavisno od dionice koju putnik izabere da putuje do međustanica Ivanova korita ili Kuk, ili cĳ elu dionicu do Cetinja odnosno Kotora, proci- jenjeni godišnji prihodi bi iznosili za pesimističan scenario preko eura, već u prvoj godini poslovanja. S tim u vezi za dva scenarĳ a 3,6 miliona eura, odnosno za realan scenario preko 4.7 miliona pesimističan/realan, napravljena je ﬁ nansĳ ska simulacĳ a. Re- zultati su sljedeći: U scenarĳ u 1. za koji se smatra da je lošĳ i, tj. pesimističan, pored prihoda koji proizilaze iz saobraćaja putnika, grantor (Vlada) će imati dodatni izdatak na godišnjem nivou tokom Ovo je jedinstvena ponuda za domaće i koncesionog perioda (30 godina). U scenarĳ u 2. za koji se smatra strane goste - najduža i najveća turistič- da je realan, gdje je ukazano da će ukupni prihodi od prodaje ulaznica biti veći, država bi u ovom slučaju umjesto neto izdatka, ka žičara na svijetu, sa nevjerovatnim ostvarivala neto priliv od koncesionara koji bi iznosio 1.300.000 pogledom na planinsko zaleđe crnogor- eura na godišnjem nivou, za period trajanja koncesĳ e, izračunali ske obale su u resoru koji vodi ministar Branimir Gvozdenović.

2015 jul 29 sredinu i “uklopila” je žičaru u prostorno-plansku dokumentacĳ u Nacionalnog parka Lovćen. U saradnji sa Evropskom bankom za obnovu i razvoj urađena je revizĳ a studĳ e izvodljivosti, napravljen nacrt koncesionog akta i priprema se dokumentacĳ a za raspisi- U Vladi računaju i na čitav niz drugih popratnih pozitivnih efeka- vanje tendera za izbor strateškog partnera. EBRD je te aktivnosti ta od izgradnje i eksploatacĳ e ovako jedinstvenog i atraktivnog podržao donacĳ om u iznosu od 240 hiljada eura, a ta banka je objekata, počev od povećanja posjete nacionalnom parku Lovećn izrazila i spremnost da pomogne realizacĳ u cĳ elog projekta na i samoj Prĳ estonici Cetinje, preko razvoja niza novih uslužnih i način da će budućem koncesionaru, omogućiti povoljan kredit u ugostiteljskih djelatnosti u području koje gravitira žičari, poveća- iznosu do 15 miliona eura. nja prosječne potrošnje izletnika sa kruzera koji pristaju u Kotor, To je međutim, tek malo manje od trećine ukupno potrebnih sred- do otvaranja novih radnih mjesta. Ukoliko bude koristio žičaru, stava jer se ukupni troškovi za gradnju 15 kilometara duge žičare putnik sa kruzera u Kotoru će, prema procjenama Svjestkog sa- od Kotora do Cetinja preko Lovćena, procjenjuju na 47 miliona eura. vjeta za turizam i putovanja, za 40 odsto uvećati svoju prosječnu Od toga je 36,7 miliona opredĳ eljeno za gradnju žičare, 9,7 mili- potrošnju u Crnoj Gori sa aktuelnih 93 na 130 eura. ona za gradnju njenih stanica i međustanica, a ostatak za proces “Ovo povećanje u potrošnji turista rezultiralo bi većim prihodima eksproprĳ acĳ e i ostale troškove. Idejni projekat, pored početnih u Cetinju i Nacionalnom parku Lovćen. Tako bi Prĳ estonica Cetinje stanica u Kotoru i na Cetinju, predviđa i dvĳ e međustanice i to mogla privući između 0.8 i 1.5 miliona eura dodatne potrošnje od Kuk i Ivanova korita. Putnici će se transportovati u tzv. isklopivim stranih turista u 2015. godini, koji će biti isključivo ‘posljedica’ gondolama kapaciteta od šest do osam sjedišta, a ukupan prevo- rada žičare. Na osnovu ovih podataka možemo konstatovati da zni kapacitet žičare je 1.000 putnika po satu. Trajanje putovanja u bi u periodu eksploatacĳ e žiča- jednom pravcu na ukupnoj trasi re, od 2015. do 2044. godine, Primarna klijentela nove žičare, na koju raču- od Kotora do Cetinja trajaće od u neto sadašnjoj vrĳ ednosti, naju njeni idejni tvorci, su turisti sa kruzera koji 40 do 43 minuta. Širina koridora potencĳ alna dodatna potroš- uplovljavaju u Luku Kotor, kao i hiljade izletni- žičare je 12 metara, pa su projek- nja posjetilaca u Cetinju bila ka koji iz hotela na dubrovačkoj rivijeri, svakog tanti proračunali da će se njenom izmedju 23 i 42 miliona eura. izgradnjom izgubiti oko 3,2 hek- Istovremeno i Nacionalni park dana tokom sezone dolaze u jednodnevnu po- tara šuma u nacionalom parku Lovćen bi mogao privući između sjetu Crnoj Gori što će se djelimično nadoknaditi 1.3 i 2.4 miliona eura dodatne naknadnim pošumljavanjem. potrošnje posjetilaca na njego- Polazna stanica u Kotoru gradiće voj teritorĳ i samo u 2015. godini. U periodu od 2015. do 2044. se na području gornjogrbaljskog sela Dub, sa jugoistočne stra- godine procjena je da bi realizacĳ om ovog projekta potencĳ alni ne ulaza u tunel “Vrmac”. Lokacĳ a na kojoj je planirana polazna promet bio u neto sadašnjoj vrĳ ednosti između 45 i 84 miliona stanica sa velikim parkingom za 266 automobila i 30 autobusa eura”, proračunali su u Vladi efekte takvog scenarĳ a. i pratećim objektima, nalazi se oko 200 metara od raskrnsice Pripremajući se za početak ovog velikog projekta, država je u sa Jadranskom magistralom u pravcu Kotora i oko 500 metara proteklih nekoliko godina izradila više studĳ a izvodljivosti, idejni istočno od praga piste 140 aerodroma Tivat. Odatle će putnici projekat izgradnje žičare, elaborate o eksproprĳ acĳ i zemljišta, žičare kretati na vožnju gondolama okačenim na žici na prvoj di- idejno rješenje napajanja žičare električnom energĳ om, elabo- onici do međustanice i čuvenog vidikovca Kuk na 1.320 metara rate o procjeni uticaja izgradnje i eksploatacĳ e žičare na životnu nadmorske visine, nakon čega nastavlja do međustanice Ivanova

30 jul 2015 Putnici će se transportovati u tzv. isklopivim gondolama kapaciteta od šest do osam sjedišta, a ukupan prevozni kapacitet žičare je 1.000 putnika po satu. Tra- janje putovanja u jednom pravcu na ukupnoj trasi od Kotora do Cetinja trajaće od 40 do 43 minuta

korita. Ukupna dužina ove trase je 7.647 metara. Od Ivanovih korita žičara nastavlja do Cetinja trasom dužine 7.454 metra. Planirano je da se krajnja stanica žičare Koturače u unutrašnjosti stanice Mokra Ploča, foto: bokanews.me na Cetinju izgradi pored ljetnje pozornice Austrougarska je prĳ e 99 godina u blizini centra grada, a budući da je rĳ eč izgradila žičaru Kotor - Cetinje o zaštićenoj zoni, predviđen je niz mjera za Austrougarska monarhĳ a je još 1916. go- minimiziranje negativnih vizuelnih efeka- dine gradila žičaru od Kotora do Lovćena, ta, počev od ukopavanja u zemlju do du- prvenstveno, radi snabdĳ evanja svoje bine od 1,5 metara najvećeg dĳ ela zgrade vojske koja je tada osvajala Crnu Goru. stanice, njen krov će biti pokriven slojem “Specĳ alne jedinice austrougarske voj- trave. Za razliku od međustanice Ivanova ske imale su veliko iskustvo u gradnji korita, koja se nalazi u nacionalonom par- žičara u Austrĳ i, Švajcarskoj. Gradnja ku i biće minimalistički napravljena da što Naponski i pogonski uređaji se odvĳ ala u uslovima ratnih dejstava na stanici Trollmann manje narušava ambĳ ent, međustanica koji su se odvĳ ali blizu gradilišta, trase, Kuk, koja je i izvanredan vidikovac odakle januar 1916. godine, u veoma teškim Izlazna tačka i mjesto za utovar se pruža predivan pogled na Boku i dio materijalana žičaru stanice Škudra i složenim zimskim vremenskim uslo- foto: radiodux.me Crnogorskog primorja, sadržaće i plato vima”, piše Mirko Marušić. za posmatranje okoline te manji restoran. Žičara je imala dva kraka, od Škudre i Ška- Upravo zbog impresivnog pogleda koji se ljara kod Kotora, do Krsca, pod Lovćenom,sa sa Kuka otvara prema obalnom dĳ elu Crne visinskom razlikom od gotovo hiljadu Gore, predviđeno je da trasa žičare Dub- metara.i krakovi su se spajali na Krscu, Kuk dužine 4.130 metara, radi i u noćnim a odatle je jedan krak vodio ka Cetinju. časovima, što neće biti slučaj sa daljom Tokom rata žičara je unekoliko ošteće- trasom prema Ivanovim koristima i Cetinju. na, a prestala je s radom 1918. godine. Siniša Luković

2015 jul 31 DRUGAČĲ I POGLED (P)OKRENI SE

u pristupu objektima i površinama u jav- prava. Skoro smo na sjednici razmatrali Iz- noj upotrebi. Međutim i ovog puta i ovdje, vještaj o realizacĳ i Akcionog Plana Strategi- kao i svugdje do sada, se čula ista rečeni- je razvoja nevladinih organizacĳ a za 2014. Piše: Marina Vujačić ca: “Pogrĳ ešili ste nadležnost, mi nĳ esmo godinu. U Akcionom planu ove Strategĳ e predsjednica Udruženja mladih s hendikepom odgovorni”. I dok god tako mislimo, svi deﬁ nisana je mjera: “Obezbĳ editi pristu- Crne Gore pojedinačno ili u grupi, kao stručnjaci koji pačnost prostorĳ a organa državne uprave Podgorici je prvog jula 2015. promovisna se bavimo sopstvenim zanimanjem, mi se za osobe s invaliditetom i osobe smanjene U pjesma i spot u cilju integracĳ e Crne ne pokrećemo već stojimo u mjestu. Sto- pokretljivosti”, a čĳ u realizacĳ u Savjet može Gore u Evropsku unĳ u. Ujedno je i obilje- jimo u mjestu godinama dok pronalazimo da inicira. Na osnovu izvještaja državnih žena trogodišnjica od početka pregovora nadležnosti i dok se oslobađamo odgovor- organa jasno je samo jedno, da prilikom Crne Gore s Evropskom unĳ om. Ovo je bila nosti. A svi smo odgovorni, iako oni, koji izvještaja o realizacĳ i ove mjere niko nĳ e dobra prilika da, još jednom, pomenemo pokušavaju pronaći adekvatne razloge ili konsultovao Pravilnik o bližim uslovima i šta je sve urađeno za tri godine od otvaranja bolje reći izgovore “za odbranu” zaborav- načinu prilagođavanja objekata za pristup pregovora, ili možda da se prisjetimo kako ljaju da život prolazi. On ne čeka u mjestu. i kretanje lica smanjene pokretljivosti i lica su brzo prošle. Pjesma se zove “Pokreni Čini se nekako da se sve pomĳ era, ali ipak sa invaliditetom. Činjenica je da ni državni se” i puna je pozitivne energĳ e, mladosti, pogledam oko sebe i dalje vidim da se grade organi ili ne znaju ili ne žele da se upoznaju entuzĳ azma uz neizostavne promjene i saobraćajnice bez spuštenih ivičnjaka na sa standardima pristupačnosti. Usko tu- “transformacĳ u” društva na putu ka EU. pješačkim prelazima, objekti i nove zgrade mačenje pristupačnosti za osobe s invali- Nekako je u njoj prikazana brzina života. i dalje samo imaju najosnovnĳ e elemente ditetom od strane državnh organa većinski “Obično” oko posmatrača u spotu vidi pristupačnosti (rampu, ali ne uvĳ ek s ade- je svedeno na postojanje prilazne rampe. igru, radost, rad, ljubav, prĳ ateljstvo, pri- kvatnim nagibom i lift u kojem često budu Ocjene su date “golim okom” i samim tim rodu Crne Gore, more, planine, krševite i ugrađeni senzori, a ne reljefne ili tek Brajeve su, u najvećoj mjeri, apsulutno netačne. brdovite predjele, u nekoliko minuta cĳ elu oznake). A na svakom mjestu o pristupač- Primjer koji oslikava ne samo nepotpunost Crnu Goru. Onaj ko se zagleda bolje ili po- nosti i dalje pričamo samo s aspekta osoba informacĳ e nego jednim dĳ elom i neod- gleda spot još nekolika puta vidi još puno s invaliditetom i toga kako njima “treba”, govornost je i primjer Ministarstva održi- toga. Ja vidim par gestova koji nekima život zaboravljajući sve druge kategorĳ e: djecu, vog razvoja i turizma u čĳ oj nadležnosti znače. Vidim djevojku u parku koja gestom roditelje, starĳ e ljude, gojazne i sl, kojima je Zakon o uređenju prostora i izgradnji prevodi naziv pjesme, koja nas poziva da se približno jednako treba. objekata i koje je deﬁ nisalo standarde pri- pokrenemo i koja pred kraj spota prevodi Možda je razlog sporog napretka u ovoj stupačnosti Pravilnikom. U izvještaju koji logo i brend cĳ elog procesa integracĳ e “Ja oblasti to što još uvĳ ek ne shvatamo od- su dostavili Savjetu navodi se kako je ovo za Evropu, Evropa za mene”. To je, u stvari, govornost prema osobama s invaliditetom Mnistarstvo: “obezbĳ edilo pristupačnost ključna poruka iz koje se povlače mnoge ili zato što zaista ne razmišljamo dovoljno. svojih prostorĳ a za osobe s invaliditetom druge, a prĳ e svega pitanje koliko smo mi Ko zna koliko je još razloga, ali je makar za i osobe smanjene pokretljivosti, ali ima za za sebe same, prĳ e nego za Evropu? početak neophodno da smo svjesni da ne cilj da i dalje poboljšava uslove za osobe s Prĳ e mjesec dana imali smo edukativnu radimo i da nĳ esmo uradili dovoljno. Ipak, invaliditetom i osobe smanjene pokretljivo- radionicu s tužiocima i neizostavna tema u praksi nĳ e tako. Članica sam Savjeta za sti”. Uz kontradiktornost navoda, na jednoj u okviru priče o diskriminacĳ i osoba s in- razvoj nevladinih organizacĳ a, za oblast strani, uz konstatacĳ u da je obezbĳ edilo validitetom je svakako bila diskriminacĳ a djelovanja: zaštita i unapređenje ljudskih pristupačnost, a na drugoj, uz tvrdnju da

32 jul 2015 a different view – Move / turn around In the article Move / turn around the author draws attention to the narrow interpretation of accessibility for people with disabilities by the state bodies, mainly reduced to the presence of access ramp. Evaluations are given merely by looking at it as she says, and therefore are mostly inaccurate. The Fotografija je napravljena prilikom simulacije koju je UMHCG term ‘people with disabilities’ does not only organizovao prošle godine refer to wheelchair users, and accessibility does not apply only to direct entrance or je ovakva konstatacĳ a Ministarstva proi- u aprilu mjesecu. Na fotografi ji se nalazi any ramp regardless to its slope. If we could zvoljna ili je zaista nastala na osnovu ana- predstavnica Delegacĳ e Evropske unĳ e u see the space from other point of view, not lize i idejnog rješenja projekta u kojem su Crnoj Gori, kojoj je na “simboličan način only from our own, accessibility would be- arhitekte izvele zaključak da nĳ e moguće prikazana pristupačnost” s namjerom da come much broader concept in our heads, rekonstruisati i prilagoditi prostor. Na isti se pokaže koliko neke rampe mogu biti one to learn of and build in accordance with način je i Zavod za statistiku dao ocjenu, neupotrebljive i bezbjedonosno nesigur- universal needs and rights. navodeći da “arhitektura zgrade Zavoda ne i opasne. za statistiku (iz 1949) u kojoj su zidovi od Problemi pružanja netačnih informacĳ a će se i dalje raditi na “poboljšanju uslo- klesanog kamena, onemogućava adptacĳ u najviše se ogledaju u posljedicama koje va”, se jasno vidi “strah” od priznavanja radi obezbjeđivanja pristupačnosti osoba- takve informacĳ e izazivaju. Prĳ e svega, da upravo oni koji su defi nisali standarde ma sa invaliditetom ili osobama smanje- navođenjem netačnih informacĳ a nadležni nĳ esu iste obezbĳ edili do kraja. Tako su ne pokretljivosti”. Kada pročitam ovakve u državnim organima se oslobađaju odgo- na primjer govornice u salama ovog Mini- navode uvĳ ek se sjetim zgrade Skupštine vornosti da bilo šta preduzmu u narednom starstva podignute, bez mogućnosti da im San Marina iz XII vĳ eka, kao i zgrade Prav- periodu kako bi ispunili ovu mjeru, a usva- pristupe korisnici invalidskih kolica, nagib nog fakulteta u Beču, jednog od najstarĳ ih janjem takve informacĳ e Savjet, ili bilo koje rampe na ulazu nĳ e adekvatan... Standardi fakulteta u Evropi, koji pored omogućenog drugo tĳ elo i organ bi bili onemogućeni da pristupačnosti za osobe oštećenog vida ni- prilaza, ulaska, i kretanja osobama s fi zič- iniciraju bilo kakve postupke i aktivnosti jesu obezbĳ eđeni. Međutim, ništa od ovo- kim invaliditetom omogućava i orjentacĳ u u cilju omogućavanja pristupačnosti u pu- ga nĳ e navedeno u Izvještaju Ministarstva osobama oštećenog vida. nom smislu te rĳ eči, kroz obezbjeđivanje već samo opšta konstatacĳ a koja može da Uprava za antikorupcĳ sku inicĳ ativu je na- nesmetanog prilaza, ulaska, boravka i rada znači sve ili ništa od zavisnosti koliko zna- vela da koristi poslovni prostor u zgradi u objektima u kojima su smješteni organi nja ima onaj koji je čita i tumači. “Vektre”, s liftom kome se može pristupiti državne uprave i to osobama s invalidite- Ministarstvo nauke u Izvještaju navodi da s prizemlja, tj. centralnog ulaza zgrade i iz tom i osobama smanjene pokretljivosti. je: “Kabinet ministra nauke pristupačan podrumskih prostorĳ a gdje se nalazi par- Osobe s invaliditetom njesu samo korisnici za osobe s invaliditetom i osobe smanje- king. Uprava je navela da je “prilaz zgradi sa kolica, a pristupačnost nĳ e samo ravan ulaz ne pokretljivosti, pa u tom smislu nĳ e po- spoljne strane, odnosno s ulice, omogućen ili bilo kakva rampa bez obzira na to kakav stojala potreba za adaptiranjem prostora. putem kosih prilaza s tri strane objekta, i je i koliki njen nagib. Kad o prostoru ne bi Prostor u kome su smještene kancelarĳ e to: kod zgrade T-coma, zgrade CKB banke razmišljali samo iz sopstvenog ugla i gledali Ministarstva nauke (u stambenom dĳ e- i kod Hipo Alpe Adria banke”. sve u pravcu sopstenih očĳ u, pristupačnost lu Vektre), nĳ e pogodan za adaptiranje u Misli se na prilaz na slici, pa bi bilo suvišno bi u našim glavama predstavljala mnogo širi smislu obezbjeđivanja olakšanog kretanja komentarisati tačnost navedenog. Foto- pojam, pojam o kojem bismo bili u stanju osoba s invaliditetom i osoba smanjene grafi ja je napravljena prilikom simulacĳ e da učimo i da tako prostor gradimo u skla- pokretljivosti”. Međutim, nĳ e jasno da li koju je UMHCG organizovalo prošle godine du s univerzalnim pravima i potrebama.

2015 jul 33 nagrada mis van der roe studiju baroci/beiga za dvoranu filharmonije u šćećinu

JEDNOSTAVNOŠĆU do kompleksnosti Piše: arh. Borislav Vukićević

Misova nagrada - ili zvanično: Priznanje Evropske unĳ e za savre- European Union Prize for Con- temporary Architecture – Mies menu arhitekturu - Nagrada Mis van der Roe (European Union Van der Rohe Award for 2015, was Prize for Contemporary Architecture - Mies van der Rohe Award), awarded to Studio Barozzi / Vie- nosi ime velikog njemačko-američkog arhitekte i dodjeljuje se ga from Barcelona for their Phil- bĳ enalno, tj. svake druge godine. Predstavlja najprestižnĳ e pri- harmonic Hall Szczecin in Poland. „We wanted - as in music - to reinter- znanje za arhitektonsko ostvarenje realizovano na tlu Evrope u pret Classical morphology, to com- protekle dvĳ e godine. Uz Misovu nagradu ide ček na 60.000 eura, pose something complex, but with što je čini i najvisočĳ om nagradom za arhitekturu u Evropi. Pored very simple movements that can be Glavne nagrade dodjeljuje se i Specĳ alna pohvala za relizacĳ u iza understood by everybody“, says the winning Italian-Spanish team. koje stoji mladi arhitekt ili arhitektonska praksa koja se tek poja- „The winning project, the Philhar- vila na sceni (Emerging Architect Special Mention). Uz Specĳ alnu monic Hall Szczecin, in Szczecin, Po- pohvalu ide ček na 20.000 eura. land, signed by Barozzi / Veiga, and Od ovog ciklusa nagrade (2013- 2015) uvedena je novina: dodje- in collaboration with Studio A4 fi nds a convincing formal and spatial strat- ljuje se i Arhitektonska nagrada za mlade talente (Young Talent egy for a city which strives for a bet- Architecture Prize). Naime, studenti završne godine master studi- ter future in a fast changing economy ja sa 40 renomiranih arhitektonskih škola diljem Evrope, u prilici and social patterns“, the jury said in su da nominuju svoje master-radove za pomenutu nagradu. Mi- their offi cial statement. sovu nagradu fi nansira i organizuje Evropska komisĳ a u saradnji sa Fondacĳ om Mis van der Roe sa sjedištem u Barseloni, gdje je osmog maja bila upriličena svečana dodjela nagrada ciklusa 2013- 2015, upravo u Misovom paviljonu (sadašnji paviljon je replika originalnog paviljona iz 1929. godine, kojim je Mis van der Rohe predstavio Njemačku na velikoj Međunardonoj izložbi u Barseloni).

34 jul 2015 Dvorana Filfarmonije u Šćećinu, Misova nagrada ciklusa 2013- 2015, Estudio Barozzi/Veiga, 2014.

Lista ﬁ nalista ovogodišnje Misove nagrade vinarĳ e (Antinori, u Barđinu- San Kašano desilo, trend je nastavljen, Nagrada Mis pojavila se krajem februara, a žirĳ u je palo in Val di Pesa, Italĳ a- Archea Assosiati) van der Roe, ciklusa 2013-2015, pripala u zadatak da izabere pobjednika među i naravno- koncertne dvorane (Dvorana je Studĳ u Baroci/Beiga (Estudio Barozzi/ pet vrhunskih realizacĳ a: dva muzeja Filharmonĳ e u Šćećinu, u Poljskoj- Estu- Veiga, Barcelona) za Dvoranu Filharmo- (Pomorski muzej Danske u Helsinguru, dio Barozzi/Veiga). Ako je bilo suditi nĳ e u Šćećinu, u Poljskoj. BIG- Bjarke Ingels Group, te Umjetnički po trendu, onda su muzeji i koncertna Realizacĳ e koncertnih dvorana su u pra- muzej u Ravensburgu, u Njemačkoj, LRO- dvorana imali najviše šansi, zato što su vilu vrlo zahtjevne, i u ﬁ nansĳ skom i u Arno Lederer, Jórunn Ragnarsdóttir, Marc dvĳ e od posljednje četiri Misove nagra- svakom drugom pogledu, i relativno često Oei), studentskog centra (The Saw Swee de dodĳ eljene muzejima, a druge dvĳ e se dešava da budžet i rokovi izgradnje Hock, u Londonu- O'Donnell + Tuomey), koncertnim dvoranama. I upravo to se budu probĳ eni. Dešava se i da izvođači

2015 jul 35 Koncertni dom u Šćećinu, Franz Schwechten, 1884.

radova nisu na visini zadatka. Razloge izgradnje Dvorane Filharmonĳ e navode- će cĳ ena izgradnje iznositi 789 miliona bi trebalo potražiti, između ostalog, i u ći u tužbi da je menadžer na sve načine eura. Svečano otvaranje je zakazano za činjenici da se gotovo po pravilu radi o pokušavao da smanji troškove izgradnje i 12. januar 2017. i veliko je pitanje o ko- vrlo ambicioznim i inovativnim projektima da je zbog toga “arhitektura stavljena na joj će se cifri govoriti kada se podvuče od velikog značaja za gradove koji stoje muke” i da su “mnogi detalji sabotirani”. posljednja linĳ a ispod računa. iza njih, što podrazumĳ eva i insistiranje Na stranu što su troškovi izgradnje nara- U Šćećinu su, za divno čudo, stvari tena inovativnim tehnikama građenja i sli sa inicĳ alno predviđenih 170 miliona kle neubičajeno glatko - i to od samog najvišim akustičkim standardima, tako eura, u vrĳ eme kada je počela gradnja, početka, od trenutka kada je raspisan da najčešće nĳ e moguće u potpunosti 2006. godine, na 390 miliona, ali ni to međunarodni, otvoreni konkurs za idej- predvidjeti troškove. nĳ e konačna cifra. Nuvel je izgubio na no rješenje buduće Dvorane Filharmo- Par dana prĳ e svečanog otvaranja nove sudu, jer, navodno, nĳ e bio u stanju da nĳ e, pa do svečanog otvaranja koje je Dvorane Filharmonĳ e u Parizu- koje je adekvatno dokumentuje svoje optužbe. bilo upriličeno petog septembra prošle bilo zakazano (i upriličeno) 14. januara, U aprilu je saopšteno da će sve kulturne godine. Samo šest godina nakon konač- medĳ i su prenĳ eli vĳ est da je Žan Nuvel, aktivnosti u zgradi biti suspendovane nog usvajanja projekta i početka grad- poznati francuski arhitekt, autor projek- preko ljeta da bi radovi bili nastavljeni. nje, Šćećin je dobio novi objekat velike ta, saopštio da je primoran da bojkotuje Takođe, inicĳ alno je bilo predviđeno da simboličke snage i to za gotovo zane- otvaranje zbog toga što su gradske vlasti Elﬁ (Elphi- Elbphilharmonie), zgrada Fil- marljivih 30 miliona eura, kada je rĳ eč namjeravale da otvore zgradu koja po harmonĳ e koja se po projektu proslavlje- o reprezentativnim objektima te vrste. njegovom mišljenju još uvĳ ek nĳ e bila nog švajcarskog tandema Hercog & de Fabricio Baroci i Alberto Beiga su i prĳ e dovedena u stanje koje je bilo predviđe- Meron od 2007. godine gradi u Hambur- osvajanja Misove nagrade bili relativno no projektom. Istovremeno se odrekao gu, u Njemačkoj, košta 241 milion eura. poznati u evropskim okvirima. Zajednički autorstva nad projektom i podnio tužbu Kako je gradnja tekla troškovi su rasli i su osnovali Studio Baroci/Beiga 2004. protiv Grada Pariza i menadžera projekta posljednje oﬁ cĳ elne prognoze kažu da i od tada su osvojili brojne nagrade na

36 jul 2015 Velika sala Koncertnog doma u Šćećinu

Koncertni dom u Šćećinu, osnova prvog sprata nacionalnim, španskim i italĳ anskim, i sceni. U takvoj konstelacĳ i, odluka da vĳ eku - velikoj obnovi Pariza u vrĳ eme međunarodnim (mahom evropskim) ar- ovogodišnja Misova nagrada pripadne Drugog carstva, tj. Napoleona III. Zgrade hitektonskim konkursima, ali treba istaći upravo tandemu Baroci/Beiga nikoga podignute u vrĳ eme obnove u Šćećinu da trenutno, uz Dvoranu Filharmonĳ e u nĳ e iznenadila. su svojevrsni katalog svih dominantnih Šćećinu, Baroci/ Bega imaju još samo Šćećin se nalazi na samom sjeveroisto- arhitektonskih trendova XIX vĳ eka - od jednu realizacĳ u - Kompleks Sjedišta ku Poljske, na obali Baltičkog mora, na neogotike, neorenesanse i neobaroka, uprave vinogradarske regĳ e Ribera del ušću rĳ eke Odre, na samoj granici sa Nje- preko rundbogenstila, neoklasicizma i Duero, na obodu gradića Roe, u Španĳ i. mačkom. Centar je vojvodstva Zapadna akademizma, sve do stila art-nuvo na U svom portfolĳ u Baroci/ Beiga uglavnom Pomeranĳ a i sedmi je grad po veličini u prelazu vjekova. imaju projekte javnih objekata: muzeja, Poljskoj sa 375.000 stanovnika. U posljed- U suštini, rĳ eč je o arhitektonskim tren- koncertnih dvorana, škola i poslovnih njih dvadesetak godina broj stanovnika dovima koji su bili karakteristični u tzv. zgrada (barozziveiga.com). Njihov rad Šćećina opao je za 25.000 što je u prvom vilhelminsko doba - period vladavine je prezentovan na brojnim izložbama, redu posljedica iseljavanja nakon što je cara Vilhelma II - od 1890. do početka a dobitnici su i većeg broja nacionalnih 2004. Poljska pristupila Evropskoj unĳ i, Prvog svjetskog rata. Osamdesetih go- i međunarodnih nagrada za djelovanje te pada nataliteta i činjenice da imuć- dina pretprošlog vĳ eka, na talasu velike na polju arhitekture. Studio Baroci/Bei- nĳ i građani preferiraju život u ruralnim obnove, u Šćećinu je podignuto i neko- ga se prošle godine našao na prestižnoj zonama van granica gradskog područja. liko značajnih javnih zgrada, među ko- godišnjoj listi Projektantske/dizajnerske Velika obnova grada koja je Šćećinu udah- jima se posebno isticala tzv. Koncertna avangarde (Design Vanguard) iza koje stoji nula karakter sprovedena je osamde- kuća ili Koncertni dom (Konzerthaus) ugledni američki arhitektonski časopis setih godina XIX vĳ eka po urbanistič- sa velikom (32.4 X16 m) i malom dvo- Architectural Record, što je vrlo pouzdan kim planovima i smjernicama velikog ranom. Obje dvorane su bile polivalen- pokazatelj visokih pozicĳ a koje tandem Žorž-Ežena Osmana, kojega pamtimo po tne, višenamjenske, što će reći da nisu drži na međunarodnoj arhitektonskoj najvećem urbanističkom zahvatu u XIX korišćene isključivo za koncerte. Dom je

