OPEN MONUMENTENDAGEN Boekenverkoop! STIJLEN GERECYCLEERD Op 17 En 18 September, Tussen 10U En 19U, Organiseert De Directie 17 & 18 SEPT

OPEN MONUMENTENDAGEN Boekenverkoop! STIJLEN GERECYCLEERD Op 17 en 18 september, tussen 10u en 19u, organiseert de Directie 17 & 18 SEPT. 2016 Monumenten en Landschappen een boekenverkoop in de Sint- Gorikshallen. Ter gelegenheid van de Open Monumentendagen zullen vele titels aan promotieprijzen worden aangeboden. Haast u dus om erbij te zijn!

Informatie Gebruikte pictogrammen ONTDEK Organisatie van de Open Monumentendagen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: Gewestelijke Overheidsdienst Brussel/Brussel Stedelijke Ontwikkeling Openingsuren en data Directie Monumenten en Landschappen – CCN – Vooruitgangstraat 80 – a HET ERFGOED VAN BRUSSEL 1035 Brussel M Metrolijnen en haltes Infolijn op 17 en 18 september 2016, van 10u tot 17u: 02/204.17.69 – fax: Sinds 2011, richt het tijdschriftErfgoed 02/204.15.22 – www.openmonumentendagen.brussels – e-mail: jdp-omd@ gob.brussels – #jdpomd – Bruxelles Patrimoines-Erfgoed Brussel T Trams Brussel zich tot al wie een passie heeft voor De uren die vermeld worden bij de gebouwen, verwijzen naar het openings- erfgoed, zowel Brusselaars als niet-Brus- en sluitingsuur. De organisatoren behouden zich het recht voor de deuren B Bus vroeger te sluiten bij een grote toeloop, zodat ze toch op het afgesproken selaars, en wil de diverse facetten van uur kunnen eindigen. g Wandeling/Activiteit Ter plaatse kunnen speciale maatregelen worden opgelegd voor de te be- de monumenten en landschappen in het zoeken gebouwen. h Tentoonstelling/Lezing Brussels Hoofdstedelijk Gewest aan bod Het is verboden te roken en te eten tijdens de bezoeken. Het is ook mogelijk dat de verantwoordelijken het maken van foto’s niet toestaan. Voor een vlotte Fietstocht laten komen. toegang wordt gevraagd om rugzakken of grote tassen te vermijden. b De vermelding B of BL, gevolgd door een datum aan het einde van een tekst, Elk nummer omvat een themadossier, en- Bustocht wijst erop dat het gebouw waarvan sprake op die datum beschermd werd of f ingeschreven werd op de bewaarlijst. kele algemene artikels en een rubriek news. Enkel te bezoeken De verwijzingen in het vet naast de nummers van de plaatsen en de adressen i met gids of van de activiteiten verwijzen naar een cartografisch plan van het Gewest. Dat reserveren is verplicht kunt u schriftelijk aanvragen bij de Directie Monumenten en Landschappen Het dubbele septembernummer is hele- en wordt u dan gratis toegestuurd. c Vertrekpunt of plaats Opgelet: voor bepaalde activiteiten is het verplicht vooraf te reserveren (het tele- maal gewijd aan het thema van de Open van activiteit foonnummer vindt u onder de notitie over de activiteit). Er is voor deze werkwijze gekozen om het publiek in optimale omstandigheden te kunnen ontvangen en Monumentendagen: Stijlen gerecycleerd. om voldoende gidsen te kunnen voorzien. U kunt op de dag zelf ook nog naar j Rondleiding het vertrekpunt gaan, want annuleringen zijn immers nooit uitgesloten. in gebarentaal

Toegankelijkheid voor personen met beperkte mobiliteit Het tijdschrift Erfgoed Brussel is te koop Dankzij de medewerking van de Nationale Vereniging voor de Huisvesting in de boekhandel aan 10 € (dubbelnummer Als u een jaarabonnement wilt voor 2016 van Personen met een Handicap (NVHPH), wordt de toegankelijkheid voor (twee gewone nummer en een dubbelnummer) personen met beperkte mobiliteit vermeld naast elk gebouw dat in het pro- aan 20 €) of per abonnement. gramma opgenomen is. Dat is gebaseerd op de gegevens die de verant- gelieve het bedrag van € 29 te storten op rekening- woordelijken van de opengestelde plaatsen hebben meegedeeld en werd De informatie over het nummer BE 31 0912 3109 5455/BIC GKCCBEBB nog eens gecontroleerd door een lid van de vereniging. Locaties in de open openbaar vervoer werd ons lucht en galerijen werden hierbij buiten beschouwing gelaten, alsook de ge- (op naam van Directie Monumenten en Landschappen) verschaft door het MIVB. Zij bouwen waarvoor onvoldoende gegevens verstrekt werden. vermeldt de haltes die zich in met de vermelding “Tijdschrift Erfgoed Brussel” en naam, De toegankelijkheid van de gebouwen is weergegeven volgens de criteria en nor- de nabijheid bevinden van de voornaam en volledig adres van de bestemmeling. men van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, aan de hand van de volgende logo’s: plaatsen en vertrekpunten, rekening houdend met de k Toegankelijk: er zijn voldoende voorwaarden vervuld opdat personen in dienstregeling op zaterdag een (al dan niet elektrische) rolstoel zich zelfstandig kunnen verplaatsen. en zondag. m Toegankelijk met hulp: de hulp van een derde is vereist om zich gemakkelijk te kunnen verplaatsen. De inlichtingen in deze brochure kunnen buiten onze Niet toegankelijk: aanwezigheid van treden of onvermijdelijke obstakels. l wil om gewijzigd worden. De criteria voor toegankelijkheid zijn enkel van toepassing voor de bezoeken tij- Deze brochure dens de Open Monumentendagen. Zij zijn niet noodzakelijk geldig voor de gewone wordt gratis verspreid. activiteiten in die gebouwen. Voor bijkomende inlichtingen hierover kunt u contact opnemen met de NVHPH Wettelijk depot: ([email protected]) D/2016/6860/015 OPEN MONUMENTENDAGEN ⁄ 1

Voorwoord

Sinds 1989 organiseert het Brussels Hoofdstedelijk Gewest de Open Monumen- tendagen, het evenement in september waar alle liefhebbers van architectuur en bouwkundig erfgoed naar uitkijken.

Dit jaar hebben wij ervoor gekozen het Brusselse erfgoed te benaderen aan de hand van de volgende vragen: hoe en waarom hebben architecten in de 19de eeuw geput uit de vormentalen van het verleden? Op welke manier hebben ze oude bouwstijlen opnieuw geïnterpreteerd? En welke emblematische gebouwen in het Brussels Gewest illustreren deze nieuwe interpretaties?

Onder de noemer “Recyclage van stijlen” wil de editie 2016 van de Monumentendagen u de neo- en historiserende stijlen van de 19de eeuw – neogotiek, neoclassicisme, neorenaissance, neoromaans, eclecticisme, enz. – (opnieuw) laten ontdekken. Deze stijlen hebben hun stempel gedrukt op het architecturale landschap van Brussel maar ook op recentere stijlen zoals het regionalisme of het postmodernisme. Het is een unieke kans om een bezoek te brengen aan talrijke opmerkelijke plaatsen van het Brussels Gewest en andere plaatsen die minder bekend of meestal niet toegankelijk zijn.

Met dit programma kunt u gemakkelijk uw eigen parcours samenstellen langs de 97 plaatsen die speciaal hun deuren openen, het zestigtal activiteiten die worden georganiseerd en de vele rondleidingen die uitzonderlijk en gratis worden aangeboden tijdens dit derde weekend van september dat reeds een echte traditie is geworden.

Ik stel er prijs op een speciaal woord van dank te richten tot alle verantwoordelijken van de te bezoeken locaties, de verenigingen, de gemeentebesturen, de vakmensen en de vrijwilligers, alsook aan mijn administratieve diensten die instaan voor het goede verloop van dit gebeuren en het elk jaar hernieuwde succes ervan.

Ik wens u een aangenaam en leerrijk bezoek!

Rudi Vervoort, Minister-president van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, belast met Monumenten en Landschappen 2 ⁄ OPEN MONUMENTENDAGEN

Tijdens de Open Monumentendagen kunt u met al uw De Stadswinkel opent eveneens zijn deuren om u te vragen terecht in het informatiepunt in het centrum van informeren over haar acitiviteiten en het repertorium Brussel, in de Sint-Gorikshallen, van 10u tot 19u. U vindt van gespecialiseerde ambachtsmensen. er ook de volledige programmabrochure en informatie c Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein te Brussel – over de opengestelde plaatsen. De thematische publica- Kaart Centrum M 3 tie wordt er tegen een voordeelprijs te koop aangeboden. M 1-5 (De Brouckère) Maak gebruik van uw bezoek om de verschillende T 3-4 (Beurs) tentoonstellingen te bezoeken: B 29-66-71-88 (De Brouckère), 48 (Beurs) > ‘Hidden Heritage’ (zie pagina’s 46-47) Met de medewerking van Patrimoine et Culture en van de Stadswinkel. > ‘Ik, Gustave’ (zie pagina’s 48-49)

> ‘Internationaal Fotografisch Experiment met Monumenten’ (zie pagina’s 56 tot 59).

> ‘Bioscopen en buurtleven – Sint-Jans-Molenbeek (1907-2016)’ over de oude bioscopen van deze gemeente (van 3 september tot 13 november 2016)

OPEN MONUMENTENDAGEN ⁄ 3

Inhoud

Voorwoord ...... p. 1

Opengestelde plaatsen en activiteiten

Brussel ...... p. 4

Brussel-Uitbreiding / Etterbeek / Sint-Lambrechts-Woluwe / Sint-Pieters-Woluwe / Oudergem ...... p. 32

Tentoonstelling: ‘Hidden Heritage’ ...... p. 46

Tentoonstelling: ‘Ik, Gustave’ ...... p. 48

Kaart en repertorium van de opengestelde plaatsen ...... p. 51

Het Internationaal Fotografisch Experiment met Monumenten . . p. 56

Watermaal-Bosvoorde / Brussel-Uitbreiding / Elsene ...... p. 60

Ukkel / Vorst / Sint-Gillis / Anderlecht ...... p. 72

Sint-Jans-Molenbeek / Koekelberg / Jette / Brussel-Laken / Brussel-Neder-Over-Heembeek / Evere ...... p. 84

Schaarbeek / Sint-Joost-ten-Node ...... p. 92 4 ⁄ BRUSSEL BRUSSEL

Voormalig hotel en bank Empain – Voormalig hotel de Knuyt de Vosmaer 19 BRUSSEL ⁄ 5

1. Kaart Centrum M 2 L SINT-KATELIJNEKERK Sint-Katelijneplein – Brussel A za en zo van 10u tot 18u M 1-5 (Sint-Katelijne) T 3-4 (Beurs) B 29-47-66-71-88 (De Brouckère) Alles begon met een kleine kapel die in het begin van de 13de eeuw aangebouwd werd tegen de eerste omwalling. In de loop van de 14de en 15de eeuw werd ze vervangen door een gotische kerk met drie beuken. Deze kerk werd vergroot, in 1629, met 1 een barok koor en, in 1664, met klokkentoren. Na een eerste restauratie in 1780 bleef de kerk in gebruik voor de van eclectische stijl, geïnspireerd een element dat we ook aantreffen eredienst, maar de overstromingen op Franse renaissancekerken zoals op het niveau van het dak. Het inte- van 1850 richtten zo veel schade aan Saint-Eustache nabij de Hallen in rieur heeft een mooi geheel van neo dat besloten werd een nieuwe kerk Parijs. Met haar massief silhouet in renaissancemeubilair bewaard, verte bouwen op de plaats van het toen Gobertangesteen domineert ze het vaardigd door de gebroeders Goyers recent gedempte Sint-Katelijnedok. gelijknamige plein. De kerk heeft een uit Leuven. (B 07/12/1981) Architect Joseph Poelaert leidde de gotische structuur, opgesmukt met Rondleidingen, zaterdag om 10u bouwwerf van 1854 tot 1859 en werd renaissanceornamenten in de inter- en 14u en zondag om 14u. Met de opgevolgd door architect Wynand pretatie van Poelaert. Talrijke zuiltjes medewerking van Kerk en Toe- Janssens van 1861 tot 1873. De ritmeren de gevel waarvan de steun- risme Brussel. Sint-Katelijnekerk is een voorbeeld beren bekroond zijn met een lantaarn,

G WANDELING De fabriekswijk De wijk tussen de centrale lanen en het kanaal, met de Zennestraat en de Fabrieksstraat als belangrijkste assen, is een van de oudste industriële wijken van de hoofdstad. Al vanaf de eerste helft van de 19de eeuw werden hier diverse industriële bedrijven gevestigd. Op een vrij beperkte oppervlakte ontwikkelden zich brouwerijen, drukkerijen, papierfabrieken, opslagplaatsen, enz., omringd door een dicht netwerk van arbeiderswoningen. De wijk ontsnapte aan de vernieling tijdens de overwelving van de Zenne en bleef ook nadien buiten het vizier van grote stadsvernieuwingsplannen. Vandaar dat deze wijk vandaag een van de grootste concentraties aan opmerkelijke oude industriële gebouwen in het stadscentrum bezit. Hun architectuur bevat talrijke ontleningen die representatief zijn voor de bouwstijlen van die tijd (neoclassicisme, neogotiek, enz.). Deze wandeling vertelt u er meer over.

A zaterdag en zondag om 10u30 (duur: 1u30) C vertrek: achter de Sint-Gorikshallen, op het kruispunt van de Pletinckxstraat en de Grooteilandstraat in Brussel – kaart Centrum M 3 M 1-5 (De Brouckère) T 3-4 (Beurs) B 48-86-95 (Beurs) I reserveren wenselijk op het nummer 02/410.99.50 (maandag tot vrijdag van 9u tot 17u). Maximaal 25 personen per vertrek. Met de medewerking van La Fonderie. 6 ⁄ BRUSSEL

H WORKSHOP G GEZINSRALLY Mallen en modellen in alle stijlen Wie heeft de wedstrijd van de grote lanen gewonnen? De stafftechniek is een uitvinding uit het midden van de 19de eeuw waarbij gips met plantaardige vezels werd ver- In 1872, nadat de Zenne verdwenen was onder de nieuwe sterkt om de productie van decoratieve elementen in serie centrale lanen, schreef het Brusselse stadsbestuur een mogelijk te maken. Architecten en opdrachtgevers konden grote gevelwedstrijd uit om de bouw van nieuwe woningen kiezen uit catalogi met modellen van kroonlijsten, sierlijsten, langs deze nieuwe verkeersassen te stimuleren. Voor de kapitelen, kolommen en rozetten in diverse stijlen om het architecten was dit de gedroomde kans om aan de slag interieur van woningen te verfraaien. Op de gevels werden te gaan met vroegere stijlen en die naar hartenlust te ver- lijsten getrokken in de pleisterlaag, terwijl andere elementen mengen. Gewapend met een ontdekkingsgidsje opgesteld in een mal werden gegoten en vervolgens bevestigd. Tijdens door de Erfgoedklassen & Burgerschap en de Stadswinkel deze workshop zal Olivier Jamsin, staffwerker-stukadoor, vertrekt u met het gezin op zoek naar de winnaars van u de basisbeginselen van zijn beroep aanleren en kunt u deze wedstrijd. Wie zal de ‘slag om de stijlen’ winnen? zelf met het materiaal aan de slag. De ernstige oudheid of het repertoire vol fantasie van de traditionele Brusselse huizen? Grappige details, veelzeg- A zaterdag en zondag om 13u30 en 15u50 (duur: 1u30) gende namen en sprekende standbeelden zetten u op weg. C vertrek: informatieloket van de Stadswinkel in de A zaterdag en zondag van 10u tot 17u (duur: 1u30) Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein in Brussel – kaart Centrum M 3 C vertrek: informatieloket van de Stadswinkel in de Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein in Brussel – M 1-5 (De Brouckère) kaart Centrum M 3 T 3-4 (Beurs) M 1-5 (De Brouckère) B 48-86-95 (Beurs) T 3-4 (Beurs) I reserveren verplicht op het nummer 02/227.42.69 B 48-86-95 (Beurs) (maandag tot vrijdag van 10u tot 12u en van 14u tot 16u) of op www.curbain.be. Maximaal 15 personen Met de medewerking van de Stadswinkel en van de per workshop. Erfgoedklassen & Burgerschap. Met de medewerking van de Stadswinkel en Olivier Jamsin, staffwerker-stukadoor (atelier Steck).

G ACTIVITEIT G WANDELING Sélection du patron Glas-in-loodramen, meer dan kerken alleen Brukselbinnenstebuiten helpt u te kiezen uit het grote aan- Glas-in-loodramen worden bijna automatisch met ker- bod aan plaatsen die tijdens de Open Monumentendagen ken geassocieerd, met hun religieuze beeldverhalen en toegankelijk zijn. De Sélection du patron biedt u parcours prachtige lichteffecten. Maar we treffen ze evengoed aan langs een twintigtal gebouwen die een sterke illustratie vor- in cafés, chocoladewinkels, burgerhuizen en zelfs, hoe- men van het thema en die slechts zeer zelden toegankelijk wel eerder zeldzaam, in sommige arbeiders- of sociale zijn en waar u vermoedelijk niet te lang moet aanschuiven. woningen. Een kleurrijke wandeling om de verschillende Er zijn parcours in het stadscentrum of daarbuiten en ze bouwstijlen op een originele manier te ontdekken! kunnen te voet, per fiets en/of met het openbaar vervoer worden afgelegd. U kunt deze circuits vanaf begin sep- A zaterdag om 11u en 16u (duur: 1u30) tember downloaden op de website www.brukselbinnen- C vertrek: voor de Falstaff, Henri Mausstraat 19 stebuiten.be. Op zaterdag 17 en zondag 18 september, in Brussel – kaart Centrum M 3 tussen 10u en 16u30, zijn ze op papier beschikbaar bij de stand van Brukselbinnenstebuiten in de Sint-Gorikshallen M 1-5 (De Brouckère) (Sint-Goriksplein in Brussel – kaart Centrum M 3). T 3-4 (Beurs) I Info: Brukselbinnenstebuiten (02/218.38.78 – B 48-86-95 (Beurs) [email protected]) I reserveren verplicht op het nummer 02/537.78.75 (maandag tot vrijdag van 10u tot 13u). Maximaal 25 personen per vertrek. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van de Geschiedenis. BRUSSEL ⁄ 7

2. Kaart Centrum M 3 L invloed van Palladio verraadt in de BEURS VAN BRUSSEL koepel met gewelfzwikken, het fronton en de zuilenrij van de voorgevel. Een Anspachlaan – Brussel monumentale, door stenen leeuwen geflankeerde trap leidt naar een wan- A za en zo van 10u tot 18u delgalerij die begrensd wordt door zes (laatste toegang om 17u15) zuilen met Korinthisch kapiteel onder I enkel toegankelijk via rondleidin- een driehoekig fronton met gebeeld- gen (groepen van 20 personen) houwd timpaan. De zijgevels hebben een zeer dynamisch uitzicht gekregen M 1-5 (De Brouckère) door de aanwezigheid van een centrale T 3-4 (Beurs) travee onder archivolt die het werk is van architect Jules Brunfaut. Binnen B 48-86-95 (Beurs) compartimenteren vier monumentale De Handelsbeurs van Brussel, geopend pijlers omringd door zuilen met Korin in 1873, centraliseerde oude lokalen die thisch kapiteel een grandioze ruimte die voordien verspreid lagen over de stad. weelderig gedecoreerd is. Een opmer- De bouw kaderde in een grootscha- kelijk programma van stucdecoratie lig project voor de heraanleg van het versiert inderdaad de centrale koepel, stadscentrum dat gepaard ging met de gordelbogen en de tongewelven met een aanpassing van de omliggende een overvloed van bloemenslingers, straten en het trekken van de centrale bladelementen en gestileerde motie- lanen, waarvan de Beurs een van de ven. (B 19/11/1986) blikvangers zou worden. De werken Doorlopend rondleidingen begonnen in 1868 onder leiding van (laatste groep om 17u15). Met architect Léon Suys. Die ontwierp een de medewerking van Brussel gebouw met basilicaal grondplan in Babbelt en Klare Lijn. 2 neorenaissancestijl dat duidelijk de

G BEGELEIDE RALLY Spoedcursus stijlen Tijdens deze rally krijgt u eerst een spoedcursus stijlkenmerken alvorens op pad te gaan voor een interactieve zoektocht in de smeltkroes van stijlen die Brussel is, meer bepaald in de historische stadskern. U ontdekt de sporen die architecten achtergelaten hebben en ontdekt ook getuigen als de Sint-Gorikshallen in neo-Vlaamse renaissancestijl, de Beurs met een herinterpretatie van elementen uit de oudheid of nog een postmodern hotel. Deze rally laat de banden zien die de verschillende stijlperiodes verenigen via hun gemeenschappelijke elementen. U zult zien dat deze netjes gekopieerd kunnen zijn, maar ook hergebruikt om zich aan te passen aan de architecturale trends en de technische vooruitgang van het moment. Een echte tijdreis in stijl!

A zondag om 10u, 10u10, 10u20 en 14u, 14u10, 14u20 (duur: 1u30) C vertrek: aan de ingang van de Sint-Gorikshallen (kant Karperbrug), Sint-Goriksplein in Brussel – kaart Centrum M 3 M 1-5 (De Brouckère) T 3-4 (Beurs) B 48-86-95 (Beurs) I reserveren verplicht op nummer 02/537.78.75 (maandag tot vrijdag van 10u tot 13u). Maximaal 25 personen per vertrek. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van de Geschiedenis. 8 ⁄ BRUSSEL

3. Kaart Centrum N 3 L tecten het zouden hebben gewild aan BROODHUIS (MUSEUM VAN DE het begin van de 16de eeuw. De stad STAD BRUSSEL) koos voor deze laatste optie. De heropbouw gebeurde in onwaarschijnlijk Grote Markt – Brussel korte tijd (22 jaar, een recordprestatie voor een bouwwerf in de 19de eeuw) A za en zo van 10u tot 18u en kostte handenvol geld (1.800.000 M 1-5 (Centraal Station) Belgische frank, een fortuin voor die tijd). Architect Pierre-Victor Jamaer T 3-4 (Beurs) die met het project belast werd, koos B 48-86-95 (Grote Markt) voor een zeer versierde gotische stijl. Hij inspireerde zich op oude gravures Het Broodhuis op de Grote Markt, maar ook op de gevel van het stadhuis dat vandaag het Museum van de van Oudenaarde om het Broodhuis Stad Brussel huisvest, is een van de het vermoedelijke uitzicht terug te meest doorgedreven voorbeelden van geven dat het had in de tijd van Keizer ‘neostijlen’ die in de 19de eeuw zo Karel. Een grote groep beeldhouwers geliefd waren. Het vervangt op ide- kreeg opdracht om de talrijke wim- aliserende wijze het gebouw dat hier bergen, pinakels, hogels, blazoenen, stond sinds 1515 en gebouwd was in fleurons en alle beelden te vervaardi- een overgangsfase tussen gotiek en gen die nu nog altijd te zien zijn. renaissance. In de loop van de 19de 3 (B 05/03/1936). eeuw raakte dit gebouw almaar meer in verval zodanig dat het stadsbestuur Rondleidingen zaterdag en zon- in 1873 besloot het te slopen en te dag om 10u30, 11u30, 12u30, vervangen. Drie opties lagen voor: 13u30, 14u30, 15u30 en 16u30. een modern gebouw oprichten, het Met de medewerking van de Kaart Centrum M 3 bestaande gebouw identiek herbou- Musea van de Stad Brussel. 4. M wen met alle onvolkomenheden als BRUSSELS PARLEMENT Vertrekpunt van de wandeling ‘De gevolg van zijn lange en bewogen neogotiek: een stijl vol zachte ver- Lombardstraat 69 – Brussel geschiedenis, of het herbouwen in leiding’ (zie kadertekst hieronder). een ideale toestand zoals de archi- A enkel zo van 10u tot 18u (laatste toegang om 17u15) B 48-95 (Grote Markt) De zetel van het Parlement van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, waar G WANDELING vroeger de Provincieraad van Brabant en de provinciale diensten gevestigd De neogotiek: een stijl vol zachte verleiding waren, heeft een oppervlakte van De neogotiek, vroeger controversieel, maakt vandaag een verleidelijke 12.000 m2. Het gebouw, dat tussen indruk. Enkele van de mooiste gebouwen in Brussel zijn in deze stijl opge- 1907 en 1912 werd opgetrokken trokken door befaamde architecten zoals Pierre-Victor Jamaer, Jules- naar de plannen van architect Paul Jacques en Maurice Van Ysendyck of Paul Saintenoy. Het gaat om een Bonduelle, heeft een opmerkelijke apotheek, privéwoningen, gevangenissen, scholen, kerken, musea, enz. voorgevel aan de Lombardstraat die Deze wandeling is een ideale gelegenheid om deze stijl te (her)ontdekken. mooi de decoratieve overdaad van de Beaux-Arts-stijl illustreert. Men A zaterdag om 9u, 11u, 14u en 16u (duur: 1u30) bemerkt het overwicht aan elementen ontleend aan het decoratieve C vertrek: voor het Broodhuis, Grote Markt in Brussel – kaart Centrum N 3 repertoire van de Lodewijk XVI-stijl M 1-5 (Centraal Station) met rozetten, lofwerk, festoenen en guirlandes, kronen, sleutels en T 3-4 (Beurs) acanthusbladeren. Boven de bene- B 48-86-95 (Grote Markt) denverdieping met bossages verlenen gegroefde Ionische pilasters I reserveren verplicht op het nummer 02/537.78.75 (maandag grootsheid aan de gevelcompositie. tot vrijdag van 10u tot 13u). Maximaal 25 personen per vertrek. Binnen leidt de grote trap, gebeeld- Enkel in het Frans. houwd door G. Vandevoorde, naar Met de medewerking van Itinéraires, op de paden van de geschiedenis. BRUSSEL ⁄ 9

4 5

een ruime spiegelzaal waarvan de 5. Kaart Centrum M 4 L deze erker rust een loggia onder een muren door Korinthische pilasters WONING VAN ARCHITECT topgevel met rijke houten decoratie. geritmeerd worden. De diverse PIERRE-VICTOR JAMAER Obelisken markeren de basis van de pronksalons zijn ingericht in Lodewijk topgevel. Binnen heeft de architect XVI-stijl. Aan de achterzijde bevindt Stalingradlaan 62 – Brussel uitermate veel zorg besteed aan de zich een 18de-eeuws gebouw, het decoratie, zoals de trap met smeedij- A za en zo van 10u tot 18u vroegere hotel de Limminghe, waar- zeren leuning, een salon in Lodewijk (laatste ingang om 17u15) van de salons hun originele decoratie, XVI-stijl en een eetkamer in neore- eveneens in Lodewijk XVI-stijl, heb- I enkel toegankelijk via rondleidin- naissancestijl met een monumentale ben bewaard. De moderne uitbouw gen (groepen van 10 personen) schouw onder een gepolychromeerd op het dak met het parlementaire half- plafond. Deze schouw, uitgevoerd T 3-4-51-82 (Lemonnier) rond werd gebouwd naar de plannen in geschilderd hout, gevernist gips, van het architectenbureau A2RC, dat B 46 (Lemonnier) stucwerk en marmerimitatie, bevat de hiervoor uitgeschreven wedstrijd twee allegorieën in de vorm van vrou- Stadsarchitect Pierre-Victor Jamaer won in 1995. In deze zaal vinden welijke naakten. Het hele interieur verkreeg in 1874 een vergunning om de plenaire zittingen plaats van het ademt een unieke sfeer uit dankzij zijn eigen woning te bouwen. Hij had Brussels Parlement en van de raden het vele stucwerk, mozaïeken, sier- de plannen zelf ontworpen en gekozen van de Vlaamse en Franse Gemeen- smeedwerk, gepolijst marmer en voor een neo-Vlaamse renaissancestijl schapscommissie. De plenaire geglazuurde keramiektegels. Het hoewel hij daarvoor vaak in neogoti- vergaderingen van de Raad van de huis is onlangs op voorbeeldige wijze sche stijl had gewerkt, zowel voor het Vlaamse Gemeenschapscommissie gerestaureerd. (B 08/08/1988) Broodhuis als voor de Kapellekerk (de 17 Nederlandstalige gekozenen) waarvan hij de restauratie had geleid. Doorlopend rondleidingen (laatste vinden plaats in een commissiezaal. De bakstenen gevel is overvloedig groep om 17u15). Met de mede- (B 09/02/1995) versierd met hardsteen die de com- werking van Brussel Babbelt. Doorlopend rondleidingen (laat- positie accentueert, onder meer door Aanwezigheid van de Union des ste groep om 17u15). Met de de gebosseerde sokkel, de opvallende Artisans du Patrimoine (Unie van medewerking van Itinéraires, op oculus boven de deur en de geblokte Erfgoedambachtslieden) om uit- de Paden van de Geschiedenis en omlijstingen rond de vensters. Een leg te geven over de restauratie- Klare Lijn. gestapelde houten erker, benadrukt werkzaamheden. de verticaliteit van de gevel. Ze wordt gedragen door liggende leeuwen en is versierd met glas-in-loodramen. Op 10 ⁄ BRUSSEL

7. Kaart Centrum L 3 L RIOOLMUSEUM VAN DE STAD BRUSSEL – VOORMALIG OCTROOIPAVILJOEN Anderlechtsepoort – Brussel A za en zo van 10u tot 18u T 51-82 (Anderlechtsepoort) B 46 (Anderlechtsepoort) De twee gebouwtjes in wit- en hardsteen werden tussen 1835 en 1836 opgetrokken in de meest zuivere neoclassicistische stijl naar de plannen van architect Auguste Payen. De tegenover elkaar gelegen voorgevels worden doorbroken door een zuilen- 6 portiek onder een driehoekig fronton. Op het ene heeft beeldhouwer Josef Geefs de personificatie van Brussel afgebeeld, op het andere 6. Kaart Centrum L-M 3 L die van de Handel. Deze octrooipa- SINT-ANTONIUS viljoenen maakten deel uit van een VAN PADUAKERK tolbarrière rond Brussel waar een doorgangsrecht geheven werd op Artesiëstraat 17 – Brussel alle goederen die de stad binnenkwa- men. Sinds 1988 huisvesten ze het A za en zo van 10u tot 18u Rioolmuseum van de Stad Brussel, T 3-4 (Anneessens), dat toegang geeft tot de rioolcollector 51-82 (Bodegem) en de overwelfde Zenne. De bezoekers komen er alles te weten over de B 46-86 (Anneessens) geschiedenis en de werking van het De gemeenschap van de minderbroe- Brusselse rioleringsnet waarvan de ders conventuelen (franciscanen), die 7 350 km ondergrondse vertakkingen in de Kuregemwijk was gevestigd, elke dag duizenden kubieke meter wou een grotere gebedsruimte dan de afvalwater verwerken. (B 22/04/1999) kapel die ze sinds 1863 gebruikte. De Uitleg over de geschiedenis van Amsterdamse architect Pierre Joseph verwijst naar de middeleeuwse glaze- de paviljoenen en een korte intro- Hubert Cuypers stelde in april 1868 niers uit Frankrijk, dragen de signatuur ductie over het museum, zater- een ontwerp voor en in september van ‘Maréchal et Champigneulle’ uit dag en zondag om 10u30, 11u30, van hetzelfde jaar werd de eerste Metz voor de spitsboogramen en het 12u30, 13u30, 14u30, 15u30 en steen gelegd. De kerk in baksteen en rozetvenster van het koor. Die van het 16u30. Met de medewerking van hardsteen, die via een galerij met het transept en het hoge middenschip zijn de Musea van de Stad Brussel. vlakbij gelegen klooster in verbinding eveneens uit Roermond afkomstig en staat, was in 1873 klaar, maar de toren werden in 1891 vervaardigd door het J Rondleiding in Franse geba- werd pas voltooid in 1888. De gekozen bedrijf ‘F. Nicolas en Zonen’. De kerk, rentaal, zaterdag om 14u15. Met neogotische stijl is een synthese tus- die haar eenheid en decoratie behou- de medewerking van de vereni- sen de 13de-eeuwse architectuur van den heeft, is een mooi voorbeeld van ging Arts et Culture. het Île de France en de romaans-go- de neogotische stijl in Brussel. Sinds tische architectuur van het Rijnland. de franciscaanse gemeenschap zich Het interieur is aangekleed met een in deze wijk gevestigd heeft, draagt verzorgd neogotisch meubilair, voor ze er de geest van broederlijkheid en het merendeel vervaardigd in de dialoog uit die eigen zijn aan deze ateliers Cuypers-Stoltzenberg in kloosterorde. (B 16/10/2013) Roermond, maar ook met een aantal muurschilderingen uit 1891 die het leven van Sint-Antonius van Padua uitbeelden. De glasramen, waarvan de dominante rood-blauwe kleur BRUSSEL ⁄ 11

8. Kaart Centrum L 2-3 L VOORMALIG OCTROOIPAVILJOEN Ninoofsepoort – Brussel A za en zo van 12u tot 18u T 51-82 (Ninoofsepoort) B 86 (Ninoofsepoort) De octrooipaviljoenen aan de Ninoof- sepoort langs het toen pas aangelegde kanaal van Charleroi werden in 1833 ontworpen door architect Antoine Payen junior die hier trouw de principes toepaste van zijn Franse collega Jean-Nicolas-Louis Durand, theoreticus van het neoclassicisme. De paviljoenen met hun muren in vlakke bossage bevatten destijds 8 een wachtpost voor de paspoort- controle, een octrooibureau en een lokaal voor de brugwachter. Ze vervin- gen de wachthuisjes die ontworpen 9. Kaart Centrum M 1-2 L waren door Antoine Payen senior en KLEIN KASTEELTJE in 1820 van de Lakensestraat naar hier waren overgebracht. De twee Negende Linielaan 27 – Brussel gebouwtjes van slechts één bouwlaag A enkel zo van 10u tot 18u met gekruist zadeldak hebben langs de drie gevels een arcadestructuur T 51 (Ieper) met drie rondbogen. Deze arcaden, Onder de regering van koning met bekronend driehoekig fronton en Leopold I was er nood aan nieuwe centrale oculus, rusten op pilasters kazernes om de militaire eenheden of Toscaanse zuilen. Deze octrooi- die in Brussel gelegerd waren te paviljoenen zijn de enige die nog op huisvesten. Een van die kazernes hun oorspronkelijke plaats staan. werd tussen 1848 en 1852 in neo-Tu- Twee gelijkaardige paviljoenen die dorstijl gebouwd naar de plannen vroeger aan de Naamsepoort ston- van geniekapitein Mathieu-Bernard den, markeren vandaag de ingang Meyers en kreeg de naam Klein Kas- van het Terkamerenbos terwijl die teeltje naar een vroeger kasteel op van de Anderlechtsepoort verhoogd die plaats. Twee gekanteelde torens zijn. Een van de twee paviljoenen was 9 flankeren het toegangsbastion tussen sterk beschadigd door herhaalde muren met valse schietgaten. Koning branden, het andere verkeerde in Leopold II en andere conservatieve ment van de karabiniers. Vanaf 1894 zeer bouwvallige staat. Enkele jaren geesten hadden later kritiek op de werd het de thuisbasis van de fusel- geleden nam de vzw CIDEP (Centre ‘pittoreske’ stijl van de kazerne die iers van het 9de Linie. Na de Tweede d’Information, de Documentation et naar hun smaak te weinig grootsheid Wereldoorlog diende de kazerne eerst d’Étude du Patrimoine) het initiatief uitstraalde. Toch ging het Klein Kas- als gevangenis voor collaborateurs. om de twee gebouwtjes in hun oor- teeltje een mooie toekomst tegemoet. Nadien was ze van 1950 tot 1985 in spronkelijke staat te herstellen. Het Behalve enkele zeldzame kastelen of gebruik als rekruterings- en selectie- eerste paviljoen is vandaag gerestau- privéwoningen verspreid over het hele centrum van het Belgische leger. In reerd. (B 10/09/1998) land, werd de neo-Tudorstijl voorna- 1986 werd het Klein Kasteeltje omge- Tentoonstelling ‘Questions de melijk gekozen voor de bouw van vormd tot opvangcentrum voor kan- style’, met documenten bewaard gevangenissen, zoals die van Sint- didaat-politiek vluchtelingen. door het CIDEP die verwijzen Gillis en Vorst, of voor gebouwen met Rondleidingen, zondag om naar verschillende stijlen. een militair karakter, zowel in België 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, als in het buitenland. Het gebouw was 15u30, 16u30 en 17u15. Met de aanvankelijk gepland voor 1.200 man- medewerking van La Fonderie en schappen maar werd al na korte tijd Klare Lijn. vergroot en toegewezen aan het regi- 12 ⁄ BRUSSEL

A B

10. Kaart G 6 L A. Het Koninklijk Pakhuis B. Het Douanegebouw SITE VAN THURN & TAXIS Het Koninklijk Pakhuis, een enorm Het Douanegebouw volgt de rooilijn (KONINKLIJK PAKHUIS, rechthoekig gebouw waarvan alle van de Picardstraat. Het bezit twee DOUANEGEBOUW EN LOODS dragende structuren zijn uitge- bouwlagen met kantoren die op de VOOR GEVAARLIJKE voerd in gewapend Hennebique verdieping uitgeven op een elegante PRODUCTEN) beton, beschikt over een ruimte van galerij die een mezzanine vormt. 57.000 m2 verdeeld over vier verdie- De binnenindeling is georganiseerd Havenlaan 86C/Picardstraat 3 pingen onder een zenitaal glazen langs een grote centrale wandelgang Brussel dak met metalen overkapping. Het van 115 meter die een soort van bin- werd tussen 1904 en 1906 gebouwd nenstraat vormt waarvan het glazen A za en zo van 10u tot 18u om goederen langdurig in optimale dak, rustend op pijlers van metalen B 14 (Thurn en Taxis), 88 (Reders) omstandigheden op te slaan. De twee balken, langs boven licht binnenlaat. lange gevels van 180 m bestaan uit Op de begane grond bevonden zich Op het einde van de 19de eeuw kende baksteen en hardsteen. De gevel de balies voor het publiek onder arca- Brussel een sterke toename van het langs de Havenlaan heeft een cen- des van bewerkt hout. De lokalen op handelsverkeer, waardoor ook de trale travee met bovenaan twee uit- de eerste verdieping waren bestemd doorvoer van goederen aanzienlijk ver- stekende torentjes en een uurwerk. voor de gewestelijke douanedirectie. meerderde. De behoefte aan nieuwe Op dit gedeelte ziet men de wapen- Net als het Koninklijk Pakhuis zijn de pakhuizen met goede spoor- en water- schilden van de Belgische provincies gevels van het Douanegebouw een verbindingen deed zich steeds nijpen- en een afbeelding van Mercurius, de voorbeeld van eclectische stijl. Deze der voelen en zo werd besloten op de god van de handel. In de binnenstraat prachtige ruimte zou binnenkort een site van Thurn & Taxis langs het kanaal krijgt men een goed beeld van de nieuwe bestemming moeten krijgen een groot maritiem en spoorwegcom- structuur van het gebouw. Dit gebouw die in overeenstemming is met zijn plex te bouwen. Een reeks gebouwen, is vandaag omgevormd tot multidisci- architectuur. qua stijl geïnspireerd op de Vlaamse plinair centrum en huisvest meerdere renaissance, waaronder het Koninklijk Rondleidingen in het Douane- handelszaken en kantoren. Stapelhuis, het Douanegebouw, het gebouw zaterdag en zondag om Maritiem Station en de Loods voor Tentoonstelling “Bioscopen en 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, Gevaarlijke Producten, werd tussen neostijlen” (zie kadertekst hier- 15u30, 16u30 en 17u15. Met de 1904 en 1907 opgetrokken naar de naast). medewerking van La Fonderie. plannen van de architecten Constant Bosmans, Henri Vandeveld en Henri Van Humbeek, in samenwerking met ingenieur Bruneel. BRUSSEL ⁄ 13

C. Loods voor Gevaarlijke Producten Naast het vroegere Maritiem Station staat de Wagon-Fer of de loods voor H TENTOONSTELLING gevaarlijke producten. Het is een klein gebouw met perrons aan weerszij- Bioscopen en neostijlen den en bedekt met een ver overste- Een neostijl is een totaalconcept dat beoogt aan een oudere stijl een moder- kend zadeldak. De architectuur van ner uitzicht te geven door hem te combineren met moderne technieken. het militaire type had tot doel om bij Deze bouwstijlen, zoals de neogotiek en het neoclassicisme, waren zeer een explosie de ontploffende stoffen populair in de 19de eeuw, die heimwee had naar de glorierijke tijden van naar boven toe te laten ontsnappen. vroeger. Die nostalgie vormde op architecturaal vlak de inspiratiebron voor Het gebouw is voorzien van zware de neostijlen en het eclecticisme. De bioscoop die toen pas aan het begin schuifdeuren met tegengewichten stond van zijn stormachtige ontwikkeling, maakte gretig van deze neostijlen die bedekt zijn met bladen zink in gebruik. De architecten, die in dienst stonden van de bioscoopexploitanten, schubvorm. Niet ver daarvandaan hadden slechts één doel: de toeschouwers een maximum aan comfort bemerkt men de hal voor vis en voor bieden om de zalen te vullen en de bioscoop gunstig te onderscheiden massagoederen, waarvan de gebo- van zijn grote rivaal, de schouwburg. gen vorm de kromming volgt van de Deze tentoonstelling toont u de mooiste voorbeelden van de neostijlen die sporen die vroeger langs de twee toegepast werden om de bioscoopzalen van Brussel in te richten. Het is een perrons liepen. unieke gelegenheid om deze pareltjes, die vandaag helaas verdwenen zijn, Rondleidingen op de site en te ontdekken aan de hand van plannen, tekeningen, programma’s en foto’s. langs de voornaamste gebouwen, zaterdag en zondag om A zaterdag en zondag van 10 u tot 18u 11u30 en 14u (duur: 1u30). C Koninklijk Pakhuis van Thurn en Taxis, Havenlaan 86C in Brussel – Afspraak aan de hoofdingang van kaart G 6 het Koninklijk Pakhuis tegenover het kanaal. Met de medewerking B 14 (Thurn en Taxis), 88 (Reders) van La Fonderie. Met de medewerking van 7ARTLA en Thurn & Taxis. 14 ⁄ BRUSSEL

11. Kaart Centrum M 2 K dat echter slechts voor de helft aan PACHECO INSTITUUT het oorspronkelijke project beantwoordde. Alleen het godshuis voor Grootgodshuisstraat 7 – Brussel mannen werd immers gebouwd, terwijl de vrouwen werden overgebracht naar A za en zo van 10u tot 18u het klooster van de cellebroers, dat de (laatste ingang om 17u15) mannen trouwens net hadden verlaten. I enkel toegankelijk via rondleidin- Binnen is een kapel ingericht over twee gen (groepen van 15 personen) verdiepingen naar het model van een Italiaans salon. Een koepel met casset- M 1-5 (Sint-Katelijne) ten en lantaarn bekroont een rotonde T 51 (Ieper) waarin nissen en zuilen elkaar afwisselen. De ruimte wordt opgeluisterd door 11 Het gebouwencomplex aan de Groot- vier schilderijen van François-Joseph godshuisstraat werd ontworpen door die Het Geloof, De Barmhartigheid, Doorlopend rondleidingen (laat- architect Henri Partoes en vormt een De Hoop en De Tronende Madonna ste groep om 17u15). Met de grote rechthoek van 138 m lang bij voorstellen. Architect Partoes werd medewerking van het Atelier de 94 m breed ingericht rond twee vier- ook belast met de heraanleg van de Recherche et d’Action urbaines kante binnenpleinen omzoomd door begijnhofwijk, die volledig bebouwd (ARAU). brede galerijen met rondboogarcades werd met als blikvangers het Groot die als wandelgangen dienen. De drie Vertrekpunt van de wandeling Godshuis en de Sint-Jan-Baptist ten parallelle hoofdvleugels bevatten elk ‘Metamorfoses uit de Oostenrijkse Begijnhofkerk. Het godshuis werd tus- een centraal paviljoen onder driehoe- tijd’ (zie kadertekst hieronder). sen 1976 en 1982 volledig gerenoveerd kig fronton dat licht uitspringt uit de en omgedoopt tot Pacheco Instituut zeer sobere gevelwanden. De bouw naar de naam van de stichting die hier vond plaats tussen 1824 en 1827. Het sinds 1888 eveneens gevestigd is. Bestuur der Godshuizen van Brussel (B 03/07/1977) werd hiermee eigenaar van een imposant geheel in neoclassicistische stijl,

G WANDELING G WANDELING Metamorfoses uit de Oostenrijkse tijd De Begijnhofwijk: een ‘gerecycleerde’ wijk De tweede helft van de 18de eeuw, toen de vroegere Spaanse Nederlan- den onder Oostenrijks bestuur stonden, is de eerste periode van grote Sinds zijn ontstaan in de 13de eeuw heeft de stedenbouwkundige veranderingen in Brussel, dat toen 65.000 inwoners Begijnhofwijk zich voortdurend aangepast aan telde. Door de patentbrieven van keizerin Maria-Theresia werden het de veranderende levenswijzen. De wijk werd op Koningsplein, het Warandepark en de omliggende straten aangelegd het einde van het Ancien Régime in zijn geheel op de ruïnes van het afgebrande paleis van de hertogen van Brabant. hertekend en heeft tot op vandaag een bijzon- Zowat overal in de stad werden werken uitgevoerd. In 1779 werd een der karakter bewaard. Met de kerk, de pastorie stapelhuis gebouwd op het einde van de Handelskaai (de huidige KVS). en het godshuis als bijzonderste ankerpunten Dicht bij de toenmalige binnenhaven van Brussel werd een nieuw plein ontdekt u tijdens een wandeling door de rustige aangelegd, de Nieuwe Graanmarkt. De cultuur werd niet vergeten met straten van deze wijk diverse bouwstijlen in een de bouw van de Muntschouwburg. In 1781 werd ook begonnen met de mooie harmonie. ontmanteling van de tweede stadsomwalling, een proces dat 60 jaar zou duren. Op het tracé hiervan werden brede wandelboulevards aangelegd. A zaterdag en zondag om 10u, 11u30, 14u en 15u30 (duur: 1u) A zaterdag en zondag om 10u30 en 14u30 (duur: 2u30) C vertrek: voor de Sint-Jan-de-Doperkerk van C vertrek: voor het Pacheco-instituut, Grootgodshuisstraat 7 het Begijnhof, Begijnhofplein in Brussel – in Brussel – kaart Centrum M 2 kaart Centrum M 2 M 1-5 (Sint-Katelijne) M 1-5 (Sint-Katelijne) T 51 (Ieper) I reserveren verplicht op het nummer 02/675.19.67 (maandag tot vrijdag van 10u I reserveren verplicht op het nummer 02/675.19.67 (maandag tot tot 17u). Maximaal 25 personen per vertrek. vrijdag van 10u tot 17u). Maximaal 25 personen per vertrek. Enkel in het Frans. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Brussel Babbelt. Met de medewerking van Brussel Babbelt. BRUSSEL ⁄ 15

13. Kaart Centrum M 2 M* BELGISCH MUSEUM VAN DE VRIJMETSELARIJ – HOTEL DEWEZ Lakensestraat 73 – Brussel A enkel zo van 10u tot 17u M 1-5 (De Brouckère) T 3-4 (De Brouckère) B 29-47-66-71-88 (De Brouckère) 12 Dit elegante herenhuis in neoclassicistische stijl, dat lange tijd werd beschouwd als de eigen woning van de grote architect Laurent-Benoît Dewez, werd tussen 1760 en 1770 gebouwd naar plannen die zonder twijfel door hemzelf zijn getekend. De gevel bevatte oorspronkelijk vijf tra- veeën met een centraal uitspringend gedeelte onder driehoekig fronton. Een reeks oculi verfraaide het bovenste gedeelte van het gebouw, dat in de loop van de tijd ernstig in verval raakte. Dankzij een restauratiecam- 13 pagne tussen 2008 en 2011 is men erin geslaagd opnieuw een eenheid te geven aan de gevel waarvan het siersmeedwerk, de raamkozijnen en 12. Kaart Centrum M 2 L bestaande uit holkeelkroonlijsten, het stucwerk gerenoveerd zijn. Binnen VRIJMETSELAARSTEMPELS Hathorpilasters, cobra’s, gevleugelde heeft men geprobeerd de oorspron- zonneschijven, tweekoppige ade- kelijke indeling van de ruimtes te her- Lakensestraat 79 – Brussel laars en vrijmetselaarswerktuigen. stellen, maar ook het behangpapier, De kleine tempel ademt met zijn met de lambriseringen en de vroegere A za en zo van 10u tot 18u textiel beklede muren en sterrenhe- decoratie. Aan de achterkant zijn de (laatste ingang om 17u15) mel aan het plafond een intimistische paardenstallen, gelegen in de as van I toegang per groepen van sfeer uit, de twee grote tempels daar- de inrijpoort, bewaard en verhoogd 10 personen entegen imponeren door hun zuilen met een galerij. De benedenverdie- in de vorm van papyrusbundels en ping huisvest vandaag het Belgisch M 1-5 (De Brouckère) hun ruime afmetingen. Een fries van museum van de Vrijmetselarij, dat een T 3-4 (De Brouckère) rammen siert het architraaf onder overzicht geeft van de geschiedenis het plafond. Stucwerk, houtwerk en en de kenmerken van de vrijmetselarij, B 29-47-66-71-88 (De Brouckère) marmer vervolledigen een decoratie meer bepaald in België. Het museum Op 20 april 1909 diende de vrijmetse- die de fascinatie van de loge voor het wil vooral de betekenis van de vrij- laarsloge Les Vrais Amis de l’Union et oude Egypte toont, een tendens die metselaarsbeweging verduidelijken. du Progrès Réunis een bouwaanvraag we ook aantreffen in de grafkunst en (B 13/02/1992) in voor een nieuwe vergaderplaats op de versieringen van sommige officiële Er zullen gidsen in het museum het nummer 79 van de Lakensestraat. gebouwen met sfinxen of obelisken. aanwezig zijn om uitleg te geven. De plannen hiervoor werden ontwor- (B 08/08/1988) pen door architect Paul Bonduelle die Rondleidingen zodra zich een het gebouwencomplex realiseerde in groep heeft gevormd. 1910. De neoclassicistische gevel van 1832 aan de straatzijde doet in niets J Rondleiding in Franse geba- vermoeden dat zich aan de binnen- rentaal, zaterdag om 16u. Met de kant van het gebouw drie egyptise- medewerking van de vereniging rende tempels bevinden. De kleine, Arts et Culture. de midden- en de grote tempel delen eenzelfde polychrome decoratie 16 ⁄ BRUSSEL

G WANDELING De ontmaskering Het neoclassicistische Martelaarsplein is als een gemaskerd bal: niets is wat het lijkt. Noch het plein zelf, noch de gevels, noch wat er achter schuilt. Dit en vele andere voorbeelden op deze wandeling (onder meer op de Adolphe Maxlaan, de Wolvengracht, het Muntplein, de Warmoesberg, de Sint-Hubertusgalerijen en de vitrines van de Nieuwstraat… ) tonen hoe architectuur ook wel werd gebruikt om de schone schijn op te houden.