2015 jul 37 Drugonagrađeno rješenje na Konkursu za idejno rješenje Dvorane Filharmonije u Šćećinu, Biro NOW iz Lođa

u prizemlju imao ekskluzivni restoran, kraju bila donĳ eta politička odluka da kafanu u bečkom stilu i bilĳ ar salu, a duhu novog vremena ne odgovara ni imao je i nekoliko salona - što većih, što ideja da se zgrada obnovi, ni planirana manjih - u kojima se sastajala tadašnja namjena. Nakon što je zgrada srušena, kulturna elita. Na spratu su se nalazile 1962. godine, na njenom mjestu se na- dvĳ e pomenute dvorane te još nekoli- lazio parking a onda je sredinom prošle ko salona. U jednom od salona su se decenĳ e donĳ eta odluka da se baš na okupljali članovi vrlo uticajnog Saveza tom mjestu, dakle na mjestu gdje se mladih trgovaca, koji je organizovao či- nekada nalazio Koncertni dom, gradi tav niz kulturnih dešavanja. U drugim nova, velelepna Dvorana Filharmonĳ e. agilna organizacĳ a koja je gotovo tri go- su se okupljala kulturna društva, držana Šćećin je dugi niz godina po okončanju dine uporno istrajavala na toj ideji da bi su predavanja, te recitatorska i debatna Drugog svjetskog rata tavorio kao sivi, konačno, u oktobru 2006. godine, Grad takmičenja, a organizovane su i izložbe, provincĳ alni grad iza Gvozdene zavjese, Šćećin raspisao “Otvoreni, jednostepeni, razne svečanosti i druga dešavanja. Kon- ponosan na rečenicu iz čuvenog govora međunarorodni arhitektonski konkurs za certni dom je dugi niz godina bio glavno Vinstona Čerčila iz 1946. o Gvozdenoj za- idejno rješenje buduće zgrade Dvorane stjecište javnog života starog Šćećina, vjesi: “Od Šćećina na Baltičkom moru, Filharmonĳ e na raskrsnici ulica Malopol- mada treba naglasiti da ni dvorane, ni do Trsta na Jadranskom moru, Gvozde- ske i Matejkove u Šćećinu”. Organizacĳ u ostali prostori nisu pripadali muziča- na zavjesa se spušta preko Evropskog i sprovođenje konkursa preuzeo je Sa- rima i da je vremenom cĳ ena zakupa kontinenta”, i istrajan u pokušajima da vez arhitekata Poljske (SARP)- ogranak rasla, sve do trenutka kada su dvorane pređe preko činjenice da se do okonča- u Šćećinu. Na Konkurs je stiglo 44 rada, postale nedostupne muzičarima, što nja Drugog svjetskog rata zvao Štetin mahom iz Poljske. Konkursni žiri koji je se vrlo negativno odrazilo na muzički (Stettin) i da je bio prosperitetni lučki brojao 11 članova, donio je u junu 2007. život u gradu. i trgovački grad na tlu Njemačke. Prĳ e godine odluku da se prva nagrada dodi- Autor projekta Koncertnog doma je rata u Šćećinu je živjelo oko 400.000 jeli Studĳ u Baroci/Beiga. bio Franc Švehten, arhitekt iz Berlina. Njemaca da bi nakon rata svi preživjeli Druga nagrada je dodĳ eljena Arhitekton- Švehten je dom projektovao u stilu aka- Njemci bili protjerani i u njihove kuće i skom birou Now iz Lođa, koji je predložio demskog neoklasicizma, odnosno ne- stanove useljeni Poljaci iz djelova istoč- rješenje koje je, navodno, bilo reminis- orenesanse, sa elementima neobaro- ne Poljske, koji su nakon rata pripali cencĳ a na srušeni Koncertni dom (sva kne dekoracĳ e. Dom je otvoren 1884. Sovjetskom savezu. nagrađena rješenja su na adresi ronet. godine. Imao je uređenu baštu sa re- Tek nakon pristupanja Poljske Evropskoj pl). Premise koje su poslužile kao os- storanom i fontanom. Služilo je svrsi unĳ i 2004. otvorile su se brojne razvoj- nova konkursnog rješenja tandema iz sve do Drugog svjetskog rata kada je ne šanse i počelo je da se razmišlja o Barselone ukazuju na postojanje svĳ esti podĳ elio sudbinu često bombardova- novom identitetu grada. o potrebi da se kroz projekat Dvorane nog grada i pretvoren u ruinu. Nakon Ideja o izgradnji nove Dvorane Filharmo- Filharmonĳ e udahne novi život Šćećinu. rata, pedesetih godina, pokrenuta je nĳ e datira u vrĳ eme prĳ e rušenja Kon- “Grad je sada suočen sa šansom da pri- inicĳ ativa da se ruinirana zgrada ob- centnog doma, da bi bila ozbiljno uzeta stupi Evropi kompletno renoviran, vedar, novi i da se u njoj smjesti kabare. Čak u razmatranje tek 2004. godine, kada je istrajan pred novim izazovima, otvoren je urađen i projekat obnove da bi na iza te ideje stao tzv. Odbor građana, vrlo svim svojim građanima i posjetiocima”,

38 jul 2015 Dvorana Filfarmonije u Šćećinu, maketa

stoji u obrazloženju Njemce koji žive s one strane granice. uz konkursno rje- “Naša ideja je rođena iz okolnog prosto- šenje pod šifrom ra”, kažu Baroci/Beiga, “iz strmih kro- 375498. Rješenje vova i upečatljive vertikalne podjele na Studĳ a Baroci/Bei- fasadama okolnih stambenih zgrada, iz ga je crpilo svoju neogotičke ornamentacĳ e susjedne zgra- ekspresionističku de Uprave policĳ e, iz digniteta i načina snagu iz želje da se na koji crkve u Šćećinu streme u visinu, probudi duh pospa- teških i sterilnih neoklasicističkih zgrada, nog grada, te da se šiljaka i kupola koje možete lako naći po gradu podari novi čitavom gradu. Iste reference smo pro- ﬁ zički simbol i novi našli u industrĳ skoj arhitekturi Šćećina, orĳ entir, što je bio, u njegovom ponosnom srcu, u luci, u Dvorana Filfarmonije u Šćećinu, skice ispostaviće se, vrlo rizičan potez koji je brodogradilištu, u visokim i vitkim kon- na kraju ipak urodio plodom. Svjesni strukcĳ ama lučkih kranova, u jarbolima da publika zainteresovana za koncertna brodova što se uzdižu u nebo. Težili smo dešavanja čini neznatan dio gradske da nađemo ravnotežu između tla i stre- populacĳ e, te da “obraćanje” isključi- mećih vertikalnih elemenata. U to ime, vo tom uskom krugu ne bi dalo željene uzeli smo da je Dvorana Filharmonĳ e u rezultate, Baroci/Beiga nisu ograničili Šćećinu svojevrsni muzički instrument. svoje djelovanje isključivo na parking Taj instrument smo napravili od eleme- prostor u Malopolskoj ulici, već su od- nata što smo ih pronašli u gradu, ali smo lučili da svojim rješenjem angažuju či- pazili da to bude nov, živ organizam, čĳ a tav grad i čitav region Baltika. Pogotovo muzička duša i čista snaga privlači pu-

2015 jul 39 Dvorana Filfarmonije u Šćećinu, osnova prizemlja i prvog sprata Dvorana Filharmonije u Šćećinu, osnova drugog i posljednjeg sprata

bliku. Početna tačka su bile orgulje, jedan vrlo složen muzički instrument, koji je kao i naša zgrada sačinjen od mnogo malih elemenata uklopljenih u savršenu cjelinu, koja savršeno odgovara mjestu na kojem se nalazi. Forma orgulja je za nas perfektna reﬂ eksĳ a ideja ekspresionističke arhitekture. Stoga Dvorana Filharmonije u Šćećinu, fasada (Malopolska ulica) je oblikovanje zgrade krenulo od vertikalnih elemenata, koje smo zatim grupisali u veće zasebne cjeline, ili jedinice, da bi se te jedinice na kraju stopile u jedinstvenu cjelinu, u jedan instrument - na način na koji su to radili arhitekti ekspresio- volumena pod oštrim zabatima, tj. klasterom kosih krovova nisti, koji su nas i motivisali da tako postupimo“. jakog nagiba. Izgradnja Dvorane Filharmonĳ e je počela 2011. godine. Bila je Dakle, u par vrlo jednostavnih formalnih poteza volumenu to prva značajnĳ a javna zgrada u Šćećinu nakon 30 godina. zgrade je udahnut pseudo-gotički duh koji savršeno odgovara Građena je skoro u potpunosti od betona, sa elementima če- kontekstu bivšeg njemačkog grada na obali Baltičkog mora. lične konstrukcĳ e na obodima, u zoni glavnog hola. Ukupna Fascinantan je način na koji Dvorana Filharmonĳ e uspostav- izgrađena površina zgrade nad zemljom je 12.734 m², sa dva lja kontakt sa sumornom, neogotičkom zgradom od tamno podzemna nivoa za parkiranje kapaciteta 157 automobila. crvene cigle u kojoj je danas smještena Uprave policĳ e. Da Zgrada je kompaktnog volumena sa fasadama koje “meandri- bi shvatila veličina tog poteza samo treba pogledati druga raju“, što će reći da su ravni fasade izlomljene u nepravilne, konkursna rješenja u svjetlu odnosa nove zgrade sa zgradom pravougaone djelove koji se pružaju čitavom visinom i koji u Uprave policĳ e. Ta zgrada je sagrađena 1905. u tzv. neogotič- nepravilnim razmacĳ a ulaze iza linĳ e fasade nekih dva i po kom stilu karakterističnom za sjever Njemačke i dĳ eli blok sa metra i to u dva koraka od 1.25 m da bi se zatim vratili. Taj Dvoranom Filharmonĳ e. formalni efekat je podređen neogotičkom karakteru zrade Sa jedne strane imamo blještavu novu zgradu a sa druge koji je zapravo zacrtan izdvojenim, relativno uskim fasadnim imamo ozloglašenu zgradu policĳ e u kojoj je tokom Drugog vertikalama što se završavaju oštrim zabatima. Primarni vo- svjetskog rata bio smješten Gestapo, a nakon rata čitav niz lumen zgrade je zapravo klaster apstrahovanih vertikalnih službi tajne i regularne policĳ e. Kroz materĳ alizacĳ u fasade,

40 jul 2015 rĳ eč je o dvostrukoj, ili dvoslojnoj fasadi od translucentnog stakla - što će reći da to staklo nĳ e providno, ali da propušta svjetlost, zgradi je dodat vrlo speciﬁ - čan kvalitet. U prvom redu, fasada je podređena ideji “uniformnog” eksteri- jera zgrade koji je opet u vrlo složenoj interakcĳ i sa sumornim kontekstom i to na vrlo eksplicitan način. Što se tiče tehnoloških svojstava fasade ne samo što je između slojeva fasade provučen dobar dio instalacĳ a i što fasada predstavlja izvrsnu izolacĳ u i akustičnu, sa

Dvorana Filharmonije u Šćećinu

2015 jul 41 Simfonijska sala Dvorane Filharmonije u Šćećinu- Sala Sunca

unutrašnje strane, i termičku, sa spoljašnje strane, fasada je iznutra opremljena i LED osvjetljenjem koje omogućava da zgrada može da zasĳ a u raznim bojama ali i da čitav volumen zgrade postane jedinstvena, sjajna cjelina koja blješti poput kristala. Vertikalnosti eksterĳ era, tj. fasada, doprinose i aluminĳ umski vertikalni profi li pravougaonog oblika sa dužom stranom postavljenom upravno na fasadu. Profi li su postavljeni na razmaku od 20 santimetara. Obloga krova varira u zavisnosti od toga da li se nalazi iznad glavne sale, gdje je potrebno bilo naglasiti i akustična i termička svojstva, a paralelno rješavati i problem propuštanja svjetlosti, ili iznad drugih zona, gdje su termička svojstva uz uslov propuštanja svjetlosti na pojedinim mjestima bila u prvom planu. Dvorana fi lharmonĳ e sadrži simfonĳ sku salu sa približno 1.000 sjedišta i salu za komornu muziku sa približno 200 sjedišta. Pored prostranog ulaznog hola, tj. foajea, zgrada sadrži i vrlo zanimljiv prostor na četvrtom spratu koji je prvenstveno namĳ enjen za organizovanje konferencĳ a i izložbi, kojem se pristupa spiralnim stepeništem, a

42 jul 2015 Simfonijska sala Dvorane Filharmonije u Šćećinu- Sala Sunca koje svojom formom razbĳ a monotonĳ u sveprisutnog ortogo- hola-u najvisočĳ i i najveći otvoreni prostor u zgradi, u prostor nalnog rastera i posjeduje gotovo skulpturalne kvalitete što koji plĳ eni svojom svedenošću, ozbiljnošću i strogoćom, i koji ga čini spektakularnom prostornom senzacĳ om. se proteže kroz sve četiri etaže zgrade, posjetilac se vrlo lako Dakle, dvorana nĳ e podređena isključivo muzičkim deša- orjentiše. Kontra ulazu, sa lĳ eve strane, nalazi se primarno vanjima mada joj je to primarna funkcĳ a. Koncipirana je na stepenište koje vodi na prvu etažu sa koje se pristupa većoj način da može poslužiti i drugim kulturnim programima za- sali ili simfonĳ skoj sali, a sa desne strane su kafeterĳ a i spi- hvaljujući čitavom nizu različitih ambĳ enata unutar zgrade, ralno, sekundarno stepenište, kojim se pristupa komornoj odnosno nizu manjih, otvorenih i zatvorenih javnih prostora, sali i na koje se veže izlaz iz simfonĳ ske sale, te VIP soba i koji variraju veličinom, osvĳ etljenošču i završnom obradom. konferencĳ sko-izložbeni prostor koji je smješten ispod samog Zamišljeno je da se u nekoj idealnoj varĳ anti svi ti prostori krova. Taj prostor kao da lebdi iznad velikog hola, gradeći vrlo mogu koristiti simultano - što implicira na pomno prstudiranu poželjne relacĳ e sa prizemljem. i vrlo speciﬁ čnu prostornu organizacĳ u. Glavna sala - Sala Sunca ima tačno 951 sjedište. To je vrlo to- Glavni ulaz u zgradu je iz Malopolske ulice. Nakon što uđe u pao i blještav prostor koji je u jakom kontrastu sa hladnom gotovo apstraktnu, zenitalno osvĳ etljenu prazninu prostranog ekspresivnošću eksterĳ era, te sa ozbiljnošću i strogošću inte-

2015 jul 43 Dvorana Filharmonije u Šćećinu poprečni presjek

Dvorana Filfarmonije u Šćećinu, posljednja etaža

Dvorana Filharmonije u Šćećinu presjek kroz Simfonijsku salu

Dvorana Filfarmonije u Šćećinu, foaje

rĳ era zgrade. Sala je dizajnirana u skladu sa centralnoevrop- skom tradicĳ om koja nalaže da svi elementi u simfonĳ skim salama imaju dvojaku funkcĳ u - i akustičnu i dekorativnu. Zidovi sale su pokriveni drvenim, trougaonim akustičnim panelima jednake veličine, ali je zato plafon sale obložen panelima od istog materĳ ala i istih svojstava čĳ e dimenzĳ e variraju, odnosno slĳ ede Fibonačĳ ev niz, što će reći da fra- gmentacĳ a elemenata obloge raste kako se udaljavamo od scene. Svi elementi obloge su zatim ukrašeni zlatnim listići- Dvorana Filharmonije u Šćećinu presjek kroz Komornu salu ma, što unutrašnost sale čini gotovo nestvarno blještavom.

44 jul 2015 Ubjedljiva oblikovna i prostorna strategija Dvorana Filharmonĳ e u Šćećinu nosi ime poljskog kompozito- ra Mječislava Karloviča i svečano je otvorena petog septembra 2014. godine. Zatim su uslĳ edili tzv. inauguracioni događaji koji su potrajali nedelju dana. Bio je to savršen povod da se, barem na trenutak, zaborave kontroverze koje su od samog početka pratile ideju o izgradnji novog doma Filharmonĳ skog orkestra grada Šćećina. I dok su svi, bez iznimke, bili vrlo zadovoljni in- terĳ erom zgrade, te akustičnim svojstvima i velike i male dvorane, izgleda da će biti potrebno još vremena da konzervativni dio građanstva oprosti italĳ ansko-španskom tandemu eksterĳ er zgrade koji je, po mišljenju mnogih, neprimjeren centru grada kojem karakter daju zgrade podignute u drugoj polovini XIX i Komorna sala Dvorane Filharmonije u Šćećinu početkom XX vĳ eka. Akustična svojstva sale su vrlo blizu onima u čuvenoj Zlatnoj “Pobjednička realizacĳ a- Dvorana Filfarmonĳ e u Šćećinu koju dvorani Bečkog muzičkog udruženja “Muzikferajn” koja se potpisuje Studio Baroci/ Beiga- u saradnji sa Studĳ em A4 iz uzima za nedostižan uzor. Stolice su specĳ alno dizajnirane Šćećina- pronalazi ubjedljivu oblikovnu i prostornu strategĳ u za ovaj prostor i jedna od njihovih karakteristika je da ne za grad koji teži boljoj budućnosti u ekonomskim uslovima koji proizvode nikakve zvukove. Treba naglasiti da je Sala Sunca se brzo mĳ enjaju” piše u obrazloženju žirĳ a koji je bio zadužen osvĳ etljena i prirodnom svjetlošću i to kroz svetlarnike iznad za dodjelu Misove nagrade, “kao i u uslovima nestabilnih druš- prednjeg dĳ ela sale i sa strane. Manja sala ili komorna sala tvenih obrazaca - uspĳ evajući da udahne dignitet gradskom ima 192 sjedišta. Dizajna je kao crna kutĳ a, sa običnim, va- životu i da u isto vrĳ eme savremenim ‘spomenikom’ naglasi lovitim plafonom i sa otvorom iza dĳ ela sale sa sjedištima vrlo speciﬁ čan istorĳ ski identitet grada. Izvanredna akustična kroz koji dopire dnevna svjetlost. svojstva, u koja su članovi žirĳ a bili u prilici da se uvjere na licu Obje sale su građene od betona, zbog akustike. Takođe, po- mjesta, takođe su jedan od najvažnĳ ih aspekata uspjeha ove sjetilac ima osjećaj da sale “vise“ u unutrašnjosti zgrade što koncertne dvorane”. je opet posljedica akustičkih zahtjeva.

2015 jul 45 NAGRADA MIS VAN DER ROE: Crnogorski kandidati - Villa La Tout u Jankovića Kršu Impresivni odmak od civilizacĳ e

Za ovogodišnju Misovu nagradu (Mies van der Rohe Award) - najprestižnĳ e evropsko priznanje za djelovanje na polju arhitektonskog projekotvanja/dizajna, nomino- vano je bilo 420 arhitektonskih realizacĳ a od kojih su tri predstavljale Državu Crnu Goru.

Pored realizacĳ a Srđana Marlovića (Srđan Marlović Aechitect Belgrade/ Herceg Novi - Mletačka bolnica/ Austrougraska ka- MIES VAN DER ROHE AWARD: sarna/ Herceg Novi) i Danĳ ela Fugenšuha u saradnji sa Maj- Montenegrin candidates – Villa La Tout in Jankovica krs kom Šoom i Stivom Kolfi ldom (Architekt Daniel Fügenschuh In previous two issues we presented ZT GMBH & King Shaw Associates - Eko zgrada Ujedinjenih Montenegrin candidates for the 2015 nacĳ a/ Podgorica), o kojima je bilo rĳ eči u prošla dva broja Mies Van der Rohe Award – the most Pogleda, Crnu Goru je predstavljao i tandem Mladen Krekić prestigious European recognition in the & Goran Andrejin (Businessart) projektom Villa La Tout , Jan- fi eld of architectural design. Specifi cally, kovića Krš/ Cetinje. projects by Srdjan Marlovic (Petrifaction) Prvo što mi je palo na pamet kada sam poslĳ e dvadesetak ki- and Daniel Fugenschuh (UN Eco build- lometara vožnje magistralnim putem od Podgorice ka Cetinju ing in Podgorica). This issue presents (M2-3) skrenuo lĳ evo - i nastavio uskim, freško asfaltiranim the third Montenegrin candidate – Villa putem ka Jankovića Kršu - bilo je pitanje: zašto bi čovjek, La Tout in Jankovica krs designed by stranac, rĳ ešio da savĳ e gnĳ ezdo baš na ovom nevjerovat- Malden Krekic and Goran Andrejin. Villa nom mjestu? La Tout glorifi es the unique view in an utterly subtle manner. Such a concept is I svakim metrom tog uskog puta, puta iz bajke, osjećao sam unusual in this area because we are not da sve dublje tonem u divljinu i tišinu i da sam sve dalje od accustomed to unobtrusive architecture. civilizacĳ e, od pomame i jurnjave, i da sam zapravo već s onu

46 jul 2015 stranu ustaljenih normi i tokova, a nĳ e prošlo ni tri minuta od želi i što mu je činiti. Opet, nĳ e čest slučaj da su razlozi zbog kad sam skrenuo sa vrlo prometne magistarale, najprometnĳ e kojih je neko podigao kuću na nekom mjestu sasvim jasni. u Crnoj Gori , i otisnuo se u avanturu. Odgovor je zapravo bio Konkretan povod bi svakako bio u tom širokom pogledu na svuda oko mene, odgovor je bio toliko očigledan da je pitanje Skadarsko jezero sa mjesta gdje je kuća podignuta, i dok u jednom trenutku izgubilo svaki smisao. Dakle, ključni razlog sam sporo vozio uskim putem kroz divljinu, znao sam da ću postojanja Ville le Tout bio je u toj iskonskoj sinergĳ i eleme- u jednom trenutku ugledati Skadarsko jezero, a odmah zanata koju sam osjećao svuda oko sebe, u tom impresivnom tim i kuću, ali se ipak desilo da je prizor koji se otvorio preda odmaku od civilizacĳ e, u toj bogomdanoj distanci koja nĳ e mnom nadmašio sva moja očekivanja. iziskivala fi zički napor vrĳ edan pomena ali jeste podrazumi- Pogled sa Jankovića krša u pravcu istoka, na sjeverozapadni jevala specifi čan odnos prema životu, posebnu svĳ est, te vrlo dio Skaradskog jezera, na dio koji gravitira Rĳ eci Crnojevića, promišljen i jasan redosljed prioriteta kada je rĳ eč o gradnji odnosno istoimenoj rĳ eci, i dalje, preko cĳ elog jezera sve do kuće, odnosno doma. Odabir lokacĳ e, odnosno poželjnog Crmnice i Krajine, fascinantan je, u najmanju ruku. Kada bih okruženja - prvi je korak - a u ovom slučaju je taj prvi korak pokušao da tu fascinacĳ u razložim, bojim se da ne bih daleko obećavao. Ili drugim rĳ ečima, nĳ e čest slučaj da vrlo snažno odmakao, ali recimo da u prvom planu imamo blagu padinu, osjetimo razloge zbog kojih neka kuća postoji, prĳ e nego što ili nagnutu udolinu Jankovića Krša, koju sa obje strane fl an- ugledamo tu kuću. Čovjek koji je, sticajem okolnosti, proputo- kiraju relativno blage padine brda - vao bĳ eli svĳ et uzduž i poprĳ eko - i rĳ ešio da potraži utočište baš na ovom našem ljutom kršu, zaraslom u još ljuću draču - odlično je znao i što

Jankovića krš/Cetinje foto: Privatna arhiva

2015 jul 47 Koncept neuobičajen na ovim prostorima

formirajući to “V”, koje nas zapravo uvodi u “pravu sliku”. Udolina očigledno naglo pada ka Skadarskom jezeru, ka Rĳ eci Crnojevića (rĳ eci), koju jedva naslućujemo - jer se odmah iza rĳ eke, na desnoj njenoj obali, uzdiže vĳ enac krševitih brda u drugom planu, takođe grupisanih u obliku slova “V”. Onda opet imamo uski pojas vode, pa opet vĳ enac brda, ovoga puta razbacanih - i tako, kroz čitav niz čudesnih planova, sve dok se crmnička i krajinska brda u daljini postepeno ne stope sa vodom i nebom u jedinstveno plavetnilo. Dakle, Villa la Tout slavi jedinstvenu vizuru - ali to čini krajnje suptilno. Vlasnik kuće jeste privilegovan ali očigledno nĳ e imao namjeru da tu privilegĳ u na bilo koji način zloupotrĳ ebi. Upravo suprotno, teško da možemo osjetiti bilo kakvu pre- tenzĳ u sa njegove strane, osim one bazične - da boravkom na tom mjestu, u toj kući, bude u neposrednom kontaktu sa prirodom, ali ne na način poistovjećivanja sa prirodom već Takav koncept je neuobičajen na ovim prostorima. Nismo na način ditanciranja od prirode, koliko je to uopšte moguće navikli na arhitekturu koja nĳ e nametljiva, kojoj svrha nĳ e na tom mjestu, uz svo dužno poštovanje prema prirodi koja u ukazivanju na društveni status i ﬁ nansĳ sku moć vlasnika. je suštinski razlog postojanja kuće. Nismo navikli, sa druge strane, na arhitekturu podređenu

Iskonska sinergija elemenata

48 jul 2015 Prilaz Vili Rješenje koje plijeni jednostavnošću klĳ enta, očigledno upućenog u arhitektonske trendove, arhitekti su dali rješenje koje plĳ eni jednostavnošću, ali i odluč- nošću poteza. Kad kući prilazimo lokalnim putem iz pravca sjevera, što je ujedno i glavni prilaz kući, primĳ etićemo da se od lokalnog puta odvaja blaga uzbrdica pristupnog puta, što vodi do same kuće, dok lokalni put prelazi u oštru nizbr- dicu. Ovim “makazama”, što ih čine dva puta - sa uzvisine dominira pravilan kubus skladnih dimenzĳ a, koji donekle liči na standardni kargo-kontejner, ali svaka sumnja da je rĳ eč o kontejneru odagnana je njegovim dimenzĳ ama. Odmah je jasno da taj kubus ipak nĳ e nakakav kontejner koji je, iz ko zna kojih razloga, zalutao u Jankovića krš. To je kuća koja u mnogome ne korespondira sa ovdašnjim predstavama o to- Vila je projekat Mladena Krekića i Gorana Andrejina plom domu, u jednakoj mjeri u kojoj odabir lokacĳ e ne ko- hedonĳ i - ali ne onoj raskalašnoj, dekadentnoj hedonĳ i pod respondira standardnim pretenzĳ ama lokalnog investitora. okriljem Boga Bahusa, već duhovnoj hedonĳ i koja podra- Primjećuje se i stanoviti otklon od tla - kao da kubus izbje- zumĳ eva opuštanje, odmor i prikupljanje snaga za naredne gava da dotakne tlo, kao da je neodlučan želi li nastaviti da okršaje sa surovom realnošću. lebdi ili pak želi da se lagano spusti na taj brežuljak ispod. Očigledno je da su arhitekti, autori projekta - tandem Krekić Ako bismo baš tjerali mak na konac, primĳ etili bismo da bi i Andrejin - imali zadatak da projektuju paviljon, u doslov- snažna konzola, kao platforma na kojoj leži blok, umjesto po- nom značenju te rĳ eči: objekat kojemu je svrha da boravak stojeće ploče koja počiva na stubovima, predstavljala elegan- u prirodi, odnosno uživanje u prirodi učini što ugodnĳ im. U tnĳ e rješenje, ali onda ne bi bilo te imperfekcĳ e koja čitavom skladu sa relativno skromnim potrebama i preferencĳ ama projektu udahnjuje prĳ eko potrebnu ljudsku mjeru - a pojavili

2015 jul 49 Ulaz je postavljen u sam centar

Matrijali koji mijenjaju Master plan, Villa la Tout boju u zavisnosti od atmosferskih prilika

nom korodira ako je izložen vremenskim prilikama - i to na vrlo postojan način - tako da upotreba kortena isključuje bilo kakvu daljnju brigu veza- no za održavanje fasade. Na stranu to što je korten “živ” materĳ al - koji mĳ enja boju u zavisnosti od atmosferskih prilika: kada pada kiša fasada je gotovo crne boje, kada sĳ a sunce poprima boju hrđe - što uključuje i čitavu skalu nĳ ansi između ta dva ekstre- ma - tako da možemo govoriti čak i o određenim “raspolože- njima” kroz koja kuća prolazi. Odabir kortena kao materĳ ala bi se, očigledno, i problemi u koncipiranju konstrukcĳ e kuće kojim je obložen dominantni kvadar jeste pun pogodak na iznad platforme. Ovako, imamo jak simbolički potencĳ al u funkcionalnom i estetskom planu - međutim, kortenom je us- ambivalentnosti dominantnog kubusa da se odredi prema postavljena i puna relacĳ a prema lokalnoj tradicĳ i. Svi smo pitanju gnĳ ežđenja na crnogorskom kršu. svjedoci da postoje nebrojeni pomoćni objekti, nazovimo ih Pomenuti kubus - kvadar, preciznĳ e - “obučen” je u korten tako, razbacani svuda po krševitim krajevima Crne Gore, koji (Cor-ten) - materĳ al koji savršeno odgovara konkretnoj namje- su vrlo često pokriveni čeličnim limom - materĳ alom koji savr- ni. Korten je zapravo vrsta čelika, koji ima osobinu da vreme- šeno odgovara i namjeni i kamenu kao primarnom materĳ a-