A zondag om 10u, 13u en 15u (duur: 1u30) C vertrek: hoek Nieuwstraat-Sint-Michielsstraat in Brussel – kaart Centrum N2 Kaart Centrum N 2 M 1-5 (De Brouckère) 14. MARTELAARSPLEIN T 3-4 (De Brouckère) Brussel B 29-47-66-71-88 (De Brouckère) B 29-66-71 (Arenberg) I reserveren verplicht ([email protected] of 0493/50.40.60). Maximum 25 personen per vertrek. Het Martelaarsplein is de eerste belangrijke uiting van neoclassicisti- Met de medewerking van Klare Lijn. sche architectuur in Brussel. Het plein heette oorspronkelijk Sint-Michiels- plein, in de Franse tijd vervangen door place de la Blanchisserie omdat G WANDELING op deze plek een blekerij was waar lakens werden gedroogd. De huidige Stijloefeningen op de centrale lanen naam werd gegeven om de slachtof- fers te herdenken die gevallen waren Langs de centrale lanen werden destijds talrijke gebouwen gerealiseerd tijdens de bloedige septemberdagen in diverse stijlen: neoclassicisme, neorenaissance, eclecticisme. Op het van 1830. Dit geheel van stilistisch deel van de lanen dat vorige zomer tot voetgangerszone werd omgevormd, uniforme woningen werd gebouwd kunt u nu in alle rust de sierlijke gevels bewonderen die vaak overvloedig op initiatief van privéontwikkelaars gedecoreerd zijn. naar plannen die door de stad Brussel De Noorddoorgang, het huis ‘In de Kat’, het Grand Café en het Pathé werden toevertrouwd aan ingenieur- Palace: al deze gebouwen herleven nu ze opnieuw de aandacht krijgen architect Claude Fisco. Hij inspireerde die ze verdienen! zich op de realisaties van Jules- Hardouin Mansart en bestaande A zondag om 10u30 en 14u30 (duur: 2u) voorbeelden in Parijs en Londen. De C vertrek: ingang van de Noorddoorgang (kant Adolphe Maxlaan) benedenverdiepingen met schijn- in Brussel – kaart Centrum N 2 voegen van de verschillende gevelwanden worden bekroond door een M 1-5 (De Brouckère) bovenbouw in kolossale orde gerit- T 3-4 (De Brouckère) meerd door pilasters of zuilen op de hoekpaviljoenen. Die laatste zijn rijker B 29-47-66-71-88 (De Brouckère) versierd om de lange opeenvolging I reserveren verplicht op het nummer 02/675.19.67 (maandag van identieke traveeën te doorbreken. tot vrijdag van 10u tot 17uh). Maximaal 25 personen per vertrek. Bemerk de siervazen, guirlandes en ossenkoppen in reliëf op de paviljoe- Enkel in het Frans. nen aan de Peterseliestraat en de Met de medewerking van Brussel Babbelt. Sint-Michielsstraat. De noordelijke en zuidelijke pleinwand hebben een centraal fronton dat zeven traveeën overspant. Het volledige complex werd gebouwd tussen 1774 en 1776. De sterk vervallen gebouwen zijn de voorbije jaren tijdens twee grote res- tauratiecampagnes volledig gerestaureerd. (B 10/06/1963) BRUSSEL ⁄ 17

16. Kaart Centrum N 2 L EUROPEAN SOCIETY OF ANAESTHESIOLOGY (ESA) Komediantenstraat 24 – Brussel A za en zo van 10u tot 18u (laatste toegang om 17u15) I enkel toegankelijk via rondleidingen (groepen van 15 personen) 14 16 M 1-5 (De Brouckère) T 3-4 (De Brouckère) B 29-66-71 (Arenberg) 15. Kaart Centrum N 2 L Delbeke schilderde de historische en CERCLE DES AMIS symbolische taferelen naar schetsen Dit herenhuis in neorenaissancestijl PHILANTHROPES van Jan Verhas, en Gustave Janlet werd in 1898 gebouwd naar de plan- realiseerde de decoratieve beschil- nen van architect Albert Dumont, die Peterseliestraat 6-8 – Brussel dering. Zuilen met vaasvormige en ook het stadhuis van Sint-Gillis ont- Hathorkapitelen, rechtstreeks ontleend wierp. De toegang tot het huis wordt A za en zo van 10u tot 18u aan monumenten uit het land van de afgesloten door een sierlijk smeedij- B 29-66-71 (Arenberg) farao’s, ritmeren de Grote Tempel zeren hek. De gevel in Euvillesteen waarvan de polychrome versieringen heeft een rondbogig tweelicht en een Het gebouw waar vroeger het atelier van cobra’s (uraei) en gevleugelde zon- rondboogdeur op de begane grond gevestigd was van Louis Ghémar, neschijven onlangs zijn gerestaureerd. en een trapeziumvormige erker op de officieel hoffotograaf van Leopold II, De verbouwde Middentempel bevatte eerste verdieping. Het hoofdgestel huisvest sinds 1877 de vrijmetselaar- oorspronkelijk papyrusvormige zuilen bovenaan is verfraaid met guirlandes stempels van de Cercle des Amis phi- met daartussen vrijmetselaars- en en draagt het bouwjaar in een car- lanthropes. Een van de twee gevels aan plantengroeitaferelen. De Grote Tem- touche. Het weelderig gedecoreerde de Peterseliestraat heeft zijn neoclas- pel is een van de meest representatieve interieur is geordend rond een klas- sicistisch ontwerp van architect-inge- voorbeelden van de neo-Egyptische siek atrium met een colonnade en nieur Claude Fisco bewaard. Binnen stijl in België. (B 21/11/1975) gekleurde glas-in-loodramen onder wacht de bezoeker een complete ver- een beglaasd dak. Het principe van rassing in de vorm van een maçonniek Rondleidingen, zaterdag en zon- het atrium gaat terug tot de villa’s uit tempelcomplex in egyptiserende stijl dag van 11 tot 17u. de oudheid. De eetkamer met lambri- dat door architect Adolphe Samyn Lezingen over de geschiedenis seringen in neo-Lodewijk XV-stijl gaf werd ontworpen voor Les Amis phi- van het gebouw en de restauratie oorspronkelijk uit op een charmante lanthropes. De decoratie is het werk van de tempel van Amon-Râ, wintertuin. In 2002 liet de European van anderen: Alban Chambon ontwierp zaterdag en zondag om 14u30. Society of Anaesthesiology de woning de gesculpteerde ornamenten, Louis restaureren om er zijn kantoren in te vestigen. (B 28/04/1994) Doorlopend rondleidingen (laatste groep om 17u15). Met de medewerking van het Atelier de Recherche et d’Action urbaines (ARAU) en Brussel Babbelt. Tentoonstelling over de European Society of Anaesthesiology.

15 18 ⁄ BRUSSEL

F BUSTOCHT Brussel in de 19de eeuw: een staalkaart van stijlen In de 19de eeuw groeide de bevolking van Brussel als nooit tevoren. De door de stad opgeslorpte omliggende dorpen werden in een recordtijd verstede- lijkt. De hoofdstad van het jonge België bouwde openbare voorzieningen en gebouwen waarvan de soms imposante architectuur vaak verwees naar 17 vroeger. De architecten herontdekten de geschiedenis van de architectuur en grepen terug naar de gotiek, de Italiaanse renaissance maar vooral de Kaart Centrum O 2 Vlaamse renaissance, die herinnerde aan het grootse nationale verleden. 17. L Deze bustocht biedt een breed overzicht van de buitengewone rijkdom en INSTITUT SUPÉRIEUR diversiteit van de Brusselse bouwkunst van de 19de eeuw aan de hand INDUSTRIEL DE BRUXELLES van enkele van zijn mooiste realisaties zoals het Justitiepaleis, de arcaden (ISIB) van het Jubelpark en het gemeentehuis en de gevangenis van Sint-Gillis. Koningsstraat 150 – Brussel A zaterdag om 9u30, 10u30, 13u30 en 14u30 (duur: 3u) A za en zo van 11u tot 16u C vertrek: hoek van de Pachecolaan en de Kruidtuinlaan in Brussel – M 1-5 (Park) kaart Centrum O2 T 92-93 (Congres) M 2-6 (Rogier/Kruidtuin) Toen architect Joseph Poelaert T 92-93 (Kruidtuin) opdracht kreeg om de Congresko- lom te ontwerpen, tekende hij ook B 61 (Rogier/Kruidtuin) de plannen voor twee identieke I reserveren verplicht op het nummer 02/219.33.45 (maandag herenhuizen aan weerszijden van tot vrijdag van 10u tot 15u). Maximaal 45 personen per vertrek. het toekomstige Congresplein. De twee gebouwen werden opgetrok- Enkel in het Frans. ken tussen 1850 en 1852 in een stijl Met de medewerking van het Atelier de Recherche et d’Action die verwant is aan het neoclassicisme urbaines (ARAU). uit de tijd van Lodewijk XVI. Poelaert introduceerde echter ook elementen uit andere stijlperiodes, zoals de sterk uitspringende kroonlijst die reeds de F BUSTOCHT neorenaissance aankondigt. De firma Les Savonneries Lever Frères die hier Neoromaans, een lange geschiedenis gevestigd was, liet in 1922 verbou- De romaanse stijl en haar 19de-eeuwse afleiding, het neoromaans, zijn niet wingswerken uitvoeren door architect altijd populair geweest. Velen vonden deze stijl eerder ‘primitief’ en het is pas Paul Saintenoy. Het oorspronkelijke in de 20ste eeuw dat ze eerherstel heeft genoten en op haar juiste waarde uitzicht van de gevel werd daarbij licht werd geschat. In Brussel werden na de Eerste Wereldoorlog meerdere gewijzigd, vooral in de versiering van plannen voor neoromaanse kerken voorgesteld. Hoewel het gebruik van de centrale travee. Ook een flink deel materialen zoals natuursteen bouwwerken in deze stijl vrij duur maakte, van de interieurdecoratie werd opge- gaf ze een nieuw elan aan de art-decokunst. De belangrijkste toepassing offerd, hoewel belangrijke onderdelen bleef echter weggelegd voor religieuze kunst. Het Collège Saint-Michel van het werk van Poelaert bewaard is een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de neoromaanse stijl bleven, zoals de opmerkelijke ves- in Brussel, maar her en der vinden we nog andere kleine verrassingen. tibule waarvan de vloer en muren volledig bekleed zijn met marmer- A zaterdag om 11u en 15u (duur: 1u30) platen in verschillende kleuren. Het gebouw huisvest vandaag de zetel C vertrek: voor de Nationale Bank van België, de Berlaimontlaan 3 van het Institut Supérieur Industriel in Brussel – kaart Centrum N 3 de Bruxelles. (B 19/04/1977) M 1-5 (Centraal Station) Rondleidingen zaterdag en zon- B 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station) dag om 11u30, 12u30, 13u30, 14u30 en 15u15. Met de mede- I reserveren verplicht op het nummer 02/537.78.75 (maandag werking van Arkadia en Korei. tot vrijdag van 10u tot 13u). Maximaal 48 personen per vertrek. Presentatie van de plannen van Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van de Geschiedenis. het gebouw en foto’s van de lopende activiteiten. BRUSSEL ⁄ 19

18. Kaart Centrum O 2 Brusselaars hadden toen immers in is te danken aan de identieke bepleis- BARRICADENPLEIN de hele stad talrijke barricades opge- tering van alle gebouwen, de doorlo- worpen. Ze hadden de straten opge- pende kordonlijsten op de gevels, de Brussel broken, de straatstenen opgestapeld symmetrische plaatsing van deuren en er alles bovenop gegooid wat de en vensters en het uniforme lijstwerk. M 2-6 (Madou) Hollandse troepen kon tegenhouden. Twee huizen werden afgebroken bij de B 29-63-65-66 (Madou) Hun vastberadenheid werd beloond aanleg van de Omwentelingstraat en en korte tijd later was de onafhanke- in de loop der jaren werden nog kleine Het cirkelvormige architecturale lijkheid een feit. Het plein werd in een veranderingen aangebracht. Dit heeft geheel in neoclassicistische stijl op dit zeer homogeen neoclassicisme ont- de eenheid van het plein echter niet plein, dat vroeger Oranjeplein heette, worpen door architect Nicolas Roget geschonden. Het blijft een van de werd voltooid in 1828. Het was onder- en maakte deel uit van de aanleg van meest representatieve realisaties in deel van een groot stedenbouwkun- de ringlanen op het tracé van de kort zijn soort. Victor Hugo woonde er met dig project om de stad te verfraaien. voordien afgebroken middeleeuwse zijn gezin en ontving er soms Charles Na de Belgische revolutie van 1830 omwalling. De eenheid van het geheel Baudelaire. (B 08/08/1988) kreeg het plein zijn nieuwe naam. De

19. Kaart Centrum O 2-3 L benedenverdieping maakt een stoere VOORMALIG HOTEL EN BANK indruk door het gebruik van geblokte EMPAIN – VOORMALIG HOTEL natuursteen. Het interieur heeft een DE KNUYT DE VOSMAER uitzonderlijk rijke decoratie bewaard die werd uitgevoerd in opdracht Congresstraat 33 – Brussel van Hector de Knuyt, zoon van een grootgrondbezitter, maar vooral van A enkel za van 10u tot 18u Edouard Empain, die reeds eigenaar (laatste toegang om 17u15) was van het gebouw in 1881. De met I enkel toegankelijk via rondleidin- marmeren borstbeelden op voetstuk gen (groepen van 15 personen) versierde inkomhal leidt naar een grote trap van marmer en onyx die verlicht M 2-6 (Madou) wordt door historiserende glasramen. T 92-93 (Congres) Zoals in die tijd gebruikelijk was, wisselen verschillende stijlen elkaar af. Zo B 29-65-66 (Madou) heeft de grote salon een lambrisering Het voormalige hotel de Knuyt de met houten panelen in neo-Lodewijk Vosmaer aan het Vrijheidsplein is een XV-stijl terwijl de lambrisering van de opvallend gebouw dat op magistrale woonkamer versierd is met houtsnij- wijze de hoek domineert tussen de werk in neorenaissancestijl. Andere Congresstraat en de Drukpersstraat. elementen behoren tot de neogotiek, Het werd gebouwd in eclectische zoals een opmerkelijke houten trap- stijl met sterke renaissance-invloe- penhal.. Het gebouw is onlangs zorg- den naar de plannen van architect vuldig gerestaureerd en ingericht als Joseph Naert uit 1878-1879. Het kantoorruimte. (B 29/09/2005) gebouw heeft drie gevels die rijk Doorlopend rondleidingen (laatste versierd zijn met hardsteen en door groep om 17u15). Met de mede- uitspringende hoektorentjes van werking van Pro Velo en Korei. elkaar worden gescheiden. Een groot dakvenster met het wapenschild van Uitleg en wandelingen in de wijk, de familie de Knuyt de Vosmaer en zaterdag om 14u en 16u. Met de een open portiekbekroning markeert medewerking van het Wijkcomité 19 de centrale as van de voorgevel. De Onze-Lieve-Vrouw ter Sneeuw. 20 ⁄ BRUSSEL

20. Kaart Centrum O 3 K de restauratie toe aan twee architec- VLAAMS PARLEMENT – ten: Willy Verstraete en Jozef Fuyen. HUIS VAN DE VLAAMSE Zij lieten de buitenkant ongewijzigd VOLKSVERTEGENWOORDIGERS maar moderniseerden grondig het interieur. De meest originele ingreep Leuvenseweg 86 – Brussel is ongetwijfeld de glazen overkapping van het meerhoekige binnenplein dat A enkel zo van 10u tot 18u hierdoor werd omgevormd tot plenaire (laatste toegang om 17u) vergaderzaal. Onder het parlementaire M 1-5 (Kunst-Wet), halfrond bevindt zich de zogenaamde 2-6 (Kunst-Wet/Madou) Schelp, een polyvalente zaal met volledig marmeren vloer. Een gedeelte van B 29-63-65-66 (Treurenberg) de oorspronkelijke decoratie is echter In 1895 ontwierp architect Joseph bewaard gebleven, meer bepaald in Benoît in opdracht van het ministerie de monumentale vestibule waar nog van Posterijen en Zeewezen een groot de oude mozaïekvloer en muren met gebouw op de plaats van een vroe- stucwerk en marmerschildering te zien gere concertzaal. Hij koos voor een zijn. In het kantoor van de voorzitter eclectische stijl met een sterk neoclas- hangen elegante schilderijen verfraaid sicistische inslag die duidelijk tot uiting met stucwerk en omlijst door gecanne- komt in de wit- en hardstenen gevel die leerde zuilen en pilasters met Korinthi- het perspectief van de Hertogstraat sche kapitelen. (B 02/04/1998) afsluit. De Vlaamse Raad, voorloper Rondleidingen van het Vlaams Parlement, kocht dit (laatste groep om 17u). 20 gebouw in 1987 aan en vertrouwde

21. Kaart Centrum O 3 L Cercle artistique et littéraire die sinds CERCLE ROYAL GAULOIS 1951 ook onderdak biedt aan de Cer- ARTISTIQUE ET LITTÉRAIRE cle gaulois. Deze privéclub heeft het gebruiksrecht van de blauwe salon, de Wetstraat 5 (achter het Théâtre royal koninklijke salon, de balzaal die met zijn du Parc) – Brussel neoclassicistische ordonnantie en de vier kariatiden vervaardigd door beeld- A za en zo van 10 tot 18u houwer François Rude, en de Lotha- M 1-5 Kunst-Wet/Park), ringenzaal die uit 1783 dateert en dus 2-6 (Kunst-Wet) deel uitmaakt van het oorspronkelijke gebouw. De neoclassicistische decora- T 92-93 (Park) tie dateert overigens uit deze periode en B 29-63-65-66 (Park) omvat zeer mooi stucwerk en pilasters in composietstijl. Sinds zijn ontstaan In 1782 kreeg architect Louis Montoyer is de Cercle royal gaulois artistique et opdracht de plannen te ontwerpen voor littéraire een ontmoetingsplaats waar een gebouwencomplex in Lodewijk XVI- talrijke recepties, lezingen en vergade- stijl dat een cirkelvormige schouwburg ringen plaatsvinden. (B 09/03/1995) evenals een rechthoekig gebouw met balzaal en ontvangstzaal moest omvat- Rondleidingen, zaterdag en zon- ten. In 1820 werd dit gebouwencom- dag om 10u, 11u, 12u, 13u, 14u, plex, de Waux-Hall geheten, overgedra- 15u, 16u en 17u. gen aan de Stad Brussel, die besloot om J Rondleidingen in Franse elk van de gebouwen apart te verhuren. gebarentaal, zondag om 14u. Met De Société du Concert Noble nam het de medewerking van de vereni- café van de Waux-Hall en enkele aan- ging Arts et Culture. palende lokalen in concessie en kreeg toestemming om een prestigieuze bal- Stand van de vereniging ‘Associ- zaal te bouwen naar de plannen van ation des Amis de l’Unesco’ met architect Charles Van der Straeten. In voorstelling van het tijdschrift 21 1871 werd het geheel verhuurd aan de Les nouvelles du patrimoine. BRUSSEL ⁄ 21

22. Kaart Centrum O 3 in houten traliewerk is opgetrokken. In GALERIJ VAN DE WAUX-HALL de loop der jaren raakte deze galerij in onbruik met toenemend verval als Wetstraat 5 (achter het Théâtre royal gevolg. Het traliewerk takelde af door du Parc en de Cercle royal gaulois de invloed van weer en wind. De galerij artistique et littéraire) – Brussel werd uiteindelijk voor het publiek afgesloten. De restauratie van de galerij, in A za en zo van 10u tot 18u opdracht van de Stad Brussel, loopt M 1-5 Kunst-Wet/Park), momenteel ten einde. Een deel van de 2-6 (Kunst-Wet) oorspronkelijke elementen is gerestaureerd. Andere, die te zwaar waren T 92-93 (Park) beschadigd, zijn op identieke wijze B 29-63-65-66 (Park) opnieuw gemaakt en de ontbrekende elementen zoals vazen, balustrades en Het eind 18de-eeuws aangelegde de koepelbekroning zijn gereconstru- park van Brussel onderging de invloed eerd op basis van archiefdocumenten. van de Engelse parken, die vooral op (B 19/05/1994) vermaak waren afgestemd. Zo werd in 1783 een vauxhall gebouwd, een Uitleg over de verschillende uitgaansgelegenheid met zaal voor interventies die deze unieke site voorstellingen en balzaal. In 1913 werd zijn luister hebben teruggegeven. de Brusselse Waux-Hall uitgebreid met Met de medewerking van de Stad een overdekte galerij en een muziek- Brussel (Cel Historisch Erfgoed), paviljoen, ontworpen door stadsarchi- A2RC en Korei. 22 tect François Malfait. Het betreft een geheel in Lodewijk XVI-stijl dat volledig

23. Kaart Centrum O 3 M PALEIS DER NATIE Leuvenseweg 7-13 – Brussel A enkel za van 10u tot 18u I veiligheids- en identiteitscontro- le aan de ingang M 1-5 (Park), 2-6 (Kunst-Wet) T 92-93 (Park) B 29-63-65-66 (Treurenberg) Het Paleis der Natie, vandaag de zetel van het Federaal Parlement, 23 vormt het centrale gedeelte van het grootse neoclassicistische geheel dat de noordzijde van het Koninklijk Park gedeelte bestemd was voor de Soe- geschilderd door Louis Gallait tegen een afsluit. Het U-vormige gebouw kwam vereine Raad van Brabant die de Bel- gouden achtergrond in historiserende tot stand tussen 1778 en 1783 naar gische provincies bestuurde ten tijde stijl. Deze ruimte werd ontworpen door de plannen van architect B. Guimard, van Karel van Lotharingen. In de met architect Tilman-François Suys. De die ook het Koningsplein ontwierp. De stucwerk gedecoreerde hal, die een andere trap, bekleed met groen tapijt, hoofdgevel wordt bekroond door een vloer in wit marmer heeft, markeren leidt naar de Kamer, waarvan de half- fronton met bas-reliëf van Gilles-Lam- twee paar Dorische zuilen de vestibu- ronde zaal die in 1883 door een brand bert Godecharle dat de “Gerechtigheid les die toegang geven tot twee monu- werd verwoest en later in neoclassicis- die de ondeugden bestraft en de deug- mentale trappen. De ene trap, bekleed tische stijl heringericht werd door archi- den beloont” voorstelt. De westgevel met rood tapijt, leidt naar de Senaat, tect Hendrik Beyaert. Meerdere salons werd oorspronkelijk ingenomen door waarvan de vergaderzaal met gesculp- met parket in Lodewijk XVI-stijl vormen de Kanselarij en de oostgevel door teerde lambriseringen versierd is met de een mooi geheel. Het Paleis der Natie de Rekenkamer, terwijl het centrale portretten van onze nationale gloriën, is het politieke centrum van ons land. 22 ⁄ BRUSSEL

24. Kaart Centrum N 3 M PARLEMENT VAN DE FÉDÉRATION WALLONIE-BRUXELLES – VOORMALIG HÔTEL DE LIGNE Koningsstraat 72 – Brussel A enkel za van 10u tot 18u (laatste toegang om 17u15) I enkel toegankelijk via rondleidingen (groepen van 20 personen) M 1-5 (Park) T 92-93 (Park) B 29-63-65-66 (Park) Dit herenhuis in neoclassicistische stijl met centraal driehoekig fronton wordt toegeschreven aan architect Barnabé 24 25 Guimard en werd omstreeks 1777 gebouwd voor graaf de Lannoy, als symmetrisch pendant van het andere gebouw op de hoek van de Koloniën 25. Kaart Centrum N 3 M Binnen roepen enkele pronksalons straat. Het maakt deel uit van een groot nog de sfeer op van de tijd van de neoclassicistisch geheel dat rond het BNP PARIBAS FORTIS – Verlichting. Zo bevat de Lotharin- koninklijk park is gegroepeerd, voor- VOORMALIGE ZETEL VAN DE genzaal twee wandtapijten met het namelijk langs de Koningsstraat en de GENERALE MAATSCHAPPIJ wapenschild van keizer Frans van Lot- Wetstraat. Latere eigenaars waren in haringen en zijn echtgenote keizerin 1836 prins de Ligne Eugène Lamoral Koningsstraat 20 – Brussel Maria-Theresia van Oostenrijk, terwijl en in 1897 de ‘Tramways bruxellois’. In in de Grote Galerij een reeks wandta- A enkel zo van 10u tot 18u 1900 werd het de zetel van een bank. pijten hangt met episodes uit het leven (laatste toegang om 17u) Vandaag is het gebouw aangepast van Mozes, geweven tussen 1742 en aan de behoeften van het Parlement I enkel toegankelijk via rondleidin- 1763 in het atelier van de gebroeders van de Fédération Wallonie-Bruxelles, gen (groepen van 20 personen) Van der Borcht. De Koningszaal ten met onder meer de inrichting van een slotte dankt zijn naam aan de por- M 1-5 (Park) parlementair halfrond en commissie- tretten die de muren sieren en die zalen. Ondanks de vele veranderingen T 92-93 (Paleizen) de opeenvolgende vorsten van onze aan het interieur bezit het gebouw nog gewesten voorstellen, van koning B 38-71 (Koning) enkele rijkelijk gedecoreerde histori- Willem I tot koning Filip. sche salons die plafonds met sierlijk De Algemeene Maatschappij ter Doorlopend rondleidingen (laat- stucwerk en originele lambriseringen Begunstiging van de Volksvlijt ves- ste groep om 17u). Met de mede- in neoclassicistische stijl (ook wel tigde zijn zetel in 1822 aan de Hofberg werking van Itinéraires, op de Lodewijk XVI-stijl genoemd) bevatten, en nestelde zich daarmee van meet Paden van de Geschiedenis en waarin mythologische taferelen het af aan in een wijk van aanzien, niet Klare Lijn. verbindende thema vormen. ver van het centrum van de politieke macht. In 1904 kocht deze bank, die J Rondleiding in Franse geba- Doorlopend rondleidingen (laatste aan de oorsprong ligt van de Generale rentaal, zondag om 10u30. Met de groep om 17u15). Met de medewer- Maatschappij van België en van het medewerking van de vereniging king van Itinéraires, op de Paden huidige BNP Paribas Fortis, een eerste Arts et Culture. van de Geschiedenis en Klare Lijn. gebouw in de Koningsstraat. In 1922 J Rondleiding in Franse geba- werd dit patrimonium vergroot met de rentaal, zaterdag om 10u. Met de aankoop van aanpalende gebouwen. medewerking van de vereniging Het gebouwencomplex werd volledig Arts et Culture. heringericht en eengemaakt tussen 1965 en 1980, in overeenstemming Kunstwerken tentoonstelling met de bouwvoorschriften uit de 18de van de winnaar van de "Jonge eeuw, toen deze wijk werd aangelegd. kunstenaars" 2016 award, design categorie, uitgereikt door het Parlement van de Fédération Wallonie-Bruxelles. BRUSSEL ⁄ 23

26. Kaart Centrum N 3-4 K BIP (HUIS VAN HET GEWEST) Koningsstraat 2-4 – Brussel A za en zo van 10u tot 18u T 92-93 (Koning) B 27-38-71-95 (Koning) Het Bip is gevestigd in twee gebouwen, het Hôtel Grimbergen op de nummers 2-4 van de Koningsstraat, en het Hôtel Spangen op het nummer 11 van het Koningsplein. Deze gebouwen maken deel uit van het neoclassicistische geheel van het plein, dat ontworpen is door de Franse architect Jean-Be- noît-Vincent Barré. Het Hôtel Grimber- gen werd gebouwd vanaf 1776 onder 26 leiding van architect Barnabé Guimard. Het was van bij het begin onderverdeeld en kende diverse bestemmingen. De Rondleidingen, zaterdag en zon- Vertrekpunt van de wandeling hoek aan de parkzijde werd omstreeks dag om 10u30, 11u30, 12u30, ‘Niets gaat verloren, niets is 1830 ingenomen door het Café de l’A- 14u30, 15u30, 16u30 en 17u15. nieuw… alles wordt gerecupe- mitié, terwijl op de hoek aan de kant van Met de medewerking van Itinérai- reerd!’ (zie kadertekst hieronder). het Koningsplein van 1840 tot 1875 de res, op de Paden van de Geschie- boekhandel Muquardt was gevestigd. denis en Klare Lijn. Nadien werd het gebouw eigendom van de Lloyds & National Provincial Foreign Bank Ltd en volledig ingericht als kantoren. De toegangshal kreeg een rijke decoratie in marmer van verschillende F BUSTOCHT kleuren. Uit dezelfde periode dateert Niets gaat verloren, niets is nieuw… ook de grote lokettenzaal waarvan het alles wordt gerecupereerd! gecompartimenteerde plafond een kroonlijst heeft van kunstig stucwerk. Stel dat het eclecticisme nu eens niet getuigde van gebrek aan inspira- Forse pilasters in geel marmer met ver- tie, maar integendeel van een voortdurend heruitvinden, van een blijvend gulde egyptiserende kapitelen organi- opborrelende vernieuwing? Na de witte, neoclassicistische stad naar Frans seren de ruimte. Op de verdieping is model hebben onze architecten niets anders gedaan dan vroegere stijlen een opmerkelijk stucplafond bewaard heruit te vinden, er elementen aan ontleend en opnieuw gecombineerd op dat duidelijk geïnspireerd is op de een niet eerder geziene, originele manier. De bronnen varieerden in de tijd Adamstijl, die in de 18de eeuw zeer in – Italië, de trans-Atlantische schepen, het Engelse platteland, Manhattan – de mode was in Groot-Brittannië. Het en deden een nieuwe wind vaak uit verre streken waaien door het Brusselse stucwerk, dat mooi uitkomt tegen de landschap. Deze bustocht vertelt u er meer over. watergroene en bleekblauwe achtergrond, omvat elkaar aankijkende grif- A zaterdag om 10u30 en 14u30 (duur: 2u) fioenen, amfora’s in de fries onder de C vertrek: voor het Bip, Koningsstraat 2-4 in Brussel – kroonlijst, medaillons en guirlandes. kaart Centrum N 4 Het gebouw dat sinds 1984 eigendom is van het Brussels Hoofdstedelijk T 92-93 (Koning) Gewest, huisvest sinds 10 mei 2008 B 27-38-71-95 (Koning) het Bip, Huis van het Gewest. Op de verdieping bevindt zich de tentoonstel- I reserveren verplicht op het nummer 02/675.19.67 (maandag tot ling ‘experience Brussels!’ die de vele vrijdag van 10u tot 17u). Maximaal 45 personen per vertrek. facetten van Brussel laat zien via tien Enkel in het Frans. ludieke en interactieve zalen. U kunt er onder meer een prachtige interactieve Met de medewerking van Brussel Babbelt. maquette van het Brussels Gewest bewonderen op schaal 1/1500. (B 04/07/1984) 24 ⁄ BRUSSEL

27. Kaart Centrum N 3 M Lotharingen, ongetwijfeld om Karel van hun stucco-lustro decor met marmer PROTESTANTSE KERK VAN Lotharingen, gouverneur van de Neder- imitatie behouden. De vloer bestaat uit BRUSSEL – VOORMALIGE landen onder het bewind van keizerin echte marmer. Het stucwerk van de KONINKLIJKE KAPEL Maria-Theresia, ter wille te zijn. De zijkapel is in zijn geheel zeer mooi bewaard beuken met hun galerijen hebben een gebleven, zowel boven de deuren als in Museumplein 2 – Brussel superpositie van zuilen met Ionische en het koor waar engeltjes een aureool vor- Korinthische kapitelen, typerend voor men rond een schilderij van de Heilige A za van 10u tot 18u de classicistische Franse architectuur. Maagd. (B 20/11/2001) zo van 13u tot 18u Het geheel is echter uitgewerkt met een Uitleg op verzoek. T 92-93 (Koning) vrijheid eigen aan de Lodewijk XV-stijl, waarbij sommige details (zoals de Presentatie door Jean Ferrard en B 27-38-71-95 (Koning) Pompeïsche kapitelen met hoekvolu- Yuko Wataya van het galerijorgel De kapel op het Museumplein, destijds ten en de motieven die passementwerk Dreymann (1841), met klassieke ‘Hofkapel’ genoemd, werd gebouwd imiteren) reeds de Lodewijk XVI-stijl orgelkast, en van het positief orgel naar de plannen van architect Jean aankondigen. Na de Franse Revolutie Collon (1994), met een orgelkast in Faulte. De eerste steen werd gelegd ondertekende Napoleon in oktober barokstijl getekend door Forceville op 1 mei 1760. Het grondplan vertoont 1804 een decreet dat de kapel aan de (1699), zaterdag om 13 u. grote gelijkenis met de kapel van het protestantse eredienst schonk. Het Met de medewerking van kasteel van Versailles, maar het alge- interieur werd bij de restauratie van 1987 Brusselse Orgels. mene uitzicht lijkt verbazend goed op volledig in zijn oorspronkelijke gedaante de kapel van het kasteel van Lunéville in hersteld. De zuilen en pilasters hebben

H TENTOONSTELLING Atelier d’Architecture Simone & Lucien Kroll. Ongedwongen architectuur/Une architecture habitée/ Engaged architecture Als ontwerper van het beroemde Mémé (Maison des Médecins) in Brussel en als internationaal bekend en invloedrijk theoreticus is Lucien Kroll een van de belangrijkste figuren van de Belgische architectuur. Deze wegberei- der – op meer dan één vlak – kant zich al vijftig jaar tegen de uitwassen van het modernisme, de verstedelijking en de industrialisering van de woning- bouw. Zich baserend op de noties van incrementalisme en complexiteit, was hij een van de eerste architecten die ecologische principes hanteerde en burgerparticipatie ernstig nam. Voor de eerste keer in België wordt een tentoonstelling over het werk van Simone en Lucien Kroll voorgesteld door A+ en BOZAR. De uitgebreide tentoonstelling, oorspronkelijk in 2015 in Parijs gecreëerd door de Cité de l’architecture et du patrimoine, bevat 80 projecten en verwezenlijkingen, talrijke tekeningen en originele plannen, teksten, video’s en onuitgegeven foto’s. In Brussel wordt de tentoonstelling aangevuld met getuigenissen en met een korte onuitgegeven film over zijn bureau en een van de eerste projecten van collectief wonen in Oudergem.

A zaterdag en zondag van 10u tot 18u C BOZAR, Ravensteinstraat 23 in Brussel – kaart Centrum N 3 27 M 1-5 (Centraal Station) T 92-94 (Paleizen) B 38-71 (Bozar) Tentoonstelling van 22 juni tot 18 september 2016 (Colloquium ‘The genius of la Mémé’ op 8 september – www.a-plus.be). Uitzonderlijk gratis toegang op 17 en 18 september ter gelegenheid van de Open Monumentendagen. Op zondag 8 september om 15u vindt ook een lezing van Lucien Kroll plaats in zaal M, gevolgd door de ‘finissage’ van de tentoonstelling. Toegangsprijs: 8 € – 5 €. BRUSSEL ⁄ 25

G WANDELING J RONDLEIDINGEN De klassieke oudheid herontdekt IN GEBARENTAAL De Brusselse architectuur bevat tal van verwijzingen naar de oudheid: van Zoals elk jaar organiseert de vereni- het oude Egypte over het antieke Griekenland tot het Romeinse keizer- ging Arts et Culture rondleidingen in rijk. Soms gaat het om herinterpretaties, in andere gevallen om getrouwe Franse gebarentaal, bestemd voor kopieën ontleend aan de bakermat van de westerse beschaving. Deze dove en slechthorende personen. wandeling zal u verrassen door de diversiteit aan elementen die de oudheid op onverwachte plaatsen tot leven brengen: Toscaanse, Dorische en Dit jaar zijn zeven plaatsen op deze Korinthische zuilen, bas-reliëfs, fonteinen, enz. manier te bezoeken:

A zaterdag om 9u, 11u, 14u en 16u (duur: 1u30) > Parlement van de Fédération Wallonie-Bruxelles – Voorma- C vertrek: voor de trappen van het Justitiepaleis, Poelaertplein lig hôtel de Ligne (notitie 24 in Brussel – kaart Centrum M-N 4 pagina 22) M 2-6 (Louiza) A zaterdag om 10u T 92-93-94-97 (Louiza) > Paleis van Karel van Lotharin- gen (Koninklijk Bibliotheek van I reserveren verplicht op het nummer 02/537.78.75 (maandag België) (notitie 28 pagina 26) tot vrijdag van 10u tot 13u). Maximaal 25 personen per vertrek. A zaterdag om 11u30 Enkel in het Frans. > Rioolmuseum van de Stad Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden Brussel – Voormalig octrooi- van de Geschiedenis. paviljoen (notitie 7 pagina 10) A zaterdag om 14u15 > Vrijmetselaarstempels (notitie 12 pagina 15) G WANDELING A zaterdag om 16u > BNP Paribas Fortis – Voorma- De herontdekking van het architecturale lige zetel van de Generale Maat- verleden in de 19de eeuw schappij (notitie 25 pagina 22) Tijdens de Verlichting kreeg men opnieuw belangstelling voor de antieke A zondag om 10u30 oudheid. In de architectuur is zo rond 1750 het neoclassicisme ontstaan. > Cercle royal gaulois artistique Later volgden nog talrijke andere neostijlen. Op zoek naar nieuwe vormen et littéraire (notitie 21 pagina 20) durfden architecten ook verschillende elementen uit oude bouwstijlen A zondag om 14u te combineren in een enkel gebouw. Zo werd naast de historiserende stijlen ook het eclecticisme geboren. Het was een tijd van ongebreidelde > BELvue museum – Voormalige fantasie en ingenieuze ingenieurskunst. We starten de wandeling bij het hotel Bellevue (notitie 32 pagina 29) schoolvoorbeeld van eclecticisme, het beroemde Justitiepaleis. De tocht A zondag om 15u30 gaat verder langs o.a. de Joodse Hoofdsynagoge, het Koninklijk Muziek- conservatorium, de Wolstraat, het Egmontpaleis, Zavelkerk en –parkje, de KMSK, Sint-Jacob op Koudenbergkerk, de protestantse kapel, het palais van Karel van Lotharingen, de Kunstberg en de apotheek Delacre.

A zaterdag om 11u, 13u30 en 15u30 en zondag om 11u, 13u30, 14u30 en 15u30 (duur: 2u) C vertrek: Poelaertplein in Brussel (eindpunt van de wandeling: Bip, Koningstraat 2-4 in Brussel) – kaart Centrum M-N 4 M 2-6 (Louiza) T 92-93-94-97 (Louiza) I reserveren verplicht op het nummer 02/569.27.74 of via e-mail ([email protected]). Maximaal 20 personen per vertrek. Met de medewerking van Culturama. 26 ⁄ BRUSSEL

28. Kaart Centrum N 3-4 L theek. Het oostelijke appartement is 29. Kaart Centrum N 4 M PALEIS VAN KAREL VAN het enige dat in 1960 aan de slopersha- REKENHOF LOTHARINGEN (KONINKLIJK mer ontsnapte. In 1976 begon de BIBLIOTHEEK VAN BELGIË) Regie der Gebouwen met een groot- Regentschapsstraat 2 – Brussel scheepse restauratie. Op basis van de A enkel za van 10u tot 18u Museumplein 1 – Brussel overblijvende decoratieve elementen werden de interieurs zo goed moge- T 92-93 (Koning) A enkel za van 10u tot 17u lijk gereconstrueerd met stucwerk, B 27-38-71-95 (Koning) T 92-93 (Koning) marmer, stoffering en verguldsel. De wandbekleding en de muurzijde van Het gebouw waar vandaag het B 27-38-71-95 (Koning) de salons werden in 1980 in Lyon Rekenhof gehuisvest is, bevat een Nadat Karel van Lotharingen het geweven, naar de originele kartons. oud gedeelte dat uitgeeft op het gotische Hôtel van de familie Nassau Een schitterende rotonde en vijf ach- Koningsplein en deel uitmaakt van had gekocht, gaf hij hofarchitect Jean ter elkaar liggende salons, uniek voor het neoclassicistische geheel dat Faulte opdracht het te verbouwen tot Brussel, huisvesten het museum van architect Barnabé Guimard tussen een luxueus paleis. De werken begon- de 18de eeuw. (B 22/11/2001) 1776 en 1781 realiseerde in opdracht nen in 1757 en werden na de dood van Karel van Lotharingen. In 1866 Rondleidingen, zaterdag om van Faulte in 1766 voortgezet door kocht Filips, graaf van Vlaanderen 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, Laurent-Benoît Dewez en voltooid in en broer van koning Leopold II, het 15u30 en 16u15. Met de mede- 1780. De bepleisterde gevels in neo- gebouw aan van markies Arconati. De werking van Itinéraires, op de classicistische stijl met nog enkele architecten Paul Saintenoy en Charles Paden van de Geschiedenis. rocaille-elementen worden gerit- Parent voegden er twee haakse meerd door uitspringende gedeeltes J Rondleiding in Franse geba- vleugels aan toe en realiseerden zo onder frontonbekroning. De concave rentaal, zaterdag om 11u30. Met een paleis waarvan het U-vormige hoofdingang valt op door het rijke de medewerking van de vereni- grondplan zich ontvouwt rond een beeldhouwwerk van de hand van ging Arts et Culture. voorplein met portieken die uitge- Laurent Delvaux. Het paleis bevatte ven op de Regentschapsstraat. Een Vaste tentoonstelling met objec- vroeger westelijke winter- en ooste- indrukwekkende rotonde onder een ten verbonden met het dagelijkse lijke zomervertrekken, maar ook een koepel ligt op de centrale as van het leven in de 18de eeuw en met drukkerij, twee laboratoria, kabinetten nieuwe, monumentale bouwwerk. De Karel van Lotharingen en het hof- voor natuurwetenschappen, fysica en graaf van Vlaanderen liet het interieur leven in het bijzonder. scheikunde, evenals een grote biblio- BRUSSEL ⁄ 27

29 30 inrichten waarvan de opeenvolgende 30. Kaart Centrum N 4 architect die sinds 1761 in Brussel salons met vergulde lambriseringen KONINGSPLEIN werkzaam was. De gebouwen rond en geschilderde stucplafonds alle het plein, drie bouwlagen hoog, stijlen illustreren die in de 19de eeuw Brussel bepleisterd en geschilderd met eier- mode waren, van neorenaissance schaalkleurige olieverf, werden tus- T 92-93 (Koning) en neogotiek tot neo-Lodewijk XV- sen 1776 en 1783 opgetrokken. De en neo-Lodewijk XVI-stijl. De grote B 27-38-71-95 (Koning) met balustrades bekroonde gevels, trap is geïnspireerd op voorbeelden geritmeerd door pilasters over de Het Koningsplein was een essen- uit de barok en heeft een leuning in twee bovenste bouwlagen die rusten tieel onderdeel van de nieuwe zeer kunstig siersmeedwerk. Op de op benedenverdiepingen met schijn- 18de-eeuwse wijk die zich uitstrekte overloop bevindt zich een indruk- voegen, vormen rond de Sint-Jacob tot het naburige park en de gebou- wekkend glas-in-loodraam in neo- op Koudenbergkerk een bijzonder wen die in de omgeving daarvan renaissancestijl met het monogram harmonieus geheel dat een zekere werden opgetrokken. Het was de van de toenmalige eigenaars. Koning overeenkomst vertoont met de place regering van de Oostenrijkse Neder- Albert I werd in dit paleis geboren en Saint-Stanislas in Nancy. landen die het initiatief nam voor dit verkocht het in 1921 aan de Bank (B 22/12/1951) ambitieuze project en opteerde voor van Brussel die de staatsieruimten een neoclassicistische architectuur volledig behield maar de rest van de in Lodewijk XVI-stijl die eenheid en gebouwen voor functioneel gebruik harmonie moest garanderen. Deze liet aanpassen. De Belgische Staat opmerkelijke realisatie uit de Eeuw kocht het paleis opnieuw aan in 1982 van de Verlichting werd ontworpen en vestigde er na restauratie in 1984 door Barnabé Guimard, een Frans het Rekenhof in. (B 06/09/2001) Folder met uitleg over het gebouw ter plaatse verkrijgbaar. 28 ⁄ BRUSSEL

31. Kaart Centrum N 4 L voorafgegaan door een peristilium met SINT-JACOB OP indrukwekkende Korinthische zuilen en KOUDENBERGKERK een fronton dat tussen 1843 en 1845 (KONINKLIJKE PAROCHIE, versierd werd met een monumentaal KATHEDRAAL VAN HET BISDOM fresco van Jean-François Portaels. In BIJ DE KRIJGSMACHT) dezelfde periode werd ook de klokkentoren gewijzigd. Binnen wordt de ruimte Koningsplein – Brussel verdeeld door machtige Korinthische zuilen in een interieur dat met zijn helder- A za van 12u tot 18u grijze muren en een decoratie in zuivere zo van 12u tot 17u30 neoclassicistische stijl een bijzonder T 92-93 (Koning) homogeen geheel vormt. Uitzonderin- gen zijn de eikenhouten koorstoelen in B 27-38-71-95 (Koning) régencestijl, een smeedijzeren hek in 31 Sint-Jacob op de Koudenbergkerk Lodewijk XIV-stijl en de neoclassicisti- vormt het fraaie sluitstuk van het per- sche orgelkast. (B 02/12/1959) Tentoonstelling ‘Dienaars van spectief van de Hofberg en integreert Rondleidingen, zaterdag en zon- God tijdens de Grote Oorlog’ over zich tegelijk harmonieus in het presti- dag om 15u en 17u. de rol van de militaire aalmoeze- gieuze neoclassicistische geheel van niers in de oorlog 1914-1918. het Koningsplein. De kerk werd in 1776 Presentatie van het orgel van gebouwd door de Franse architect Pierre Schyven (1884) door Eric Vertrekpunt van de wandelingen Barnabé Guimard naar het licht gewij- Mairlot, de vaste organist, en ‘Brussel, een geschiedenisboek’ zigde ontwerp van een andere Franse Jean Ferrard, zaterdag om 14u. en ‘De architectuurgeschiedenis architect, Jean-Benoît-Vincent Barré. Met de medewerking van Brus- van Brussel herhaalt zich ‘(zie De eigenlijke gevel van de kerk wordt selse Orgels. kaderteksten hieronder).