50 jul 2015 Osnova prvog sprata, Presjek

lu. Što nas dovodi do drugog kubusa - obloženog kamenom. soba je odvojena zidom - i u okviru nje je dat vrlo intresantno U prvi mah ne primjećujemo drugi kubus, doživljavamo ga rĳ ešen sanitarni blok, sa otvorenim umivaonicima i kadom. kao neku infrastrukturnu pozicĳ u - bistĳ ernu, na primjer - ali U prizemlju imamo dvĳ e spavaće sobe, opremljene sanitarĳ ama, vrlo brzo postajemo svjesni da logika uz još jednu sobu, salonskog tipa, koja arhitektonske kompozicĳ e, kao i kon- očiglednĳ e nego bilo koji drugi sadržaj Kompozicija koju čine struktivna logika nalažu da dominantni slavi pogled na Skadarsko jezero - kao kubus mora biti oslonjen na nešto što dva kvadra i tehničke prostorĳ e, sa kontra strane. je takođe dio kuće. Villa la Tout je vrlo jednostavna kompozicĳ a Ne mogu se, nažalost, pohvaliti da Ulaz u kuću je postavljen u sam centar koju čine dva kvadra, odnosno dva betonska sam ušao u Villu le Tout, ali bih to vrlo - na mjestu gdje se sĳ eku dva kraka bloka jednake širine, ali ne i jednake dužine. rado učinio. Želio bih da doživim taj slova “T”. Pristup sadržajima unutar Blokovi su postavljeni jedan na drugi na na- jedinstveni pogled na Skadarsko jeze- kuće je vrlo direktan - sa desne strane čin da u osnovi izlaze iz ortogonalnog rastera ro, ali i sve ostalo. Ako se to desi, biće se nalazi jednokrako stepenište kojim i čine nepravilno slovo “T”. Donji blok ima to još jedan povod da se osvrenemo odnos stranica otprilike 3 : 1 i obložen je ka- se pristupa sadržajima na gornjoj etaži, na kuću koja će, nadajmo se, ukazati menom, a gornji 4 : 1 i obložen je kortenom. unutar kubusa obloženog kortenom, na neke moguće pravce razvoja crno- Blokovi su u neku ruku jukstapozicionirani, a lĳ evo, u nivou ulaza, nalaze se sa- gorske arhitektonske misli. I za kraj, rekao bih da su postavljeni sa namjerom da držaji što pripadaju prizemlju. Na gor- rĳ eči Sonje Dubak iz teksta o Villi la pariraju jedan drugome, što svakako dopri- njoj etaži imamo kompetan mali stan Tout objavljenog u Pogledu broj 8 (fe- nosi dinamici kompozicĳ e koju ne možemo sa jednom spavaćom sobom. Imamo bruar 2014.): “Nĳ e nužno voljeti njenu doživjeti u potpunosti ako kuću posmatramo mini-dnevni boravak koji je okrenut sa lokalnog puta. Da bismo shvatili o čemu arhitektoniku, voli se njena funkcĳ a. jugozapadu - savršen za posmatranje se radi moramo pristupiti kući sve do pozicĳ e Ona je škrinja puna slika, zvukova i zalaska sunca, a u produžetku ima- sa koje se vidi bazen, koji se nalazi sa južne mirisa jednog pejzaža”. Ubĳ eđen sam mo reprezentativnu trpezarĳ u, kakvu strane, otprilike u produžetku donjeg bloka, da ova rečenica apsolutno sublimira ipak ne očekujemo u prostoru tolikih i koji daje puni smisao kompozicĳ i. suštinske kvalitete Ville le Tout. dimenzĳ a, te mini-kuhinju. Spavaća Borislav Vukićević

2015 jul 51 ARHITEKTONSKI KONKURSI U CRNOJ GORI

Realizacĳ e kao rezultat konkursnih

d pet realizacĳ a koje su se našle na spisku fi nalista, od- Onosno pretendenata za najprestižnĳ u evropsku nagradu ARCHITECTURE COMPETITIONS IN MONTENEGRO Realizations of competition winning designs za arhitekturu - Misovu nagradu (EU Mies Award) ciklusa 2013. are extremely rare do 2015, četiri su rezultat pobjede na javnim arhitektonskim Architecture competition is a powerful tool to- konkursima: Studentski centar u Londonu, Velika Britanĳ a wards building a new collective identity, the (O'Donnel + Tuomey), Pomorski muzej u Helsinguru, Danska segment of a common visual identity that refers (BIG), Umjetnički muzej u Ravensburgu, Njemačka, (LRO), to the identity of natural surroundings. Aware- kao i laureat - Dvorana Filharmonĳ e u Šćećinu, Poljska (Ba- ness of the space we live in is inseparable from rozzi/Beiga). Stoga ne treba posebno elaborirati tezu da je the culture of building and is a precondition to konkursna praksa u Evropi vrlo razvĳ ena i da je kompeticĳ a well-organized space which is the foundation među arhitektima jedini pouzdan način postizanja najviših of what is in the developed countries called the arhitektonskih kvaliteta, pogotovo kada je rĳ eč o objektima quality of life. od opšteg društvenog značaja, tj. o javnim objektima. Recently we have witnessed the awakening of Ističući kvalitete i osobenosti visokorangiranih realizacĳ a competition practice in Montenegro which never really stopped even when we entered the 90s, (širi spisak na kojem se nalazilo 40 realizacĳ a, koji je kasnĳ e but it didn’t have the intensity that it has to- sveden na pet fi nalista), Žiri Misove nagrade je u svakom po- day. Then again, we could hardly talk about the jedinačnom slučaju kada je realizacĳ a bila rezultat pobjede quality of Montenegrin architecture that would na konkursu, što je bio vrlo čest slučaj - svaki put to posebno be noticed in the regional scene (the countries naglasio. Takođe, jedna od tri realizacĳ e koje su predstavlja- of the former Yugoslavia) regardless of numer- le Crnu Goru u konkurencĳ i za Misovu nagradu: Eko zgrada ous competitions, precisely for the reason that Ujedinjenih nacĳ a u Podgorici, Danĳ ela Fugenšuha - rezultat the realization of competition winning designs je pobjede na konkursu - koji, nažalost, nĳ e organizovan i is extremely rare. The reasons why competitions sproveden u Crnoj Gori, nego u Austrĳ i, uz isključivo učešće are organized vary, but they do not refl ect the austrĳ skih arhitekata. real needs for construction of buildings that are Čitajući obrazloženja Žirĳ a Misove nagrade, stiče se utisak da the subject of the competition - nor are the win- je na konkursima što se raspisuju diljem Evrope konkurencĳ a ning conceptual designs consistently followed in the preparation of technical documents, and vrlo oštra i da svaka pobjeda na konkursu podrazumĳ eva vrlo consequently during the implementation. upečatljiv i nesvakidašnji potez, koji u ekstremnim slučajevi- ma, Dvorana Filharmonĳ e u Sćećinu je savršen primjer, posje-

52 jul 2015 pobjeda su iznimno rĳ etke

duje snagu koja povezuje prošlost, sadašnjost i budućnost U vrĳ eme kada ne postoji dominantan, globalni arhitektonski u koherentnu cjelinu. Upravo je ta vrsta cjelovitosti i zaokru- pravac i kada je tzv. pluralitet izraza u arhitekturi posljedica ženosti potvrda da u nekoj sredini postoje razvĳ eni sistemi opštih identitetskih pluraliteta, odnosno rastakanja kolektiv- društvenih vrĳ ednosti, što rezultira razumĳ evanjem i pošto- nog identiteta u mnoštvo subidentiteta, sve do personalnih vanjem graditeljske tradicĳ e na način koji je u harmonĳ i sa identiteta, arhitektonski konkurs je zapravo jedina institucĳ a aktuelnim stremljenjima na globalnoj sceni i koji, kao takav, koja garantuje da će bazične arhitektonske vrĳ ednosti, koje otvara perspektive budućeg razvoja, ili, kako je to lĳ epo i vrlo bismo ovom prilikom mogli defi nisati Čumĳ evim (Bernard jednostavno defi nisano u dokumentu naslovljenom “Danska Tschumi) produktivnom trĳ angulacĳ om: koncept, kontekst, arhitektonska politika”: “Ono što gradimo danas kulturno je sadržaj, uvĳ ek ostati u prvom planu. nasljeđe budućnosti. Arhitektura doprinosi priči o nama - ko Arhitektonski konkurs je ujedno i moćno sredstvo na putu ka smo mi i kuda idemo”. Međutim, od svega toga ne bi bilo ni- izgradnji novog kolektivnog identiteta, odnosno segmenta op- šta, da konkurs za Dvoranu Filharmonĳ e u Šćećinu nĳ e bio šteg vizuelnog identiteta koji se odnosi na identitet fi zičkog međunarodnog karaktera i otvoren i da tandem Baroci/Beiga okruženja. Svĳ est o prostoru u kojem živimo je neodvojiva od nĳ e učestvovao - jer se uvidom u ostale konkursne radove kulture građenja i preduslov je kvalitetno uređenom prostoru stiče utisak da samo prvonagrađeno rješenje posjeduje taj koji je opet temelj nečega što se u razvĳ enom svĳ etu naziva ekstra-kvalitet koji nĳ e moguće ne primĳ etiti. kvalitetom života. Konkursi raspisivani u Hrvatskoj devedesetih godina prošlog vĳ eka, kada je u režĳ i vrlo agilnog UHA (Udru- ženje hrvatskih arhitekata) raspisano više od 400 konkursa, urodili su etabliranjem nacionalne arhitektonske scene koja je u ovom trenutku relevantna u evropskim okvirima. Dokaz tome su rezultati što ih hrvatski arhitekti postižu na evropskoj sceni. Pomenimo ovom prilikom samo Srebrnog lava na Bĳ enalu arhitekture u Venecĳ i 2014. godine koji je pripao Ani Dani Be- roš. Sa druge strane, u ovom trenutku bi bilo iluzorno govoriti o visokoj razini kvaliteta života u Hrvatskoj jer na kvalitet života ne utiče samo fi zički ambĳ ent, već i mnogo toga drugog. Ali, kada zamajci ekonomskog razvoja opet budu pokrenuti, arhitektura će biti spremna da doprinese opštem prosperitetu, jer je već na tom nivou - pozitivna paradigma defi nitivno postoji.

2015 jul 53 Hotel Podgorica Zgrada Društveno-političkih organizacija u Titogradu/Podgorici Svetlana Kana Radević, 1967. Radosav Zeković, 1979. Za razliku od hrvatske arhitektonske scene, a u nekim segmen- iz razdoblja šezdesetih i sedamdesetih - već smo osuđeni da tima i srpske, koje su konsolidovane na novim osnovama u informacĳ e o dometima crnogorske arhitekture tražimo po ar- periodu između dva svjetska rata i gdje možemo govoriti o hitektonskim časopisima koji su uređivani i izdavani u drugim tradicĳ i arhitektonske ideje i misli ukorĳ enjenje na tekovinama jugoslovenskim republikama. Crnogorska arhitektonska para- modernog pokreta, te o kontinuitetu kao ključnoj odrednici digma nikad nĳ e uspostavljena. Jedno od mogućih opravdanja i konkursima kao osovini funkcionisanja scene, crnogorska bi moglo biti u činjenici da do početka novog milenĳ uma nĳ e arhitektonska scena je konsolidovana tek u posljeratnom postojao arhitektonski fakultet na teritorĳ i Crne Gore. periodu. Ozbiljnĳ a konkursna praksa u Crnoj Gori počinje U posljednje vrĳ eme smo svjedoci buđenja konkursne prakse šezdesetih godina prošlog vĳ eka i u sedamdesetima dosti- koja, ni nakon što smo početkom devedesetih ušli u bolne že svoj vrhunac, kada su gotovo sve realizacĳ e od opšteg procese tranzicĳ e, nikada nĳ e sasvim utihnula - ali daleko značaja rezultat pobjede na konkursima. Danas zvuči gotovo od toga da je uvĳ ek imala intenzitet koji danas ima. Opet, nevjerovatno da su gotovo sva najznačajnĳ a arhitektonska teško da bismo danas mogli govoriti o kvalitetu crnogorske ostvarenja posljeratne crnogorske arhitekture - poput Hotela arhitekture koji bi bio zapažen na regionalnoj sceni (zemlje Podgorica Svetlane Kane Radević, ili zgrade Duštveno poli- nastale nakon raspada bivše Jugoslavĳ e), bez obzira na broj- tičkih organizacĳ a u Podgorici Radosava Zekovića - rezultat ne konkurse, upravo iz razloga što su realizacĳ e kao rezultat pobjeda na konkursima. konkursnih pobjeda iznimno rĳ etke. Razlozi zbog kojih se Svjedoci smo, nažalost, da zlatno vrĳ eme crngorske arhitektu- organizuju konkursi su raznovrsni, ali gotovo u pravilu se re nĳ e ostalo obilježeno djelovanjem na polju istorĳ e i teorĳ e ne tiču stvarne potrebe za građenjem objekata koji su tema arhitekture, te arhitektonske kritike, tako da danas ne postoji konkursa - niti se pobjednička idejna rješenja dosljedno po- relevantna literatura na koju bismo se mogli pozvati u namje- štuju prilikom izrade tehničke dokumentacĳ e, a samim tim ri da potkrĳ epimo tvrdnje o kvalitetu crnogorske arhitekture ni kasnĳ e, prilikom realizacĳ e. Primjer za to je Univerzitetski

54 jul 2015 Hotel Delfin u Bijeloj, prije (gore lijevo) i nakon rekonstrukcije (gore) Izgradnja depadansa (lijevo)

Herceg Novi; Hotel “Promenade” na Luštici, Tivat - te dva ak- tuelna: Bolnica “Codra” u Podgorici i Hotelski risort “Miločer” u Pržnu. Uz to su bile prisutne i pojedine lokalne inicĳ ative: Tivat, Risan, Ulcinj itd. Način na koji se raspisuju i sprovode pomenuti konkursi iza kojih stoji MORiT obiluju neshvatljivim propustima i krajnje su kontroverzni. Kod Hotela “Delﬁ n” smo imali slučaj da je kompleks fakulteta umjetnosti na Cetinju, koji je trenutno u konkurs raspisan u trenutku kada su radovi na objektu već fazi realizacĳ e, a koja vrlo vjerovatno neće posjedovati neke bili otpočeli, te da je samo sedam od 22 pozvanih arhiteka- od bitnih kvaliteta koje je imalo pobjedničko konkursno rje- ta i arhitektonskih biroa poslalo radove; rezultati konkursa šenje Anđelke Badnjar iz 2009. godine. Važno je pomenuti, za Hotelski risort “Lazaret” nikada nisu javno objavljeni, niti kad je već rĳ eč o cetinjskom konkursu da se ispostavilo da je javnost upoznata sa bilo kakvim obrazloženjem žirĳ a; na je proces organizovanja i sprovođenja toga konkursa, u ulozi konkurs za Hotel “Promenade” je stiglo samo šest radova - raspisivača smo imali Univerzitet Crne Gore, odnosno Fakultet bez obzira na visoke nagrade - od kojih su pet nagrađeni itd. likovnih umjestosti, ostao kao nedostižan uzor svim budućim Najdublji resentiman kod dobrog dĳ ela arhitektonske struke organizatorima konkursa. je izazvan činjenicom da su svi navedeni konkursi bili poziv- Konkursna praksa je u posljednje vrĳ eme oživjela u Crnoj nog karaktera i da su pozive da uzmu učešće na konkursima Gori, uglavnom zahvaljujući naporima Ministarstva održivog dobili samo arhitekti i arhitektonski biroi koji su se nalazili razvoja i turizma (MORiT), koje je krajem 2014. i u 2015. go- u famoznom “registru učesnika”, u koji javnost nĳ e imala dini raspisalo čitav niz konkursa: Depadans Hotela “Delﬁ n” uvida, niti su dati konkretni kriterĳ umi kojima se raspisivač u Bĳ eloj, Herceg Novi; Hotelski risort “Lazaret” u Meljinama, vodio prilikom formiranja registara.

2015 jul 55 Lazaret, Meljine

elita koja nema namjeru da komunicira niti sa stručnim tĳ elima, niti sa ostatkom struke, pogotovo ne sa mlađim narašta- Poseban set problema tiče se činjenice da krovna organizaci- jima crnogrskih arhitektica i arhitekata koji su posebno na ja - Strukovna komora arhitekata, koja djeluje pri Inžinjerskoj udaru jer su na početku karĳ ere i jer im je uskraćena šansa komori Crne Gore, nĳ e konsultovana ni po jednom pitanju koje da se dokažu. se ticalo organizovanja konkursa u režĳ i MORiT. Uporište za Kako bilo, trenutno je više pitanja nego odgovora ali svakako takvo ponašanje od strane MORiT može se pronaći u Članu ne treba žuriti sa zaključcima, mada situacĳ a nĳ e ni najmanje 3/ I. važećeg “Pravilnika o načinu i postupku sprovođenja ružičasta. Ipak, treba se nadati da će stvari u dogledno vrĳ e- javnog konkursa”, koji kaže: “Konkurs raspisuje i sprovodi me biti postavljene na svoje mjesto, na način da će stručna organ državne uprave nadležan za poslove uređenja prosto- tĳ ela preuzeti svoje nadležnosti nad organizovanjem, raspi- ra, odnosno organ lokalne uprave”. Iza pomenutog Pravilnika sivanjem i sprovođenjem konkursa i da će svaka arhitektica takođe stoji MORiT, odnosno ministar Branimir Gvozdeno- i svaki arhitekt biti u prilici da dokažu svoje umĳ eće i talenat vić svojim potpisom. Veliko je pitanje kakvi se motivi krĳ u na konkursima. Iz takve situacĳ e, kada bude uspostavljena, u odluci MORiT da isključi stručna tĳ ela i struku, u najširem a biće uspostavljena jednog dana, svakako najviše koristi će smislu, iz procesa organizovanja, raspisivanja i sprovođe- imati upravo crnogorska arhitektura. nja konkursa, ali svakako nĳ e na struci da spekuliše o tim Dakle, na nama je da se zalažemo za standarde koji važe u motivima, iz jednostavnog razloga što struka trenutno nĳ e u razvĳ enom svĳ etu: konkurs se sprovodi za svaki objekat iza posjedu informacĳ a koje bi vodile konstruktivnoj raspravi, u kojega stoji država u funkcĳ i investitora, kao i za sve privatne cilju iznalaženja najboljeg rješenja. objekte na lokacĳ ama od velikog javnog značaja - priobalni Drugi set pitanja, jednako važnih, tiče se svrishodnosti kon- pojas, na primjer, ima veliki javni značaj, te pojedine pozicĳ e kursa koji se raspisuju u posljednje vrĳ eme i njihovog poten- u središtima naših gradova; pobjeda na konkursu garantuje cĳ ala da generišu pozitivna dešavanja na sceni. Ni na tom pravo na sklapanje ugovora o izradi tehničke dokumentacĳ e planu nema značajnĳ ih rezultata jer su procesi sprovođenja - kao i nadzor nad procesom izvođenja objekta. konkursa uglavnom pod velom tajne ili, drugim rĳ ečima, ne- Sve dok ne budemo imali takve konkurse, teško da ćemo trasparentni su - što takođe utiče na neproduktivne i nezdrave imati funkcionalnu arhitektonsku scenu i teško da će se cr- spekulacĳ e. Da li da zaključimo da se trenutno u Crnoj Gori, nogorska arhitektura vinuti do evropskih visina. daleko od očĳ u javnosti, etablira svojevrsna arhitektonska Borislav Vukićević

56 jul 2015 KotorAPSS: ljetnja škola arhitekture 2015. Istraživanje crnogorskog graditeljskog nasljeđa

otor APSS je proces koji je započeo studio DVARP (Dĳ ana Vučinić Architectu- resort današnjice. Istraživanja su nas K 2012. godine organizacĳ om ljetnje ral Research and Practice) iz Podgorice, odvela u zanimljivom pravcu, a to je cr- škole arhitekture u napuštenoj zgradi dok su u osmišljavanju programa i oda- nogorska postavka na venecĳ anskom zatvora iz doba austrougarske vladavi- biru tema, svih ovih godina intervenisali Bĳ analu. Rĳ eč je o izložbi ‘Treasures in ne u Kotoru (otuda i naziv “Architectu- i Boštjan Vuga iz slovenačkog studĳ a Disguise’ koju je realizovala Kotor APSS ral Prison Summer School (APSS)“), a SADAR+VUGA i Simon Hartmann iz švaj- ekipa, i koja se pokazala se kao jedna održava se u okviru internacionalnog carskog studĳ a HHF Architects, uz brojne uspješna priča”, prokomentarisla je ovo- festivala Kotor Art. druge mentore. godišnje izdanje, kao i dosadašnji rad KotorAPSS je postavljen kao platforma za “Kotor APSS je ove godine u malo dru- KotorAPSS-a, Dĳ ana Vučinić. promišljanje arhitekture i razvoja grada u gačĳ em formatu. Nemamo radionicu jer Kotor APSS Forum u okviru Kotor Arta otvo- odnosu na kulturnu baštinu, graditeljsko zapravo pravimo neku vrstu sinteze onoga ren je specĳ alnim izdanjem Pecha Kucha nasljeđe, savremene tendencĳ e u razvo- što smo do sada uradili, odnosno, za- večeri. Finale KotorAPSS Foruma održano ju gradova i probleme nastale u plani- ključak prvog ciklusa sa Kotor APSS-a. je 17. i 18. jula, kada su se predstavila zna- ranju prostora usljed ubrzanog razvoja Zbog toga imamo Kotor APSS Forum koji čajna imena iz zemlje, regiona i svĳ eta. zemalja u tranzicĳ i. Godinama u okviru uključuje niz događaja… Među njima je arhitekta Branislav Mitrović, KotorAPSS-a razvio se cĳ eli istraživački Arhitektura kao ni gradovi ne postoje sami arhitektica Sonja Radović Jelovac, Boštjan projekat, koji je ovog ljeta od 14. do 18. za sebe. Jako je važan program, upravo Vuga, dugogodišnji mentor i programski jula reprezentativno priveden kraju - Fo- način na koji ljudi koriste grad. Nakon savjetnik na APSS-u, Jirgen Majer, berlinski rumom u okviru kojeg su se ponovo sreli Grand Hotel Fjorda bila je i tema Resort arhitekta, Ian Anderson, zvĳ ezda graﬁ čkog dosadašnji učesnici zajedno sa brojnim Kotor, koja se pokazala veoma aktuel- dizajna današnjice, Anastasĳ a Smirnova, gostima predavačima. nom. Bavili smo se industrĳ skom zonom arhitektica iz Moskve, Luiz Rilsman, ispred Domaćin, već četvrtu godinu za redom, u Kotoru i načinom njene revitalizacĳ e u magazine “Uncube”, koja se bavi arhitek- kao i glavni organizator KotorAPSS-a je jednu novu formu resorta, u jedan novi tonskom teorĳ om i ktirikom…

2015 jul 57 Dijana Vučinić Branislav Mitrović

Tatjana Rajić Anastasija Smirnova

U prvom ciklusu istraživanja bila je za- narĳ i korišćenja. Sa gonetka kako da se odnosimo prema zgrade zatvora, fo- napuštenom graditeljskom nasljeđu i kus istraživanja se razvoju savremenog grada s obzirom na već na ljetnoj ško- turizam koji sve više utiče na urbanizam li održanoj 2013. uz crnogorsku obalu. Osim navedenog, godine prebacio istraživalo se i na eksperimentalan na- izvan srednjovje- čin pristupalo pedagoškim radnim po- kovnih zidina gra- stupcima sa studentima s ciljem da se da Kotora, na na- kroz timski rad svih učesnika razvĳ u pušteni hotel Fjord Simon Hartman zajednički rezultati i da se tim rezulta- izgrađen 1980-ih tima provociraju konkretne promjene u godina, dok se na stvarnosti. Zahvaljujući iscrpnim anali- trećoj po redu ljetnoj školi obuhvatila alternativnim predlozima smještaja tu- zama postojećeg stanja i potencĳ ala na cĳ ela zona napuštenih zgrada iz perio- rističke namjene u ta napuštena zdanja, kvalitetan su se način, u napuštenim da bivše Jugoslavĳ e. Nastale su studĳ e ali sa vrlo naglašenim uticajem i dopri- zgradama, mogli predložiti različiti sce- “Grand Hotel Fjord” i “Resort Kotor” s nosom životu lokalnog stanovništva.

58 jul 2015 Publici KotorAPSS-a predstavio Sa otvaranja izložbe Jurija Palmina se izložbom “Cryptomnesia”

“Cryptomnesia” Jurija Palmina Da je rĳ eč o aktuelnoj temi dokazano je i nastupom organizacĳ skog tima (Dĳ ana U okviru KotorAPSS Foruma otvorena je izložba arhitektonskog fotografa Jurĳ a Palmina. On je karĳ eru započeo 1989. godine i istakao se kao arhitektonski fotograf. Radio je Vučinić, Boštjan Vuga, Simon Hartman, sa svjetskim arhitektonskim stvaraocima i sarađivao sa najznačajnĳ im magazinima i Ilka i Andreas Rubi i Nebojša Adžić) na publikacĳ ama uključujući AD Magazine, Vogue, World Architecture, RIBA Journal, Icon Bĳ enalu arhitekture u Venecĳ i 2014. godi- Magazine, Domus, Abitare, Speech, Project Russia i drugima. Palmin je ilustrovao i ne, na kojem su, pod nazivom “Treasures mnoge knjige o savremenoj i starĳ oj ruskoj arhitekturi. Koautor je projekata značajnih in disguise“, predstavili upravo istraži- stvaralaca kao što su Alena Kircova, Aleksandar Brodski, Vladimir Efi mov, S. Leontev. vanja novĳ eg graditeljskog naslĳ eđa, Kotorskoj publici predstavio se izložbom pod nazivom “Cryptomnesia”, koja obuhvata odabirom četiri primjera sa područja fotografi je objekata crnogorske arhitekture poslĳ eratnog perioda, a neki od zastuplje- Crne Gore - već spomenuti Hotel Fjord u nih objekata su: Katolička crkva u Podgorici, arhitekte Zvonimir Vrkljan i Boris Krstu- Kotoru, Kajak klub “Galeb” u Podgorici, lović; Jugooceanĳ a u Kotoru, arhitekte Đorđe Petrović, Mateja Nenadović, konstruktor Spomen Dom u Kolašinu i Dom Revolu- arhitekta Đorđe Zloković; Dom Revolucĳ e u Nikšiću, arhitekta Marko Mušić; Zgrada cĳ e u Nikšiću. Godina 2013. bila je ta- Društveno-političkih organizacĳ a u Titogradu/ Podgorici, arhitekta Radoslav Zeković; kođe uspješna za KotorAPSS kada je na Dječĳ e odjeljenje zavoda za fi zikalnu terapĳ u u Igalu, Nikola Dobrović. Prvom crnogorskom salonu arhitekture Palmin je održao i predavanje u okviru kojeg je prikazao dva primjera revitalizacĳ e dobio nagradu u kategorĳ i istraživanja, sličnih objekata iz poslĳ eratnog perioda u Moskvi.On je iskoriostio primjer “Garage eksperimenta i publikacĳ e. museum”, osnovanog 2008. godine koji je prva fi lantropska organizacĳ a u Rusĳ i. Novi Glavni pokrovitelj KotorAPSS-a je Ministar- objekat “Garage museum”, projekat koji je uradio Rem Kolhas, je zapravo rekonstrukcĳ a stvo kulture Crne Gore, kao i Grad Kotor, zapostavljene zgrade iz ’70-ih go- Ministarstvo održivog razvoja i turizma i dina, anonimnog autora, koja je Ministarstvo nauke Crne Gore. Partneri i valorizovana kroz potpuno nov sponzori manifestacĳ e su Doding, Entext, projekat. Na drugoj strani pri- Inženjerska komora Crne Gore, Savez kazao je projekat privremene arhitekata Crne Gore i mnogi drugi. Tu rekonstrukcĳ e objekta hemĳ ske su i međunarodni programski partneri: fabrike u Moskvi. Projekat je radila Vintertur Univerzitet, Insbruk Univerzi- izuzetno uspješna grupa mladih tet, ETH Univerzitet, Friburg Univerzitet, ruskih arhitekata Kosmos. Izložba je rezultat partnerstva Ko- ORIS kuća arhitekture, HHF Arhitekti, Atmosfera sa otvaranja torAPSSa sa Dukley Art Centrom. Sadar+Vuga, Urban-Think Tank, DAZ.

2015 jul 59 AROUND US – 15th anniversary OKO NAS OKO NAS Serpentine Pavilion

A psychedelic labyrinth settled in Kensington Gardens this summer, NAS OKO NAS OKO courtesy of young Spanish architects Selgas Cano chosen to design 15th annual Serpentine Pavilion. The idea was to create a colorful plastic cocoon. Considering that the architects Jose Selgas and Lucia Psihodelični Cano work every day in their cocoon-like oﬃ ce deep in the forest in the outskirts of Madrid, they south lavirint u Kensington- a way to allow the public to experi- ence architecture through simple el- skom parku ements creating “a journey through the space, characterized by color, JUBILARNI, PETNAESTI SERPENTAJN PAVILJNON light and irregular shapes with sur- prising volumes.”

Psihodelični lavirint smjestio se u Kensingtonskom parku ovog ljeta, zahvaljujući španskim arhitektama, tandemu Selgas-Kano, odabranim da kreiraju jubilarni, 15. Serpentajn paviljon. Njihova ideja, sprovedena u djelo, je “Bĳ elo tlo je platno na kojem naše boje izuvĳ ana raznobojna plastična čaura. S mogu da zaplešu”, dodaje on. “Kada obzirom na činjenicu da i same arhitekte, sunce izađe, to je to”. Hoze Selgas i Lusĳ a Kano, svakodnevno Od 2000. godine galerĳ a Serpentajn sva- rade u svom birou - čauri ukopanoj u ke godine angažuje neke od najreno- šumi nadomak Madrida, ovim paviljo- miranĳ ih svjetskih arhitekata za izradu nom htjeli su da omoguće javnosti da privremenog paviljona koji se postavlja iskusi arhitekturu pomoću jednostavnih na travnjaku ispred galerĳ e te je popri- elemenata, kreirajući “putovanje prosto- šte posebnih programa, prezentacĳ a i rom, karakterisano bojom, svjetlošću i razgovora. nepravilnim oblicima, kao i iznenađuju- Nebo zapadnog Londona može da bude ćim volumenima”. teško, ali plastiﬁ cirani tuneli dvojca Se- Hoze Selgas, jedan od autora paviljona lgas i Kano, koji se prelivaju u duginim otvorenog 25. juna u kraljevskom, Ken- bojama i dalje izgledaju kao da zrače to- singtonskom parku, kaže da je u njego- plim sjajem španskog sunca. Formirana vom radu najvažnĳ a bĳ ela boja. Selgas od slojeva ETFE plastike (vrsta korištena

Putovanje prostorom, karakterisano je, zajedno sa svojim partnerkom Lusĳ om za kupole Eden projekta) struktura se bojom i svjetlošću Kano autor psihodelične čaure, čĳ i zidovi prostire preko talasastog kaveza čelič- formiraju mrežu živopisnih pećina i kao nih rebara i opruga i kotrlja se, prave- da trepere u Kensington parku. ći svoj put preko travnjaka, ispupčena

60 jul 2015 Futuristički Second Home kancelarijski prostor Lavirint u Kensingtonskom parku Smješten unutar bivše fabrike tepiha, u trendi dĳ elu istočnog foto: serpentinegelleries,org Londona nalazi se futuristički kancelarĳ ski prostor jedne od najinovativnĳ ih startup kompanĳ a. Nazvan je Second Home, a ka spolja u četiri iskrivljena pipka. Na pojedinim mjestima, osmislio ga je Rohan Silva, viši savjetnik britanskog premĳ era izgleda kao da je čaura pocĳ epana i da je napravljen otvor, Dejvida Kamerona, koji je 2013. godine napustio posao u vladi pa da je zatim “prevĳ ena” zavojima plastične paučine, kao da bi se vratio tehnologĳ i. Dizajnirali su ga arhitekti iz nagrađi- da je krpeći rupe to čudno, obojeno stvorenje probilo svoj vane kompanĳ e Selgas-Kano. Osim poslovnog prostora tu je i put napolje. Na drugom mjestu, tuneli se protežu u zjapeće restoran Jago. Sva električna energĳ a koju zgrada koristi dobĳ a otvore, crvotočine visokog napona spremne da vas usisaju se iz prirode zahvaljujući više od 1.000 biljaka u njenoj unutraš- u paralelnu dimenzĳ u. Zakoračite li unutra i osjećate se kao njosti. Zanimljivo je da su iz Second Homea odbili više od 60 da istražujete nutrinu ljigave kreature iz morskih dubina, sa kompanĳ a koje su željele tu da otvore svoje sjedište. Ovdje se rastegljivim membranama umjesto zidova koji, pak, odaju organizuju i sesĳ e joge i muzički nastupi za članove. biserni sjaj.

2015 jul 61 Arhitektura kao sekundarna priroda Selgas-Kano poznati su po korišćenju sintetičkih materĳ ala i novih tehnologĳ a, rĳ etko primjenjivanih u arhitekturi. Među uzore ubrajaju Luisa Baragana i Ričarda Rodžersa. Španci koriste prepoznatljive boje i nerĳ etko svojim projektima ukazuju na prirodu, a njihovo poimanje arhitekture kao sekundarne prirode je vodilja predmeta “Priroda i klimatologĳ a“ koji pre- daju na MIT. Selgas i Kano realiziovali su većinu svojih radova u Španĳ i, a projekti uključuju: amorfni Plasencia auditorĳ i kongresni centar u Cáceresu, El 'B' Cartagena auditorĳ i kongresni centar, Mérida Factory Youth Movement i vlastiti “podzemni“ arhitektonski biro u šumi. Hoze Selgas i Lusĳ a Kano, oboje rođeni 1965. diplomirali su 1992. na Escuela Técnica Superior de Arquitectura de Madrid (ETSAM), a arhitektonski biro osnovali su 1998. takođe u Madri- du. Izlagali su u muzejima širom svĳ eta, kao što su Gugenhajm i MoMA u Njujorku, MOT u Tokĳ u, Design Museum u Londonu, a 2010. izlagali su i na Venecĳ anskom bĳ enalu. Dobitnici su i “Ove godine željeli smo slav- niza nagrada. rili dvostruku opnu kojom su ljenički paviljon”, izjavila je stvorili “tajni hodnik” između direktorka Serpentajn gale- spoljnjeg i unutrašnjeg sloja. rĳ e, Džulĳ a Pejton-Džons, Hodnik vodi posjetioce od ulaza objašnjavajući da je malo u kaleidoskopski enterĳ er s efek- poznati španski dvojac iza- tom zamagljenih, raznobojnih bran da osmisli kreacĳ u povo- stakala. Moguće je da paviljon dom 15. rođendana paviljona spolja izgledati haotično, dok “zbog svoje reputacĳ e maj- iznutra pruža magično iskustvo stora zabavnih formi i zbog šarenog prostora. hrabrog korišćenja boja”. “Gradimo pozorište usred kra- Takav proizvod su i dobili: ljevskog parka, gdje će se pro- veso, šaren, pun španskog davati alkohol, ograničenja ima sunca i topline. Iako su arhi- mnogo i nemamo potpunu slo- tekte dobile manji budžet od bodu”, rekao je Selgas. predviđenog, zbog čega su Rad Selgasa i Kanove, relativno morali da odbace prvobitne nepoznatih izvan svoje domo- ideje i krenu od nule, držali vine, Španĳ e, ogleda se u razi- su se zadatih odredbi prema granoj upotrebi jeftinih kompo- kojima ipak rade arhitekton- nenti, korišćenju materĳ ala kao sku građevinu s konkretnim što su ekstrudirana plastika u programom, a ne umjetničko valovitim listovima, postavlje- djelo. Zamislili su i ostva- na u briljantnim, svĳ etleći bri- Autori su Hoze Selgas i Lusija Kano

62 jul 2015 Tuneli se protežu u zjapeće otvore

Kaleidoskopski enterijer

Mjesto oživljavaju upravo ljudi Arhitekte kažu da je dizajn paviljona, takođe, inspirisan jedva kontrolisanim haosom u londonskoj podzemnoj željeznici, te Izuvijana raznobojna plastična čaura da postoji osjećaj ludog lavirinta metroa u njihovim izuvĳ a- kolaž. Oni su Španĳ i izgradili kongresni centar koji stoji kao nim plastiﬁ ciranim tunelima, dok posjetioci krivudaju kroz kristalni meteorit u pejzažu, i centar za skejtbord i penjanje višeslojne najlonske cĳ evi, pokušavajući da saznaju kako je čĳ i uzavreli narandžasti krov lebdi iznad višeslojnog terena. svaki prolaz međusobno povezan. Mjesto oživljavaju upravo U Londonu su doslovce pratili ideju Serpentajn galerĳ e koja ljudi, posjetioci, ples sjenki, oblika i reﬂ eksĳ a, dok se život je željela karenvalsku ludost: paviljon je komotno mogao biti okolnog parka pretapa u bisernu pjenušavu fatamorganu. napravljen od ostataka balona i ukrasnih traka za zabave, Noću, ova instalacĳ a dvoje smjelih Španaca pretvara se u utkanih zajedno u slavljenički splet. fantastičnog vanzemaljskog svjetlećeg crva.

2015 jul 63 Razigrana upotreba jeftinih komponenti

U svojim višestrukim otvorima i godi nekoj drugoj namjeni. Dok je “Dreamspace labyrinths” kao inspiracija primamljivim svjetlucanjem iza prvi paviljon Zahe Hadid iz 2000. uglova, ova instalacĳ a je raj za Ovaj rad duguje zahvalnost britanskom vajaru Morisu Agisu godine ponovo rođen kao mje- poklonike Instagrama, nešto što i njegovim skulpturama na naduvavanje, “Dreamspace sto za različite događaje u Korniš labyrinths”, koje su takođe bile strukturirane kao mre- nĳ e slučajnost: Selgas priznaje da tematskom parku, a struktura iz že svjetlećih tunela i pećina napravljenih od obojenog je činjenica kako će njegov rad 2008. godine autora Frenka Gerĳ a PVC-a. Međutim, cĳ eli projekat je neslavno završio 2006. biti fotograﬁ san odigrala ključnu zabavlja posjetioce jednog fran- godine, kada je jedna od skulptura odletjela nošena ulogu kreacĳ i cĳ ele kompozicĳ e. cuskog vinograda, kreacĳ a dvojca vjetrom, usmrtivši pritom dvoje ljudi i povrĳ edivši čak Ali, dvoje arhitekata vide projekat Selgas-Kano uživaće u penzĳ i u trinastero. Umjetnik je kažnjen, ali i on je tragično pre- kao nešto što se stalno dogra- obilju sunca u Los Anđelesu. Fir- minuo dva mjeseca nakon presude, 2009. godine. Nje- đuje, dopunjava, “priliku da se gove psihodelične forme i lavirinti izvor su inspiracĳ e ma španskih arhitekata planira stvarno i ozbiljno eksperimentiše i mnogim umjetnicima širom svĳ eta. da obnovi paviljon u Los Anđe- da se materĳ al testira do krajnjih lesu, gdje je najmanje što mogu granica”, umjesto da izgrade kompletan, ispoliran dragulj. I da garantuju malo više sunca za predviđenu igru boja ofarba- zaista, sve izgleda pomalo nabacano, zajedno sa detaljima i nog stakla, čim konstrukcĳ a bude demontirana krajem ljeta. raskrsnicama koje još nisu baš razrađene do kraja. Ovaj paviljon konceptualno prati prošlogodišnje bĳ elo sve- “To nĳ e završen objekat”, kaže Kano. “To je skica za nešto mirsko jaje čileanskog arhitekte porĳ eklom sa naših prosto- drugo što se može pojaviti”. Kao i paviljoni prĳ e njega, i ova ra, Smiljana Radića. To je još jedna na čauru, ali organsku, struktura će imati drugi život i usput može dobro da se prila- nalik struktura, ali ni slično ovogodišnjoj razigranoj super-

64 jul 2015 Jubilej uz karnevalsku ludost

Projekat koji se stalno dograđuje, dopunjava

Od Zahe Hadid do Smiljana Radića Serpentajn umjetnička galerĳ a poprište djelovanje. Poznati umjetnici koji su izla- uvid u savremenu arhitekturu. Do danas je brojnih izložbi, arhitekture, predava- gali u ovoj galerĳ i su, između ostalih: Man su paviljone dizajnirali:Zaha Hadid (2000), nja i javnih programa koji dovode oko Rej, Henri Mur, Žan-Mišel Baskĳ at, Endi Danĳ el Libskind (2001), Tojo Ito (2002), 750.000 posjetilaca godišnje i kojima je Vorhol, Paula Rego, Bridžet Rajli, Alan Oskar Nimajer (2003), Alvaro Siza i Edu- ulaz besplatan. Osnovana je 1970. godine Mekalum, Aniš Kapur, Kristĳ an Boltan- ardo Souto de Moura (2005), Rem Kolhas, u klasičnom paviljonu čaja iz 1934, a naziv ski, Filip Pareno, Ričard Prins,Volfgang Sesil Balmond i Arup (2006), Zaha Hadid i je dobila po obližnjem jezeru Serpentajn. Tilmans,Gerhard Rihter, Gustav Mecger, Patrik Šumaher (predpaviljon 2007), Ola- Osnovao ju je Umjetnički savjet Velike Demĳ en Hirst i Džef Kuns. fur Eliason, Sesil Balmond i Kejtil Torsen Britanĳ e i prvih godina bila je otvorena Od 2000. godine, svakog ljeta galerĳ a naru- (2007),Frenk Geri (2008), SANAA (2009), samo privermeno u ljetnjim mjesecima. čuje privremeni paviljon od vodećih svjet- Žan Nuvel (2010), Peter Zumtor (2011), Aj Ali, 1991. godine je nova direktorica, Džuli- skih arhitekata koji se gradi na travnjaku Vejvej i Hercog &de Meuron (2012), Sou ja Pejton-Džons, opsežno proširila njeno ispred galerĳ e. Paviljoni pružaju jedinstven Fudžimoto (2013) i Smiljan Radić (2014). sintetičkoj čauri. Oba koncepta, i Radićev i tandema Selgas- u malom. Arhitektonski čistunci mogli bi da se namršte i po- Kano, izražavaju gotovo antiarhitektonski pristup, sasvim prĳ eko pogledaju ono što spolja izgleda kao dječĳ i vašarski različit od monumentalnih paviljona iz prve decenĳ e koje su lavirint - sve dok ih ne usisa crna rupa i uvuče unutar Selgas- kreirala poznata imena iz svĳ eta arhitekture, i čini se da su Kano je uvrnute materice. svjesni otpor pritisku da se izgrade zdanja koja su manifest Nina Vujačić

2015 jul 65 HOUSING AS A CULTURAL ISSUE – On an open building, the role of architect and user The text has the ambition to bring conclu- stanovanje kao kulturni akt sions and perhaps necessary preconditions for more successful practice through the theory of Dutch architect and theoretician O otvorenoj zgradi, John Habraken, and two case studies – two realized buildings Walden 7 close to Barce- ulozi Arhitekte i Korisnika lona and local – Montenegrin Blok 5 in Pod- gorica. The emphasis here would hopefully be the interaction between the architect and the end user and the user’s participa- tion in the entire process.

Sredinom šezdesetih godina prošlog vĳ eka u umjetnosti se Naredni tekst ima za ambicĳ u da kroz teorĳ u John Habarkena, napušta tradicĳ a i umjetnici zahtĳ evaju veći angažman publike, holandskog arhitekte i teoretičara, kao i dvĳ e studĳ e slučaja - ostavljaljući svoje djelo nedovršeno i prepušteno djelimičnoj dva odgovarajuća realizovana objekta Walden 7 u okolini Bar- interpretacĳ i Korisnika. Umjetnik odlučuje da aranžman po- selone i lokalnog - crnogorskog - Bloka 5 u Podgorici, donese jedinih djelova ostavi publici ili slučaju, ne dajući im jedno zaključke i nasluti potrebne preduslove za uspješnĳ u praksu, jedino deﬁ nitivno rješenje, već mnoštvo mogućih odgovora. u kojoj bi, nadamo se, akcenat bio na interakcĳ i arhitekte i Umberto Eko takvo umjetničko djelo zove otvorenim¹ i ističe krajnjeg korisnika i korisnikovom učešću u ukupnom procesu. njegov značaj kako zbog dugotrajne istorĳ ske korisnosti njegovog koncepta otvorenosti, tako i zbog izvanrednog načina Bez neophodnog nivoa razvoja društva i njegovih potreba, na koji anticipira dvĳ e osnovne teme u teorĳ i umjetnosti od kao i podrške države i sistema, svaki pokušaj inicĳ acĳ e par- sredine šezdesetih godina prošlog vĳ eka na ovamo - insisti- ticipipacĳ e korisnika u kreiranju njihovog životnog prostora ranje na elementu multiplikacĳ e, množine ili polisemĳ e u umje sveden na individualni pokušaj i kao takav, predodređen jetnosti, i naglasak na ulozi korisnika, interpretacĳ i i povratnoj na neuspjeh. reakcĳ i kao interaktivnom procesu između korisnika i djela. Moderna umjetnost je radikalno izmĳ enila odnos između umjet- Gradnja / Stanovanje kao kulturni akt nika i publike, jer je zahtĳ evala veću participacĳ u. Tranzicĳ a tih šezdesetih godina se relativno prirodno desila - otvorena Gradnja je kulturni akt². Gradnjom pojedinac mĳ enja sre- djela nisu bila jedina vrsta umjetnosti koja je nastajala, ali dinu i opet biva pod uticajem toga što gradi. U prvobitnom su bila jedina odgovarajuća. modelu stanovanja, primarni cilj je bio obezbĳ editi zaklon, Smatram da možemo povući jasnu paralelu između otvore- gradeći što veći broj stambenih jedinica - masovna proizvodnog djela u umjetnosti i arhitektonskog objekta koji bi bio po nja stambenog prostora je bila vrlo važna. Budući da insisti- “mjeri svojih korisnika” - koji bi im omogućavao veće učešće ramo na tome da stanovanje ne možemo posmatrati samo u procesu kreacĳ e sopstvenog životnog prostora, što smatram kao graditeljski akt³, moramo da shvatimo da nĳ e važna gola legitimnim pravom svakog čovjeka. proizvodnja stanova već kultivacĳ a samog procesa. Projek-

1 Eco, U. (1962) Opera aperta: Foma e indeterminazione 2 Bootsma, K., Housing for the millions : John Habraken 3 Habraken, J., “The Uses of Levels” (rad prezentovan nelle poetiche contemporanee. Milano: Tascabili and the SAR (1960-2000), Belgium: NAI Publishers, na Keynote Address Unesco Regional Seminaru na Bompiani 2000., p14 temu skloništa za beskućnike, Seoul, 1988), p 3

66 jul 2015 tovanje kolektivnih stambenih objekata je kompromis više Želja i “napor” u projektovanju fl eksibilnih i prilagodljivih faktora - klime, lokacĳ e, ekonomĳ e, konstruktvnog sistema, objekata je prepoznata kao održivi pristup građenju, kao i dostupnih materĳ ala, nivoa tehnološkog razvoja. Dodatni od velikog ekonomskog značaja. Društveni značaj je tek vrlo faktor, vrlo važan, je korisnikov koncept “idealnog življenja”, jasan - svako živo biće ima neopozivo pravo da nastani (svoj koji je modelovan prema njegovom stilu života. Korisnik odre- lični postor) na svoj način. đuje podjelu i namjenu prostora, kao što odlučuje i koje je socĳ alno ponašanje u njemu moguće. Univerzalnost ideja / Sedamdesete godine: Naše društvo je iskusilo dvadesetpetogodišnji tranzicioni Evropa i Japan period koji je naglašeno osiromašio svu kompleksnost arhitektonskog djela i prostora, svodeći ga na tržišnu robu - koja Modernizacĳ a evropskog društva šezdesetih godina prošlog se mjeri isključivo tržišnom a ne upotrebnom vrĳ ednošću. vĳ eka - ere mogućnosti za optimalni razvoj indivdue - zahti- Simultano se degradira i Korisnik prostora na Kupca, a ne jevala je neograničen prostor. Ideal je bio otvoreno društvo, Kreatora ili aktivnog učesnika u procesu kreacĳ e. koje je moglo da primi neogančen broj programa. Termin Progresivne ideje u arhitekturi i urbanizmu ne mogu preži- “fl eksibilnost” tada postaje slogan - odnosio se na sposob- vjeti potrošačko društvo - politička i tržišna ekonomĳ a dik- nost prostora da se mĳ enja i sposobnost zgrada-objekata da tiraju brze promjene i ubrzano konzumiranje, kako bi tržište prihvate nove funkcĳ e. Samim tim, otvorena zgrada bi bila ostvarilo profi t. fl eksibilna zgrada, koja može da prihvati promjene korisni- Iznenadno naglašeno interesovanje⁴ za “otvorenu zgradu”⁵ u kovih potreba tokom vremena. protekloj decenĳ i je odgovor na pritiske, konfl ikte i građevinski Slična klima je bila i u Japanu istih godina. Godine1960. Kis- otpad. Sve prouzokovan isključivim priklanjanjem rigidnom ho Kurokawa, Fumihiko Maki i Kiyonoi Kikutake su objavili funkcionalizmu, što rezultuje defi nisanjem funkcĳ a i dizajnira- manifest “Metabolizam 1960: Predlog za Novi Urbanizam”. U njem zgrada za njih. U eri održivosti, ideja da investicĳ a treba suprotnosti sa racionalnim zapadnjačkim korjenima moder- da ima dugoročnu vrrĳ ednost takođe primorava sve uključene nog pokreta, Metabolizam se oslanjao na budistički koncept partĳ e (arhitekte, klĳ ente, vlasti, stanovnike, investitore, gradi- promjenljivosti i obnovljivosti, kao i estetici nedovršene slike. teljske kompanĳ e) da prihvate da moraju da nauče da stvaraju Mašinski koncept i estetika modernog pokreta je zamĳ enje- zgrade koje mogu da se prilagode, u skladu sa neprekidnim na biološkom logikom, u kojoj djelovi, kao žive ćelĳ e, mogu razvojem tehnologĳ e, društvenih obrazaca i preferenci, kako živjeti i odumirati, za vrĳ eme dok organizam kao cjelina na- indivualnih tako i zajedničkih / društvenih / javnih. stavlja svoj život. Po manifestu, uloga Arhitekte nĳ e da pred- loži idealan model za društvo, već da ga snabdĳ e postornom 4 CIB W104 je internacionalna mreža istraživača “pretplaćenih” na koncept “otvorene zgrade” alatima, kako bi građani/korisnici mogli sami da djeluju. Po TU Delft, Ball State University u Americi, The University of Hong Kong, Southeast University in China, National Cheng-kung njima, mislilo se na prefabikovane i zamjenljive modularne University in Taiwan, Shibaura Institute of Technology in Tokyo, University of prostorne jedinice, koje bi funkcionisale kao plug-in, koje se Florence, University of Pretoria, između ostalih) eksperimentišu sa novim pristupom ahritektonsom obrazovanju – implementacija koncepta “otvore zgrade” zahtijeva ubacuju u neophodan konstuktivni ram. primjenu novih metoda Ipak, u praksi je većina stambenih objekata projektovana od 5 termin “otvorene zgrade” autorka teksta koristi i kao prevod sa engleskog (Open Building) a i kao sopstveni termin kojim označava fleksibilan objekat koji nudi strane za Metabolista imala naglašenu industrĳ sku pojav- mogućnosti različitih interpretacija tokom vremena. Autorkina deja o korišćenju nost, koja je samo potencirala tehnološke predrasude koje upravo ovog termina potiče od “Opera Aperta” – “Otvorenog djela” Umberta Eka, su željeli da pevaziđu. Metabolisti zapravo nikad nisu posti- koje funkcioniše u literaturi na način na koji želimo da otvorena zgrada funkcioniše u arhitektonskoj praksi. gli fl eksibilnost i zamjenljivost koje su predstavljale esencĳ u

2015 jul 67 njihovog koncepta. Greška Metabolista je očigledna - umje- zahtĳ eva da pusti Korisnika unutar procesa, omogućavajući sto da je pokret podrazumĳ evao simultano učešće različitih mu da zadobĳ e odgovonost i kontrolu nad stvaranjem svog segmenata društva, metabolizam se sveo na par usamljenih doma i njegove okoline. Samim tim, arhitekta bi trebalo da i izolovanih pojedinačnih primjera. Bitno je primĳ etiti da neu- prilagodi svoju ulogu simultano, uz pretpostavljeno učešće spjeh nĳ e rezultat nemanja vizĳ e osnivača pokreta već upavo na oba kraja. nedostatak društvene, ekonomske i političke podrške, u eri kada tehnološki napredak još uvĳ ek nĳ e mogao da podrži O rigidnosti kolektivnog stanovanja tako ambicioznu inicĳ ativu. Slika koju kolektivno stanovanje projektuje na grad kao ma- Teorĳ a Johna Habrakena / O nivoima odgovornosti terĳ alnu formu koja mora biti prilagođena datoj zajednici je ekstremno statična.¹¹ U svojoj prvoj i najpoznatĳ oj knjizi “Baza: alternativa kolek- Kolektivno stanovanje je totalitet koji onemogućava indivi- tivnom stanovanju”⁶, John Habraken, holandski arhitekta i dualnom dĳ elu da bude izmĳ enjen. Svaka stambena jedinica teoretičar rođen u Indonezĳ i, je analizirao efekte kolektivnog je nepovratno vezana za blok a blok dalje za plansku šemu stanovanja⁷ u Holandji - monotonĳ u, odsustvo učešća kori- grada. Ovo onemogućava zajednici da postoji i ponaša se snika u procesu i neuspjeh u proﬁ tranju od industrĳ alizacĳ e. organski i da se prilagođava usljed neminovnih životnih uti- On je formulisao radikalnu alternativu: koncept razdvajanja caja i promjena. baze i ispune⁸ tj. razdvajanja masovnog stanovanja na dva “Moramo omogućiti stvaranje distrikta koji mogu stariti bez dĳ ela - komunalni do - podrška i podučje privatne odgovor- prĳ etnje da će postati napušteni, distrikta koji mogu apsor- nosti - ispuna.⁹ bovati najnovĳ e ideje, ali i dalje imajući osjećaj za istorĳ u. Kao alternativu kolektivnom stanovanju, Habraken je pred- Distrikte u kojima stanovništvo živi decenĳ ama, a koji imaju lagao veće učešće korisnika u organizacĳ i svog životnog inkorporiran potencĳ al za promjenu.”¹² prostora. On se zalagao za novu projektantsku paradigmu u Ovakav pristup zahtĳ eva mnogo više vremena za ljude da gradnji stambenih objekata. srastu u zajednicu nego što je potrebno zajednici da se istro- Njegova analiza problema vodi do zaključka da Korisniku treba ši od strane kolektivnog stanovanja. Inertnost kolektivnog omogućiti odlučujuću ulogu u realizacĳ i stambenog prostora stanovanja za posljedicu ima građane koji su u neprekidnom kao i ponuditi mu veći broj opcĳ a, tako što bi se prema tome seljenju. Svaka potreba promjene unutar životnog prostora reorganizovala graditeljska industrĳ a. U tom slučaju, Arhi- prouzrokuje migracĳ e.Uniformnost je jedna od osnovnih ka- tekta bi neke od svojih uloga u procesu trebalo da prepusti rakteristika kolektivnog stanovanja. Krajnje je neeﬁ kasna - Korisniku, a umjesto njih bi dobio druge. Ova kontroverzna istoobrazne osnove ne garantuju industrĳ alizovane modele i kompleksna transformacĳ a bi za zadatak imala da obnovi gradnje, kako se često pogrešno smatra, već upravo ispravni “prirodnu relacĳ u” između ljudi i njihovih domova.¹⁰ industrĳ ski modeli treba da nude veliki broj različitih rješenja. Najbitnĳ a inovacĳ a u Habrakenovom predlogu se prevas- Iako nĳ e neophodna kontradiktornost između uniformnosti hodno ticala nove uloge institucionalnog Klĳ enta, od kog se i industrĳ alizacĳ e gradnje, da se uočiti da je naglasak na

6 Habraken, J. Supports : an alternative to mass housing. London: Architectural Press, 1972. 10 Habraken, J. Supports : an alternative to mass 7 Autorka teksta koristi termin “kolektivno stanovanje” kao prevod engleskog termina “mass housing”, iako je moguće housing. London: Architectural Press, 1972., p 17 da se u prevodu gubi određena, vjeruje prisutna, negativna konotacija koncepta 11 Ibid, p 34 8 Prevod autorke teksta termina koje Habraken koristi – Support i Infill 12 Ibid, p 39 9 Bootsma, K. Housing for the millions : John Habraken and the SAR (1960-2000), Belgium: NAI Publishers, 2000., p 88

68 jul 2015 uniformnosti ipak znatno usporio razvoj pravih industrĳ ali- Samim tim, komponente mogu biti proizvedene industrĳ ski zovanih sistema. u velikom broju. Neosjetljivost kolektivnog stanovanja prema privatnoj inici- jativi Korisnika je sasvim jasna - Korisnik prostora nikad ne Uloga arhitekte po Habrakenu može zaista da ima vlasništvo nad svojim prostorom. “Savremeni stanovnik grada je nomad koji se seli iz mjesta u U kolektivnom stanovanju, od Arhitekte se očekivalo samo mjesto, ne učestvujući u rastu i napretku svoje sredine [...]. On da dizajnira prototip. Problem sa kojim je on trebalo da se doživljava svoj grad kao nešto van njega samog i van njego- hvata u koštac je najmanje estetske prirode - “Stanovanje vog sopstvenog izraza. On je u potpunom saglasju sa svojim ne zahtĳ eva remek-djela dizajna; ono što mu je potrebno je nomadskim postojanjem, u svojim kolima.”¹³ sloboda da raste i da se mĳ enja.”¹⁵ Po “Baza i Ispuna” teorĳ i, Arhitekta ima tri osnovna zadatka: Baza i Ispuna da isprojektuje strukturu (arhitekturu), da savjetuje proizvo- đače po pitanju dizajna komponenti koje prate takvo stano- Habrakenova ideja baze i ispune je proizašla iz potrebe za vanje (industrĳ ski dizajn) i da savjetuje korisnika prostora po gradnjom velikih stambenih objekata za područja sa velikom pitanju organzacĳ e osnove i ispune njihovih stanova (unu- gustinom naseljenosti. Teorĳ a zastupa odvajanje baze i is- trašnja arhitektura). Dodatno, potrebno je da nadgleda uku- pune - odvajanje gradnje objekata kolektivnog stanovanja pan proces gradnje i da upravlja procesom u koju je uključen na dva dĳ ela - komunalni dio i privatni domen odgovornosti. veliki broj strana - Arhitekta treba da bude posrednik između Baza se tiče okvira - samog konstuktivnog sklopa objekta. U korisnika i tehnologĳ e. ispunu spadaju pregradni zidovi, kupatilska i kuhinjska oprema i električni priključci, kao i priključci za vodu i gas, koji su Uloga Korisnika po Habrakenu potrebni za funkcionisanje elemenata u domaćinstvu. Jasna distinkcĳ a između baze i ispune je trebalo da ponudi veću U kolektivnom stanovanju, Korisnik se useljava u već gotov slobodu Korisniku, kako bi organizovao svoj životni prostor. stambeni prostor, koji ne može da prilagodi svojim potrebama Baza može biti izgađena kao jedinstven projekat, čak i uz - izmjene su najčešće jako komplikovane sa tehničke strane, rigorozno ponavljanje, ali na nivou Ispune svaka stambena budući da elementi zgrada imaju fi ksne pozicĳ e. jedinica bi bila različita. Odgovornost na ovom nivou bi bila “Korisnici imaju različite sisteme vrĳ ednosti i različite potrebe. ostavljena Korisniku. Nemoguće je pronaći rješenje koje će odgovarati svakome. Ocĳ enjeno kao poželjno ali ne veoma efi kasno, razdvajanje Stambeni prostor je privatna stvar i mora se prilagoditi svom strukture-baze i ispune ipak, i dalje, uz manje izmjene¹⁴, funk- Korisniku. Korisnici vole da se priklone određenom načinu cioniše u Holadnĳ i, matičnoj zemlji zagovonika teorĳ e - jasno života, ali istovremeno unutar tog konteksta vole da iden- odvajanje dvĳ e faze omogućava projektovanje i proizvodnju tifi kuju sebe kao drugačĳ e od svojih susjeda. Funkcionalne sistema ispune koji su nezavisni od pojedinačnih projekata. potebe svakog domaćinstva se razlikuju, takođe. Individualne preference su takođe veoma bitne a mogu biti zadovoljene 13 Ibid. 14 Habraken, J., “The Uses of Levels” (paper presented at the Keynote Address Unesco samo na individualnim osnovama.”¹⁶ Regional Seminar On Shelter for the Homeless, Seoul, 1988), p 13 Korisnik mora biti u mogućnosti da zauzme svoj prostor - samm 15 Ibid. p 75 tim je jasna neophodnost fl eksibilnog životnog postora, koji 16 Habraken, J. “The Uses of Levels” (rad prezentovan na Keynote Address Unesco Regional Seminaru na temu skloništa za beskućnike, Seoul, 1988), p 4 on dalje prilagođava svojim potrebama. Stambeni projekti i

2015 jul 69 Blok Walden 7 u blizini Barselone započet je 1970 foto: adstt.com

kvartovi se moraju razvĳ ati i rasti tokom vremena. Ne postoji “instant” okolina.¹⁷ Današnje dobro je najčešće nedovoljno već sjutra. Svjedoci smo velikog broja stambenih projekata iz pedesetih godina u Evropi, koji su jednom smatrani do- brim primjerima koje treba slĳ editi, a danas su napušteni i ne pružaju prĳ atnu sredinu za život. Sistem gradnje ih čini ekstremno skupim da bi bili renovirani ili srušeni. U kolektivnom stanovanju sinergĳ a je presudna - jako je bitno da profesionalci rade zajedno sa korisnicma prostora i njihovim predstavnicima - političarima i izabranim zvanič- nicima. Stanovanje ne možemo posmatrati izolovano i samo kao profesionalni zadatak. Sinergĳ a je više nego neophodna.