G WANDELING G WANDELING Brussel, een geschiedenisboek De architectuurgeschiedenis van Brussel herhaalt zich Doorheen de geschiedenis wilden Halverwege de 19de eeuw keren de architecten zich stilaan af van het neoclas- de Spanjaarden, de Oostenrijkers, sicistische model, met de Koninklijke Wijk als bekendste voorbeeld in Brussel, de Fransen, de Nederlanders alsook herontdekken ze de stijlen van vroeger. De gotiek, de Italiaanse renaissance en het jonge België, ‘Brussel’ op hun vooral de Vlaamse renaissance worden de nieuwe trend. Deze worden soms met de palmares plaatsen. De verschillende grootste vrijheid toegepast zoals in de verbluffende gevel van de vroegere apotheek bouwstijlen vertellen het verhaal van Delacre op de Koudenberg. Eclecticisme is het nieuwe ordewoord. Vanaf de jaren deze bewogen geschiedenis. Dat dit 1920 zal het modernisme met zijn meest doorgedreven variant, de internationale over veel meer gaat dan stijlkenmer- stijl, een einde maken aan deze vrolijke vermenging van stijlen waarvan de art ken en data komt u zeker te weten deco de ultieme uitdrukking is. Voortaan wordt elke historische of geografische tijdens deze wandeling. verwijzing uit de architectuur gebannen. Het einde van de jaren 1970 is een nieuw kantelmoment met het postmodernisme, dat resoluut naar stijlreferenties terug- A zaterdag en zondag om 10u en grijpt. Het Markiesgebouw naast de kathedraal is hiervan een mooi voorbeeld. 13u (duur: 2u) A zondag om 10u, 10u30, 14u en 15u (duur: 2u) C vertrek: voor de trappen van de Sint-Jacob op de Koudenberg- C vertrek: voor de Sint-Jacob op de Koudenbergkerk, Koningsplein kerk, Koningsplein in Brussel – in Brussel – kaart Centrum N 4 kaart Centrum N 4 T 92-93 (Koning) T 92-93 (Koning) B 27-38-71-95 (Koning) B 27-38-71-95 (Koning) I reserveren verplicht op het nummer 02/219.33.45 (maandag I reserveren verplicht (info@korei. tot vrijdag van 10u tot 15uh). Maximaal 25 personen per vertrek. be of 02/380.22.09). Maximum Enkel in het Frans. 25 personen per vertrek. Met de medewerking van het Atelier de Recherche et d’Action Met de medewerking van Korei. urbaines (ARAU). BRUSSEL ⁄ 29

32. Kaart Centrum N 4 M architect Jean-Benoît-Vincent Barré 1934 en 1953 werd het in bruikleen BELVUE MUSEUM – VOORMALIGE aanvaard, dat geïnspireerd was op het gegeven aan het Rode Kruis alvorens HOTEL BELLEVUE Stanislasplein in Nancy. De uitvoe- te worden omgevormd tot museum ring, in neoclassicistische stijl, stond voor sierkunsten, later tot museum Paleizenplein 7 – Brussel onder leiding van Barnabé Guimard. van de Dynastie en uiteindelijk tot Elk van de paviljoenen op het plein museum over de geschiedenis van A za en zo van 10u tot 18u bestond uit een benedenverdieping België. (B 22/12/1951) T 92-93 (Paleizen) met schijnvoegen, door een gepro- Vaste interactieve tentoonstelling fileerde kroonlijst gescheiden van B 27-38-71-95 (Koning) ‘België en zijn geschiedenis’. de hogere bouwlagen, en boven- Het huidige BELvue museum werd aan afgesloten door een architraaf, J Rondleiding in Franse geba- in 1776 gebouwd op het eerste stuk kroonlijst en bekronende balustrade. rentaal, zondag om 15u30. Met de bouwgrond van het Koningsplein In de tijd toen Honoré de Balzac, vorst medewerking van de vereniging dat verkocht werd aan een particu- Metternich en Jérôme Bonaparte in Arts et Culture. lier. Philippe de Proft, een rijke wijn- het hotel logeerden, gaf de hoofdin- handelaar en herbergier, liet er een gang uit op het Koningsplein. Het luxehotel voor reizigers optrekken vol- hotel werd in 1902 aangekocht door gens de architecturale voorschriften de Stichting van de Kroon die het die waren uitgevaardigd door keizerin ter beschikking stelde van prinses Maria-Theresia om de stilistische een- Clémentine. Later zou het worden heid van het Koningsplein te bewaren. gerenoveerd met behoud van de ori- De wijk moest toen nog altijd worden ginele elementen in Lodewijk XVI-stijl heropgebouwd na de brand van het en bewoond door prins Leopold en hertogelijk paleis in 1731. Uiteinde- prinses Astrid kort na hun huwelijk. lijk werd een ontwerp van de Franse Na een periode van leegstand tussen

32 G WANDELING Van het ene paleis naar het andere, een (her)ontdekking van de 19de-eeuwse stijlen Deze wandeling neemt u mee op een ontdekkingstocht tussen machtcentra: koninklijke, aritocratische en rechterlijke. Onze architecturale (her)ontdekking begint voor het huidige koninklijk paleis, dat gelegen is op de plaats waar vanaf de 12de eeuw het imposante paleis van de hertogen van Brabant stond. Na een verwoestende brand in 1731 werd op de grondvesten van het verdwenen paleis een nieuwe wijk in neoclassicistische stijl aangelegd. De volgende halte is op de Kleine Zavel, waar een andere bladzijde van onze nationale geschiedenis wordt belicht. In de Wolstraat bewonderen we vervolgens een aantal prachtige herenhuizen met zeer aristocratische allures. Het orgelpunt van deze wandeling is het Justitiepaleis, een van de grootste bouwwerken uit de 19de eeuw, gebouwd naar de plannen van Joseph Poelaert. Met zijn Grieks-Romeinse en andere antieke invloeden is dit gebouw het summum van eclecticisme!

A zaterdag en zondag om 16u30 (duur: 2u) C vertrek: voor het centrale hek van het koninklijk paleis, Paleizenplein in Brussel – kaart Centrum N 4 M 2-6 (Troon) T 92-93 (Koning) B 27-38-71-95 (Koning) I reserveren verplicht op het nummer 02/563.61.53 (maandag tot vrijdag van 9u tot 13u). Maximaal 25 personen per vertrek. Met de medewerking van Arkadia. 30 ⁄ BRUSSEL

33. Kaart Centrum O 4 K mooi voorbeeld van deze puristische ACADEMIËNPALEIS strekking. Nadat het gebouw twaalf jaar onder sekwester was geplaatst, Hertogstraat 1 – Brussel werd het eigendom van de Belgische Staat die het in 1853 schonk aan de A za en zo van 10u tot 18u toekomstige koning Leopold II die er (laatste toegang om 17u15) echter nooit zou wonen. Het werd in I enkel toegankelijk via rondleidin- 1862 bestemd als toekomstig museum gen (groepen van 25 personen) voor moderne kunst, maar uiteindelijk zouden de Koninklijke Academie M 2-6 (Troon) voor Wetenschappen, Letteren en B 27-34-38-54-64-80-95 (Troon) Schone Kunsten, evenals de Konink- lijke Academie voor Geneeskunde er Het Academiënpaleis werd tussen in 1876 hun intrek nemen. Het paleis 1823 en 1825 gebouwd als residentie werd gedecoreerd en ingericht door voor prins Willem II van Oranje, die er tot architect Tilman-François Suys tussen aan de Belgische onafhankelijkheid in 1825 en 1828. Het bezit enkele mooie 1830 zou verblijven. Architect Charles salons met parketvloeren in kost- Vander Straeten, die het ontwerp bare houtsoorten en een ontvangst- maakte, inspireerde zich op de theo- zaal van majestueuze afmetingen. rieën van de Fransman Jean-Nicolas- (B 10/10/2001) Louis Durand, die een zeer pure neoclassicistische stijl propageerde. De Doorlopend rondleidingen (laatste strikte symmetrie, het weinig uitge- toegang om 17u15). Met de mede- sproken reliëf van de geledingen, het werking Arkadia, Itinéraires, op regelmatige ritme en het tot drie kleu- de Paden van de Geschiedenis en ren beperkte palet van de materialen Klare Lijn. maken dit gebouw inderdaad tot een

G 33 WANDELING Belgische Luxe in een neogotisch landschap Vertrekkend aan het standbeeld van Leopold II gaat de wandeling doorheen de wijken van de eerste 19de-eeuwse stadsuitbreiding. Op de toen nog grotendeels onbebouwde percelen konden stadsplanners hun gang gaan en dat resulteerde in strak aangelegde straten en pleinen waarrond de neoclassicistische bouwstijl opborrelde met nu en dan een neogotisch geheel die de strakheid doorbreekt. We lopen ook door straten als de Her- derstraat die verwijzen naar het landbouwgebied van weleer en stoten ook op de overblijfselen van een oud laat 18de-eeuws buitenverblijf. Dit neemt niet weg dat deze wijken momenteel ook de Europese Unie huisvesten. Ook zijn er drukke winkelcentra met gewaagde hedendaagse architectuur, doch die nog steeds de charmes van de 19de eeuw uitstralen.

A zaterdag en zondag om 10u en 14u (duur: 2u) C vertrek: voor de standbeeld van Leopold II, Troonplein in Brussel (einde van de wandeling aan het Egmontpark) – kaart Centrum O 4 I reserveren gewenst op het nummer 0499/21.39.85 of per mail ([email protected]). Maximaal 20 personen per vertrek. M 2-6 (Troon) B 27-34-38-54-64-80-95 (Troon) Met de medewerking van E-guides. BRUSSEL ⁄ 31

in samenwerking met volg ons op en #omd2016 32 ⁄ BRUSSEL-UITBREIDING / ETTERBEEK / SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE / SINT-PIETERS-WOLUWE / OUDERGEM BRUSSEL-UITBREIDING / ETTERBEEK / SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE / SINT-PIETERS-WOLUWE / OUDERGEM

Haphuis 41 BRUSSEL-UITBREIDING / ETTERBEEK / SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE / SINT-PIETERS-WOLUWE / OUDERGEM ⁄ 33

34. Kaart I 8 M architectuur, met name naar Palladio SINT-JOZEFKERK in het benedengedeelte. De torens zijn echter een eerbetoon aan het Franse Frère-Orbansquare neoclassicisme. Binnen geven drie Brussel-Uitbreiding beuken van gelijke hoogte, van elkaar gescheiden door Korinthische zuilen, A za van 10u tot 18u een gevoel van weidsheid aan het zo van 12u tot 18u schip dat overvloedig licht ontvangt M 1-2-5-6 (Kunst-Wet) van grote rondboogvensters. Het interieur bevat naast zeer mooi neore- In opdracht van de Société civile pour naissancemeubilair ook een reusach- l’Agrandissement et l’Embellissement tig doek van Antoine Wiertz tegen de de la Ville – die geloofde dat een religi- vlakke muur van het koor dat De vlucht eus gebouw een belangrijke stimulans naar Egypte uitbeeldt. De restauratie kon zijn voor de ontwikkeling van de van het kerkinterieur werd voltooid op nieuwe Leopoldswijk – ontwierp archi- 19 maart 2015. Alleen de Kruisweg (een tect Tilman-François Suys de plannen werk van Ernest Wante) en de omrin- voor een kerk ter ere van Sint-Jozef, de gende geschilderde friezen wachten patroonheilige van België. Suys leidde nog op restauratie. (B 13/05/1981) 34 niet alleen de bouw, die duurde van 1842 tot 1849, maar tekende ook het Rondleidingen, zaterdag om Romeinse katholieke mis in het aanlegplan voor de nieuwe wijk. Dit 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, Latijn met Gregoriaanse zang, verklaart wellicht waarom beide zo 15u30, 16u30 en 17u15 en zondag zondag om 10u, volgens de goed op elkaar afgestemd zijn. Naar om 14u30, 15u30, 16u30 en 17u15. eeuwenoude ritus die van kracht verluidt heeft de Drievuldigheids- Met de medewerking van Brussel was tot 1962 en door paus kerk in Rome model gestaan voor de Babbelt en Klare Lijn. Benedictus XVI in ere werd hersteld compositie van de voorgevel. Tal van in zijn motu proprio van juli 2007 details verwijzen naar de Italiaanse (respectvolle kleding gewenst).

35. Kaart I 8 L RAAD VAN STATE Wetenschapsstraat 33 Brussel-Uitbreiding A enkel zo van 10u tot 17u (laatste toegang om 16u15) I enkel toegankelijk via rondleidingen (groepen van 20 personen) M 1-2-5-6 (Kunst-Wet) De Raad van State is sinds 1948 35 gehuisvest in het paleis van graaf Vandernoot, markies van Assche, van de Leopoldswijk, kreeg een rijke paleis aan de toekomstige koning dat tussen 1858 en 1860 gebouwd decoratie. Op de eerste verdieping is Albert I, die er woonde van 1901 tot werd naar de plannen van architect een suite van salons bewaard waarvan 1909. Later werd het de ambtswoning Alphonse Balat. De ordonnantie van het vergulde lijstwerk geïnspireerd is van de ambassadeur van de Verenigde de gevel verwijst duidelijk naar de door de Lodewijk XV-stijl. Onder deze Staten. (B 19/06/1997) Italiaanse renaissance, meer bepaald salons vermelden we het kantoor van naar het Palazzo Farnese in Rome, dat Doorlopend rondleidingen (laat- de Eerste voorzitter van de Raad van gerealiseerd werd door Michelangelo ste groep om 16u15). Met de State in een rijke neobarokstijl met een en Antonio da Sangallo. Opmerkelijk medewerking van La Fonderie, plafond dat versierd is met schilderijen zijn de polychromie van de materia- Pro Velo en Korei. van Charles Chaplin. De bibliotheek len (afwisseling van witsteen en hard- daarentegen draagt de stempel van steen) en de monumentale ingang, een de Vlaamse renaissance. De markies typisch Florentijnse rondboogportiek. van Assche verhuurde destijds zijn Het paleis, een van de blikvangers 34 ⁄ BRUSSEL-UITBREIDING / ETTERBEEK / SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE / SINT-PIETERS-WOLUWE / OUDERGEM

36. Kaart I 8 K CONCERT NOBLE Aarlenstraat 84 Brussel-Uitbreiding A za en zo van 10u tot 18u M 1-5 (Maalbeek) B 21-27-64 (Trier) De naam Concert Noble gaat terug tot 1785, toen aartshertogin Maria- Christina van Oostenrijk en haar echt- genoot Albert van Saksen-Teschen in het Warandepark een sociëteit oprichtten die als doel had ontmoe- tingen tussen leden van de adel te organiseren. In 1873, onder impuls van koning Leopold II, besloot de Société du Concert Noble om in de Leopoldswijk een prestigieuze ontmoetingsplaats te bouwen voor de talrijke nationale en internationale 36 persoonlijkheden die in Brussel verbleven. Uit die periode dateren de ontvangstzalen die we vandaag kennen. De opdracht werd toever- 37. Kaart J 8 L trouwd aan Hendrik Beyaert, die RESTAURANT BARBANERA een opeenvolging van weelderige vertrekken met neoclassicistische Archimedesstraat 69 decoratie ontwierp, die geleidelijk Brussel-Uitbreiding in volume toenemen en de bezoe- A za en zo van 10u tot 17u ker zo voorbereiden op de visuele apotheose van de balzaal. De ruime M 1-5 (Schuman) volumes, de gecanneleerde pilasters, B 21-36-60-79 (Schuman) de decoratie van guirlandes, lauwerkransen en gestileerd loofwerk illus- Architect Jules Brunfaut ontwierp treren prachtig de neoclassicistische deze burgerwoning in eclectische stijl ten tijde van Lodewijk XVI. Deze stijl in 1899. Hij koos met zorg de toplocatie voor het mondaine leven materialen voor de gevelbekleding in de hoofdstad, eigendom van de om daarmee een subtiele polychro- maatschappij Edificio, werd met de mie tot stand te brengen. Daarvan grootste zorg gerestaureerd op initi- getuigen de wit- en hardstenen ban- atief van de vroegere eigenaar ABB, den die over de gevel lopen, maar ook de verzekeringsmaatschappij van de de vensterbogen en de archivolt die Belgische Boerenbond. De salons, die de erker overspant. Binnen zijn een vandaag deel uitmaken van een kan- mooi trappenhuis bewaard met kun- torencomplex, een mooi voorbeeld stig bewerkte leuning, evenals twee van postmodernisme dat de artistieke salons, de ene in Lodewijk XV-stijl 37 en historische waarde van het monu- met een marmeren rococoschoor- ment en zijn omgeving respecteert, steen waarboven een trumeau vormen het decor voor talrijke eve- spiegel, de andere in renaissancestijl Rondleidingen zaterdag en zon- nementen zoals lezingen, concerten, met een houten schoorsteenmantel dag om 10u30, 11u30, 12u30, recepties en diners. (B 27/10/1983) en plafond met zichtbare balken. In 14u30, 15u30 en 16u15. Met de de woning is vandaag een Italiaans medewerking van het Atelier de Rondleidingen, zaterdag en zon- restaurant gevestigd dat de decora- Recherche et d’Action Urbaines dag om 10u30, 11u30, 12u30, tie en de inrichting van het interieur (ARAU) en Klare Lijn. 14u30, 15u30, 16u30 en 17u15. gerespecteerd heeft. Met de medewerking van Arkadia en Korei. BRUSSEL-UITBREIDING / ETTERBEEK / SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE / SINT-PIETERS-WOLUWE / OUDERGEM ⁄ 35

38. Kaart J 8 L KONINKLIJKE MILITAIRE SCHOOL (KMS) Renaissancelaan 30 Brussel-Uitbreiding A enkel op zo van 10u tot 18u (laatste ingang om 17u15) I enkel toegankelijk via rondleidingen (groepen van 20 personen) M 1-5 (Merode/Schuman) T 81 (Merode) B 27-61-80 (Merode), 61 (Ridderschap) De Koninklijke Militaire School was aanvankelijk gevestigd in de abdij van Terkameren, maar kreeg in 1909 een nieuw onderkomen in een gebouwencomplex gebouwd naar de plannen van architect Henri Maquet. Hij 38 koos voor een monumentale maar elegante neoclassicistische stijl, die aan het begin van de 20ste eeuw aan de details. De hoofdingang wordt een grote zaal die samen met de kapel nog altijd erg geliefd was. Het was geflankeerd door de beelden van met glas-in-loodramen in art-nou- trouwens ook de stijl die de voorkeur Mars en Minerva (beeldhouwer Pieter veaustijl een imponerend decoratief van koning Leopold II wegdroeg Braecke), terwijl het fronton (beeld- geheel vormt. Vroeger vonden hier voor de architecturale verfraaiing houwer Hérin) een allegorie van België de vergaderingen, recepties en bals van de hoofdstad. De gevels van de voorstelt dat onder de bescherming plaats die kleur gaven aan het acade- gebouwen bestaan uit drie symme- van Mars een beroep doet op de misch jaar. (B 23/03/1994) trische vleugels die onderling door Vaderlandsliefde, de Kunsten en de Doorlopend rondleidingen (laatste verlaagde portalen verbonden zijn. Wetenschappen om de toekomstige groep om 17u15). Met de mede- Henri Maquet, die later hofarchitect militaire bevelhebbers te vormen. Bin- werking van Arkadia en Korei. zou worden, besteedde speciale zorg nen leidt een monumentale trap naar

G WANDELING Van Ambiorix tot Margareta, kijken en vergelijken Een van de nieuwe Brusselse wijken die in de late 19de eeuw werden aangelegd was de zogenaamde ‘Squareswijk’, gelegen tussen het Schumanplein en de kleine ring. We treffen hier alle bouwstijlen uit die periode aan, in het bijzonder de neostijlen die toen hun hoogdagen beleefden. Tijdens deze wandeling langs de squares Ambiorix, Gutenberg en Maria-Louiza kunt u alle architecturale stijlen, die in de wijk aanwezig zijn, vergelijken.