O prefabrikacĳ i korisnika prostora u samom procesu, ali i da isključe faktore rigidnosti i uniformnosti koji najčešće prate kolektivno Prefabrikacĳ a, po defi nicĳ i, podazumĳ eva proizvodnju eleme- stanovanje. Analiza se odnosi kako na sam projekat i druš- nata zgrade na jednom mjestu i njihovu montažu na drugom. tvenu situacĳ u u kojoj su projekti nastajali, tako i na ulogu Ona nĳ e neophodno jeftinĳ a - transport i visoki standardi koji ahitekte i korisnika u procesu, i oblik njihove interakcĳ e. se tiču preciznosti i priprema koštaju. Niti je uvĳ ek brže rje- Uspjeh odnosno neuspjeh implementacĳ e ova dva projekta šenje, ali količina rada na lokacĳ i je prefabrikacĳ om značaj- je evidentan na oba plana koja zagovara Habraken u svojoj no smanjena i rezultati su mnogo spektakularnĳ i. Kako god, teorĳ i - na komunalnom-javnom-državnom i privatnom nivou uspjeh ipak zavisi od kombinacĳ e više faktora.¹⁸ odgovornosti, čime se potvrđuje hipoteza sa početka teksta. Osim toga što prefabikacĳ a zaista nudi jednostavnĳ e uslove Projekat bloka Walden u blizini Barselone je započet 1970. građenja i najčešće skraćuje potrebno vrĳ eme, njen najveći godine, od strane multidisciplinarne prakse “Taller de Arqui- doprinos je što dobĳ amo fl eksibilne stanove i stambene blo- tectura”. Grupa je objedinjavala stručnjake iz raznih disciplina kove i samim tim ima značajnu ulogu u povećanju promjen- - psihologĳ e, fi lozofi je i arhitekture, a sačinjavali su je brat ljivosti i prilagodljivosti. i sestra Anna i Ricardo Bofi ll, Clotas Salvador, Ramon Colla- do, Jose Agustin Goytisolo, Malagarriga, Joan Manuel Nunez Studĳ e slučaja / “Otvorene zgrade” u praksi Yanowsky, Dolores Rocamora i Serena Vergano.¹⁹ Projekat se prvobitno zvao “Grad u svemiru” a izgradnja pla- Naredna analiza dvĳ e studĳ e slučaja - jednog katalonskog - nirana u Madridu. Krajni naziv je inspirisan djelom Burhus Walden 7 i jednog lokalnog, crnogorskog - stambenog naselja Frederic Skinnera, pisca utopĳ ske naučne fantastike. Ideja je Blok 5 u Podgorici, ima za cilj da prikaže vrlo različitu sudbinu bila da objekat predstavlja samoupravnu stambenu zajednicu dva ambiciozna projekta koja su nastala gotovo istovremeno, i simulira vertikalni grad sa stanovima, ulicama i radnjama. ali u različitim sredinama, pri čemu se dominantno misli na Polovina spratne površine bila je namĳ enjena zajedničkim ljudski i ekonomski faktor. prostorĳ ama i baštama. Autori su okarakterisali Walden 7 kao Autori oba projekta su pokušali da ohrabre učešće budućih novi psihološki koncept urbane životne sredine, nasuprot tada 17 Ibid. p 3 18 Ibid. p 51 19 Wikipedia

70 jul 2015 Projekat se prvobitno zvao “Grad u svemiru”

nih stambenih jedinica je direktno suprotstavljeno velikim zajedničkim prostorima koji podstiču socĳ alizacĳ u. Esteti- ka Waldena 7 je daleko od unifomnosti koja gotovo da se podrazumĳ eva u kolektivnom stanovanju. Progresivnost projekta se najviše ogleda u socĳ alnoj i psihološkoj ravni - autori su pretpostavljali angažman korisnika uz njihovu stručnu pomoć. Intervencĳ e su bile moguće u enterĳ eru ili u dĳ elu re-kombinovanja i dokupljivanja jedinica kojima je Korisnik raspolagao. Autori su imali ambicĳ u da integrišu različite funkcĳ e po različitim nivoima javnog prostora - krov je mogao biti za- uzet od strane stanara kao solarĳ um, bazen i bašta. Iako je forma objekta proistekla iz studĳ e jedne rigorozne ge- ometrĳ e, namjera je bila da Walden 7 predstavlja početnu tačku serĳ e sličnih objekata koji bi bili karakteristični za cĳ eli grad.

Program

Tri stotine šezdeset osam stanova izgađenih u prvoj fazi su bili namjenjeni nižoj srednjoj klasi. Ideja je bila da vlasnici mogu popularnom tehničkom i spekulativnom koji je imao primat da zarade na razlici u cĳ eni stanova nakon petnaest godina. sedamdesetih godina prošlog vĳ eka.Tokom projektovanja, Stanovi su bili grupisani oko četiri dvorišna prostora a pove- autori su naročito imali u vidu buduće korisnike stanova - zani hodnicima. Bruto površina ove faze stambenih jedinica nižu srednju klasu, i njihove moguće potrebe. je iznosila 31 140m².²⁰ U dĳ elu strukture stanova, 70 je bilo Projekat Waldena 7 je bio fuzĳ a više aktuelnih ideja - grada u garsonjera od 30m², 23 studio-ateljea od 60m², 27 trosobnih svemiru, arhitekture potrošačkog društva, nekonvencional- stanova od 60m² i 274 četvorosobnih stambenih jedinica od nog života gauche divine, stambenog prostora koji se može 120m². Tri posljednja tipa stana su bili projektovani kao du- nadograđivati i prodavati kao i serĳ e elitističkih principa u pleksi, 207 podzemnih parking mjesta je bilo projektovano i skladu sa vremenom u kom je nastajao. izvedeno, od čega je 100 pripadalo stanarima. U prizemlju objekta su bile smještene servisne funkcĳ e, čĳ i Uloga autorskog tima je prostorni raspored bio određen od strane autora projekta (supermarket, vešeraj, biblioteka, mesara, banka, frizer- Walden 7 je projekat socĳ alnog stanovanja, projektovan ski salon, restoran i javni toaleti). Peti, šesti i osmi sprat kao dinamičan prostor koji je ipak realizovan kao koheren- su projektovani da prime 1500m² kancelarĳ skog prostora tna cjelina, iako diversiﬁ kovana. Jedinstvo je suprotnosti i 400m² rezervisano za stanare. Zgrada je na krovu imala pod istim krovom - insistiranje na privatnosti individual- dva bazena i solarĳ um. 20 Cardon, C. (1975.) Les espaces de l’architecte. Le Taller de arquitectura de Barcelone. Le système des Beaux-Arts. L’architecture d’Aujourd’Hui. N.182. p 18-22

2015 jul 71 Osnove tipskih stambenih jedinica sastavljenih od jednog i dva modula, Walden 7

svoj prostor svojim potrebama. Dodavanje jedinica je bilo inicĳ alno projektovano.²¹ Osnovna trodimenzionalna jedinica je dalje grupisana su- perpozicĳ om, jukstapozicĳ om i smicanjem, kako bi nastala zgrada visoka šesnaest spratova koja funkcioniše kao relativno autonoman klaster. Karakterističan presjek Waldena 7 je nastao smicanjem osnovnog modula, što dalje obezbjeđuje pristup stambenim jedinicama. Pored neosporivog doprinosa projekta sa sociološkog i uba- nog aspekta, njegovog gotovo utopĳ skog i eksperimentalnog karaktera, Walden 7 se smatra tipološkim reperom u projektovanju modularnih objekata i predstavlja jedan od rĳ etkih izgrađenih stambenih manifesta.

Modularni stambeni prostor / Fleksibilnost

Autori projekta su odabrali kubus kao osnovnu ćelĳ u koja je omogućavala relativno jednostavnu industrĳ alizacĳ u, ponavljanje i serĳ sku proizvodnju, a bila je prilagodljiva bilo kom dizajnu i identiﬁ kovana sa stambenom jedinicom. Osnovni modul je bio kubus dimenzĳ a 5.3x5.3x2.5m, sa svim instalacĳ ama smještenim u jednom od zidova. Stambene jedinice su se mogle sastojati od jednog, dva, tri ili četiri osnovna modula, prema zahtjevu Korisnika. Veća sloboda u kombinacĳ ama jediničnog modula je ostvarena grupisanjem instalacĳ a u jedan blok. Jedinica je bila opremljena osnov- nim namještajem, kako bi Korisnik lako mogao da prilagodi

21 U svojoj knjizi „Supports: an alternative to mass housing“ Habraken navodi da rigidna serijska proizvodnja stanova tjera Korisnike da budu nomadi koji se sele iz jednog stana u drugi, kako se njihovi prostorni zahtjevi mijenjaju. U ovom projektu autor je od samog početka pretpostavljao da će Korisnici imati u jednom trenutku imati potrebu za uvećanjem žvotnog prostora i samim tim je to obezbijeđeno inicijalnim projektom. Ta praksa se i dan danas nastavlja u Waldenu 7 Tipski enterijer stana u Waldenu 7

72 jul 2015 Walden 7, unutrašnjost bloka

Relacĳ a arhitekta-korisnik nosti je omogućio arhitektima da ponude različita rješenja - u horizontalnoj i vertikalnoj organizacĳ i, i od 30 do 120m². Projektni zadatak u dĳ elu tipova stanova je bio ustanovljen Po Bofi llu, sistem je rezultirao tolikim brojem kombinacĳ a da nakon analize i klasifi kacĳ e svih funkcĳ a koje Korisnik obav- budući korisnici gotovo da nisu mogli da se snađu.²⁴ Korisni- lja u svakodnevnom životu, uz osnovni kriterĳ um da može ku - vlasniku stana je bilo omogućeno da ili prisvoji jednu od maksimalno da iskoristi svoj životni prostor.²² ponuđenih varĳ anti stanova ili da ga organizuje sam prema Usljed sistema multiplikovanja i kombinovanja osnovne svojim potrebama. jedinice, veliki broj mogućih varĳ acĳ a stanova je bio do- stupan i ponuđen pojedinačnim korisnicima ili porodicama. Izvođenje / Gradnja Glavni arhitekta Bofi ll je naglašavao da je radio sa budućim korisncima stanova „spolja“, na mehanizmu modula. On je Stubovi i međuspratne tavanice Waldena 7 su rađene u ar- i prĳ e Waldena imao sličan projekat u Reus-u, u kome su se miranom betonu, dok su ispune i pregradni zidovi rađeni u takođe koristile modularne jedinice, ali je eksperiment bio blokovima i lakom betonu (YTONG), prirodno bojeni i fi ksirani interesantnĳ i na nivou teorĳ e nego kasnĳ e u sprovođenju spolja. Keramika u unutrašnjim javnim prostorima je u zelenoj, iste u praksi. plavoj i žutoj boji. Korišćenje jarkih boja je stvorilo razigranu i Sistem realizovan u Waldenu 7 je izmĳ enio ideju vlasništva, pozitvnu atmosferu unutar bloka, nasuprot hladnim spoljnim kako navodi Bofi ll.²³ On je takođe izmĳ enio i način stano- zidovima koji predstavljaju “stav“ autora prema industrĳ skoj, vanja - osim jednostavnog predavanja stanova u ruke Kori- napuštenoj objekta. Gradnja objekta je počela 1973.godine, snika, arhitekta bi unaprĳ ed predlagao i do 5 vrsta različitih od strane građevinske kompanĳ e Dragados. Radovi su vrlo organizacĳ a istog prostora. Širok spektar teorĳ skih moguć- brzo bili obustavljeni jer je kompanĳ a imala probleme sa na-

22 U „Supports: an alternative to mass housing“ Habraken navodi da je jedan od tri 24 Ibid. ključna uslova za dobar život, a nažalost nepostojeći kod kolektivnog stanovanja, 25 Dostupno na: slobodna kombinacija – čak i minimalno koliko je moguće bi trebalo unaprijed http://ad009cdnb.archdaily.net/wp-content/uploads/2013/02/5115908fb3fc4be2 odlučiti i prilagoditi prostor u pravcu želja njegovog budućeg korisnika 2a000060_ad-classics-walden-7-ricardo-bofill_walden7_barcelona_spain_ricardo_ 23 Amigo, S.J.,Lluis, J. Walden 7 i MIG, 1941-1945. Ajuntament de Sant Just Desvern, p 18 bofill_taller_arquitectura_7.jpg

2015 jul 73 Blok 5 (1977), Podgorica autor: arh. Mileta Bojović

platom svojih usluga. Umjesto Dragadosa, izvođenje objekta je preuzelo pet manjih ﬁ rmi. Neuniformnost izvedenih radova, usljed različitih tehnika svake ﬁ rme, je za posljedicu imalo loš kvalitet izvedenog, posebno u dĳ elu završnih radova - slomljenu keramiku, vlagu, pukotine u stanovima, izdignute podove i fasadu koja je otpadala. Po originalnom projektu, Walden 7 je trebalo da ima još dvĳ e kule koje se nisu realizovale usljed loše ekonomske situacĳ e. Loš kvalitet radova je prouzrokovao buran spor između vlasnika stanova i investitora Waldena 7 - COE 3, SA - podgrupe Industrĳ ske banke Katalonĳ e, čĳ i je većinski vlasnik bio upravo tadašnji predsjednik Katalonĳ e Jordi Pujol. Investitorska kompanĳ a nĳ e nikada prihvatila odgovornost za loš kvalitet stanova i objekta ukupno, samim tim izbjega- vajući da snosi bilo kakve materĳ alne troškove za popravku loše urađenog.

Uloga korisnika

Tokom godina, unutrašnjost svih stanova se izmĳ enila, u skladu sa promjenom potreba Korisnika. Osim toga, kako se ekonomska situacĳ a mĳ enjala na bolje, vlasnici su bili u mogućnosti da dokupljuju jedinice, spajajući ih sa modulima koje su posjedovali do tada. Danas, najveći stan u Waldenu 7 se sastoji od 7 spojenih osnovnih jedinica, ili 210m². Intervencĳ e vlasnika stanova u Waldenu 7 su se odnosile is- ključivo na enterĳ er. Budući da je oprema stanova bila sve- dena na minimum, vlasnici su u ostatku unutrašnje uređenje lako prilagođavali svojim potrebama. Kako je četrdeset godina prošlo otkad je objekat izgrađen, korisnici su, svakako ohra- naseljen u potpunosti, njegovi stanari su zadovoljni kvalite- beni ambicĳ om autora da svoj prostor prilagođavaju sebi, to tom života koji im je omogućen a cĳ ene stanova su znatno i radili, kako mĳ enjajući raspored unutar istog prostora, tako porasle od vremena izgradnje zgrade. i dokupljujući jedinice. Samo-organizacĳ a na katalonskom primjeru je sasvim uspjela, ne idući na štetu objekta i uku- Blok 5 pne estetike. Sve intervencĳ e vlasnika su se odnosile, kako je i bilo pretpostavljeno, samo na unutrašnjost stambenih Konkurs za stambeno naselje Blok 5 u Podgorici je bio održan jedinica. Petnaest porodica i dalje, od samog početka, živi u 1977. godine, kada je Jugoslavĳ a bila samoupravna socĳ ali- Waldenu 7. Uspjeh Waldena 7 je očigledan - objekat je i dalje stička republika. Rad je bio predat pod šifrom PRAXIS, što

74 jul 2015 je nagovještavalo ambicĳ u da se dostigne jedinstvo teorĳ e i U toku i nakon projektovanja, Arhitekta je bio na raspolaganju prakse. Par mjeseci su trajali pokušaji poništenja konkursa, budućim Korisnicima stanova, kako bi se njihov životni pro- zbog raskida sa dotadašnjom praksom i navikama Investi- stor što više isprojektovao u skladu sa njihovim potrebama, tora i Graditelja. Korisnike niko nĳ e pitao. Realizacĳ a je ipak kako prĳ e tako i nakon izgradnje bloka.²⁷ počela iste godine. (1977) U tom sociološki i politički specifi čnom momentu za Crnu Goru ali i region, kada je i državna organizacĳ a²⁸ podrazu- Program mĳ evala učešće jedinke u odlučivanju, procedure su se ipak odvĳ ale preko predstavnika. Od 1800 stanova, mali broj Program Konkursa je zahtĳ evao precizno poštovanje zadate budućih Korisnika je bio u prilici da iskoristi te prednosti, kvadrature za svaki tip stana i precizan broj tipova stanova, jer ih je administracĳ a (preduzeća i institucĳ a kao Kupaca) a sve u okviru standarda za socĳ alno stanovanje. Koristeći držala u neizvjesnosti, da li će i kakav dobiti stan. Najčešće modul 6x6m i kombinujući ga na razne načine, Ahitekta je je raspodjela vršena nakon završetka izgradnje. Ponuđene uspio da zadovolji sve programske zahtjeve Konkursa. Pro- varĳ ante rješenja birali su Predstavnici po svom nahođenju. jektovani stanovi su se kretali od garsonjere (36m²) do če- Prvi Korisnici stanova nisu bili od inicĳ ative i mogućnosti da tvorosobnih stanova (108m²). Ukupan broj stambenih jedi- stanove prilagođavaju, pogotovo bez kontakta sa Arhitektom. nica je bio 1800. Projektom su predviđeni poslovni prostori Trebalo je čekati drugu generacĳ u. u prizemljima objekata. (po DUP-u) Prefabrikacĳ a i Blok 5 Projekat/ Uloga Arhitekte / Fleksibilnost Na nivou idejnog projekta, Blok 5 je bio projektovan u prefa- Kvalitet koji je u najvećoj mjeri odvajao nagrađeni i izvede- brikovanom sistemu. Građevinska kompanĳ a koja se bavila ni konkursni rad od ostalih je bio naglašena fl eksibilnost prefabrikacĳ om je ponudila sjajne uslove u dĳ elu vremena objekata. Arhitekta je promišljenom modularnom ograniza- potrebnog za izvođenje i cĳ ene izvođenja. Ipak, Država je cĳ om, smatrajući ključnim učešće Korisnika u kreiranju svog odlučila da posao dodĳ eli državnom građevinskom predu- prostora, projektom unaprĳ ed omogućio veliki broj varĳ anti zeću zapalom u fi nansĳ ske probleme, zbog čega je projekat stanova od istog broja elemenata i u istim kvadraturama. morao biti izveden u klasičnom sistemu gadnje i samim tim Prvi nivo fl eksibilnosti se ticao strukture tipova stanova - da preprojektovan. (tunelska oplata, zidana fasada, djelimič- bi se zadovoljili zahtjevi Investitora, a drugi izmjena prema no i pregradni zidovi zidani od opeke). Unutrašnji elementi potrebama Korisnika. Projekat je u startu omogućavao udo- - oprema i pojedini pregradni elementi (ugradni ormari su voljavanje potrebama obje partĳ e - i Investitora i Korisnika. takođe služili kao pregrade između prostorĳ a) su bili prefa- Drugi nivo se odnosio ne samo na fl eksibilnost izgrađenog bikovani. Izvođač je pokušao da i te ugradne elemente, kao prostora unutar iste kvadrature nego i na promjenljivost fasa- jedinu zaostavštinu Autorove ideje o prefabrikacĳ i, prevede de - lođe i ne-konstruktivne fasade su mogle da se mĳ enjaju u klasični sistem. tokom vremena.²⁶ Odsustvo ukupne prefabrikacĳ e je uticalo na objekte - u

26 Bilo je moguće konvertovati lođe u unutrašnji prostor, zastakljivanjem, usljed rasta pefabrikovanom sistemu je bilo moguće postići znatno veći porodice ili promjene načina života tokom vemena stepen preciznosti gradnje, koja bi bila znatno brža i jeftinĳ a. 27 I po John Habrakenu, arhitekta ima tri ključne uloge u procesu projektovanja objekta Ukidanje prefabrikacĳ e je uticalo i na fasade - sada je postalo ali i nakon toga 28 Samoupravni socijalizam teže ih kombinovati, redizajnirati i mĳ enjati.

2015 jul 75 Blok 5 i učešće korisnika

Izvođenje Tokom ﬁ nalizacĳ e izvođenja, napušten je projekat farbanja fasada, koji je bio u skladu sa urbanističko-tehničkim uslo- Loš kvalitet izvođenja objekata u Bloku 5 (loš kvalitet termoi- vima. Upravo kolorit koji je bio po projektu, naglašavao je zolacĳ e fasada, izvođenja hidroizolacĳ e, ukupna nepreciznost arhitekturu Bloka u njenoj kompleksnosti i razigranosti. Boje izvođenja, loše rukovanje fasadnim materĳ alima) rezultiralo su takođe korišćene i kako bi se individualizovali objekti i ra- je nezadovoljstvom Korisnika i vodilo je prvim “intervenci- zlikovali njeni djelovi - stanovi unutar stambenog kompleksa. jama”. Stanari posljednjih spratova u počeli da pretvaraju Farbanje fasada je bilo zaustavljeno i otkazano, nakon kam- ravne krovove u dvovodne. Stanari su počeli i da popravljaju panje koju su vodile kolege - arhitekti, a izbor ostavljen no- izolacĳ u na fasadi sami, u skladu sa svojim tehničkim moguć- vokomponovanoj Komisĳ i i Izvođaču, koji su se na kraju iz- nostima i ličnim preferencama, kao i da doziđuju i nadziđuju borili za uniformnost. postojeće gabarite, nerĳ etko da prave nove stambene jedinice. (Podrška Države po pitanju odžavanja zgrada u Bloku Učešće korisnika u periodu tranzicĳ e 5 bi bila od velike važnosti, da je postojala; Korisnici se nisu ponašali u skladu sa planskim regulacĳ ama; Odsustvo vlasti Loš kvalitet izvođenja vodio je ka prvim intervencĳ ama Korisni- je rezultiralo anarhĳ om). ka, koje nisu bile kontrolisane od strane Arhitekte ili vođene

76 jul 2015 regulacĳ ama. To je za rezultat imalo anarhĳ u i sporu ali sigurnu ruku anarhĳ i - prisvajanje javnog prostora unutar objekata je devastacĳ u Bloka. Glavne samovoljne akcĳ e Korisnika su se je uzelo maha sa početkom građanskog rata u SFRJ, praćenog upravo desile u periodu tranzicĳ e i raspada SFRJugoslavĳ e, u tranzicĳ om, koja je ohrabrivala nekontrolisano ponašanje vrĳ eme kada institucĳ e nove džave, tek u formianju, su imale korisnika. Zaduženi za očuvanje izgrađene sredine (država, mnogo alarmantnĳ e probleme od zaštite pirodnog ili građe- nadležno ministarstvo, Savez arhitekata) su, koristeći gene- nog prostora u ovom slučaju. Neformalna gradnja je cvjetala: ralni haos u državi i regionu, odlučili da se drže po strani, ne stanari su sebi gradili po više novih spratova na ravnim ko- reagujući u pravcu očuvanja objekata ili sprječavanja nele- vovima i konzolnim ispustima, nove stanove na zajedničkim galnih aktivnosti koje su, samim tim, sve više uzimale maha. krovnim terasama. To je bilo nekontrolisano stanje otimanja Iz svega se da zaključiti da implementacĳ a progresivnih ideja i prisvajanja javnog prostora od strane Korisnika. Zbog eko- (u arhitekturi) traži neophodne preduslove, koj se tiču nivoa nomskih i(li) prostornih razloga, čak je i sigurnost objekata razvoja društva i njegovih potreba, kao i podrške države i si- dovedena u pitanje. Korisnici su gradili i po više spratova na stema. Pokušaj zagovaranja participacĳ e korisnika, iako bi konzolama od 6 metara. Odsustvo Države i njenih institucĳ a po prirodi stvari najlogičnĳ ĳ eg oblika uključenosti budućeg je za rezultat imalo degradacĳ u stambenog bloka i anarhistič- Korisnika u oblikovanje njegovog životnog prostora, je osu- ko i nekultivisano prisvajanje društvenog prostora od strane đena na neuspjeh, ukoliko potrebni uslovi ne postoje. pojedinačnih Korisnika. Umjesto da su proﬁ tirali od projekta koji je promovisao do tada neviđenu slobodu u organizacĳ i Marĳ a Bojović sopstvenog prostora, Korisnci su zloupotrebljavali pozitivne strane projekta na negativan i nekultivisan način. Svoje im nĳ e bilo dovoljno, htjeli su tuđe. Oba projekta, i Walden 7 i Blok 5, su nastala u duhu post-efekata '68, što je bio početak kulturnih promjena, odbacivanja kulturnog i akademskog nasljeđa i proklamacĳ a alternativne Literatura: kulture liberalne i utopĳ ske prirode. Bootsma, K. Housing for the millions: John Habraken and the SAR (1960-2000), U Katalonĳ i, osim studentskih protesta tih godina i štrajkova Belgium: NAI Publishers, 2000; Cardon, C. (1975.) Les espaces de l’architecte. radnika, ljevičari, među kojima je bio značajan broj intelek- Le Taller de arquitectura de Barcelone. Le système des Beaux-Arts. L’architecture tualaca i umjetnika, su zauzeli stav protiv Frankove vladavi- d’Aujourd’Hui. N.182. p 18-22 Eco, U. Opera aperta: Foma e indeterminazione nelle poetiche contemporanee. Milano: Tascabili Bompiani, 1962; Habraken, J. ne, a u odbranu demokratskih sloboda. Nasuprot tome, Crna Supports : an alternative to mass housing. London: Architectural Press, 1972; Gora je bila jedina država (tada republika) u regionu u kojoj Habraken, J. “The Uses of Levels” (rad prezentovan na Keynote Address Unesco Regional Seminaru na temu skloništa za beskućnike, Seoul, 1988) studenti nisu organizovali demonstracĳ e. Ovaj podatak je validna ilustracĳ a mentalne inertnosti Crnogoraca. U prvom primjeru se radi o jako uspješnoj implementacĳ i principa otvorenosti unutrašnjeg prostora u kolektivnom stanovanju i pozivu korisnika na učešće. Drugi primjer oslikava situacĳ u u kojoj su sve pozitivne strane projekta, projektovanog da bude “otvoreno djelo“ koliko su tehnološki dometi kasnih sedamdesetih godina dozvoljavali, degradirane od strane korisnika. Ukupna situacĳ a je išla na

2015 jul 77 PROSTORNA ANALIZA (HERCEG NOVI) Proučavanje

Piše: doc.dr Boris urbanog razvoja Ilijanić dipl.ing.arh.

Grad treba da traži svoje konačno genetsko ishodište u prirodnim uslovima i pogodnostima okruženja za njegov nastanak, a potom i u antropološkim faktorima, odnosno društvenim uslovima i djelima za taj nastanak. Uslovi što lagodnĳ eg načina života (voda, hrana i energĳ a) su ostavljali i određenu količinu “slobodnog vremena”, za duhovnu nadogradnju i nauk u primjeni inovacĳ a života u jednom regionu.

Graditeljsko nasljeđe - Lokaliteti Resinum (lat=smole), lokacĳ ski deﬁ nisano mjesto rimska ce- stovna - putna podstanica, XX rm. istočno od Epidaura, iz pe- Jedna od “kula” u Ćeničima, Sutorina, 2015. rioda kraja I vĳ eka p.n.e. na širem području sutorinskog sela Ćenići (Osoje). Ovdje nisu rađena arheološka ispitivanja niti notiﬁ kacĳ e. Prisutni su relikti pojedinačnih masivnih objekata (platformi) dimenzĳ a cca. 4,00x5,00m, za koje nĳ e jasno da li su bili dio sistema kompleksne građevine. Vjerovatno se radi o rimskim kulama stražarnicama, građenim u masivnim zidovima “opus caemanticum”, sa kojih su u kasnĳ im periodima poskidani fasadni klesani kameni tesanici radi sekundarne upotrebe u gradnjama okolnih međa i objekata sela Ćenići. Može se reći da je Resinum pojam za širu lokacĳ u sela. “Da je Sutorina bila nešto ljepša i da je više stanovnika broji- la, dokaz su nam mozaične kaldrme, odlomci pepelnica, ko- madi kipa Diane Lovkinje, rake mješte od kamena od opeka sazidane i istim pokrivene, koje nose ‘Pansiona’ ime tvornice, što nazad godina hercegnovski ljekarnik gospodin Gjonović bio izvjestio mnogo obširno bečku centralnu komisĳ u za pro- Kompleks u Ćeničima, Sutorina, 2015.