A zaterdag en zondag om 10u en 14u (duur: 2u) C vertrek: op de hoek van de Patriottenstraat en de Margaretasquare in Brussel-Uitbreiding – kaart J 8 B 60-63-64 (Ambiorix) I maximaal 25 personen per vertrek. Met de medewerking van de Vereniging van de Gidsen van Brussel en België. 36 ⁄ BRUSSEL-UITBREIDING / ETTERBEEK / SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE / SINT-PIETERS-WOLUWE / OUDERGEM

39. Kaart J 8 L H ACTIVITEIT DOMINICANENKERK Focus op de neostijlen in het Koninklijk Instituut voor het Renaissancelaan 40 Kunstpatrimonium (KIK) Brussel-Uitbreiding De neostijlen in Brussel vormen de rode draad van dit unieke bezoek achter A za van 10u tot 18u de schermen. In de laboratoria voor onderzoek en restauratie van kunstwer- zo van 14u tot 18u ken ontdekt u hoe historische monumenten worden geconserveerd en met M 1-5 (Merode/Schuman) welke technieken ons kunstpatrimonium wordt geanalyseerd. U krijgt beeld en uitleg van onze specialisten in de ateliers voor conservatie-restauratie T 81 (Merode) van schilderkunst, steensculptuur, gepolychromeerde houtsculptuur en B 27-61-80 (Merode), textiel. Wij tonen u hoe wetenschappelijke beeldvorming (radiografie en 61 (Ridderschap) infrarood reflectografie) wordt toegepast op kunstwerken en ten slotte krijgt u een inkijk in onze uitgebreide en gevarieerde fototheek met historische Nadat ze tijdens de Franse Revolutie en hedendaagse foto’s van het Belgische erfgoed. verjaagd waren, keerden de dominica- Geef toe aan uw nieuwsgierigheid en laat u meeslepen door de gepassi- nen in 1900 naar Brussel terug, waar ze oneerde uitleg van de specialisten van het KIK! grond kochten om een kloostercomplex te bouwen. Een expert-landmeter, A zaterdag en zondag van 10u tot 17u een zekere H. Broeckx-Maes, ontwierp de plannen voor een klooster in neo- C Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK), Jubelpark 1 gotische stijl met invloeden van de (ingang langs de Renaissancelaan, tegenover nr. 42) in Brussel- Vlaamse renaissance. De bakstenen Uitbreiding – kaart J 8 gevel, die uitgeeft in de Leysstraat, M 1-5 (Merode/Schuman) bestaat uit zogenaamde ‘Brugse’ traveeën, elk bekroond door een T 81 (Merode) dakkapel met topgevel. Versieringen B 27-61-80 (Merode), 61 (Ridderschap) in baksteenmetselwerk en een grote diversiteit aan vensteropeningen geven dynamiek aan de gevels. Naast het klooster werd tussen 1904 en 1906 ook een neogotische kerk gebouwd G WANDELING door architect Louis Corthouts of architect Verhelle, daarover bestaat Het raffinement van de ‘Beaux-Arts’-stijl nog altijd twijfel! Het interieur van de kerk van Onze-Lieve-Vrouw van de De invloed van de Ecole des Beaux-Arts van Parijs liet zich vanaf 1905 in Rozenkrans bezit een mooie polychro- Brussel voelen. De zogenaamde ‘Beaux-Arts’-stijl, die de opvolger is van mie die voortvloeit uit de variëteit aan de eclectische stijl van de 19de eeuw, herneemt en combineert elemen- gebruikte materialen. Naast baksteen ten uit de Franse bouwstijlen van de 18de eeuw: classicisme, rococo en en hardsteen, die ook voor de gevel neoclassicisme. werden gebruikt, bemerken we gele Deze stijl, die gebruikt werd voor zowel herenhuizen als appartements- baksteen in de gewelfkwartieren. De gebouwen, verleent deze gebouwen een monumentaal en prestigieus spitsbogen van het schip rusten op karakter dat bijzonder op prijs werd gesteld in de wijk rond de Tervurenlaan. massieve zuilen met hardstenen ringen. De vloer van keramiektegels in A zondag om 10u30 en 14u30 (duur: 2u) een veelkleurig patroon draagt even- C vertrek: uitgang van het metrostation Merode (kant Tongerenstraat) eens zijn steentje bij. We zien ook een in Etterbeek – kaart K 9 opmerkelijk meubilair van altaren, biechtstoelen en een preekstoel in M 1-5 (Merode) neogotische stijl. T 81 (Merode) De kerk en het klooster van de domi- nicanen vormen een van de meest B 27-61-80 (Merode) homogene neogotische gehelen van I reserveren verplicht op het nummer 02/675.19.67 (maandag tot Brussel. (B 05/06/2005) vrijdag van 10u tot 17u). Maximaal 25 personen per vertrek. Rondleidingen, zaterdag om 10 u Enkel in het Frans. en zondag om 15u. Met de medewerking van Brussel Babbelt. Orgelconcert in het kader van de Orgelmeditaties, zondag van 18u tot 18u30. BRUSSEL-UITBREIDING / ETTERBEEK / SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE / SINT-PIETERS-WOLUWE / OUDERGEM ⁄ 37

39 40

40. Kaart I 9 L de ULB eindelijk de kans om een LABORATORIA BRULABO – volwaardige faculteit geneeskunde VOORMALIG ANATOMISCH te bouwen en in 1930 verliet ze het INSTITUUT Leopoldspark. Het Lycée Jacqmain en het intercommunaal laboratorium Maalbeeklaan 3 (kruispunt Etterbeek- voor scheikunde en bacteriologie ver- se Steenweg en Maalbeeklaan) – deelden het gebouw onder elkaar. Dat ingang via het binnenplein – laboratorium, opgericht in 1916, was Brussel-Uitbreiding de opvolger van het laboratorium van de Stad Brussel, dat van 1863 dateert. A za en zo van 10u tot 17u Het hield zich aanvankelijk vooral (laatste toegang om 16u15) bezig met de bestrijding van diverse I enkel rondleidingen (groepen soorten fraude zoals de toevoeging van 20 personen) van water aan melk, gips aan bloem of margarine aan boter, maar de acti- B 59-60-80 (Jourdan), 34 (Vijvers) viteiten werden geleidelijk uitgebreid De industrieel Ernest Solvay en dokter tot alle aspecten van de hygiëne en Paul Héger, hoogleraar aan de Uni- de veiligheid van voedingsmiddelen versité libre de Bruxelles, lanceer- en water. Deze instelling, die vandaag den in 1892 het idee voor de bouw Brulabo heet en dit jaar haar hon- van een ‘stad van de wetenschap’ derdste verjaardag viert, analyseert in het Leopoldspark. Architect Jules ook de kwaliteit van zwembadwater Jacques Van Ysendyck ontwierp en controleert de aanwezigheid van samen met ingenieur Léon Gérard de schadelijke zwammen in woningen, plannen voor drie moderne medische zoals de houtzwam. gebouwen in een functionele stijl met Uitleg door medewerkers van het overvloedige verlichting. Het Anato- laboratorium (laatste groep om misch Instituut, gefinancierd door 16u15). industrieel Raoul Warocqué, werd gebouwd tussen 1893 en 1898. De Borden met uitleg over de benedenverdieping in blokstenen geschiedenis van het gebouw draagt een bovenbouw met een en de activiteiten van Brulabo. metalen gebinte, bakstenen parement Informatiefolder over Brulabo. en grote vensters. Binnen werd ruim gebruik gemaakt van geëmailleerd ijzer. Na de Eerste Wereldoorlog kreeg 38 ⁄ BRUSSEL-UITBREIDING / ETTERBEEK / SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE / SINT-PIETERS-WOLUWE / OUDERGEM

41. Kaart J 9 L HAPHUIS Waversesteenweg 508-510 Etterbeek A enkel za van 10u tot 18u (laatste toegang om 17u15) I enkel toegankelijk via rondleidingen (groepen van 15 personen) B 34 (Fétis) In 1804 kocht Albert-Joseph Hap, burgemeester van Etterbeek, een land- goed van ongeveer 3 ha met daarbij inbegrepen een 16de-eeuws buiten- huis in renaissancestijl en een vijver die gevoed werd door de Broebelaar. Het gebouw diende niet alleen als gezins- woning maar ook als bedrijfsruimte 41 voor een lederfabriek en een brouwe- rij. In 1859 was het gebouw te vochtig geworden en liet zoon François-Louis toegeschreven schilderijen bewaard Doorlopend rondleidingen (laat- Hap een woning bouwen aan de straat- die zichten van het oude Etterbeek ste groep om 17u15). Met de zijde. Die werd in 1905 door notaris tonen. De woning bevat ook talrijke medewerking van het Atelier de Felix Hap vergroot en verbouwd naar sporen van behangselpapier waarvan Recherche et d’Action urbaines de plannen van architect G. Thoelen. sommige, die gelijkenis vertonen met (ARAU), Brussel Babbelt, Korei De woning kreeg toen een neoclassi- ‘toile de Jouy’, geïnspireerd zijn op de en van Marie-Pierre Dusausoy. cistische gevel van acht traveeën (vijf Lodewijk XVI-stijl en andere, met kleur- Informatiestand over het project uit 1859 en drie toegevoegd in 1905). rijke vogels, op het Chinese exotisme. voor Duurzaam Wijkcontract Hier was de notarispraktijk gevestigd, De woning staat sinds een tiental jaar ‘Jacht-Gray’. Met de medewer- met een kantoor voor de bedienden en leeg en is vandaag eigendom van de king van het gemeentebestuur bibliotheek, en bevonden zich ook de gemeente. Een restauratieproject is van Etterbeek. privévertrekken. In de salons in eclec- aan de gang. (B 09/03/1995) tische stijl zijn aan Edouard Navez

G WANDELING Eclecticisme en neostijlen in Etterbeek Tijdens deze wandeling zult u diverse neostijlen ontdekken, zoals de neogotiek en de neorenaissance, maar ook de vele gezichten van het eclecticisme. Het verkenningsparcours begint aan het kinderdagverblijf Sint-Gertrudis (die als stichtster en patroonheilige van Etterbeek wordt beschouwd). Van daaruit gaat het naar een kleine groene oase die verborgen ligt tussen de huizen: het Felix Happark. Deze groene ruimte, een van de laatste overblijfselen van de landelijke Maalbeekvallei, herbergt de restanten van een oud kasteel, een oranjerie, een vijver en nog andere verrassingen. Na deze verkwikkende pauze staat er onder meer nog een bijzonder art-decogebouw met Egyptische invloeden op het programma, een gebouw dat vroeger zowel een bioscoop als een danstent was.

A zaterdag en zondag om 11u en 14u (duur: 2u) C vertrek: voor het kinderdagverblijf Sint-Gertrudis, Felix Hapstraat 16 in Etterbeek – kaart J 9 B 27 (Galliërs) I reserveren verplicht op het nummer 02/563.61.53 (maandag tot vrijdag van 9u tot 13u). Maximaal 25 personen per vertrek. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Arkadia. BRUSSEL-UITBREIDING / ETTERBEEK / SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE / SINT-PIETERS-WOLUWE / OUDERGEM ⁄ 39

42. Kaart K 9 L SINT-JAN-BERCHMANSKERK Sint-Michielslaan 24 – Etterbeek A za en zo van 12u30 tot 18u M 1 (Montgomery) T 7-25-39-44-81 (Montgomery) B 27-61-80 (Montgomery) De aan Sint-Jan-Berchmans toegewijde kerk vormt het centrale element van het Collège Saint-Michel. Ze werd tussen 1908 en 1910 gebouwd naar de plannen van de architecten A. Gellé en J. Prémont, die zich inspireerden op de Sint-Servaaskerk van Maastricht en de Heilige-Apostelenkerk van Keu- len. De westgevel van het kerkgebouw in neoromaans-Rijnlandse stijl, langs 42 de kant van de Sint-Michielslaan, is opgetrokken in roze Gileppesteen, deels gehouwen en deels breuk- van Ernest Wante en opmerkelijke steen, die haar een massief uiterlijk neogotische orgels uit 1910 vervaar- geven. Binnen wordt de centrale digd door E.-M. Kerkhoff. middenbeuk gescheiden van de zij- Gids ter plaatse, zaterdag en beuken door rondbogen die rusten zondag van 14u tot 18u. Met de op monolithische zuilen in gepolijst medewerking van Korei. Labradorgraniet met composietka- pitelen. Langs de zuilschachten stel- Vertrekpunt van de wandeling len beelden onder een gesculpteerd “In de omgeving van het Collège stenen baldakijn heiligen voor uit de Saint-Michel” (zie kadertekst Jezuïetenorde. De kerk bezit een rijk hieronder). geheel van glasramen, schilderijen

G WANDELING In de omgeving van het Collège Saint-Michel Tijdens deze wandeling ontdekt u de eclectische stijl in al haar glorie. In de straten rond het Collège Saint-Michel, zoals de Liétartstraat en de Vandendriesschelaan, volgen we een parcours langs burgerwoningen, herenhuizen en kunstenaarsateliers waarvan verschillende met een opmerkelijke architecturale waarde. Zo wandelen we onder meer voorbij de woning en het atelier die door architect Emile Lambot werden ontworpen voor de symbolistische schilder Emile Fabry.

A zaterdag en zondag om 11u en 14u (duur: 2u) C vertrek: voor de Sint-Jan-Berchmanskerk, Sint-Michielslaan 24 in Etterbeek – kaart K 9 M 1 (Montgomery) T 7-25-39-44-81 (Montgomery) B 27-61-80 (Montgomery) I reserveren verplicht op het nummer 02/563.61.53 (maandag tot vrijdag van 9u tot 13u). Maximaal 25 personen per wandeling. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Arkadia. 40 ⁄ BRUSSEL-UITBREIDING / ETTERBEEK / SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE / SINT-PIETERS-WOLUWE / OUDERGEM

43. Kaart K 9 L CASTEL DE LINTHOUT Tweelindenlaan 2 Sint-Lambrechts-Woluwe A enkel zo van 10u tot 17u M 1 (Montgomery) T 7-25-39-44-81 (Montgomery) B 27-61-80 (Montgomery) Het Castel de Linthout werd tussen 1867 en 1869 in neo-Vlaamse renaissancestijl gebouwd door de Gentse architect Florimond Vandepoele in opdracht van advo- caat Auguste Beckers. In 1898 werd het eigendom van bankier Charles- Henri Dietrich, de latere baron de Val Duchesse, die er in samenwerking met architect Edmond De Vigne en schilder-decorateur Jean Van Holder zowel langs binnen als buiten zijn eigen stempel op drukte. De neogotische decoratieve elementen van de benedenverdieping (muurschilderingen, glasramen, enz.) hebben de plaatselijke geschiedenis als thema 43 en bevatten gestileerde zichten van het oude Woluwe maar ook oude wapenschilden. In 1903 werd het domein aangekocht door de Sœurs du Sacré-Cœur de Lille. Het jaar G WANDELING nadien openden ze er een internaat en In de omgeving van Sint-Henricus breidden het geheel uit met twee bijgebouwen, waaronder een imposante Op het einde van de 19de eeuw zette Sint-Lambrechts-Woluwe zijn eerste neogotische kapel naar het ontwerp stappen op weg naar de verstedelijking. In 1876 bouwden de Broeders van Julien Walckiers. Dit internaat was van Liefde in de latere George Henrilaan een school in neogotische stijl de voorganger van het huidige Centre om doofstomme en blinde kinderen aangepast onderwijs te verlenen. De scolaire du Sacré-Cœur de Lindthout. percelen in de omgeving werden in korte tijd verkaveld. Onder impuls van De zusters bewoonden tot 1998 het onder andere Firmin Lambeau, bestuurder van een vastgoedmaatschappij, eigenlijke kasteel, dat zijn interieurde- ontwikkelde ‘Hoog Woluwe’ zich met de zogenaamde Linthoutwijk waar coratie grotendeels behouden heeft huizen in verschillende historische stijlen elkaar afwisselen: neogotiek, zoals deze was aan het begin van de neorenaissance, neoclassicisme, enz. De oprichting in 1906 van een nieuwe 20ste eeuw. In 2000 werd het kasteel parochie in de wijk leidde tot de bouw van een kerk naar het ontwerp van eigendom van de gemeente Sint-Lam- architect Walckiers. Hij inspireerde zich hiervoor op de kerk van de domi- brechts-Woluwe, die er de Academie nicanen in Gent. Hij was ook betrokken bij de verkaveling van de percelen voor Muziek, Woord en Dans heeft rond het voorplein van de Sint-Henricuskerk en ontwierp zelfs een aantal ondergebracht. Het gebouw is onlangs nieuwe huizen rond dit plein met zeer mooie neo-renaissancegevels. Een gerestaureerd. (B 04/09/2002) wijk die het ontdekken meer dan waard is. Tentoonstelling over de geschie- A zaterdag en zondag om 10u, 14u en 16u (duur: 1u30) denis en de recente restauratie van de gevels, ramen en daken C vertrek: Koninklijk instituut voor doven, stommen en blinden, van het Castel de Linthout. Georges Henrilaan 278 (J.B Degrooffplein) Met de medewerking van de in Sint-Lambrechts-Woluwe – kaart K-L 8 Dienst Erfgoedzorg en Cultuur B 27-28-80 (Degrooff) van de gemeente Sint-Lam- brechts-Woluwe. Met de medewerking van de Geschied- en Heemkundige kring van Woluwe. BRUSSEL-UITBREIDING / ETTERBEEK / SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE / SINT-PIETERS-WOLUWE / OUDERGEM ⁄ 41

44. Kaart M 8 M vormde het domein om tot een land- MALOUKASTEEL schapspark in Engelse stijl, met schil- derachtige wandelpaden en een grote Pierre Leviedreef 2 (toegang via de romantische vijver. Het goed werd in Stokkelse Steenweg 45) 1853 eigendom van minister Jules Sint-Lambrechts-Woluwe Malou en bleef in het bezit van zijn erfgenamen tot 1950, toen het werd A za van 12u30 tot 18u afgestaan aan de gemeente. Het kas- zo van 10u tot 18u teel kreeg in de jaren 1970 een nieuwe B 28 (Maloupark) bestemming als ontvangst- en evene- mentenruimte. Na een recente gron- Het Maloukasteel is een van de wei- dige restauratie wordt het vandaag nige 18de-eeuwse buitenverblijven gebruikt voor seminaries en confe- in Brussel die nog overgebleven zijn. renties, maar ook voor recepties en Het domein van 9 hectare werd na huwelijksfeesten. (B 07/10/1993) een publieke verkoop eigendom van Lambert de Lamberts, een Brussels Tentoonstelling over de geschie- bankier en zakenman, die in 1776 het denis en de recente restauratie bestaande kasteeltje liet afbreken en van het Maloukasteel. vervangen door een elegant landhuis Fototentoonstelling over de in neoclassicistische stijl. Zowel de Kapelleveldwijk, gemaakt door voor- als achtergevel worden geken- leerlingen van de school ‘Le 75’ en merkt door een regelmatige opeen- een selectie van stukken uit de volging van hoge vensters met acht- tentoonstelling “Herbouwen!” uit- delig gelede kozijnen en een centraal gewerkt door het Centre Marinus. uitspringend gedeelte onder een fronton met oculus. Een van de volgende Gegidste wandelingen in het kas- eigenaars, de orangistische minister teelpark, zondag om 14u (duur: 45 44 Pierre-Louis Van Gobbelschroy, minuten). Reserveren verplicht op het nummer 02/761.27.78 of per mail ([email protected]). Maximaal 25 personen per wan- G WANDELING deling. Met de medewerking van de Van neoclassicisme naar postmodernisme in Woluwe Diensten Erfgoedzorg, Cultuur en Natuur van de gemeente Al wandelend langs de lieflijke meanders van de Woluwe defileren archi- Sint-Lambrechts-Woluwe en van tecturale ontwerpen uit verschillende periodes voorbij. Sommige zijn het het Centre Marinus. resultaat van de naoorlogse modernistische revolutie, andere zijn geïn- spireerd op de oudheid. Het is een feit dat de Woluwelaan verrast door Vertrekpunt van de wandeling zijn historisch erfgoed en door zijn kantoorgebouwen, die soms aan een ‘Van neoclassicisme naar post- hedendaags Parthenon doen denken. Op korte afstand ligt een tuinwijk modernisme in Woluwe’ (zie met landelijke allures. Hoogtepunt is echter het Mémé van Lucien Kroll, kadertekst hiernaast). het iconische gebouw van een buitengewoon architect. Kroll heeft zijn stempel gedrukt op een studentenwijk als erfgenaam van mei 68. Dat alles ziet u tijdens een architecturale rondleiding van neoclassicisme naar postmodernisme.

A zondag om 14u (tweetalig) (duur: 2u30) C vertrek: voor het Maloukasteel, Pierre Leviedreef 2 (ingang langs de Stokkelse Steenweg 45) in Sint-Lambrechts-Woluwe – kaart M 8 B 28 (Maloupark) I reserveren verplicht op het nummer 02/537.78.75 (maandag tot vrijdag van 10u tot 13u). Maximaal 25 personen per wandeling. Wandelschoenen aangeraden. Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van de Geschiedenis en van de Dienst Erfgoedzorg van de gemeente Sint-Lambrechts-Woluwe. 42 ⁄ BRUSSEL-UITBREIDING / ETTERBEEK / SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE / SINT-PIETERS-WOLUWE / OUDERGEM

45. Kaart N 10 M SINT-PAULUSKERK Hockeylaan 96 – Sint-Pieters-Woluwe A za en zo van 14u tot 18u T 39 (Bosstraat) B 36 (Mertens) De Sint-Pauluskerk vormt een opmerkelijk huwelijk tussen twee bouwstijlen. De buitenkant, die grotendeels geïnspireerd is op de romaanse stijl, omhult een interieur dat uitgesproken neogotisch is. De plannen, ontworpen door de architecten Fr. Vandenbroucke en W. Minnigh in 1938, laten een verschuiving in geo- 45 metrische en monumentale richting zien van de stilistische vocabularia De uitgerekte spitsbooggewelven in ren uit 1873 en werden in 1998 over- uit het verleden, onder invloed van gewapend beton die tot op de vloer genomen van de kerk van het collège het modernisme van die tijd. De bouw neerdalen, geven een opvallende Saint-François-Xavier in Verviers. begon in 1939 en was voltooid in 1941. weidsheid aan het kerkschip. Het Vertrekpunt van de wandeling De kerk, opgetrokken in zandstenen orgel en zijn orgelkast in neogotische ‘Van Sint-Paulus tot Parmentier’ breukstenen, heeft een galerij langs stijl waren een van de eerste realisa- (zie kadertekst hieronder). de voorgevel en een vrijstaande ties uit de ateliers van de Brusselse klokkentoren met toegangsportaal. orgelbouwer Pierre Schyven. Ze date-

G WANDELING Van Sint-Paulus tot Parmentier Deze wandeling begint in alle rust met een bezoek aan de neoromaanse Sint-Pauluskerk die eenvoud en soberheid uitstraalt. Daarna gaan we naar het nummer 250 van de Edmond Parmentierlaan. De vroegere pastorie en parochiezaal van architect A. Glibert is een mooi voorbeeld van een totaal andere stijl, de neorenaissance. Ten slotte verkennen we het Parmentier- park, dat zijn naam dankt aan aannemer Edmond Parmentier, die in 1895 belast werd met de aanleg van de Tervurenlaan. In het midden van dit twaalf hectare grote park treffen we niet alleen een opmerkelijke overdekte kaatsbaan aan die uit 1909 dateert, maar ook een oude dienstbodewoning in cottagestijl. Stijldiversiteit troef!

A zaterdag en zondag om 14u en 16u (duur: 1u30) C vertrek: voor de Sint-Pauluskerk, Hockeylaan 96 in Sint-Pieters-Woluwe – kaart N 10 T 39 (Bosstraat) B 36 (Mertens) I reserveren verplicht op het nummer 02/563.61.53 (maandag tot vrijdag van 9u tot 13u). Maximaal 25 personen per wandeling. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Arkadia. 47 BRUSSEL-UITBREIDING / ETTERBEEK / SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE / SINT-PIETERS-WOLUWE / OUDERGEM ⁄ 43

46. Kaart M 10 VOORMALIGE OVERDEKTE KAATSBAAN Parmentierpark, Parmentierlaan 19 Sint-Pieters-Woluwe A za en zo van 14u tot 18u T 39-44 (De Villalobar) B 36 (Kelle) Het Parmentierpark werd ongeveer gelijktijdig met de aanleg van de Tervurenlaan, tussen 1897 en 1899, ontworpen door landschapsarchitect Laîné, die ook de plannen voor het Woluwepark tekende. Het heeft een oppervlakte van 14 hectare. Alvorens 46 het in 1919 werd verkocht aan de Bel- gische Staat was het eigendom van den en een dak met twee hellingen Tentoonstelling over de geschie- aannemer Edmond Parmentier. Langs het terras met balustrades vervangen denis van de activiteiten op de de wandelpaden in het park staan heeft, illustreert het gebouw mooi de site en de gebouwen. hier en daar gebouwtjes: een Noors aantrekkingskracht die de neogotiek Activiteiten voor gezinnen ‘Op paviljoen, oude dienstbodewoningen uitoefende, zelfs op meer bescheiden zoek naar Edmond’: oude spelen in Engelse cottagestijl, maar ook een architectuur. Edmond Parmentier over- en spoorzoekwedstrijd rond de eigenaardige langwerpige construc- leed in 1910, wat ongetwijfeld verklaart geschiedenis van het Parmen- tie in neogotische stijl die tijdens de waarom sommige stenen van de galerij tierpark, zaterdag en zondag van Eerste Wereldoorlog tot kapel werd niet gesculpteerd zijn. Het paviljoentje 14u tot 18u. omgevormd. Oorspronkelijk was dit met hoektorentje daarentegen bezit een overdekte kaatsbaan, gebouwd een mooie boogjesfries, een kunstige Met de medewerking van de ver- in 1909. Hoewel de vensterope- puntgevel en een verzorgde decoratie eniging ‘Les Stations de Plein Air’. ningen van de galerij gewijzigd wer- met plantaardige motieven.