1 P.Krojinski, “Sutorina (hercegnovska), povjestničke 2 "Orbis Latinus-Letter R", - www.columbia.edu/acis/ 3 I.Lalošević, „Izdvojene fortifikacioni punktovi na pod- crtice“, Mostar, Tisak hrvatske dionice tiskarne, 1904 etc/Graesse/orblatr.html ručju Herceg Novog“, BOKA 27, 2007 YUISSN 0350-7769

78 jul 2015 SPATIAL ANALYSIS – The Study of Urban Development The city should fi nd its fi nal genetic origin in natural conditions and benefi ts of the surroundings for its development, and in anthropo- logical factors, or social conditions and actions for that development. This column deals with the study of

urban development of Herceg Novi Detalji rimskih relikata and its ambience that caused its kompleksa u Ćenima, Sutorina emergence and development. 2015.

učavanje i uzdržavanje starina, ali to, na torani, odnosno Venecĳ a krajem XV vĳ eka žalost, ostade u zaboravu.”¹ Resinum je zauzela tvrđavu Vrbanj, tadašnja vlast latinska rĳ eč od koje je nastala italĳ anska je dala nalog lokalnom stanovništvu da imenica resina=korĳ en, smola². raznese kamen sa tvrđave i sagradi sebi Cĳ ela padina brda oko sela Ćenići je gu- kuće. Tada su se ugrađivale i poslĳ e prosto obrasla vresinom, niskom ljekovitom nalazile kamene spolĳ e, a najpoznatĳ a od biljkom, koja izdašno cvjeta, izvanredno njih je je bista cara Domicĳ ana. je medonosna i ima velika ljekovita svoj- Da li je legenda da je grad Stoli potonuo stva. Ovo može biti indikativno za korĳ en u nekom od brojnih zemljotresa, tačna ili imena rimske podstanice Resinum. ne, za vrĳ eme zemljotresa 1979. notiﬁ ko- Stoli, lokacĳ ski izgubljeno mjesto rimskog vano je potapanje dĳ ela obale u Kumboru, perioda, na širem području Kumbor-Đe- cca 3000m², a što kasnĳ a hidrogeološka novići. Istorĳ ska nepouzdanost i neistra- ispitivanjia tla, dokazuju pjeskovitim slo- ženost, te vojna izolovanost lokaliteta je jem i visokom podzemnom vodom, dakle stvorila legendu o gradu Stoli. Topografski loše nosivom kvalitetu tla. Postojali su pojedini lokaliteti između Kumbora i Đe- sporadični pregledi morskog dna u dĳ elu novića se i danas nazivaju Stoli. Karakte- akvatorĳ uma između “lansirne rampe” u ristična je istorĳ ska činjenica da su Turci u Kumboru i obale, a o kojima je izvĳ estio XVI vĳ eku, na rtu Kumbor podigli tvrđavu arheolog Ilĳ a Pušić 1958. Detaljnĳ a istra- Vrbanj, dimenzuje cca 150x80m ³ koja je živanja nĳ e bilo moguće sprovesti zbog bila građena i od kamena, vjerovatno sa odnosa prema lokalitetu kao “vojna tajna”. neke stare građevine. Kasnĳ e kada su Ko- Današnje aktivnoti na lokalitetu Kumbor,

2015 jul 79 Sv.Neđelja, Kumbor 2004.

padnoj obali poluostrva Luštica i pripada Opštini Herceg Novi. Deﬁ nitivno je akademik Pavle Mĳ ović ukazao da su Rose jedna tj. istočna strana pomorskog prelaza preko hercegnovskog zaliva, antičkog traiectusa. U naučnom svĳ etu mnogi au- tokom gradnje turističkog kompleksa, toriteti raznih struka od istoričara, arheo- Rose-Herceg Novi arheološkim istraživačkim radovima oko loga i arhitekata konzervatora prihvataju Porto Rose, 2014 crkve Sv.Neđelje⁴, utvrđen je antički sloj Rose, kao istočni dio prelaza i pogrešno ga ispod crkve i mreža antičkih zidova, koji identiﬁ kuju kao Resinum iz Pojtingereve se pružaju obuhvatnĳ e van gabarita po- table. Urađena su arheološka istraživanja stojećeg objekta. Istovremeno otkrivanje kako kopnenih, tako u posljednje vrĳ eme kartaginskog zlatnika, sigurno govori o i podmorskih lokaliteta, ali istraživanja ranĳ em naselju na ovom širem lokalitetu. nisu sistematizovana i ostala su na ni- Rose ili Porto Rose je malo mjesto na za- vou sondažnih iskopavanja. Međutim, i ta sondažna arheološka istraživanja su pokazala bogatstvo nalaza i iz antičkog perioda. Najkraća udaljenost od današ- njeg Herceg Novog, odnosno od lokaliteta Mezaluna i Cassina (Vojničke Banje) do Traiectus/Cassina je lokalitet koji Pavle Rosa je 2,50 km. Dakle, gotovo moguće Mĳ ović pominje kao zapadni dio prelaza je da su Rose bila trajektna tačka južne ili ukrcajno mjesto za Rose. Cassina je Kumbor(Stoli), 2014. 5 obale zaliva, ali po analizama distance po toponim koji je za ovu lokacĳ u određuje Tvrđava Vrbanj, u blizini lokaliteta Stoli, Kumbor Pojtingeru, teško se austrĳ ski katastarski plan iz 1838. god. može prihvatiti da Na tom lokalitetu je prisutna po Mĳ oviću su Rose i Resinum. kasano antička kula⁶, okrugle osnove, Male Rose, odno- koja je građena u moru, ili je vremenom sno istočni zaliv u potonula. Pripremom metodologĳ e za odnosu na naselje izradu Plana revitalizacĳ e i rekonstruk- Rose, je prirodno za- cĳ e Starog grada hercegnovskog 1982, štićena morska uva- imao sam čast da sa akademikom Pavlom la, gdje je mogla biti Mĳ ovićem obiđem ovaj lokalitet i čujem stacionirana skela. njegove naučne postavke.

4 Z.Čubrović i J.Grgurević, "Crkva Sv.Neđelje u Kumboru", BOKA 24, 2004, YUISSN 0350-7769 5 Lalošević, I.- „Izdvojene fortifikacioni punktovi na području Herceg Novog“, BOKA 27, 2007, YUISSN 0350-7769 6 P.Mijović, "Urbani razvoj Crne Gore u antičko doba", Beograd-Ulcin,j 1975

80 jul 2015 „... šetnja i pogleda na suprot ležeći krasni Her- ceg Novi, da imadoše pravo stari Rimljani iza- brati ga kao zimsko pristanište za njihovu Stećak, rani srednji vijek Forte Mare, 2015. vojsku, što se može lahko razumjeti od onih razvalina i zidina, koje imadu nekoliko metara površine ispod mora, a pre- bio podigao tvrđavu daja kaže, da su tute bile velike palače”.⁷ i dvor(oko 985)”¹⁰. U “Kao specifi čan kuriozitet u spoljnim istoč- prevodu je u odnosu nim zidinama Kanli Kule ugrađen je kao na original dodato spolĳ e jedan lapid sa latinskim natpisom “=Prevlaka”. IN PACE, a u istoj zidini sa unutrašnje po- Zbog pomenutih proizvoljnih interpre- vršine, takođe jedan lapid i to u izvrnu- tacĳ a prevodilaca¹¹ Dukljanina, kasnĳ e tom položaju na kojemu se čitao DEUS su istorĳ ske karte olako prejudicirano CREAT. Ovi lapidi nedvojbeno potvrđuju smještale traiectus kod Prevlake tivatske. da je na terenu gdje je podignuta tvrđava Inače pojedini istraživači traže etimolo- bilo neko starĳ e religiozno zdanje/crkva, gĳ u imena Legec (Leletto) kao “ležeći”, a samostan, nekropola/, jer Turci ove lapide sam Dukljanin pojavu Legeca u Travunĳ i sigurno nĳ esu donosili iz daljih lokacĳ a.”⁸ defi niše, kao u mladosti slabo pokretnu Citirajući “Ljetopis Popa Dukljanina”⁹, od- hendikepiranu osobu. Fragmenti rane nosno njegov prevod sa latinskog u pod- srednjovjekovne arhitekture, kao spolĳ a glavlju XXXI, vidimo da on pominje mjesto ugrađenog stećka sa motivima vladara koji Trajektus, mada ne defi niše na kojoj je u lĳ evoj ruci drži štit, ili kulu rondelu, s Herceg Novi, Frantz Laforest, “Album Von Bocche strani Bokokotorskog zaliva. Interesantno motivima hrišćanstava, latinskog krsta, di Cattaro”, Split, 1870. je da latinski spis ne pominje ubikacĳ u golgotskog krsta i malteškog krsta(vitezovi lokaliteta, dok prevodioci dodaju svoju hospitalci) prisutna je uz kapĳ u Porta Ma- Izvor je postojao i na lokacĳ i same tvrđa- lošu interpretacĳ u - Prevlaka kod Tivta. rina na tvrđavi Forte Mare. Djelovi arhitek- ve Forte Mare, a koji se sada sporadično Potpuno je jasan latinski opis sa detalji- ture fortifi kacionog tipa sa odbrambenim javlja. Za ove objekte arheolog Ilĳ a Pušić ma: “Potom su sinovi Legecovi, pošto su po kosini vĳ ugavim kamenim bedemom je tvrdio da su iz “bosanskog” perioda izvršili bratoubistvo ili čovjekoubistvo, sa otvorima (strelnice) i zasvođenim ula- (rani srednji vĳ ek). Na nekim kasnĳ im stali vladati zemljom, dok je njihov otac zom, prisutni su u donjoj zoni sadašnjeg planovima grada Herceg Novog, naručito stolovao u Kotorskom zaljevu, u mjestu objekta Forte Mare neposredno uz izvor iz doba špĳ uniranja Venecĳ e, dok je bio koje se zove Trajekt (=Prevlaka), gdje je slatke vode na obali mora. pod upravom Turske, mogu se pročitati

9 I.Pušić, "HERCEG NOVI, Staro gradsko jezgro, TOM 7, 7 P.Mijović, M.Kovačević, "Gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori", arheološka istraživanja", 1982, Arhiv Herceg Novog Beograd-Ulcinj, 1975 10 „Ljetopis Popa Dukljanina, latinski tekst sa hrvatskim 8 P.Krojinski, „Sutorina (hercegnovska), povjestničke crtice“, prijevodom i Hrvatska Kronika“, Matica hrvatska, Zagreb, 1950 Mostar, Tisak hrvatske dionice tiskarne, 1904 11 ibidem

2015 jul 81 na tom dĳ elu neistaknuta grafi ka i po- preko objekata na dvĳ e prirodne stĳ ene mora, otkrio se kameni zid, bedem stari- daci “Vestiggi Mura Antica”, dakle osta- u moru.Te građevine na stĳ enama pod jeg datuma, unutar korpusa ranĳ e kule. ci starih zidina. Istovremeno, se može uticajem ratova, mora ili zemljotresa Istovremeno u srušenim kamenim se- vidjeti i grafi čki opis koji se odnosi na su prikazane kao oštećene. Prilikom gmentima zidova fortifi kacĳ e turske teren toga lokaliteta, “Terra Cadente”. radova na rekonstrukcĳ i i revitelizaci- kule i mletačke Mezalune u temeljima, Danas bi inženjerski defi nisali taj loka- ji Starog grada, poslĳ e katastrofalnog kao i u pojedinim konstruktivnim ele- litet, kao klizište. Ti planovi nepobitno zemljotresa 1979, autor je imao priliku mentima (temeljno presvođivanje pri- prezentuju rondelu na kopnu, na vrhu 1984. da podvodnim mjerenjima utvrdi rodnih stĳ ena), prisutno je sekundarno manje morske uvale, iako je ona naj- arhitektonski gabarit te rondele-kule i korištenje, morem pohabane i vreme- ranĳ e od 1584. do danas u moru. To bi njenu dubinu u moru. Prosječna širina nom konzumirane, antičke opeke pri- mogao biti traiectus, i lokacĳ a Legecove obostrano tesanicima (dva lica) zida- sutne dim. cca. 27x27x4,5cm. (orginalne kule i rezidencĳ e iz 987god.¹² Niz starih nog kamenog zida kule (rimski “opus rimske dimenzĳ e standard: pedali cm venecĳ anskih planova, publikovanih ceamnenticum” ili “muri a sacco”). bila 29,6x29,6x4,5cm.)¹³, koja je često bila oko 1700, a koji odražavaju stanje gra- je cca.3,75m. Ispuna je bila kamen tr- da Herceg Novog bar 70 godina ranĳ e, panac u rimskom betonu. Zid kule je dakle iz doba Turske uprave, označavaju imao pukotinu koja je sa površine išla djelove nekih “starih” i ranĳ ih zidova. prema morskom dnu. Baza bedema kule Indikativna je nedovršena veduta, plan- je bila, proširena cca. 0,20m, sa spoljaš- gravura koju je pubilkovao 1584. godi- nje strane, kao temeljni postament na ne Angelo degli Oddi Padovano, Castel prosječnoj dubini cca.3,00m sa južne Novo,”Viaggio delle Provincie di Mare strane. dela Signoria di Venetia”, comincando Institut za zaštitu biljaiz Zemuna je 1985. da essa Venetia sino in Candiacon tutte vršio čišćenje gradskih bedema i utvr- Sekundarno ugrađena rimska opeka standard: le Terre Turchese come Ragusee, in Ve- đenja te tom prilikom uradio elaborat “pedali” netia, del MDLXXXIIII, Arhiepiskopska datiranja maltera - sa četiri lokaliteta biblioteka Udine, br. 109, objavljeno po tri uzorka. Uzorci sa ovog objekta i i reducirana zbog upotrebe dĳ agonala. 1864. “Viaggio nelle provincie di Mare..., Mezalune su dali rezultate starosti od Ovaj opus opeke se naročito koristio u Capo d’Istria, tip.Gius.Tondelli 1864,39. 2015. godina, odnosno I vĳ ek p.n.e. Ovo doba cara Domicĳ ana. Sigurno je napravljena bar 50 godina može biti indikativno u pronalaženju lo- Arheolog Ilĳ a Pušić je 1946, u kruni jed- ranĳ e. Na toj gravuri, jasno se vidi za- kacĳ e prelaza (traiectus) u kompleksu nog vrtnog bunara kuće Dabižinovića u početo crtanje kule na mjestu današnje objekata na obali mora koji uključuju Kumboru, kao spolĳ u pronašao kamenu pozicĳ e relikta fortifi kacĳ e Mezaluna, kao ovaj lokalitet i današnje ruševine forti- bistu-portret cara Domicĳ ana u prirod- i zid na lokalitetu koji Austrĳ ski katastar fi kacĳ e Mezaluna. Spontanim rušenjem noj veličini, koja je tada prenesena i iz 1838. naziva “Cassina”, koji povezu- Mezalune, nakon zamljotresa 1979, te danas se nalazi u lapidarĳ umu grada je cilindričnu “morsku” kulu, rondelu, dugogodišnjim uticajem i ispiranjem Kotora u crkvi Sv. Mihaila.

12 J.Glechic, "Memorie Storiche Sulle Boche Di Cattaro", www.ForgotenBooks.org 13 “Ljetopis Popa Dukljanina, latinski tekst sa hrvatskim prijevodom i Hrvatska ,2013, PIBN1300005026 Kronika“, Matica hrvatska, Zagreb 1950.

82 jul 2015 Lokalitet Vojnička plaža u Herceg No- vom nalazi se na koordinatama 42° 26' 57,6" EO 18° 32' 20,8" Nm 0m i obuhvata prostor od glavnog mola, preko hridi Kara-toč do kupališta hotela “Plaža”. Na tom potezu more je veoma prozirno i vidljivost, zahvaljujući stjenovitom dnu, iznosi više od 20m. Iza linĳ e hridi u vidu lučnog grebena, dno se prema jugu spušta do 23m dubine i prekrive- no je muljem, te je otežano skuplanje rĳ etkih nalaza koji čine atipični ulomci majolike. Naše interesovanje bilo je usmjereno na ostatke kružne kule na zapadnom dĳ elu betonskog kupališta

14 hotela “Plaža”. Najočuvanĳ i dio zida ovog 15 Domicijan, Titus Flavius Domitianus (51-96) Ostaci antičke kule na Vojničkoj plaži” objekta uzdiže se iznad površine vode Kada je u pitanju ova mikrolokacĳ a 0,6m, a ispod površine u visini 2,05m. “Mijović se s velikim uspjehom latio (traiectus), maritimni uslovi i lokalna Na zidu su vidljive velike pukotine, na- još jednog značajnog istorijsko-arhe- ruža vjetrova govore, kad koristimo je- ročito na južnom dĳ elu. Na zapadnom ološkog zadatka, utvrđivanja glavnih dra kao pogon brodova, vjetar mae- dĳ elu, na dubini 1,7m, nalazi se otvor trasa antičkih puteva u našoj zemlji. stral, koji od proljeća do jeseni duva iz nejasne namjene. Do visine 1,6m spoljno Sintetizujući tu materiju kroz proradu kvadranta zapad- jugozapad, lako nas i unutrašnje lice zidano je većim tesa- antičkih izvora, on je prihvatio noviju prebacuje u Rose, sa ovog lokaliteta. nicima u pravilnim redovima, visokim teoriju o tome da rimska strategij- Vjetar “oštrĳ al”(ponta Oštro), koji duva približno 0,35m (sl.2).Pri dnu se nalazi ska cesta, što je povezivala Epidau- iz kvadranta jug, prihvatljivo nas vraća sokl širine 0,16m. Između dva lica zida rum (Cavtat) i Skodru (Skadar), nije iz Rosa u Herceg Novi. Važno je reći da je ispuna od trpanca, što je karakteri- prolazila oko Bokokotorskog zaliva, bi se funkcĳ a trajekta - prelaza trebala stično za arhitekturu iz rimskog perio- preko Risna i Kotora za Budvu, već održati i u kasnĳ em periodu, u srednjem da. Ovaj lokalitet je zanimljiv za dalje da je išla pravcem duž obale, kroz vĳ eku, sve do turske uprave, kada se istraživanje zbog još jednog viđenja Konavle i Sutorinsko polje do Pre- gubi upravna veza između zapadne i rute antičkog trajekta. P. Mĳ ović tvrdi vlake (Traiectus) đe se prebacivala istočne obale Hercegnovskog zaliva. da ova antička kula pripada vremenu brodskim prevozom na Lušticu, pa Cassina nosi i ime lokaliteta “Bontu- poznog Rimskog carstva i da je štitila obodom Grbaljskog polja nastavljala rin” po porodici sa početka XX vĳ eka pristanište trajekta koji je možda plovio za Budvu, te preko Paštrovića, Bara koja je tu živjela. Starĳ i naziv lokaliteta ka Rosama. (Mĳ ović 1980:137). i Ulcinja produžavala za Skadar. Za nĳ e poznat. takvo uspostavljanje trase rimske

14 Giuseppe Lugli, “Enciclopedia italiana, I App.(1938), 15 Lapidarijum gada Kotora, crkva Sv. Mihaila istraživanja akvatorijuma Herceg Novog“, ZM Herceg LATERIZÎ: L'opera laterizia (XX, p. 575) 16 Aleksandar Kapuran i Viktor Varga, “Arheološka Novi,, ARHAIKA/ARCHAICA 1(2007.)

2015 jul 83 se fragment grad- terijal, veliki i manji kameni obluci. ske zidine koja se Tokom dugog perioda, radom mora, pružala u ravnoj prisutni građevinski materijal je pro- liniji istočno ka dirao u morsko dno puno oblutaka. okrugloj kuli u moru. Uz kulu u moru, “ronde- la”¹⁷, koja je visine (dubine) cca. Herceg Novi, obala “Cassina” (traiectus), 2015. 3m ispod nivoa Herceg Novi, “Cassina” Vojničke banje oko 1918. mora i cca. 60cm iznad mora, pru- Camocio, Giovanni Francesco, Castel Novo, Venice, 1572. ža se sa istočne strane konekcioni bedem u fragmentima i proteže se ka sjeveru sve u fragmentima u nivou tla do da- našnjeg objekta Gradske muzike, odnosno tvrđave Sv. Jeronima. Zna- duž obalne ceste, Mijović je naveo čajno je prisustvo dvije ogromne sti- veliki broj dokaza u vidu ostataka jene koje vire iz mora, a koje su mo- kaldrme, stražarskih kula, vila ru- gle poslužiti kao osnov gradnje, jer stika s mozaicima i slično.”¹⁶ leže na pravcu istok- zapad, kojima “Conquistato dall Armi della Ser.ma Rep.di Venezia, l'anno 168(7)” Biblioteca Marciana, Venezia Aktuelno stanje ovog lokaliteta, de- se protezao bedem do mletačke kule finiše promenada, Lungo Mare po- Sv. Antona, čiji je fragment vidljiv na stavljeno po staroj trasi željezničke terenu. U akvatorijumu između po- pruge, koja je ukinuta jula 1968, kao menutih stijena i obale (željeznički i pješački prostor iznad nasutog mo- koridor) ispod željezničkog kamenog čvarnog dijela sa sjeverne strane. podzida na morskom plitkom dnu Od tog dijela sa zapadne strane vidi uvijek je bio prisutan, kameni ma-

17 J.J.Martinović, “ARHEOLOŠKA 18 Dr.Srđan Musić, "Izvještaj generalog Providura ISTRAŽIVANJA PAVLA MIJOVIĆA“ Dalmacije i Albanije, Kornera o zauzimanju Hercegt MATICA Jesen 2010 Novog 1987.god.", br 98, Ustanove kulture Herceg Angelo degli Oddi Padovano, Castel Novo, www.maticacrnogorska.me1 Novi, 1988.god. publikovano 1584.

84 jul 2015 Herceg Novi, “Cassina” (traiectus) 1928.

Herceg Novi, “Cassina” (traiectus), 1966.

Herceg Novi, “Cassina” Vojničke banje oko 1890.

Herceg Novi, “Cassina” (traiectus), 2012. Herceg Novi, Cassina/Bonturin (ttraiectus), interpretacija

2015 jul 85 polis polis polis polis polis polis PRAVO NA GRĲ EH U POTRAZI ZA IDEALNIM Piše: arh. Mileta BOJOVIĆ GRADOM ili SMJENA

“ EPOHA Čovjek je mjera svih stvari. Onih koje jesu da jesu, a onih koje nĳ esu, da nĳ esu. ” Protagora

Dug prema Bogu arhitekti (i arhitektura) su najbolje iskazali u ime Boga, razradila čitav sistem za “implementacĳ u“ svoje i odužili kroz gotske katedrale, približavajući ga smrtnicima dogme kroz svakodnevne propovĳ edi i učenje, koje je spro- - ili još bolje - stavljajući ih u božansko stanje čula i duha, vodila armĳ a manje-više revnosnih sveštenika, zaposlenih u dovodeći ih u direktnu vezu sa božanskim - ili Bogom, bilo crkvenim službama. da je on gore ili je odsutan (što bi rekao sv. Augustin). Tera- peutski učinak je osiguran. Pravo na grĳ eh To je trebalo da bude kompenzacĳ a za ovozemaljske probleme Loši učenici, odnosno vjernici, svoje neznanje, greške od- i muke stvarnog, svakodnevnog života. Život je bio usmjeren nosno grĳ ehe mogli su platiti, otkupiti. Prodaja - otkup in- ka Bogu, za njega se živjelo, ljudski život izvan tog posveće- dulgencĳ a bio je još jedan dobar način da crkva obezbĳ edi nja nĳ e imao smisla, bio je ništavan. redovno ﬁ nansiranje svojih potreba, koje su, podrazumĳ eva Nĳ esu bili rĳ etki ni oni koji su smatrali da se u tome pretje- se, vremenom razrađivane i razvĳ ane. Bilo je slučajeva kada ruje. “Apside naših crkava morale bi biti čednĳ e nego cĳ ela je otkup grjehova plaćan kao redovni porez, što je crkvi obe- njihova zdanja, zbog tajne koju simbolizuju, jer je Hrist koji zbjeđivalo redovan i siguran priliv sredstava, a pojedincima, je nama na čelu, na čelu svoje crkve, čednĳ i nego njegova pogotovu onim “izabranima“ koji su mogli da plaćaju veće crkva... svodovi se grade sve viši i viši.“ (Pierre le Chantre - “stope poreza“, komotnĳ i, slobodnĳ i život i pravo na sraz- Summa Ecclesiastica, L.Mamford - Grad u istorĳ i, str.321-322) mjerno veći grĳ eh. Dostizanje vrhunca samoodricanja od života i posvećenosti Ovlašćeni za oprost kao “inokosni organi” mogli su sami sebi Bogu i zagrobnom životu istovremeno je početak traženja odrediti kaznu, srazmjernu svojoj popustljivosti prema sebi novih puteva, novog smisla, novih načina koji bi (dodatno) samima. Vrhovni poglavar, papa, mogao je osloboditi i od osmislili ovozemaljski život. najvećih grjehova, naravno uključujući i sopstvene... A sve Arhitektura je bila, nesporno, najbezazlenĳ i način privođenja za mir i “prosperitet“. Istorĳ a se skoncentrisala na Bordžĳ e. ljudi tom stanju duha. Međutim, crkva je, kao institucĳ a, a sve Za one koji su odbĳ ali da se povinuju pravilima, pokazujući

86 jul 2015 SEARCHING THE IDEAL TOWN - Gothic Architecture polis polis polis polis polis polis In the beginning, gothic architecture was known as Opus Fran- cigenum (the French work). The term Gothic ﬁ rst appeared in the Renaissance. It is attributed to the painter Raphael, who used it in 1518, and soon afterwards the term received pejora- tive meaning - the barbarian work, developed without inﬂ u- ence of Greek and Roman techniques and aesthetic cannons. It was also criticised on domestic level by the French schol- ars, such as Bouloux, La Brière and Jean Jacques Rousseau. Archaeologists and art historians rehabilitated the gothic architecture and the compromise was proposed: gothic architecture does not part from the Roman architecture as the precursor, but evolves fast and gets strong identity both philo- sophical and architectural, and from these aspects it is one of the greatest achievements of the Middle Ages. For unquestionable “bringing the light” into the Middle Ages, the gothic architecture is the most meritorious.

Dante Aligijeri (1265-1321), foto: larena.it samoinicĳ ativu drugačĳ eg mišljenja i djelovanja, ili, ne daj ga je poslĳ e smrti počela svojatati, slaviti i podizati mu spo- Bože, pretjeranog održavanja higĳ ene, Inkvizicĳ a, operativno menike, proglašavati ga pjesnikom sinteze srednjovjekovne nadzorno i izvršno tĳ elo, imala je rezervisane krajnje mjere epohe i civilizacĳ e, kao što su i gotske katedrale svojom ar- - konﬁ skovanje imovine, spaljivanje ili odsĳ ecanje glave na hitekturom simbolizovale vezu neba i zemlje, Boga i čovjeka. javnim mjestima - trgovima, uz obavezno prisustvo “narodnih masa“, takođe u vaspitne svrhe. Trg i grad su prestali da budu Urota protiv grada mjesta srećnog okupljanja i življenja srećnih ljudi. Makĳ aveli, takođe Firentinac (1469-1527) da je bio rođen i dva Impozantan je spisak kažnjenih i žrtvovanih koji nalazimo kod vĳ eka ranĳ e vjerovatno bi mogao i tada napisati “što su ljudi Žozea Saramaga u “Jevanđelju po Isusu Hristu” (str.332-336). bliže rimskoj Crkvi, koja je poglavar naše vjere, to su manje Raskorak između života onih koji su mogli da računaju samo religiozni“ (Razgovori). U tom kontekstu se jedino može shva- na zagrobni život i onih koji su im bili zato garant u ime Boga titi zašto crkva nĳ e htjela da podrži napore Franje Asiškog da i crkve poprimio je takve disproporcĳ e nakon XIII vĳ eka, da stvori zajednicu koja će živjeti usaglašeno hrišćanskim apo- se nĳ e (više) moglo govoriti o solidarnosti i milosrđu u sred- stolskim normama. Izostala je podrška crkve i za realizacĳ u njovjekovnim gradovima, niti o intelektualnim dostignućima Kristĳ anopolisa - grada beskonﬂ iktnog hrišćanskog društva, skolastika. Sve je bilo usmjereno na ostvarivanje apsolutne jer upravo je Crkva bila opredĳ eljena za dobrobiti ovozemalj- svjetovne vlasti, bogatstva i raskoši. Takav način života i skog života i zadržavanje monopola - ne samo nad zagrobnim vladanja natjerao je i Dantea (1265-1321) da sanja “o vlada- životom - nego i nad bogatstvom i vlašću u realnom svĳ etu. ru koji će vladati hrišćanskim svĳ etom i biti u stanju da ga Narastanje otpora takvom stanju nĳ e bilo moguće zaustaviti, spasi od razvratnog i grabežljivog pape“. (L.Mamford - Grad nego se širio u svim domenima društva. Kritiku ovozemalj- u istorĳ i, str.322) skog života svetovnjaka i crkvenjaka, sklonih zelenašenju i To mu je omogućilo da bira između lomače u rodnoj Firenci ili pohlepi za bogatstvom, mogli su zapaziti i oni koji su čitali izgnanstva. Srećom da je izabrao izgnanstvo, tako da svĳ et nĳ e svetog Augustina i njegov “Božĳ i grad“, pisan još početkom ostao uskraćen za “Božanstvenu komedĳ u“, a rodna Firenca petog vĳ eka – “ljudi su došli na ovaj svĳ et ne donoseći ništa i

2015 jul 87 polis polis polis polis polis polis

da odlazeći s njega tegrativnu ulogu za zemlje koje mu gravitiraju - ovoga puta ne mogu ništa po- negativnu. Božja kazna, crna smrt, odnosno epidemĳ a kuge nĳ eti“. (Žan Servi- zahvatila je sve te zemlje. Bolest je krenula iz Kine (1334), je - Istorĳ a utopĳ e, preko Egipta, Sirĳ e, Krita, Konstantinopolja, Sicilĳ e i južne str.94) Evrope. Već 1348. zahvata Francusku, Holandĳ u, Njemačku, Najširi pokret ot- Englesku, da bi 1349. stigla do Rusĳ e i Skandinavĳ e. Ovakvoj pora događa se u širini i brzini bolesti sigurno je pomogla prethodna Velika Njemačkoj i preno- glad (1315-1322). Crkva nĳ e imala ni objašnjenje ni sredstva si se u susjedne ze- da utiče, a pošto se krivac morao naći i kazniti, ta uloga je i mlje - Švajcarsku, ovoga puta pripala Jevrejima. Holandĳ u, Češku, Procjene istoričara o pogubnosti Crne smrti, odnosno de- Francusku, Holan- mografskoj katastroﬁ , kreću se od 75-100 miliona ljudi, ili

Makijaveli (1469-1527) , foto: larena.it dĳ u, Englesku. Sve od trećine do polovine stanovništva, prvenstveno gradskog. je počelo sa Marti- Posljedice su bile nesagledive: od nedostatka radne snage, nom Luterom (1483-1546), odnosno njegovim tezama protiv promjene strukture stanovništva, do promjene odnosa između prakse indulgencĳ a, nazivane “svetom“ trgovinom, koje je radničke klase i feudalne vlasti, a u korist radnika i njihovih formulisao kao kaluđer avgustinskog manastira u Erfrutu i prava. Počinju masovni pokreti i borbe za “diktaturu proleteri- profesor biblĳ skih studĳ a na univerzitetu u Vitembergu, gdje jata“ (Italĳ a 1382) ili za “radnička prava i demokratĳ u“ (Pariz su i objavljene 1517. godine. 1413), koji će u konačnom završiti pobjedom vladajuće klase Pokret dobĳ a svoj i ograničenjima građanskih sloboda. naziv - Protenstan- Primat privatnog vlasništva u gradu nad zajedničkim, javnim tizam 1529. godi- gradskim prostorima, predstavlja konačni udarac inicĳ alnom ne, da bi tek 1648. (prvobitnom) kvalitetu srednjovjekovnog grada. “Vestfalskim spo- razumom“ bio za- vršen tridesetogo- dišnji vjerski rat, uspostavljen suve- renitet i jednakost naroda - država, pravo samoopre- djeljenja, princip nemiješanja dr- žava u unutraš- nja pitanja drugih, Martin Luter (1483-1546), foto: jillstanek.com princip obavezno- sti međunarodnih ugovora, a protestanti dobĳ aju ista prava kao i rimokatolici. Sredozemno more je još jednom imalo in- Avinjon, stara mapa, foto: wordpress.com

88 jul 2015 polis polis polis polis polis polis

kosnoveni monopol u nauci i umjetnostima. Najbrži rast i razvoj gradova, industrĳ e i trgovine, događa se u sjevernoj Italĳ i (Đenova, Milano, Venecĳ a) i centralnoj Evropi (Prag, Nirnberg, Libek, Prag, foto: 30sletvalka.eu Virtuvijev čovjek, Leonardo da Vinči Briž, Lion) uz neophodni razvoj Dva srednjovjekovna grada svoju posebnost i razvoj duguju saobraćajne infrastrukture. Put preko Alpa je izgrađen 1338. godine. specifi čnim statusima koje su imali u određenim periodima - Avinjon i Prag. Period Avinjonskog papstva ili “vavilonsko Razvoj kulture ropstvo“ papa, kako ga je nazvao Petrarka, počinje 1305, kada Intelektualci, upućeni na sumnju, preispitivanje uspostavljenih je francuski kralj Filip IV - Lĳ epi uspio da nametne francuskog istina i pravila, okreću se i prema budućnosti i otkrivanju ne samo kardinala Klementa V za papu, a sjedište papa preseli u Avi- novih saznanja, nego istovremeno istražujući i ona potisnuta i njon, koji dobĳ a impozantnu papsku palatu. Avinjon svoj ra- skoro zaboravljena iz perioda prĳ e hrišćanstva, odnosno antičke zvoj duguje upravo tom periodu, koji se završava 1378, kada Grčke i Rima. Antička fi lozofi ja i umjetnost čine da se promĳ eni se papa ponovo preselio u Rim. ukupni odnos prema životu i otrgne od crkve. Uspostavljaju se Karlo IV Luksemburški (1316-1378), kralj Poljske od 1346. i car novi kriterĳ umi, nove vrĳ ednosti i novi prioriteti. Svetog Rimskog carstva od 1355. pa do svoje smrti, učinio je da Čovjek postaje subjekt kao fi zičko i duhovno biće, teži se Prag dostigne svoj vrhunac razvoja u njegovo vrĳ eme. Godine 1347. idealnom čovjeku, da bi se kasnĳ e za njega tražio i idealni donosi dekret o najvećem urbanističkom poduhvatu u Evropi tog grad i idealna arhitektura. Stvara se, odnosno, obnavlja kult vremena - izgradnji Novog grada, koji će objediniti postojeća na- ljepote, ljubavi, prirode, intelekta i kreativnosti, ali ne zane- selja u jedinstvenu gradsku cjelinu, koja će imati 40 000 stanov- marujue se ni svakodnevni život. Čovjek se uvažava onoliko nika u godini Karlove smrti (1378) i biti jedan od najvećih tadaš- koliko zna, umĳ e i osjeća, a ne koliko je uspio da uplati na njih gradova Evrope. Godine1348. osnovao je Praški univerzitet. svoju “polisu osiguranja“ od iskonskog ili učinjenog grĳ eha. Bavljenje humanom naukom, (studia humanitatis) odnosno, Rast gradova i ekonomĳ e bavljenje opštim preobražajem u XV i XVI vĳ eku, novim sa- Demografski oporavak Evrope od “božje kazne“ počinje tek držajima umjetnosti, nauke i kulture uopšte, kasnĳ e će se prvih godina XV vĳ eka, što je preduslov i za ekonomski i urba- nazvati Humanizmom. ni oporavak. Sve brojnĳ a radna snaga pristiže u gradove, što Ambĳ cĳ a nastupajuće nove epohe je bila da čovjek postane omogućava brzi razvoj zanata, industrĳ e i trgovine, koja za mjera svih stvari. Onih koje jesu da jesu, a onih koje nĳ esu sobom povlači osnivanje moćnog bankarskog sistema. Izdva- da nĳ esu - što nam je u nasljeđe ostavio Protagora (486-411. ja se sve bogatĳ i sloj trgovaca i bankara, koji se, uz kraljeve i p.n.e), Demokritov učenik. vladajuću klasu, otrgao dominacĳ i crkve i traži (i obezbjeđuje) autonomĳ u. To je nova klasa koja će uživati “demokratska“ Literatura prava i slobode u odnosu na boga i crkvu, a sve u ime na- L.Mamford - Grad u istorĳ i; Leonardo Benevolo - Grad u istorĳ i Evrope; roda. Uporedo, povećava se broj intelektualaca, školovanih Žan Servĳ e - Istorĳ a utopĳ e; Ž.Saramago - Jevanđelje po Isusu Hristu; na evropskim univerzitetima, tako da crkva gubi svoj nepri- E.A.Gutkind - Le crépuscule des villes; Wikipedia

2015 jul 89 ARHEOTOK LESENDRO I VRANJINA II

Vranjina foto: S. Čukić

ARHEOTOK – Lesendro and Vranjina II The history of Vranjina and Lesendro is not yet fully Prĳ e rušenja Vranjinskog manastira u podu known and in this column we will try to present it in three crkve sv. Nikole nalazilo se više grobnih sequels through diﬀ erent eras and events. The last issue ploča sa natpisima koji su bili nečitljivi. was about possible location of Lesendro and Vranjina, as Posebno mjesto u priprati, uz sjeverni indicated by the maps of medieval Doclea and historical zid, zauzimao je grob u vidu sarkofaga, records. uzdignut od zemlje, na kojem se nalazio This issue brings the story of Vranjina monastery of St. natpis: “Ovdje se predstavi rab Božĳ i Ila- Nicholas, founded between 1220 and 1233, where the rion episkop zetski osnivač ovog svetog monks survived for centuries under Ottoman rule until it Piše: Slobodan Čukić mjesta“. Dio natpisa sa godinom bio je was ruined in 1843 and a Turkish fort was built. There are uništen. Preko drugih istorĳ skih izvora, objects kept in Cetinje that testify to the glory of Vranjina monastery – archbishop's seal with St. Nicholas en- vezanih za pomen Ilariona, kao i paleograf- graved, and the three cast bells made in Venice with the skom analizom, natpis se datira između names of masters and written years 1306 and 1453. 1235. i 1242. godine“ (Predrag Malbaša, feljton “Prevlaka“, “Vĳ esti“, 2007).

90 jul 2015 Aleksandar Čilikov donosi isti podatak u godine, kada je, prema istoriografskoj li- ka Vasilĳ e Petrović 15. juna 1745. godine studĳ i “Crkve i manastiri basena Skadar- teraturi, na mjestu manastira podignuta uputio ruskom rezidentu u Carigradu skog jezera“ (CANU, Podgorica, 2012, 81). turska “pandurica“. Da u vezi toga nĳ e Alekseju Vešnjakovu. Kaže “da su mno- Crnogorski mitropolit Ilarion Roganović sve jasno svjedoči i Aleksandar Čilikov. ge crkve opustošene, a manastiri Si- svjedoči da se na Vranjini nalazila kamena Kaže da je “tokom perioda turske vlada- njac, Goričani, Kom i Vranjina razrušeni“ grobnica Ilariona Šišojevića, kojoj danas vine Skadarskim basenom, manastir više (Radoslav M. Raspopović, “Diplomatĳ a nema traga. Sadašnji iguman vranjinskog puta rušen i paljen, 1843. godine služio i Crne Gore 1711-1818”, 1996, 49). Turci manastira Petar Dragojlović kaže da je po kao kasarna, da bi 1862. godine od stra- su zauzeli ove manastire 1742. godine. nekima Ilarionov grob još na Vranjini, a po ne Turaka bio potpuno razoren“ (“Crkve i Vranjinski iguman Petar (Dragojlović) na- drugima da su njegovi zemni ostaci skri- manastiri basena Skadarskog jezera, 81). javio je 2010. godine da će na prostoru veni u tajnim katakombama dajbabskog Sve postaje još zagonetnĳ e kada Vranjinskog manastira (“čitavog manastira. Navodi da su Turci 1862. go- u obzir uzmemo podatak ovog pojasa“) biti sprovedena dine ponovo porušili manastir - što iz pisma koje je arheološka istraživa- povlači pitanje stepena turskog vladi- nja. “Tačno ćemo razaranja 1843. ustanoviti

2015 jul 91 Novo spomen obilježje

gdje su temelji prve crkve, a trebalo bi da nađemo grobno mjesto episkopa Ilariona, jer se episkopski grob sigurno razlikovao od ostalih“ (“Srpske novine“, elektronsko izdanje, 7. april 2010). U nastavku članka nalazimo još nekoliko intrigantnih detalja. Kaže se da je prvobitni Vranjinski manastir imao tri crkve - i to Svetog Nikole, Svetog Save i Uspenĳ a Presvete Bogorodice. Za crkvu Svetog Nikole se navodi da je ponovo izgrađena u doba knjaza Nikole Petrovića 1886. godine. Mala crkva sv. Save je “po nekim izvorima“ (nĳ e navedeno kojim) “bila stoti- nak metara zapadno od crkve sv. Niko- le, veličine 8 x 3 metra“. Autor članka u vezi toga izvještava: “I zaista na visu iznad sadašnjeg konaka, između starih Na ploči je pisalo: košćela, naišli smo na kamene tragove “ovaj manastir je osnovan 1223 god nekadašnje crkve, koji i proporcĳ ama u ovaj staroepiski atonomski mana- odgovaraju starom opisu (ne kaže se stir poginuli su 25 kaluđera i voj- kojem) pa je sasvim izvjesno i prĳ e navoda racko orlandić sa 75 vojnika javljenih arheoloških istraživanja da je gdje iguman ukmanović nikolaj svi- na ovom mjestu bila pomenuta crkva“. ma primjer dade u toj borbi poginu- Na koncu se navodi da se prema narod- lo tri hiljade i trinast turaka“. nom predanju treća crkva Uspenĳ a Pre- svete Bogorodice nalazila najvjerovatnĳ e Blažo Orlandić piše da je ploča uništena u podnožju crkve sv. Nikole, na mjestu krajem XIX vĳ eka. gdje danas stoji jedan stoljetni brĳ est. “Spomen obilježje vojvodi Ratku srušeno je po nalogu Ilĳ e Plamenca, ministra vojnog Zagonetni natpis u vladi knjaza Nikole Petrovića. Postoji još jedna dilema. Blažo Orlandić Plamenac je to indirektno kazao u Seo- u knjizi o istorĳ i crmničkog sela Gornja cima, u aluzĳ i, prilikom posjete svojoj Seoca pominje ploču sa natpisom koja tazbini u Lekićima. On je tom prilikom se nekada nalazila u Vranjinskom mana- rekao: Vala, Orlandićima sam stavio 'crni Ilija Plamenac stiru (“Orlovo gnĳ ezdo - Gornjoseočka tepelak' na kapici. Nešto kasnĳ e kada se iskazana aluzĳ a“ (“Orlovo gnĳ ezdo“, 68). hronika od XV vĳ eka do kraja II svjetskog saznalo da je srušeno spomen-obilježje B. Orlandić dalje kaže da je “tekst sa rata“, Bar, 2012, 35). podignuto vojvodi Ratku, bila je jasna slomljene ploče skinut i sačuvan“ za-

92 jul 2015 Selo Vranjina se proteže u dužini od nepuna dva kilometra

hvaljujući igumanu Romanu Ukmano- viću (1877-1960). Na osnovu oporuke koja je otvorena nakon njegove smrti, Crnogorska mitropolĳ a je načinila novo spomen-obilježje na kojem je iznova is- pisan natpis o pogibĳ i igumana Nikolaja, vojvode Racka Orlandića, 25 kaluđera i 75 vojnika. Tom prilikom na kraju natpisa je dodato: “gdje počivaju kosti igumana ukmanović romana rođ. 20 okt 1877 god“.

Dva tumačenja Ali, ostala je zagonetka na koje se doba odnosi pogibĳ a igumana Nikolaja, vojvode Racka i ostalih. Naime, predanje Orlan- dića pamti pretke od 1612. godine, dok mogućnost, ali sa manje vjerovatnoće, je tada Vranjinski manastir sravnjen sa se prema dokumentima dva Orlandića da je taj Ratko (iz 1445. godine) kasnĳ e zemljom (?) pri čemu opet nĳ e naveden javljaju još u crnojevićko doba. postao vojvoda i da je on rodoosnivač izvor za tu tvrdnju. Osim toga, u članku “U kotorskim dokumentima se pominju bratstva, koji je poginuo 1478. godine u se tvrdi da se iguman Roman Ukmano- Novak Orlandić (1435) i Ratko Orlandić borbi protiv Turaka?“ (isto). vić zapravo prezivao Vukmanović, ali da (1445), a potom i Božo Orlandić 1575. B. Orlandić na koncu piše: “Koje je godi- je zbog peripetĳ a kroz koje je prošao u godine“ (“Orlovo gnĳ ezdo“, 39), dok se ne borba bila, nema pouzdanog podat- periodu nakon 1945. godine, kao i pr- “bratstvo Orlandići u Gornjim Seocima ka, samo pretpostavke. Pominje se kao kosa prema svom bratstveniku Jovanu može pratiti od početka sedamnaestog najvjerodostojnĳ a 1478. godina, nešto Vukmanoviću - Tempu, izostavio slovo vĳ eka kroz četrnaest pasova, od Ratka poslĳ e napuštanja Žabljaka od strane “V“ na početku prezimena. Iguman Ro- iz 1612. godine“, kaže Blažo Orlandić zetskih vladara Crnojevića i njihovog pre- man (V)Ukmanović je na tako nešto imao (isto, 35). seljenja na Obod kod Rĳ eke Crnojevića, pravo, ali je problem u tome što je istu U osvrtu na ovu dilemu autor komentariše a potom na Cetinje“ (isto, 35). stvar učinio i sa prezimenom svog pretka, da se “Ratko Orlandić, ne kao vojvoda, davnašnjeg vranjinskog igumana Niko- pominje 1445. godine na području Mle- Ukmanović i Vukmanović laja Vukmanovića - kome vjerovatno nĳ e tačke republike u Kotoru“, te da “postaje Međutim, u pomenutom članku u “Srp- bilo ni na kraj pameti da će jednog dana nejasno je li taj Ratko vojvoda, ili je možda skim novinama“ (7. april 2010) iznosi se biti pamćen i pominjan kao Ukmanović! još jedan Ratko, koji u rodoslovu bratstva drugačĳ a tvrdnja. Kaže se da se pogibi- Budući da crnogorska bratstva dobro nĳ e identiﬁ kovan? Znači, da do Ratka iz ja “Raška Orlandića“, igumana Nikolaja pamte svoje pretke, a posebno one sa 1612. godine, od koga se sa sigurnošću Ukmanovića, 25 kaluđera i 75 vojnika istaknutim društvenim i vjerskim uloga- prati rodoslov, ima jedan ili možda dva dogodila u vrĳ eme pohoda Numan-paše ma - kakva je mjesto igumana na Vranji- Ratka? Pri tome se ne može izbjeći ni Ćuprilića 1714. godine - navodi se i da ni - za očekivati je da se u bratstvu Vu-

2015 jul 93 kmanovića čuva sjećanje i na igumana a zapustio je kada i sve stare Nikolaja Vukmanovića, preko čega bi zetske crkve. Temelji ovog mase pouzdanĳ e moglo utvrditi i vrĳ eme nastira su potpuno raskopani njegove pogibĳ e. i kamenje odneseno. Bišćani su onda, po uvjeravanju Zeća- na, bili veliko i bogato selo a u blizini manastira je bilo 11 ublova. Na mjestu gdje je bio manastir nema nikakvih kuća, a temelji se samo poznaju po naslaganim ostacima maltera i komada ćeramida. Nešto od manastirskog kamenja uzeto je za gradnju crkve u Golubov- cima, a veći dio odnesen je za gradnju Lekića-Kuća“ (“Zeta i Lješkopolje“, 31). Mitropolitski pečat Manastir Vranjina Postoji još jedan zanimljiv po- Pečat Bišćani, selo Rake, Ničevica (vinogradi datak. Andrĳ a Jovićević pominje narod- Na Cetinju se još čuvaju predmeti koji pod- između Mataguža i Gošića) i Stanislavci no predanje o velikom iseljavanju sta- sjećaju na nekadašnju slavu Vranjinskog (vinogradi ispod Nikolj-crkve). Sa pro- novništva iz Ceklina i okolnih naselja manastira - rĳ eč je o mitropolitskom pečatu pašću zetske državne vlasti propala je oko 1650. godine, kojem je prethodi- sa likom Sv. Nikole, kao i o tri livena zvona i ova svojina, ili je bar postepeno otu- lo savjetovanje na Vranjini. “Nerodice koja su izrađena u Venecĳ i, sa imenima đivana, prelazeći u tuđe ruke. A zato je priždenu stanovništvo u vrlo tĳ esne majstora i zapisanim godinama - 1306. i i vranjinski mana- 1453. (A. Čilikov, “Crkve i manastiri base- stir postepeno si- na Skadarskog jezera“, 81). Po narodnom romašio i najposle predanju manastiru u Vranjini pripadalo zapustio i od Tura- je sve od Oboda, odnosno izvora Crnoje- ka 1843. godine ra- vića rĳ eke, do Sopota blizu Vira (“Rĳ ečka zrušen i pretvoren nahĳ a“, CID, Podgorica, 1999, 92). u tursku tvrđavu“ Andrĳ a Jovićević piše da je Vranjinski (“Zeta i Lješkopo- manastir posjedovao u Zeti čitava sela lje“, CID, Podgori- i metohe. ca, 1999, 37). Jo- “Bez sumnje, njegove su ﬁ lĳ ale bili svi vićević kaže da je manastiri u ovoj oblasti. I danas se priča manastir u Bišćani- da su vranjinskom manastiru pripadali ma “bio ﬁ lĳ al vra- meteh Raginica u Donjem Gostilju, selo njinskog manastira, Vranjina

94 jul 2015 Crnogorci su zauzeli Vranjinu i Lesendro u Njegoševo doba okolnosti te se moralo seliti trbuhom za kruhom. Zato se kneževi … dogovore i učine stanak na brĳ egu pri Vranjini. Tu bude uglavljeno da se narod preseli odavde i da traži povoljnĳ e naselje. Nekakav Began Senić imaše u Budvi poznanika kome bješe svĳ et poznat, pa se pod upravom Beganovom i ovog mu prĳ atelja preseliše u Banat“ (“Rĳ ečka nahĳ a“, 193).

Selo Vranjina Nĳ e poznato da li je u vrĳ eme osnivanja manastira bilo nekog naselja na Vranjini. Risto Kovĳ anić kaže da “u srednjovje- Selo je niklo na kovnim spomenicima nema naselja sa osojnoj, zapadnoj takvim imenom“ (“Pomeni crnogorskih strani ostrva, dok plemena“, 1974, 51). se manastir nala- To u svakom slučaju nĳ e ono mjesto “Vu- zi na suprotnom ranie“ koje se pominje u Ljetopisu popa kraju, gdje se Mo- Dukljanina, jer su komentatori tog spisa rača uliva u jezero. davno zaključili da se toponim “Vuranie“ Prvi naseljenici su odnosi na Vranj - Vranjina bi u latinizira- se naselili u malom nom obliku glasilo “Vuranina“. polukružnom zali- Andrĳ a Jovićević za Vranjinu piše da se vu, zaklonjenom “nigdje ne veli da je to mjesto bilo na- od sjevernog vje- seljeno, jer u stvari i nĳ e bilo tu nikakva tra. “Ovdje nema naselja, niti je ko tu živio, osim kaluđeri. nikako komaraca, U priobalnim selia građene su odbrambene kule Naselje je tu učinjeno u skorašnje vrĳ e- dok ih po ostalim me“ (“Rĳ ečka nahĳ a“, 22). dĳ elovima i stranama oko Vranjine ima va - Žukvicom, Studencem na Bakinim Ostrvo Vranjina se proteže u dužini od mnogo - na manastiru su vrlo dosadni“, tiglama, Veljim Studencem ispod mana- nepuna dva kilometra. Prepoznaje se kaže Jovićević (“Rĳ ečka nahĳ a“, 56). stira i Malim Studencem, na potezu od lako iz velike daljine po Malom i Veljem U selu je postojao samo jedan izvor iznad manastira prema selu. vrhu. Potpuno je ogoljeno, a strane su gornjih kuća, po imenu Vodica, “koji ljeti strme i obrasle pelinom. Jovićević piše presuši ili dođe na tanko te ne može da Otimanje o jezero 1911. godine da je ovo ostrvo “izgleda podmiri potrebu seosku“. Zbog toga je Crnogorci su zauzeli Vranjinu i Lesendro bilo vrlo gorovito, a okolina takođe puna stanovništvo moralo da se služi izvorima u Njegoševo doba. Tome su prethodili šume“ (“Rĳ ečka nahĳ a“, 158). na sjeveroistočnoj i istočnoj strani ostr- krupni događaji i značajna promjena

2015 jul 95 situacĳ e na jezeru. Turci su na zetskoj Desant na Lesendro strani Blata, u mjestu Pĳ eske, oko 1820. Risto Kovĳ anić piše da je Njegoš na Le- iznenadili i posjekli trideset čobana iz cr- sendru i Vranjini “sagradio po jednu od- mničkih sela, koji su tu bili prevezli stoku brambenu kulu“ (“Pomeni crnogorskih čunovima na ispašu. Gornjoseočani su plemena...“, 51). Nĳ e najjasnĳ e da li je uzvratili napadom na malisorske glavare pritom na Lesendru obnovio neku razru- u blizini Hotskog blata, koji su putovali šenu kulu ili je izgradio novi objekat, ali u Skadar - posječeno je oko dvadesetak se to dogodilo neposredno pred prepad ljudi. Ceklinjani su tih godina već uve- 16. septembra 1843. godine, kada su oba liko četovali po jezeru, ploveći po noći ostrva pala u turske ruke. prema Krajini i Hotskom humu i vraća- Na Lesendru je do tog momenta boravilo jući se izjutra. Napadali su sela i otimali od dvadeset do trideset naoružanih Cr- stoku, čunove i lađe. Zbog toga su po nogoraca, dok ih je na Vranjini, zavisno krajinskim priobalnim selima počele da Oteti barjak i džeferdar savijene cijevi od prilika, bilo dvjesta-trista. Nevolje niču odbrambene kule - Andrĳ a Joviće- su počele kada je na scenu stupio novi vić navodi da ih je bilo 10-12. Ceklinjani Poslĳ e te bitke vladika je sa nekoliko skadarski vezir, Osman-paša Skopljak. su zauzeli Žabljak 1835. godine, nakon senatora došao na ostrva Vranjinu i Le- Ovaj energični čovjek, natprosječne in- čega su izveli i napad na turski šanac na sendro. Bio je to otvoreni izazov skadar- teligencĳ e je odmah uvidio da Vranjina rĳ eci Zetici, gdje se nalazio važan turski skim vlastima (Istorĳ a Crne Gore IV, Tom i Lesendro igraju dominantnu pozicĳ u pristan. Upali su 1839. čamcima duboko I, Podgorica, 2004, 248-249). u tom dĳ elu jezera i da su vrlo podesni u tursku teritorĳ u i pobili poveću grupu Andrĳ a Jovićević piše da je ceklinsko za kontrolu plovidbe i suzbĳ anje ceklin- “biranĳ eh glavara“ koji su išli kod paše četovanje “bilo dosadilo Turskoj jer im skih upada na istočni dio jezera. Ocĳ e- u Skadar na vĳ ećanje (“Zeta i Lješkopolje Ceklinjani odvožahu lađe s pristana, nio je, takođe, da bi osvajanjem ta dva – Skadarsko jezero“, 309). Turci su uz- plĳ enjahu stoku, ubĳ ahu ih, kuće im ostrva nanio snažan udar Njegošu, čime vratili u septembru 1840. kada je došlo lomljahu i paljahu i slobodan im put i bi izazvao krizu u Crnoj Gori. Zbog toga do iznenadnog udara na selo Salkovinu život oduzimahu“ (“Zeta i Lješkopolje - je počeo da razrađuje plan za njihovo pod Žabljakom. Napad je izveo podgo- Skadarsko jezero“, 305). Krajinsko selo osvajanje ubrzo po dolasku na čelo Ska- rički muselim Mehmed-spahĳ a Lekić Štitare “su tako zaplašili bili, da su za- darskog pašaluka 1843. godine (Istorĳ a sa albanskim prvakom Hasan-begom tražili vjeru i obećali se mitropolitu Pe- Crne Gore IV, 261). i spuškim kapetanom Mehmed-agom tru II davati arač, samo da ih Ceklinjani Radilo se zapravo o zaštiti samog Skadra Mećikukićem. Nastala je ogorčena bitka ne diraju. Taj su arač davali za dvĳ e-tri i gorućoj potrebi da se prva linĳ a odbrane prsa u prsa, u kojoj su protivnici otimali godine, dokle Turci prĳ evarno osvoji- postavi još kod Lesendra i Vranjine - sa puške jedni drugima. Ceklinjani su u tom še Lesendro i Vranjinu, a tada odreko- čime i počinje pripovĳ est o nastanku boju pokazali veliko herojstvo a Turci še davanje, jer se osjećahu slobodnĳ i izreke “Izgore ka' vladika za Lesendrom“. imali znatne gubitke - među ranjenima i zaštićeni turskom stražom na ovĳ em Dakle, sve je započelo invazĳ om na Le- je bio i spuški kapetan. Njegoš je u Bi- tvrđavama. Do tada Štitari donošahu sendro i Vranjinu krajem ljeta 1843. go- ljardi kao trofej sa Salkovine čuvao jedan arač na Rĳ eku, a Ceklinjani ga nošahu dine. Skadarski vezir je preduzeo napad oteti barjak i džeferdar savĳ ene cĳ evi. vladici“ (isto, 308). na ta ostrva u momentu dok je vladika

96 jul 2015 Petar II Petrović Njegoš rad Anastasa Jovanovića, 1851 foto: avantartmagazin.com sa dĳ elom crnogorske vojske boravio u misli kada je saznao da se tamo nalazi okolini Grahova. Radilo se o desantu, oko hiljadu crnogorskih ratnika. Odmah izvedenom sa 15 većih lađa naoružanim zatim počeo je da gradi moderno utvrđe- topovima većeg kalibra, koje je pratilo nje na Lesendru, u kojem je smjestio 500 više od četrdeset transportnih plovila. vojnika, opremljenih topovima. Po Njegoševim rĳ ečima, turske snage su Njegoš se u pismu Osman-paši iz aprila brojale oko 10.000-12.000 ljudi. Osman- 1844. godine osvrnuo na zauzimanje i pašina ﬂ otila je imala i zadatak da sprĳ eči paljenje Vranjine: “A ti, kako ču da mene Crnogorce s obale da priskoče u pomoć doma nĳ e, preko mira opali one 20 ribar- opkoljenim Crnogorcima na ostrvima. skĳ eh kućah u Vranjinu i namjesti oko nje lađe i topove carske, uhvati 10-15 staracah i bogaljah na nju, te ih i danas mukama mučiš" (Petar A. Lavrov, “Petar II Petrović Njegoš, vladika crnogorski, i njegova knji- ževna djelatnost“, Institut za crnogorski jezik i književnost, Podgorica, 2013, 165). Rade Turov Plamenac pripovĳ eda o ovim događajima u svojim memoarima. Govo- reći o uzroku Njegoševe smrti, pominje da je vladika “dobio tu bolĳ est na sebe od tuge, što nĳ e mogao povratit Lesen- dro i Vranjinu koje mu bjehu osvojili Turci godine 1843. pa ih on ne moga povratit ni bojem ni diplomackim putem, a sa obojema je pokušava koliko je gođ mogao. Govoraše se i to da je najžalosnĳ i bio što su ga vješto prevarili Ali-paša Ri- zvanbegović, vezir hercegovački, i Osman “Crnogorci odbijaju turski napad na selo, crtež K. M, gravura Bojarski paša Skopljak, vezir skenderinski, što je Ali-paša podiga vojsku na Grahovo te sa Crnogorska posada na Lesendru je izgi- tursku ﬂ otilu. Iskrcali su se u dĳ elu prema tim izazva Vladiku Rada te je on pozva nula do jednoga, kaže B. Pavićević (Isto- Dodošima koji je kontrolisala crnogor- svu crnogorsku vojsku na Grahovo pro- rĳ a Crne Gore IV, 262). Andrĳ a Jovićević ska vojska. Međutim, tu su dočekani s tivu Ali-paše, te sa tim okolinu Lesendra kaže da su neki pobĳ eni, a nekolicina velikim pogrdama zbog toga što nĳ esu i Vranjine ostavio praznu bez vojske, te zarobljeni i odvedeni u Skadar. Branioci ostali na Vranjini i svi izginuli (Istorĳ a tako oslobodio Osman-paši položaj te Vranjine su pružali otpor punih 12 časo- Crne Gore IV, 262). Osman-pašine trupe je moga osvojit od Crne Gore bez velike va, ali su u toku noći napustili položaje i su se nakon toga zaputile ka Dodošima. teškoće i bez straha Lesendro i Vranjinu“ lakim lađama uspjeli da se provuku kroz Ali, skadarski vezir je odustao od te za- (“Memoari“, CID, Podgorica, 1997, 39-40).