47. Kaart M 11 L het geheel te herbouwen en te vergro- zaal, waarvan de glasramen uitzicht HERTOGINNEDAL ten. De werkzaamheden begonnen in bieden op het park, beslaat twee 1915. Het huidige halfronde gebouw bouwlagen en heeft een spitsboog- Hertoginnedal 4 – Oudergem in baksteen, waarvan het vooruitste- vormig plafond en een neogotische kende dak op zes zuilen rust, is het wenteltrap en schouw. Dezelfde stijl A za en zo van 10u tot 17u resultaat van de heropbouw van de treffen we ook aan in het kantoor (laatste toegang om 16u15) vroegere bijgebouwen die een land- van Charles Dietrich. De Hollandse I enkel toegankelijk via rondleidin- bouwfunctie hadden (paardenstallen, zaal verwijst met haar bekleding van gen (groepen van 20 personen) schuren, vee- en varkensstallen). Het Delftse faiencetegels naar de Hol- wordt vandaag met de naam priorij landse gouden eeuw. T 94 (Vorstrondpunt) aangeduid. Het achterliggende kas- (B 05/12/2002 en 23/10/2003) B 34 (Oudergem-Shopping) teel vermengt verschillende stijlen die Doorlopend rondleidingen getuigen van de talrijke verbouwingen Toen Charles Dietrich in 1903 het (laatste groep om 16u15). door de eeuwen heen. De zuidelijke domein van Hertoginnedal kocht, ver- Met de medewerking van Brussel vleugel in Lodewijk XVI-stijl lijkt de keerde dit in een erbarmelijke staat. Babbelt en Itinéraires, op de oudste en zou uit 1780 dateren. In Alleen een vleugel, een deel van de Paden van de Geschiedenis. het interieur zijn enkele vertrekken omheiningsmuur en enkele rurale bewaard waarvan de decoratie de gebouwen stonden nog overeind. diverse stijlrichtingen laat zien die De nieuwe eigenaar deed een beroep toen in de mode waren. De gotische op architect Albert Roosenboom om 44 ⁄ BRUSSEL-UITBREIDING / ETTERBEEK / SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE / SINT-PIETERS-WOLUWE / OUDERGEM

48. Kaart M 11 L KAPEL VAN SAINT- MARCELLIN CHAMPAGNAT – LUTGARDISSCHOLEN BRUSSEL Zandgroeflaan 2 – Oudergem A za van 10u tot 18u zo van 13u tot 18u T 94 (Vorstrondpunt) B 34 (Oudergem-Shopping) De school aan de Zandgroeflaan werd in 1911 opgericht met de financiële steun van Charles Waucquez, toen- malig eigenaar van het Sint-Annakas- teel. De plannen werden ontworpen door architect Guillaume-Chrétien Veraart, die werkzaam was in Brus- sel en o.a. de Sint-Remigiuskerk in Sint-Jans-Molenbeek en de kerk van het Kostbaar Bloed in Ukkel op zijn 48 actief heeft. In dit ontwerp kon hij zijn voorliefde voor de neogotische stijl uitleven, die hij geleerd had op de architectenschool van Sint-Lukas in Schaarbeek. De kapel van de school F BUSTOCHT die in 1922 werd ingewijd door kardinaal Mercier, is gewijd aan Onze- Kastelen in een recyclage van stijlen! Lieve-Vrouw van de Rozenkrans. Het kan verbazend klinken, maar Brussel telt meer kastelen dan u zou Ondanks haar bescheiden afmetin- denken en ze zijn nog mooi ook. Sommige gaan terug tot de middeleeuwen, gen van slechts vier traveeën heeft andere werden door rijke bankiers en industriëlen gebouwd in de 19de eeuw ze een imposante gevel met een cen- of ontstonden op gemeentelijk initiatief. Deze bustocht voert ons langs een traal rozetvenster, geflankeerd door aantal van deze woningen die er vaak ouder uitzien dan ze in werkelijkheid opengewerkte hoektorentjes. Boven zijn. Of het nu gaat om het Cité Fontainas, het domein Paridant of het kasteel het altaar van de kapel prijkt een zeer van Wolvendael, de indruk die van deze oude stenen uitgaat is er een van mooi beeld van de Heilige Maagd, betovering en illusie, alsof we verplaatst worden naar een ver verleden. door de volksdevotie ook wel ‘Onze- Lieve-Vrouw van het Geluk’ genoemd. A zaterdag om 11u30 en 16u30 (duur: 2u) In 1958 werd de kapel vergroot naar aanleiding van de zaligverklaring van C vertrek: parking van de Carrefour (voor het ING-agentschap), Marcellin Champagnat, stichter van Vorstlaan 240 in Oudergem – kaart L-M 11 de Broeders Maristen, die destijds M 5 (Demey/Herrmann-Debroux) het aanpalende Lutgardiscollege bestuurden. Ze is vandaag gekend T 94 (Oudergem-Shopping) als de kapel van Saint-Marcellin B 34 (Oudergem-Shopping) Champagnat, waarin nog regelmatig religieuze ceremonies plaatsvinden I reserveren verplicht op het nummer 02/537.78.75 (maandag (missen, bruiloften, doopsels, enz.) tot vrijdag van 10u tot 13u). Maximaal 48 personen per vertrek. Gids ter plaatse. Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van de Geschiedenis. BRUSSEL-UITBREIDING / ETTERBEEK / SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE / SINT-PIETERS-WOLUWE / OUDERGEM ⁄ 45 Publicaties van de Directie Monumenten en Landschappen Met haar talrijke publicaties draagt de Directie Het tijdschrift Erfgoed Brussel is sinds bijna vijf Monumenten en Landschappen van het Brussels jaar een mooie aanwinst in de reeds lange lijst Hoofdstedelijk Gewest bij tot een betere kennis van van publicaties over het Brussels Gewest. Via dit het gewestelijk erfgoed. tijdschrift wil het Gewest de vele facetten laten zien van het gewestelijk erfgoed en de integratie Tot deze publicaties behoren de reeks “Brussel, ervan in de ruimtelijke ordening. Stad van Kunst en Geschiedenis”, die al meer dan 50 titels telt, de Atlas van de archeologische onder- Deze publicaties zijn verkrijgbaar in de voornaamste boekhandels grond van het Gewest Brussel, de werken uit de (opgelet: meerdere titels zijn momenteel niet meer voorradig). reeks “Geschiedenis en Restauratie”, enz. De Directie Monumenten en Landschappen geeft ook diverse gratis publicaties uit. De lijst hiervan vindt u op de website www.erfgoed.brussels. 46 ⁄ OPEN MONUMENTENDAGEN

Tentoonstelling

HIDDEN HERITAGE Op zoek naar de verborgen schatten van ons erfgoed

De tentoonstelling Hidden Heritage presenteert 65 foto’s kan men een kijkje nemen achter de coulissen foto’s van Georges De Kinder die hij gedurende tien van openbare gebouwen zoals het gemeentehuis jaar samenwerking gemaakt heeft voor het bureau van Vorst, het voormalige stadhuis van Laken of het ORIGIN, dat al vijftien jaar gespecialiseerd is in de lycée Émile Jacqmain in het Leopoldpark in Brussel. restauratie van bouwkundig erfgoed. Het is een zeld- Ten slotte zijn er ook de klassiekers waarop men zame gelegenheid om beschermde monumenten en nooit uitgekeken raakt: de spits van het stadhuis van landschappen te ontdekken die anders niet toegan- Brussel of de Koninklijke Muntschouwburg. kelijk zijn voor het publiek, zoals de binnenkant van het Atomium of de Grote Vrijmetselaarstempel in de De foto’s van Georges De Kinder tonen de grote Peterseliestraat. Soms gaan de gebouwen zo goed diversiteit van het architecturale erfgoed en van het op in het stedelijke landschap dat men vergeet dat restauratievak, aan de hand van onder meer foto’s het om beschermde en gerestaureerde monumen- ‘voor-en-na’ en werffoto’s. De tentoonstelling kan ten gaat, zoals de sociale woningen van Ieder Zijn ook gezien worden als een ode aan het vak, zowel Huis in Evere en de Moderne Wijk in Sint-Agatha- het vak van fotograaf als dat van erfgoedarchitect, Berchem of de grafgalerijen op de begraafplaat- restaurateur en ambachtsman. sen van Sint-Jans-Molenbeek en Laken. Op andere OPEN MONUMENTENDAGEN ⁄ 47

Tentoonstelling gratis toegankelijk van 15 augustus tot 18 oktober 2016, dagelijks van 10u tot 18u, in de kelders van de Sint-Gorikshallen, Sint-Goriks plein in Brussel. 48 ⁄ OPEN MONUMENTENDAGEN

Tentoonstelling

IK, GUSTAVE Tentoonstelling voor jong en oud over de wonderlijke wereld van de Brusselse architect Gustave Strauven

De Schaarbeekse architect Gustave Strauven ver- de virtuoos zal u zijn architecturale vormentaal uiteen- dient een nadere kennismaking. Deze stoutmoe- zetten alvorens de colorist op het toneel verschijnt om dige, virtuoze, soms zelfs fantasierijke persoonlijk- u te verbluffen met zijn kleurenpalet. De componist in heid ontwierp een zestigtal gebouwen in Brussel. hem zal u meevoeren naar de derde dimensie die zijn Daartoe behoren verschillende meesterwerken die gevels tot leven brengt. Kortom, u zult alle geheimen in alle toeristische gidsen staan. Wie heeft nog nooit leren kennen van deze duivelskunstenaar. in be- en verwondering gestaan voor het huis van Aarzel niet en kom naar de Sint-Gorikshallen om de Saint Cyr aan de Ambiorixsquare? Ja, dit bui- op zoek te gaan naar de kleine details die het ver- tenissige art-nouveaugebouw is een ontwerp van schil maken. Gustave Strauven. Maar hij heeft ook bescheide- ner huizen op zijn naam die u met enige oefening Tentoonstelling gratis toegankelijk van 9 september tot 28 november 2016, dagelijks van 10u tot 18u, op gemakkelijk op straat kunt herkennen. de mezzanine van de Sint-Gorikshallen, Sint-Gorik- Deze speelse tentoonstelling wil u laten binnendrin- splein in Brussel. gen in het hoofd van Strauven. Gustave de stoutmoe- Organisatie: Association pour l’Étude du Bâti (APEB), met de steun van de Directie Monumenten en Land- dige zal u de diversiteit aan materialen tonen die hij op schappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. de meest gewaagde manier combineerde. Gustave OPEN MONUMENTENDAGEN ⁄ 49

Archieven van de Stad Brussel © VSG

50 ⁄ OPEN MONUMENTENDAGEN

GUSTAVE

09/09 > 28/11/16 Halles Saint-Géry Sint-Gorikshallen

Accessible gratuitement, tous les jours de 10h à 18h Gratis toegankelijk, alle dagen van 10u tot 18u OPEN MONUMENTENDAGEN ⁄ 51 REPERTORIUM VAN DE OPENGESTELDE PLAATSEN

ANDERLECHT 22 Galerij van de Waux-Hall. . . . . O3 12 Vrijmetselaarstempels ...... M2 Wetstraat 5 (achter het Théâtre Lakensestraat 79 73 Academie voor Beeldende royal du Parc en de Cercle royal Kunsten Anderlecht gaulois artistique et littéraire) 5 Woning van architect Pierre- – Voormalige woning Victor Jamaer...... M4 Vandenpeereboom ...... D9 17 Institut supérieur industriel Stalingradlaan 62 Dapperheidsplein 17 de Bruxelles (ISIB)...... O2 Koningsstraat 150 74 Collegiale Sint-Pieter- BRUSSEL-LAKEN en-Sint-Guido...... D9 6 Kerk van Sint-Antonius Dapperheidsplein van Padua...... L-M3 81 Huis van de Creatie–Cultureel Artesiëstraat 17 Centrum Brussel Noord – 76 Erasmushuis ...... D9 Voormalig gemeentehuis Kapittelstraat 31 9 Klein Kasteeltje...... M1-2 van Laken...... G4 Negende Linielaan 27 E. Bockstaelplein 78 Gemeentehuis van Anderlecht. . F9 Raadsplein 1 30 Koningsplein ...... N4 82 Kerkhof van Laken...... G-H4 Onze-Lieve-Vrouwvoorplein 72 Museum Maurice Carême. .C9-10 27 Koninklijke kapel – Protestantse Nellie Melbalaan 14 kerk van Brussel ...... N3 83 Kerk van Onze-Lieve-Vrouw Museumplein 2 van Laken...... H4 75 Oud Begijnhof van Anderlecht. .D9 Onze-Lieve-Vrouwvoorplein 17 Kapelaanstraat 8 14 Martelaarsplein...... N2

77 Vredegerecht van Anderlecht. D9 11 Pacheco Instituut...... M2 BRUSSEL NOH Verzetsplein 3 Grootgodshuisstraat 7 84 Sint-Pieter- 23 Paleis der Natie...... O3 en-Sint-Pauluskerk...... J2 BRUSSEL Leuvenseweg 7-13 Peter Benoitplein

33 Academiënpaleis...... O4 28 Paleis van Hertogstraat 1 Karel van Lotharingen. . . . . N3-4 BRUSSEL-UITBREIDING Museumplein 1 18 Barricadenplein...... O2 36 Concert Noble ...... I8 24 Parlement van de Fédération Aarlenstraat 84 13 Belgisch museum van de Wallonie-Bruxelles...... N3 Vrijmetselarij – Hotel Dewez. . M2 Koningsstraat 72 39 Dominicanenkerk...... J8 Lakensestraat 73 Renaissancelaan 40 29 Rekenhof ...... N4 32 BELvue museum – voormalige Regentschapsstraat 2 38 Koninklijke Militaire School hotel Bellevue...... N4 (KMS) ...... J8 Paleizenplein 7 7 Rioolmuseum van de Renaissancelaan 30 Stad Brussel – voormalig 26 Bip – Huis van het Gewest . . N3-4 octrooipaviljoen...... L3 40 Laboratoria Brulabo – Koningsstraat 2-4 Anderlechtsepoort Voormalig Anatomisch Instituut ...... I9 2 Beurs van Brussel...... M3 31 Sint-Jacob Maalbeeklaan 3 Anspachlaan op de Koudenbergkerk...... N4 Koningsplein 35 Raad van State...... I8 25 BNP Paribas Fortis – Voormalige Wetenschapsstraat 33 zetel van de Generale 1 Sint-Katelijnekerk...... M2 Maatschappij...... N3 Sint-Katelijneplein 37 Restaurant Barbanera...... J8 Koningsstraat 20 Archimedesstraat 69 10 Site van Thurn & Taxis 3 Broodhuis – Museum van (Koninklijk Pakhuis, 34 Sint-Jozefkerk...... I8 de Stad Brussel...... N3 Douanegebouw en Loods voor Frère-Orbansquare Grote Markt Gevaarlijke Producten)...... G6 Havenlaan 86C/Picardstraat 3 52 Université libre de Bruxelles – 4 Brussels Parlement...... M3 Gebouw A...... I12 Lombardstraat 69 20 Vlaams Parlement – Franklin Rooseveltlaan 50 Huis van de Vlaamse 15 Cercle des Amis philanthropes. . N2 Volksvertegenwoordigers. . . . O3 53 Vereniging van de Adel Peterseliestraat 6-8 Leuvenseweg 86 van het Koninkrijk België . . . . I12 Franklin Rooseveltlaan 25 21 Cercle royal gaulois artistique 19 Voormalig hotel en bank et littéraire...... O3 Empain – Voormalig hotel Wetstraat 5 (achter het Théâtre de Knuyt de Vosmaer...... O2-3 royal du Parc) Congresstraat 33-33a

16 European Society of 8 Voormalig octrooipaviljoen. . L2-3 Anaesthesiology (ESA)...... N2 Ninoofsepoort Komediantenstraat 24 A B C D E F

1 BRUSSEL pagina's 4 tot 30 2 BRUSSEL-UITBREIDING ETTERBEEK SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE 3 SINT-PIETERS-WOLUWE 80

OUDERGEM JETTE pagina's 32 tot 44 4

WATERMAAL-BOSVOORDE GANSHOREN

BRUSSEL-UITBREIDING 5 ELSENE pagina's 60 tot 70 SINT-AGATHA-BERCHEM 6 KOEKELBERG UKKEL VORST

SINT-GILLIS 7 SINT-JANS-MOLENBEEK ANDERLECHT pagina's 72 tot 82

8 SINT-JANS-MOLENBEEK KOEKELBERG 75 JETTE 737476 77 9 BRUSSEL-LAKEN BRUSSEL-NEDER-OVER-HEEMBEEK 72 EVERE 10 pagina's 84 tot 91 ANDERLECHT

SCHAARBEEK 11 SINT-JOOST-TEN-NODE VORST pagina's 92 tot 102

71 12

A B C D E F F G H I J K L M N O

9 11

12 14 2 13 15 18 84 1 17 BRUSSEL-NOH 16 8 19 i 2 20 3 23 24 3 21 BRUSSEL-LAKEN 4 7 25 22 6 28 27 26 30 32 33 JETTE 31 5 29 4 8283 87 81 86

EVERE 88 10 85 KOEKELBERG 89 6 90 SCHAARBEEK 91

92 79 94 93 7 SINT-JOOST-TEN-NODE 95

96 97 SINT-LAMBRECHTS-WOLUWE BRUSSEL 8 35 37 38 39 34 36 44

78 43 40 57 9 58 42 41 56 ETTERBEEK 70 59 46 45 69 SINT-PIETERS-WOLUWE SINT-GILLIS 68 10 67 60 61 ELSENE 62 55 49 47 54 48 11 VORST 63 OUDERGEM 50

5352 51 12

UKKEL WATERMAAL-BOSVOORDE 13

65 64

66 ⬇ Buiten kaart F G H I J K L M N O 54 ⁄ OPEN MONUMENTENDAGEN REPERTORIUM VAN DE OPENGESTELDE PLAATSEN

ELSENE JETTTE SINT-JOOST-TEN-NOODE

61 Armeense apostolische kerk 80 Voormalige abtswoning 96 Charliermuseum ...... I8 van Sint-Maria-Magdalena. . H10 van Dielegem...... E3 Kunstlaan 16 Kindermansstraat 1 Jean Tiebackxstraat 14 92 Familiehulp – 60 Ambtswoning van de Voormalig hotel Puccini . . . . . H7 ambassadeur van Roemenië. H10 OUDERGEM Koningsstraat 294 Washingtonstraat 37 47 Hertoginnedal ...... M11 95 Gemeentehuis van 56 Gemeenschapscentrum Hertoginnedal 4 Sint-Joost-ten-Node...... I7 Elzenhof...... I9 Sterrenkundelaan 13 Kroonlaan 12 48 Kapel van Saint-Marcellin Champagnat – Lutgardisscholen 93 Le Botanique ...... H7 57 Heilig-Sacramentkerk Brussel...... M11 Koningsstraat 236 (La Viale Europe) ...... I9 Zandgroeflaan 2 Waversesteenweg 203 97 Sint-Julianakapel...... I8 Liefdadigheidsstraat 41 59 Hongaars huis – Voormalige SCHAARBEEK eigen woning van architect Paul Saintenoy...... H10 88 Gemeentehuis SINT-LAMBRECHTS WOLUWE Gewijdeboomstraat 123 van Schaarbeek...... I5-6 Colignonplein 43 Castel de Linthout...... K9 50 Kerkhof van Elsene...... J11 Tweelindenlaan 2 Boondaalse Steenweg 478 89 Huis der Kunsten...... I6 Haachtsesteenweg 147 44 Maloukasteel...... M8 63 Maria-Boodschapkerk . . . . . G11 Pierre Leviedreef 2 (toegang via de Georges Brugmannlaan 91 Koninklijke Sint-Mariakerk. . H-I6 Stokkelse Steenweg 45) Koninginneplein 49 Rectoraat van de Vrije Universiteit Brussel (VUB). . . . J11 87 Lokettenzaal station SINT-PIETERS-WOLUWE Pleinlaan 2 Schaarbeek (Train World). . . . . I4 Prinses Elisabethplein 5 45 Sint-Pauluskerk...... N10 51 Sint-Adrianuskerk...... J12 Hockeylaan 96 Generaal Dossin de 94 Sint-Aleydiskerk...... J7 Saint-Georgeslaan Daillylaan 136-142 46 Voormalige overdekte kaatsbaan...... M10 58 Sint-Bonifatiuskerk...... H9 90 Sint-Jan-en- Parmentierpark Vredestraat 23 Sint-Niklaaskerk ...... H6 Brabantstraat 75A 54 Terkamerendalsquare...... I11 UKKEL Emile Duraylaan 48-50/ Renbaanlaan SINT-GILLIS 65 Gemeentelijke begraafplaats van de Dieweg ...... G13-14 62 Woning...... H11 70 École de peinture Dieweg 95 Amerikaansestraat 172 Van der Kelen...... G10 Metaalstraat 30 66 Kerkhof van Sint-Gillis...... HC 55 Woning Des Marez...... I11 Stillelaan 72 Klauwaertslaan 11 68 Forum en auditoria van de Instituts Saint-Luc 64 Voormalige Hippodroom (Art et Architecture)...... G10 (Grote tribune ETTERBEEK Ierlandstraat 58 en weegplaats)...... J-K13-14 Terhulpsesteenweg 51 41 Haphuis...... J9 69 Pelgrimshuis ...... G10 Waversesteenweg 508-510 Parmastraat 69 VORST 42 Sint-Jan-Berchmanskerk. . . . K9 67 Stadhuis van Sint-Gillis. . . . . G10 Sint-Michielslaan 24 Maurice Van Meenenplein 39 71 Site van de voormalige abdij van Vorst...... E12 Sint-Denijsplein EVERE SINT-JANS MOLENBEEK

86 Gemeentelijk Museum 79 Gemeentehuis Pieter Cnops...... J5 van Sint-Jans-Molenbeek. . . . .F7 Edouard Stuckensstraat 11-13 Graaf van Vlaanderenstraat 20

85 Kerkhof van Brussel ...... L6 Kerkhof van Brussellaan OPEN MONUMENTENDAGEN ⁄ 55

Autoloze zondag

Voor deze 16de editie kiest het Brussels Hoofdste- delijk Gewest op zijn 160 km² opnieuw voor zachte mobiliteit. Op 18 september kunt u zelf proeven van een andere mobiliteit en ook Mobilmix worden! Met het gratis vervoer door de MIVB en de S-treinen – het treinaanbod in en rond Brussel – is dit het gedroomde moment om de complementari- teit tussen de verschillende vervoermodi te testen: bus, metro, trein, te voet, rolschaatsen, fiets,… De autoloze zondag is bedoeld om een mentaliteits- Brussel Mobiliteit verandering te bevorderen en een debat over de mobiliteit in de stad op gang te brengen. Opgelet, het verkeersreglement blijft van toepas- Behalve de Open Monumentendagen vinden overal sing. Vergeet niet dat sommige voertuigen die dag in de stad nog tal van andere activiteiten en mani- toelating hebben om te rijden. Wij roepen iedereen festaties plaats. Alle vervoermiddelen zullen hierbij op zich te verplaatsen in een geest van respect aan bod komen. Op initiatief van het Gewest kunt u voor elke weggebruiker. Om veiligheidsredenen in verschillende Brusselse gemeenten dankzij ‘Mijn mogen voetgangers, rolschaatsers en fietsers in dorp in de stad’ genieten van gezellige zones en acti- geen geval de tunnels nemen! viteiten rond duurzame mobiliteit en ontwikkeling. Om bepaalde redenen (speciale leveringen, ver- Het wordt opnieuw een geanimeerde dag en vooral plaatsingen om medische redenen) kan een rijver- de gelegenheid om Brussel met het gezin of vrien- gunning, geldig voor het gehele gewest, worden den te bezoeken en te ontdekken, zonder auto’s, toegekend. Deze vergunning is slechts geldig voor lawaai of luchtvervuiling! één voertuig en voor het motief dat op het door- gangsbewijs staat vermeld. Praktisch Inwoners van het Brussels Gewest moeten de ver- De Autoloze Zondag geldt voor iedereen, behalve gunning aanvragen bij het gemeentebestuur van voor het openbaar vervoer, taxi’s, autocars, hulp- hun woonplaats. Personen van buiten het Gewest diensten en voertuigen van openbaar nut. De moeten dit doen bij het gemeentebestuur van de maximumsnelheid is om veiligheidsredenen echter plaats van hun bestemming. beperkt tot 30 km/h. Voor meer informatie Het Gewest is gesloten voor alle autoverkeer van Raadpleeg de website www.mobilmix.brussels 9u30 tot 19u. In sommige wijken kunnen de straten waarop het volledige programma vanaf begin sep- langer afgesloten blijven wegens de activiteiten tember beschikbaar zal zijn. of feestelijkheden die er plaatsvinden. De tunnels zullen geleidelijk terug opengesteld worden. 56 ⁄ OPEN MONUMENTENDAGEN

Het Internationaal Fotografisch Experiment met Monumenten

Sinds 1998 neemt het Brussels Hoofdstedelijk Gewest deel aan het Internatio- naal Fotografisch Experiment met Monumenten. Dit project, opgezet door de regio Catalonië in 1992 naar aanleiding van de Europese Monumentendagen, wil de jongeren via het medium fotografie warm maken voor een persoonlijke en creatieve ontdekking van het architecturale erfgoed. Momenteel doet een veertigtal Europese landen eraan mee.