2015 jul 97 a r h i v ARCHIVE – Via Vita The sixth sequel of the column Ar- chive that deals with chronologi- cal overview of road construction in Montenegro, tells the story about the Adriatic road (international via designation M2), known as the Adriatic Highway and still the most important road in the country. It is the backbone of Montenegrin road network for all the major roads and majority of regional roads in Mon- vita vi tenegro intersect it or branch oﬀ from it. The construction of the Adriatic Via Vita, ili u prevodu Put je život, je moto graditelja puteva na Highway began in early 60s based svim meridĳ anima. U ove dvĳ e rĳ eči je kazano sve. Put je život. on investment program which came Putevi su opredjeljivali razvoj mnogih gradova i država. I obr- into force on 1st of January 1962. But in 1953 in Montenegro began nuto. Putevi su opredjeljivali i istorĳ ske tokove i uticali na isto- the construction of road Bioče - rĳ u mnogih država, pa čak i kontinenata. Platĳ e, Virpazar – Petrovac and Gol- Tako je bilo i na području sadašnje Crne Gore. Od starih rim- ubovci – Vranjina which later be- skih cesta do najavljenog autoputa. Planirana izgradnja au- came a part of the Adriatic Highway. The construction of 358.64 kilom- toputa od Bara do Boljara je, zapravo, povod pisanja ovog eter of the road lasted 20 years. članka. Povod i prilika da se, u par nastavaka, napravi kratak hronološki pregled izgradnje puteva u Crnoj Gori, uz podsje- ćanje na prve puteve koje je čovjek sagradio. Uz napomenu da ovo nĳ e istorĳ ski članak, niti rezultat nekog istorĳ skog istraži- vanja i proučavanja. Ovo je samo novinarski tekst nastao kao proizvod novinarske radoznalosti.

Izgradnja Jadranske magistrale savremenu putnu mrežu Jugoslavĳ e, a Jadranski put (međunarodna oznaka posredstvom Jadranskog puta i u me- M-2), poznatĳ i pod imenom Jadranska đunarodnu - evropsku putnu mrežu. magistrala je, i danas, najznačajni- Izgradnja Jadranskog puta je pred- ja saobraćajnica u Crnoj Gori. Pred- stavljala jedan od najznačajnĳ ih in- stavlja kičmu putne mreže Crne Gore frastrukturnih projekata tadašnje Ju- jer se sa njime ukrštaju ili od njega goslavĳ e. Postojeća putna mreža duž odvajaju svi najvažnĳ i magistralni i jadranske obale nĳ e mogla da zado- veći dio regionalnih puteva u Crnoj volji ni tadašnje, još manje razvojne Gori. Njime se Crna Gora uključila u potrebe priobalnog područja i njegove

98 jul 2015 turističke valorizacĳ e. Izgradnja jedne je značilo da Crna Gora obezbĳ edi uče- vačka Gora, Crkvine, Krstac... zatim takve saobraćajnice predstavlja skup, šće od preostalih 15% i sve troškove kanjone rĳ eke Morače, Tare, Lima i tehnički i tehnološki veoma zahtjevan, eventualnih prekoračenja predviđe- Ibra i da je osamdeset procenata puta obiman i vremenski dug poduhvat. ne vrĳ ednosti radova. Crna Gora, 12. izgrađeno kroz bespuće. Takav poduhvat nĳ e mogla samostal- novembra 1966. godine donosi svoj Iako je izgradnja Jadranskog puta po- no da realizuje ni jedna od tadašnjih zakon o dovršenju izgradnje preosta- čela početkom šezdesetih godina, jugoslovenskih republika. Zato su, lih dionica i obezbjeđenju pripada- na osnovu investicionog programa 1958. godine, direkcĳ e za saobraćaj jućeg dĳ ela sredstava u iznosu od koji je stupio na snagu prvog januara Crne Gore, Hrvatske, Srbĳ e i Make- 15% predračunske vrĳ ednosti. Ukupna 1962. godine, kao početak izgradnje donĳ e, zajednički i pod patronatom predračunska vrĳ ednost za dovršenje magistrale na teritorĳ i Crne Gore se Federacĳ e, pristupile izradi investicio- pomenutih dionica je iznosila 330,28 računa 1953. godina. Zapravo, tada je nog programa za izgradnju Jadranskog miliona tadašnjih dinara, od čega je počela izgradnja puta Bioče - Platĳ e, puta. Tražeći najoptimalnĳ a rješenja, Crna Gora bila dužna da obezbĳ edi Virpazar - Petrovac i Golubovci - Vranji- program je rađen dva puta i konačno 54,54 miliona. Zakonom je propisana na, koji su kasnĳ e postali dio Jadran- stupio na snagu prvog januara 1962. obaveza da se ovi radovi moraju za- skog puta. Put je građen 20 godina. godine. Izgradnju primorskog dĳ ela vršiti do 31. decembra 1970. godine. Izgrađeno je 358,64 km magistrale. Jadranskog puta kroz Crnu Goru je fi - Zakonom je propisano da će sredstva Smanjenje dužine puta u odnosu na nasirala Federacĳ a u iznosu od 85% za evantualno prekoračenje predra- prethodno projektovanu (381,8 km) i Crna Gora 15%. Značajan dio ovih čunske vrĳ ednosti, kao i sredstva za je ostvareno izmjenom projekta na sredstava je obezbĳ eđen zajmom Me- eventualne naknadne i nepredviđene nekim dionicama. đunarodne banke za obnovu i razvoj. radove obezbĳ editi Republika. Svoje Za kontinentalni dio Jadranskog puta učešće u fi nansiranju izgradnje Jadran- Izgradnja primorskog urađeno je više programa: prvi je ura- skog puta Crna Gora je obezbjeđivala dĳ ela Jadranskog puta đen 1957, drugi 1961. sa dopunama iz iz sredstava Fonda Federacĳ e za kre- Primorski dio magistrale, sa priključ- 1963, i treći program u toku 1964. go- ditiranje privrednog razvoja privred- cima za Kotor i Bar je građen od 1964. dine. Finasiranje završetka izgradnje no nedovoljno razvĳ enih republika. do 1967. godine. U 1965. godini su za- kontinentalnog dĳ ela je rĳ ešeno tako Veličina i značaj ovog investicionog vršene dionice Zelenika - Kamenari, što je 1966. godine donesen “Zakon poduhvata (projektovana dužina Ja- Lepetane - Radanovići - Budva - Petro- o učešću federacĳ e u fi nasiranju in- dranske magistrale na teritorĳ i Crne vac. Iste godine je završena i dionica vesticionih radova za dovršenje iz- Gore iznosila je 381,8 km) i visina Petrovac - Sutomore - Bar. Dionica gradnje kontinentalnog dĳ ela Jadran- sredstava koja je trebalo obezbĳ e- Debeli brĳ eg - Zelenika je završena skog puta“. Zakonom je predviđeno diti za njegovo ostvarenje zahtĳ evali 1966. godine, a dionica Kamenari - da u dovršenju izgradnje ovog dĳ ela su krajnje odgovoran, visoko stručan Risan - Kotor 1967. godine. puta, dionice Bioče - Kolašin i Riba- i racionalan pristup izboru najboljih Za projektovanje primorskog dĳ ela revine - granica sa SR Srbĳ om, Fede- rješenja. Da bi se shvatila složenost Jadranskog puta kroz Crnu Goru anga- racĳ a učestvuje sa 85% predviđene ovog zadatka treba imati u vidu da žovani su: Inžinjersko projektni zavod vrĳ ednosti radova. Učešće Federacĳ e kontinentalni dio ovog puta savladava (IPZ) iz Zagreba, “Trasa” iz Beograda, je utvrđeno u apsolutnom iznosu, što nekoliko planinskih prevoja: Paštro- “Traser“ iz Sarajeva, Direkcĳ a za iz-

2015 jul 99 a r h i v

gradnju Jadranskog puta, Preduzeće dužine 29 kilometara, širine asfaltnog obraćajnom koridoru. Urađeno je i za projektovanje iz Titograda, OGP kolovoza 6m. Stari put Kotor - Prčanj idejno rješenje sa jednim armirano “Titograd“, “Projekt niske zgradbe“ - Lepetane u dužini od 12 kilometara betonskim lučnim rasponom od 365 iz Ljubljane... Ključni izvođači radova je ostao sa širinom kolovoza od 4,5m. metara i ukupnom dužinom mosta na ovom putnom pravcu su bili: OGP Ovaj problem je djelimično ublažen 592 metra. Idejno rješenje je ponudila “Titograd“, GP “Crna Gora“ iz Nikšića, izgradnjom puta Kotor - Trojice - Ra- GP “Mostogradnja“, a autor idejnog GP “Planum“ iz Zemuna, GP “Ratko danovići koji je završen 1967. godine. i tehničkog rješenja je bio prof. Ilĳ a Mitrović“ iz Beograda, GP “Asfalt“ iz Kasnĳ e se pristupilo izgradnji tunela Stojadinović, poznat kao projektant Rĳ eke. Nadzor nad izgradnjom ovih “Vrmac“, u dužini od 1.637 m. Tunel najvećih mostova u poratnoj Jugoslavĳ i. dionica i kontrola kvaliteta je povje- je građen u faza- rena Preduzeću za puteve iz Titogra- ma. Probĳ en je i da, Direkcĳ i za izgradnju Jadranskog djelimično urađen puta, “Kosovo - projektu“ iz Beograda 1991. godine, kada i Zavodu za ispitivanje građevinskog je i počelo njego- materĳ ala iz Nikšića. vo korišćenje. Ko-

Idejno rješenje mosta “Verige“ rad profesora Ilije Stojadinovića načno je završen Sticajem raznih okolnosti, prĳ e svega 2007. godine. zbog nedostatka novca, ovaj projekat U vrĳ eme izgrad- nĳ e realizovan. Mnogo kasnĳ e, po- nje Jadranskog četkom ovog vĳ eka, izgradnja mosta puta pravljeni su preko Bokokotorskog zaliva je ponovo planovi da se na aktuelizovana. Ovoga puta na dĳ elu

Kamenari, foto: autobusi.net najužem dijelu između rta Opatovo i rta Sveta Neđelja. zaliva, u tjesna- Ponuđeno je rješenje mosta na piloni- Ovaj putni pravac je, ipak, još uvĳ ek cu Verige, napravi most kojim bi se ma, dužine 960 metara. Na odlaganje nedovršen jer nĳ e urađen most koji bi premostio zaliv i obezbĳ edio kontinu- donošenja odluke o izgradnji mosta, premostio Bokokotrorski zaliv. Tako da itet Jadranskog puta na potezu Herceg pored nedostatka povoljnih izvora ﬁ - se i danas, nakon 50 godina, saobraćaj Novi - Tivat. Eliminisala bi se potreba nansiranja, u velikoj mjeri utiču i brojne odvĳ a obilaznicom oko zaliva ili trajek- korišćenja trajekta Kamenari - Lepe- dileme, kao na primjer koliko će most tom Kamenari - Lepetane. Uporedo sa tane, koji veoma često, kada je veće uticati na pejzaž zaliva, koja visina izgradnjom magistrale urađen je jedan nevrĳ eme i tokom turističke sezone, mosta je potrebna da bi u zaliv mogli krak puta Kamenari - Risan - Kotor, predstavlja “usko grlo“ na ovom sada uplovljavaju i najveći kruzeri a da

100 jul 2015 je izgradnja tehnički i ekonomski pri- Nikšića, Građevinsko tehničkoj školi savladati obronke Mioske, Bĳ ele sti- hvatljiva... Ima i ideja da se umjesto iz Titograda, Institutu Građevinskog jene i prevoj Crkvine na oko 1000 m mosta gradi tunel ispod zaliva. Kad fakulteta iz Beograda... nadmorske visine. Put su gradile Inže- se sve okolnosti imaju u vidu izgrad- rĳ ske jedinice Jugoslovenske narodne nja ovog mosta će morati da sačeka U kontinentalnom dĳ elu Jadranskog armĳ e, kojima su se kasnĳ e pridružili neka bolja vremena - bar do vremena puta prvo je završena dionica Petro- OGP “Titograd“, “Mostogradnja“ iz izgradnje Jadransko - Jonskog puta. vac - Virpazar - Titograd u dužini od 54 Beograda (završetak izgranje mostova km. Izgradnja ovog puta preko prevoja “Pjenavac“ i “Grla“) i “Slovenĳ a ceste“ Izgradnja kontinentalnog dĳ ela Paštrovačka gora, je počela 1953. go- iz Ljubljane na izradi gornjeg stroja. Jadranskog puta dine. Put je završen i predat na upo- Polovinom pedesetih godina prošlog Kontinentalni dio Jadranskog puta, trebu 13. jula 1961. godine. vĳ eka, kada je građen ovaj putni pravac, u dužini od 254 kilometra je građen Crna Gora nĳ e ima- dvadeset godina. Put su projektovali: la građevinsku me- Inžinjersko projektni zavod (IPZ) iz Za- hanizacĳ u i opre- greba, “Trasa“ iz Beograda, “Traser“ iz mu za građenje Sarajeva, Direkcĳ a za izgradnju Jadran- puteva i probĳ a- skog puta, Preduzeće za projektovanje nje tunela. Radi- iz Titograda, OGP “Titograd“, GP “Mo- lo se ručno. Kako stogradnja“... Za izgradnju ovog putnog na otvorenoj trasi pravca su angažovani: Inženjerĳ ske je- tako i u tunelima dinice JNA, OGP “Titograd“, “Slovenĳ a Jadranski put i Pruga Beograd - Bar između Virpazara i Vranjine i usjecima. Razli- ceste“ iz Ljubljane, GP ”Crna Gora“ foto: panoramio.com ka je bila samo i “Svjetlost“ iz Nikšića, GP “Planum“ Istovremeno je građena i najteža dio- u tome što su se na otvorenoj trasi iz Zemuna, GP “Ratko Mitrović“, GP nica Jadranskog puta: Bioče - Manastir radnici, prilikom bušenja i miniranja “Partizanski put“, GP “Tunelogradnja“, Morača - Kolašin, duga 57,24 km. Ovo stĳ ena, vezivali i visili na konopcima. GP “Ivan Milutinović“, GP “Žegrap“, je bez sumnje bila GP “Mostogradnja“ iz Beograda, GP najteža dionica, “Hercegovina“ iz Mostara, “Granit“ iz ne samo u Crnoj Skoplja, “Vladimir Gortan“ iz Zagre- Gori već na čita- ba... Na izgradnji dĳ ela puta Kolašin vom Jadranskom - Mojkovac - Ribarevine angažovane putu od Kopra do su i omladinske radne brigade. Nad- Skoplja. Put je pro- zor nad izgradnjom Jadranskog puta bĳ en kroz kanjon i kontrola kvaliteta je povjerena Di- Platĳ e i Subadanj. rekcĳ i za puteve Crne Gore, Preduze- Tri puta je trebalo ću za puteve iz Titograda, Direkcĳ i za premostiti rĳ eku izgradnju Jadranskog puta, “Kosovo Moraču na mjesti- - projektu“ iz Beograda, Zavodu za ma Pjenavac, Krivi ispitivanje građevinskog materĳ ala iz Vir i Grla, a zatim Kanjon Platije - najteža i najsurovija dionica na Jadranskom putu foto: oldtajmeri.rs

2015 jul 101 a r h i v

Odsustvo mehanizacĳ e i specifi čnost Žrtve su, najvećim dĳ elom, radnici Šram. Most, dužine 234 metra je za- terena su zahtĳ evali i angažovanje iz okolnih sela, iz okoline Kolašina i vršen 1965. godine. velikog broja radnika. Pored pripad- Bĳ elog Polja, zatim nekoliko ofi cira, “Mostogradnja“ je uporedo sa nika inženjerĳ skih jedinica (starje- među kojima i komandant garnizona “Pjenavcem“završila i ranije zapo- šine i vojnici na odsluženju vojnog četi most “Grlo“, roka) angažovan je i veliki broj civila takođe preko ka- - radnika svih profi la. Najviše ih je njona Morače, bilo iz okolnih moračkih i rovačkih na nekih tri ki- sela, zatim sa sjevera Crne Gore, ali i lometra od Ma- iz drugih krajeva Jugoslavĳ e. Primjera nastira Morača u radi, kamene potporne zidove su radili pravcu Kolašina. zidari iz Dalmacĳ e. Bilo je i inženjera Projektant mosta i tehničara koji su služeći vojni rok je Hristivoje Erić na ovom putu imali svoje vatreno kr- i mnogi ga sma- štenje. Tako je i ugledni makedonski traju najljepšim inženjer, konstruktor više velikih mo- mostom na Ja- stova i nekadašnji direktor građevin- dranskom putu. skog preduzeća “Ilinden“ iz Skoplja, Završen je i pu- Cvetan Tanevski, na odsluženju redov- šten u saobraćaj nog vojnog roka u Manastiru Morača, 1963. godine. svoja prva iskustva sticao na izgradnji Dionica Kolašin - mosta “Grlo“. Mojkovac - Riba- revina (sa krakom Nesreća na izgradnji za Bijelo Polje), mosta Pjenavac duga 49 kilome- Izuzetno složeni uslovi za rad, ne- tara, građena je dovoljna obučenost i neiskustvo di- 1964. i 1965. go- jela radnika, neposjedovanje odgo- Most “Pjenavac“ snimljen neposredno prije i nakon rušenja dine. Pored gra- varajuće zaštitne i opreme za rad su snimio M. Pešić, foto: slobodnarijec.me đevinske ope- imali veoma teške posljedice. Bilo je potpukovnik Milika Krkeljić. Po nekim rative na izgradnji ove dionice su mnogo povrĳ eđenih, mnogi su ostali izvorima ovo je najteža nesreća koje angažovane i omladinske radne bri- invalidi i, što je najteže - izgubljeno se ikada desila na jugoslovenskim gade. Dionica Ribarevine - Ivangrad je mnogo života. Najteža nesreća se gradilištima. (sa mostom preko Lima) je građena desila na mostu “Pjenavac“ 26. maja Radove na izgradnji ovog mosta, koji od 1966. do 1968. Dio magistrale 1962. godine. Prilikom betoniranja je projektovao Institut Građevinskog Ivangrad - Rožaje (sa tunelom Lokve) tjemena lukova popustila je velika fakulteta u Beogradu, je nastavila GP je građen od 1967. do 1970, a dio drvena lepezasta skela i most se sru- “Mostogradnja“ iz Beograda. Rado- Rožaje - Bać (granica sa Srbijom) od šio. Krajnji bilans je bio 26 poginulih. vima je rukovodio inženjer Stanko 1968. do 1971.

102 jul 2015 pna dužina mosta je 242 m, a širina istražnih šahti koje je izvela Režĳ ska 10,60 m (sedam metara šiirina kolo- grupa Direkcĳ e za izgradnju Jadranskog voza i dvĳ e pješačke staze od po 1,8 puta. “Kosovoprojekt“ iz Beograda je m). Završen je 1968. godine. Jedan bio izvođač istražnih buštotina, dubine je od najdužih mostova u Crnoj Gori. 130,3, 170 i 130,8 m, koje su dosezale Preko rĳ eke Lim je izgrađen i most od 21 do 34m ispod kote budućeg ko- Ribarevine, dug 95 metara. Most je, lovoza tunela. Istraživanja su ukazala prema projektu Instituta Građevinskog na nepovoljan geološki sastav terena fakulteta u Beogradu, izgradilo OGP (glinovito - laporoviti škriljci i glinoviti “Titograd“. Most je kasnĳ e rekonstrui- peščari, koji se uglavnom smjenjuju) san i proširen. Projekat rekonstrukcĳ e o čemu je trebalo voditi računa kod je uradio Republički zavod za urba- projektovanja i probĳ anja tunela: “Sa nizam i projektovanje iz Titograda, a inženjerĳ sko-geološkog aspekta stĳ en- radove na rekonstrukcĳ i Preduzeće za ske mase duž tunela mogu se uvrstiti u puteve, takođe iz Titograda. relativno meke stĳ ene koje se odmah Most “Ibar I“, na dĳ elu puta Rožaje - nakon izbĳ anja profi la tunela moraju Mitrovica, dug 80 metara je završen obložiti, a do oblaganja držati podgra- 1970. godine. Prema projektu Repu- dom“. Na osnovu izvršenih istraživanja i bličkog zavoda za urbanizam i projek- analize varĳ antnih rješenja projektovan tovanje, most je izvelo OGP “Titograd“. je tunel dužine 1.102 m ispod prevoja Rukovodilac radova je bio Vladimir Lokve, čĳ a je maksimalna kota 1.470 Ivanov, građevinski tehničar. Na ovom mnm. Projektovana širina kolovoza u putnom pravcu su i mostovi “Ibar II“ tunelu je sedam metara, sa obostra- dug 170 m koji je 1969. godine završila nim pješačkim stazama od po jedan “Mostogradnja“, koja je 1970. godine metar. Najviša kota u tunelu, na 180 Most “Grlo“ u vrijeme izgradnje izgradila i most “Njeguška Rĳ eka“ dug metara od ulaznog portala je 1.335,79 i nakon puštanja u saobraćaj 101 metar. Značajan je i vĳ adukt “Baćki mnm. Glavni projekat tunela je izradio 102 mosta i 56 tunela most“ ukupne dužine 114 metara koji Zavod za studĳ e i projektovanje puteva Na dĳ elu Jadranskog puta kroz Crnu je po projektu OGP “Titograd“ 1970. i mostova “Trasa“ iz Beograda. Goru izgrađena su 102 mosta, uku- godine izvelo GP “Granit“ iz Skoplja. Iskop tunelskog profi la je vršen sa pne dužine 6.230 metara i 56 tunela Najduži tunel u kontinentalnom dĳ elu objee strane. Na probĳ anju 972 me- ukupne dužine 6.285 metara. Najduži Jadranskog puta kroz Crnu Goru je tunel tra tunela primĳ enjena je modifi cira- most je preko rĳ eke Lima u Ivangra- “Lokve“ koji je građen od maja 1968. nja “Kuncova“ metoda. Po Belgĳ skoj du, a najduži tunel “Lokve“ na dioni- do pred kraj 1970. Njegovom projekto- metodi je probĳ eno 80 metara tunela ci Ivangrad - Rožaje. “Limski most“ u vanju i izgradnji su prethodila brojna od ulaznog portala, a 63 metra od izla- Ivangradu je izgradilo OGP “Titograd“ istraživanja i analize više varĳ antnih znog portala je bušeno po Njemačkoj prema projektu projektanstkog biroa rješenja. Inženjersko geološka istra- metodi. Probĳ anjem tunela su se potvr- preduzeća “Traser“ iz Sarajeva. Uku- živanja su obuhvatala izvođenje 39 dile date prognoze geološkog sastava

2015 jul 103 Izvori

Svetozar Ražnatović “Istorijski osvrt na građenje puteva u Crnoj Gori“, Putevi u SR Crnoj Gori 1945 - 1985, Titograd 1986; dr Veljko M. Martinović: Mreža magi stral- “Drumski saobraćaj - Razvoj do 1918. godine”, nih i regionalnih Monografija “Crna Gora”; Književne novine, Be- puteva ograd 1976; dr. Dimitrije-Dimo Vujović: “Crna Gora u Jugoslaviji (1918-1941)”, Monografija “Crna U periodu od 1957. Gora”, Književne novine, Beograd 1976; doc.dr.sc. do 1970. godine Dubravka Hozjan: “Cestovne prometnice I” prof. su modernizova- dr.sc. Ivan Legac: Cestovne prometnice i javne ceste”,FPZ, Zagreb 2006; dr Milutin Garašanin: ni najvažnĳ i putni “Crna Gora do doseljavanja Slovena”, monte- pravci sa tucanič- negrina.net; akademik Pavle Mijović: “Ranohri- kim kolovozom, šćanski spomenici Prevalisa”, montenegrina. net; Jovan J. Martinović: “Arheološka istraživa- u ukupnoj dužini nja Pavla Mijovića”, Matica, jesen 2010; Milena od 342 kilometra. Vrzić: “Arheološka istraživanja u Boki Kotorskoj Ova modernizacĳ a kao jedini odgovor na neka postavljena pitanja”; je obuhvatala samo prof. dr. Aleksandrina Cermanović-Kuzmanović: “Područje Pljevalja u rimsko i ranovizantijsko Ulaz u tunel “Lokve” najnužnĳ e intere- doba”, mostovikulture.wordpress.com; Rimske terena. Prognoza pojave podzemnih vencĳ e na rekonstrukcĳ i oštrih i nepre- Ceste - spomenici drevnog graditeljstva, Rimski voda je bila mnogo povoljnĳ a od stvar- glednih krivina i presvlačenje asfaltnim putevi u Crnoj Gori, sr.wikipedia.org; Apije Kla- udije Ceko, sh.wikipedia.org; Đorđije Mirković nog stanja na terenu. Podzemne vode zastorom. To ipak nĳ e zadovoljavalo “Vitezovi crnogorskih džada”; zeljeznice.net; su kvasile tunel na dužini od 575 m, ni tekuće, a još manje razvojne potre- Miroslav Doderović, Zdravko Ivanović: “Drumski a jače prodirale (do tri litra u sekun- be Crne Gore. Završetkom Jadranskog saobraćaj u Crnoj Gori (Matica crnogorska, jesen/ zima 2012); dr. Mijat Šuković: “Podgorička Skup- di) na dužini od 160 m. Uz dosta na- puta su stvoreni uslovi za proširenje i ština“, montenegrina.net; dr Branislav Marović: knadnih i nepredviđenih radova i broj- međusobno povezivanje putne mreže, “Crnogorska privreda između dva svjetska rata“, nih intervencĳ a na ojačanju tunelske odnosno izgradnju mreže magistralnih montenegrina.net; Milić F. Petrović: Raška oblast obloge, prouzrokovanih nepovoljnim i regionalnih puteva u Crnoj Gori. Počet- u jugoslovenskoj državi 1918-1941, Časopis Arhiv - godina VIII broj 1/2, Beograd, 2007; Milić F. Pe- sastavom stĳ ena, podzemnih voda i kom sedamdesetih godina prošlog vĳ eka trović: “Saobraćajne prilike i trgovina u Pljevljima pojavom “kumina“, tunel je završen počinje izgradnja i međusobno povezi- i okolini 1860-1941”, “Glasnik Zavičajnog muzeja”, i u decembru 1970. pušten u saobra- vanje magistralnih puteva na pravcima: Knj. 6, Pljevlja, 2007; Službeni list NRCG - 1945, 1946,1947,1948; Zakon o petogodišnjem planu ćaj. Tunel je izveden u dužini od 1.115 Titograd - Cetinje - Budva, Petrovac - Bar razvitka narodne privrede Narodne Republike m, za 13 metara duže nego što je pro- - Ulcinj, Nikšić - Vilusi - Klobuk, Šćepan Crne Gore u godinama 1947-1951, Grupa autora: jektom bilo predviđeno. Izvođači su Polje - Plužine - Nikšić - Titograd - Tuzi - Razvoj putne mreže u periodu od 1945. do 1985. godine, Putevi u SR Crnoj Gori 1945 - 1985, Tito- bili GP “Vladimir Gortan“ iz Zagreba, Božaj, Ribarevina - Bĳ elo Polje - Barski grad 1986; Krsto Karadžić: Razvoj institucija za u dĳ elu od ulaznog portala prema most... Istovremeno se grade novi ili re- školovanje kadrova u putnoj privredi, Putevi u SR unutrašnjosti u dužini od 515 metara. konstruišu postojeći regionalni putevi: Crnoj Gori 1945 - 1985, Titograd 1986; Božidar Ra- Preostali dio tunela, sa druge strane, Kotor - Trojica, Ivangrad - Andrĳ evica - dusinović: Upravljanje, finansiranje i planiranje razvoja puteva u SR Crnoj Gori, Putevi u SR Crnoj od izlaznog portala prema unutrašnjo- Murino - Plav - Gusinje, Pljevlja - Odžak Gori 1945-1985, Titograd 1986, Borislav Pavićević sti, u dužini od 600 metara, izgradilo - Kosanica - Đurđevića Tara - Žabljak, i Drago Velimirović: Mostovi na putevima u Crnoj je GP “Žegrap“ iz Beograda. Rasvjetu Rožaje - Kula, Mioska - Semolj - Boan - Gori, Putevi u SR Crnoj Gori 1945-1985, Titograd 1986; Milorad Lj. Mališić: Tuneli na putevima u u tunelu je izvelo nikšićko preduzeće Šavnik, Cetinje - Lovćen... Crnoj Gori, Putevi u SR Crnoj Gori 1945-1985, Ti- “Svjetlost“. Velizar Radonjić tograd 1986.

104 jul 2015 13 Journal of the Engineers Chamber of Montenegro Year 5 / No. 13 july 2015 [email protected]

Publisher:

Engineers Chamber of Montenegro impressum

For the Publisher: Prof. Branislav Glavatović, PhD

Editorial Board: President: Ljubo Dušanov Stjepčević, architect Members: Boris Ilĳ anić, grad.eng.arch., PhD, Assistant Professor Željka Radovanović, grad.civ.eng., PhD, Assistant Professor Prof. Miodrag Bulatović, grad.mech.eng., PhD Ratko Vujović, grad.el.eng. Prof. Branislav Glavatović, grad.eng.geol., PhD

Editor: Jelena Tatar

Graphic design: Nikola Latković

Print: „Grafo Group“ Podgorica

Circulation: 1000

Cover photo: An example of illegal construction along Montenegrin coastline author: Luka Zeković

INŽENJERSKA KOMORA CRNE GORE