Abdelhamid JEBARY EL YOUSOUFI OPEN MONUMENTENDAGEN ⁄ 57

Het Internationaal Fotografisch Experiment met Monumenten

Quentin DELFORGE

Cyprien HARDY 58 ⁄ OPEN MONUMENTENDAGEN

Nicolas FERRARD Jérémy VANHEMELRYCK

Dounia ISMAËL Emeric de GALEMBERT OPEN MONUMENTENDAGEN ⁄ 59

Abdelhamid JEBARY EL YOUSOUFI

Ugo BARTOLOMUCCI

De wedstrijd richt zich tot alle middelbare scho- Ontdek, vanaf begin september, onder de luifels len van Brussel en staat open voor alle leerjaren van de Sint-Gorikshallen, de 25 foto’s die dit jaar en afdelingen. Het principe van het Internatio- geselecteerd werden door het Brussels Hoofdste- naal Fotografisch Experiment met Monumenten delijk Gewest. is eenvoudig: enkele weken lang fotograferen de leerlingen een of meerdere monumenten die een Tentoonstellingen gratis toegankelijk van 1 september tot 30 november 2016, alle dagen van 10u tot 18h, erfgoedwaarde hebben. De beste foto’s worden in de Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein te Brussel. geselecteerd door een jury en tentoongesteld tij- Organisatie: Directie Monumenten en Landschappen dens de Open Monumentendagen in alle landen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. die aan het project deelnemen. WATERMAAL-BOSVOORDE / BRUSSEL-UITBREIDING / ELSENE

Vereniging van de Adel van het Koninkrijk België 53 WATERMAAL-BOSVOORDE / BRUSSEL-UITBREIDING / ELSENE / 61

49. Kaart J 11 M neerzetten, waaronder het rectoraat RECTORAAT VAN DE VRIJE dat ontworpen werd door architect UNIVERSITEIT BRUSSEL (VUB) Renaat Braem. Dit gebouw van 75 m lang op 15 m breed heeft de vorm van Pleinlaan 2 – Elsene een ellips, die volgens de architect “het best geschikt was om de krach- A za en zo van 10u tot 17u ten in de natuur uit te beelden”. De (laatste toegang om 16u15) kantoren in het gebouw zijn als een I enkel toegankelijk via rondleidin- krans geordend rond een centrale gen (groepen van 20 personen) kern. Een gebogen luifel, in de stijl van Le Corbusier, ontspringt als het T 7-25 (VUB) ware uit deze symbolische vorm die B 95 (Etterbeek Station) aansluit bij de meest primaire wetenschappelijke waarheid. De bouw Op het einde van de jaren 1960 werd duurde van 1971 tot 1978. Renaat het vroegere Oefenplein van de Rijks- Braem werkte ook mee aan het ont- wacht gekozen als locatie voor de werp van de Modelwijk in Laken en uitbreiding van de Université libre de aan de zetel van Glaverbel in Water- Bruxelles (ULB) en haar Nederlands- maal-Bosvoorde. (B 27/09/2007) talige tegenhanger, de Vrije Univer- siteit Brussel (VUB). Deze laatste Doorlopend rondleidingen kreeg langs de kant van de Generaal (laatste groep om 16u15). Jacqueslaan een terrein van 20 ha Met de medewerking van Korei. toegewezen. De academische over- heid liet hier een hele reeks gebouwen 49

H TENTOONSTELLING EN GELEIDE WANDELINGEN Watermaal-Bosvoorde, een feest van stijlen In het begin van de 20ste eeuw werden in Watermaal-Bosvoorde talrijke vakantieverblijven, kastelen en buitenhuizen gebouwd in een grote diversiteit van stijlen. Het kasteel Charle-Albert, de villa’s in de Emile Van Becelaerelaan of Léopold Wienerlaan, en de woningen langs de rand van het Zoniën- woud bevatten elementen uit de neo-Vlaamse renaissance, het neoclassicisme, het eclecticisme of de art nouveau. In het hart van de gemeente werd de tuinwijk Le Logis-Floréal aangelegd met een netwerk van straatjes en charmante huizen. Nog later ontwikkelden zich nieuwe wijken. Andere tijd, andere stijl: de art deco is opvallend aanwezig op de Castel Fleurisquare en in de Hoornkeverslaan. Ook het klein erfgoed doet mee aan dit feest van stijlen: deuren, voetkrabbers en brievenbussen in evenveel vormen en kleuren als van verschillende inspiratie. Leer ze ontdekken net als de eigen woningen van architecten, die vaak hun visitekaartje vormen. Een tentoonstelling geeft uitleg over deze architecturale rijkdom, en aansluitend kunt u deelnemen aan een geleide wandeling door de wijk nabij het gemeentehuis om de variëteit aan stijlen in de gemeente met eigen ogen te ervaren.

A zaterdag van 10u tot 18u (wandelingen om 10u en 14u) C Centrum voor lokale geschiedenis van Watermaal-Bosvoorde, Hertogendreef 2 in Watermaal-Bosvoorde – kaart L 13 T 94 (Wiener) B 17-95 (Wiener) I info: [email protected] – 02/672.77.34. Met de medewerking van het Centrum voor lokale geschiedenis (gemeentebestuur van Watermaal-Bosvoorde). 62 ⁄ WATERMAAL-BOSVOORDE / BRUSSEL-UITBREIDING / ELSENE

50. Kaart J 11 KERKHOF VAN ELSENE Boondaalse Steenweg 478 – Elsene A za en zo van 8u tot 18u B 71-72-95 (Kerkhof van Elsene) De gemeente Elsene liet de begraafplaats aan de Boondaalsesteenweg in 1877 aanleggen. Edmond Le Graive en Louis Coenraets ontwierpen een straalvormig grondplan dat uitwaai- ert vanaf een met cipressen beplante rotonde. Een brede laan die geïnspi- reerd is op de antieke Via Appia vertrekt aan de monumentale ingang. Verderop is een tweede rotonde aangelegd voor het militaire ereperk, 50 omgeven door vier gebeeldhouwde krijgersfiguren die het werk zijn van de kunstenaars Charles Samuel, 51. Kaart J 12 M Marcel Rau, Isidore De Rudder en SINT-ADRIANUSKERK Jules Herbays. Langs de dreven liggen grafmonumenten in diverse stij- Generaal Dossin de Saint- len: de kapel van de familie Spreutels Georgeslaan – Elsene Godefroit en Renotte, door architect A za en zo van 10u tot 18u Paul Saintenoy in 1890 ontworpen in neoromaanse stijl, net als de kapel T 25-94 (Solbosch) van de familie Jean-Baptiste Lannoy B 95 (Pleisterplaats) door architect Jules Fonteyne. Het ciborium in piramidevorm van de De Sint-Adrianuskerk, die volledig familie Jacques Delhaize-Ponsart is bekleed is met ‘klampsteen’-bakste- dan weer duidelijk neogotisch van nen in grijsroze tinten, staat niet ver vormgeving. Het neoclassicisme van de Boondaalkapel, die dezelfde vormde de inspiratiebron voor het graf parochie bediende en al in de 15de van luitenant-kolonel Jean Beuckens, eeuw wordt vermeld. De bouw begon bestaande uit een stèle met daarop in 1940 onder leiding van architect A. een gebroken zuil met cannelures, Vanden Nieuwenborg, die gezien de evenals het graf van Paul en Louis omstandigheden moest werken met Hymans dat een late variant is van een beperkt budget. Hij ontwierp een een Romeinse grafzuil, en dat van massieve kerk met duidelijk afgelijnde 51 Henry Deroy, dat een stèle met fron- volumes die zich ontwikkelen rond ton heeft geplaatst op voluten en de middenbeuk. Bakstenen bogen, bekroond door een obelisk. Het graf een variant op de romaanse lisenen, lers als de gewelven met zandsteen- ten slotte van juwelier Ernest Altenloh benadrukken efficiënt alle muurope- kleurige bakstenen bekleed. is een eclectische variant van de graf- ningen in het gebouw. Het reliëf en Bezoek van het koor – met het beeld tombe van Nero, rustend op bronzen het lichten schaduwspel die hierdoor van Onze-Lieve-Vrouw van Boon- leeuwenpoten. ontstaan, vormen de enige decora- daal (midden 17de eeuw) en de tieve elementen. De architect heeft Rondleidingen met aandacht zeven glasramen ontworpen en uit- de stoere klokkentoren opgenomen in voor de verschillende bouwstij- gevoerd door Danieli in de jaren de voorgevel. Hij inspireerde zich hier- len, vooral het neoclassicisme en 1960 – en de kapel waarin zich het voor waarschijnlijk op sommige hal- het eclecticisme, zondag om 14u retabel met het martelaarschap van lenkerken in Noord-Europa en oplos- en 15u30 (enkel in het Frans). Sint-Adrianus (1490, atelier van Jan singen die al in de romaanse periode Afspraak aan de ingang van het Borman) en het retabel met het in het Maas- en Rijnland bestonden. kerkhof. Met de medewerking martelaarschap van Sint-Christoffel Het centrale portaal maakt deel uit van de Dienst Stedenbouw en (eind 16de eeuw) bevinden, zater- van een diepe, omhoog lopende nis Erfgoed van de gemeente Elsene. dag om 10u, 11u, 14u, 15u en 16u en die het verticale karakter van de toren zondag om 14u, 15u en 16u. nog versterkt. Binnen zijn zowel de pij- WATERMAAL-BOSVOORDE / BRUSSEL-UITBREIDING / ELSENE / 63

52. Kaart I 12 L UNIVERSITÉ LIBRE DE BRUXELLES – GEBOUW A Franklin Rooseveltlaan 50 Brussel-Uitbreiding A za en zo van 10u tot 18u T 25-94 (ULB) B 71-72 (ULB) De vrijgevigheid van de Belgian Ame- rican Educational Foundation, opvolg- ster van de Commission for Relief in Belgium, lag na de Eerste Wereldoor- log aan de basis van de oprichting van de gebouwen van de Université libre de Bruxelles. Alexis Dumont, een van 52 de geselecteerde architecten, mocht tussen 1924 en 1928 een gebouwencomplex in neobarokstijl bouwen dat Kaart I 12 en bronzen luchters maken de illusie aanknoopte bij de architectuur in de 53. M compleet. Het herenhuis is vandaag Nederlanden tussen 1650 en 1750. VERENIGING VAN DE ADEL de zetel van de Vereniging van de Adel Terwijl de indeling van het interieur VAN HET KONINKRIJK BELGIË van het Koninkrijk België. op en top modern van opvatting was, Franklin Rooseveltlaan 25 verrasten de historiserende gevels in Doorlopend rondleidingen Brussel-Uitbreiding een periode waarin de art deco hoog- (laatste groep om 15u15). Met tij vierde. Het centrale hoofdgebouw A za en zo van 10u tot 16u de medewerking van Itinéraires, in witsteen en baksteen ter hoogte (laatste toegang om 15u15) op de Paden van de Geschiedenis. van de dakkapellen en de trapge- I enkel toegankelijk via rondleidin- vels, heeft een metalen ingangsdeur gen (groepen van 15 personen) met doorbroken fronton en geringde pilasters. Het wordt bekroond door T 25-94 (ULB) een imposante klokkentoren van 50 B 71-72 (ULB) meter hoog voorzien van een lantaarn en uurwerk. De zijgebouwen, die uit- Dit indrukwekkende herenhuis in geven op de Franklin Rooseveltlaan, Beaux-Arts-stijl, dat in 1930 gebouwd zijn identiek van compositie met even- werd voor de industrieel Lucien eens trapgevels. Gebouw A huisvest Lambiotte, toont de voorbijganger zijn o.m. de faculteiten Letteren, Vertaal- zijgevel. De architect heeft de ruwheid wetenschap en Communicatie, de van zandbreuksteen gecombineerd Solvay Brussels School Economics met de noblesse van hardsteen die de and Management en een deel van de venster- en deuropeningen omsluit en universiteitsbibliotheek. de hoeken, kroonlijsten en verschui- (B 11/12/2014) vingen van het gebouw accentueert. Het mansardedak en de halfronde Gidsen ter plaatse. boog boven de hoofdingang verwij- Tentoonstelling ‘American zen naar de Lodewijk XV-stijl, een van beauty, le campus néo-baroque de inspiratiebronnen van de Beaux- de l’Université libre de Bruxelles’: Arts-stijl. Binnen waant men zich in zeldzame stukken die de bouw een 18de-eeuws paleis. Een schitte- van het gebouw illustreren. rende hal met een indrukwekkende 53 marmeren vloer en een monumentale Demonstratie van schilderijres- schouw geeft toegang tot meerdere tauratie, tegenover Prometheus salons, waarvan een met een geschil- van Jean Delville. derde decoratie in Chinese stijl. De grote trap heeft een leuning in houtsnijwerk met onderaan de realistische voorstelling van een everzwijn. Brus- selse wandtapijten uit de 17de eeuw 64 ⁄ WATERMAAL-BOSVOORDE / BRUSSEL-UITBREIDING / ELSENE

54. Kaart I 11 architecten. Hoewel het geheel zeer TERKAMERENDALSQUARE homogeen oogt, kan men verschillende inspiratiebronnen onderschei- Emile Duraylaan 48-50/ den. Een daarvan is de landelijke Renbaanlaan – Elsene cottagestijl, die een voorkeur heeft voor daken met originele uitsprongen T 7-25 (Buyl) en zichtbare houten elementen voor B 71 (Geo Bernier) het vakwerk of de borstweringen. De neorenaissancestijl uit zich in ontlenin- De Compagnie Générale d’Entreprises gen aan het decoratieve en structurele Immobilières (COGENI) gaf architect repertoire van de Grieks-Romeinse Adrien Blomme in 1924-25 opdracht architectuur. Ten slotte zijn er ook de plannen te ontwerpen voor de kolossale pilasters en topgevels met bouw van een residentieel gebouwen- voluten te zien als voorbeelden van complex in het bouwblok tussen de neobarok. De Terkamerendalsquare Emile Duraylaan en de Renbaanlaan. is dus een echte cluster van de ver- Blomme had reeds ervaring opgedaan schillende architecturale stromingen met een project van gegroepeerde die ontstonden in de tweede helft van woningen in Genk en ontwierp een de 19de eeuw, maar nog tot een eind pittoresk geheel dat handig inspeelde in de 20ste eeuw werden toegepast. op het hellende reliëf en de onregel- matige vorm van het terrein. De square Rondleidingen zaterdag om 16u30 telt 23 eengezinswoningen en een en zondag om 10u30 (enkel in het appartementsblok die tussen 1928 Frans). Met de medewerking van en 1931 werden gebouwd. Blomme de Dienst Stedenbouw en Erfgoed zelf mocht vijftien woningen bouwen, van de gemeente Elsene. 54 de rest werd verdeeld onder andere

F BUSTOCHT G WANDELING Boegbeelden van het postmodernisme in Brussel Op zoek naar twee verborgen hoekjes van Elsene In reactie op de kilheid van het functionalisme grepen de architecten vanaf de jaren 1970 terug naar de rijkdom van de architec- Deze wandeling begint aan een echt stukje dorp tuurstijlen en materialen uit het verleden, maar dan aangepast aan gelegen in het hart van de stad: de Terkameren- de evolutie van de samenleving. Soms blijft dit beperkt tot een dalsquare. Dit opmerkelijk architecturale juweeltje gewijzigde gevel of portiek, maar meestal gaat het om gebouwen ontworpen door architect Adrien Blomme moet die volledig zijn opgetrokken in deze nieuwe stijl. u beslist ontdekken! De wandeling gaat daarna Deze bustocht voert u langs enkele realisaties van vooraanstaande kriskras door de straten rond de vijvers van Elsene, architecten uit de postmodernistische periode: André Jacqmain die een geweldige rijkdom aan diverse architec- en het Atelier de Genval, het Atelier d’Art Urbain en andere. turale stijlen etaleren in een speelse vermenging. Aan het Luxemburgstation stappen we even uit om een nieuwe We eindigen in de Neststraat bij de kinderkribbe blik te werpen op het gebouwencomplex van het vaak misprezen van architect Fernand Symons, een pareltje van Europees Parlement en herontdekken we de Godecharlestraat en het eclecticisme. zijn onmiddellijke omgeving. A zaterdag en zondag om 11u en 14u (duur: 2u) A zaterdag om 10u en 14u (duur: 3u) C vertrek: op het kruispunt van de Emile Duray C vertrek: Bossquare (square des Milliardaires), aan het einde laan en de Terkamerendalsquare in Elsene – van de Louizalaan in Brussel-Uitbreiding – kaart I 11 kaart I 11 T 7-93-94 (Legrand) B 71 (Geo Bernier) I reserveren gewenst op het nummer 0499/21.39.85 of per mail I reserveren verplicht op het nummer ([email protected]). Maximaal 45 personen per vertrek. 02/563.61.53 (maandag tot vrijdag van 9u tot 13u). Maximaal 25 personen per vertrek. Met de medewerking van E-guides. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Arkadia. WATERMAAL-BOSVOORDE / BRUSSEL-UITBREIDING / ELSENE / 65

55. Kaart I 11 L met gebeeldhouwde wapenschil- WONING DES MAREZ den. Smeedijzeren muurankers in lelievorm vervolledigen de zeer Klauwaertslaan 11 – Elsene homogene geveldecoratie. Bin- nen zijn talrijke originele elementen A za en zo van 10u tot 18u bewaard waaronder omlijstingen in (laatste toegang om 17u15) gesculpteerde steen en neogotische I enkel toegankelijk via rondleidin- kozijnen. Een vermelding verdienen gen (groepen van 10 personen) ook de imposante schouwen met kunstig bewerkte mantel en de open T 81 (Flagey) haard bekleed met keramiektegels B 71 (Vijvers van Elsene), waarop wapenschilden zijn afge- 38-59-60 (Flagey) beeld. (B 28/04/1994) Guillaume Des Marez (1870-1931), Doorlopend rondleidingen (laatste historicus en archivaris van de Stad groep om 17u15). Met de mede- Brussel, gaf architect D. Willaert in werking van Arkadia en Korei. 1905 opdracht een woning te ontwerpen die beantwoordde aan zijn persoonlijke smaak en interesses. Het werd een woning in neo-Vlaamse renaissancestijl. De bakstenen gevel heeft een topgevel en kruisvensters die in hoogte afnemen. Een portiek met slanke zuiltjes markeert de ingang en draagt een stenen erker 55

56. Kaart I 9 K centrale dakkapel onder fronton, GEMEENSCHAPSCENTRUM met aan weerszijden een balustrade. ELZENHOF Onder de kroonlijst geven venster- deuren geflankeerd door zuilen met Kroonlaan 12 – Elsene Korinthisch kapiteel op een balkon dat versierd is met leeuwenkoppen. A za en zo van 10u tot 17u Twee kleine dakvensters onderschei- T 81 (Mouterij) den nummer 12 van nummer 14. Van- uit stedenbouwkundig oogpunt was B 60-95 (Blyckaerts) het gebruikelijk om huizen per twee Het Gemeenschapscentrum Elzenhof te bouwen om de harmonie van de is gevestigd in twee prachtige iden- straatwand te accentueren. Het interi- tieke herenhuizen, die als elkaars eur, dat is aangepast aan een polyva- spiegelbeeld ontworpen zijn door lent gebruik, heeft niettemin heel wat architect Louis De Rycker in 1880. oorspronkelijke decoratieve elemen- Zijn handtekening staat trouwens op ten bewaard, onder meer plafonds de sokkel. Ze vormen het begin van met stucwerk en elegante schouwen. een rij homogene huizen in eclec- We vermelden ook twee salons met tische stijl met neoclassicistische een nog zeer homogene decoratie, inslag die tot nummer 20 gaat. Zoals de ene in neo-Lodewijk XVI-stijl, de vaak in Brussel bestaat de sokkel uit andere in neo-renaissancestijl. hardsteen terwijl de rest van de gevel 56 wit bepleisterd is. De mansardedaken worden onderbroken door een grote 66 ⁄ WATERMAAL-BOSVOORDE / BRUSSEL-UITBREIDING / ELSENE

B FIETSTOCHT Brusselse gemeentehuizen, een waaier aan stijlen Tijdens deze fietstocht neemt de gids u mee naar de gemeentehuizen en ‘belforten’ van Brussel. Het gaat om symbolische plaatsen, sommige met een lange geschiedenis. Het betreft gebouwen in zeer uiteenlopende stijlen: Beaux-Arts, art deco, modernisme, neo-Vlaamse renaissance, enz. Som- mige stijlen zijn het resultaat van recyclage en vermenging in de 20ste eeuw. Tijdens dit 20 km lange parcours ontdekt u de gemeentehuizen van Elsene, Sint-Joost-ten-Node, Schaarbeek, beide Woluwes en… een verrassing!

A zaterdag en zondag om 14u30 (duur: 3u30) 57 C vertrek: Fietsershuis, Londenstraat 15 in Elsene – kaart H 9 M 2-6 (Troon) 57. Kaart I 9 K B 27-34-38-80-95 (Wetenschap) HEILIG-SACRAMENTKERK I reserveren verplicht op het nummer 02/502.73.55 (maandag tot zon- (LA VIALE EUROPE) dag van 10u tot 18u). Maximaal 20 personen per vertrek. Fietsverhuur mogelijk op het vertrekpunt (10 € voor een klassieke fiets en 18 € voor Waversesteenweg 203 – Elsene een elektrische fiets). A za van 9u tot 11u en van 13u tot 19u Met de medewerking van Pro Velo. zo van 12u30 tot 17u30 B 34-80 (Museum), 38-95 (Troon) De congregatie van de Broeders van het Heilig Sacrament wou na haar B FIETSTOCHT oprichting in 1856 in Parijs een tweede gemeenschap stichten in Brussel en Landelijk Brussel vond hiervoor in juffrouw de Thomaz Brussel is een boeiende mix van bouwkundig erfgoed en groene ruimtes. een edelmoedige mecenas. Deze dame Ontdek de geheimen van squares, tuinwijken en parken, vredige oases kocht niet alleen het terrein in de toen gecreëerd in de 19de en 20ste eeuw, vaak voor slechts enkele geprivilegi- gloednieuwe Leopoldswijk, maar finan- eerden en vandaag door iedereen gebruikt als rusten ontspanningsplaats. cierde ook de bouw van een kerk en een Per fiets volgt u de gids naar het Terkamerenbos en de ambassades, het klooster. De plannen hiervoor werden park en het kasteel van Solvay, de tuinwijk van Watermaal-Bosvoorde en ontworpen door architect Jean-Baptiste de bekende parken en squares van Etterbeek en Schaarbeek. Een circuit Bethune, een groot aanhanger van de van 15 km. neogotische stijl. De werken begonnen in 1869 en waren voltooid in 1875. Het A zaterdag en zondag om 10u30 (duur: 3u30) resultaat schonk echter geen voldoening en architect Gustave Hansotte kreeg C vertrek: Fietsershuis, Londenstraat 15 in Elsene – kaart H 9 opdracht het gebouw aan te passen. M 2-6 (Troon) Het kerkschip bestond oorspronkelijk uit twee bouwlagen boven elkaar. Hansotte B 27-34-38-80-95 (Wetenschap) besloot er één enkel schip van te maken I reserveren verplicht op het nummer 02/502.73.55 (maandag tot zon- wat de ruimte veel uitnodigender maakt. dag van 10u tot 18u). Maximaal 20 personen per vertrek. Fietsverhuur Er werden zijbeuken toegevoegd als- mogelijk op het vertrekpunt (10 € voor een klassieke fiets en 18 € voor ook een ingangsportaal en een zijkapel een elektrische fiets). toegewijd aan de heilige Magdalena. De spitsboogvensters, het rozet in de Met de medewerking van Pro Velo. voorgevel en de omlijsting met hogels aan de hoofdingang illustreren goed de neogotische stijl. De muren in baksteen, benadrukt door witsteen op de hoeken, omsluiten een sober interieur dat aanzet tot introspectie. Rondleidingen, zaterdag om 17u. WATERMAAL-BOSVOORDE / BRUSSEL-UITBREIDING / ELSENE / 67

58. Kaart H 9 L werd voorzien van talrijke beelden en SINT-BONIFATIUSKERK een rijk houten meubilair uit het atelier van beeldhouwer Jean-François Vredestraat 23 – Elsene Malfait, aangevuld met schilderijen op doek van de Antwerpse schilder Ernst A za en zo van 12u tot 17u Wante en glasramen uit de ateliers van B 54-71 (Sint-Bonifaaswijk) de glaskunstenaars Gustave Ladon, Arthur Verhaegen en Van der Poorten. De Sint-Bonifatiuskerk, door architect (B 18/03/1999) J.-J. Dumont gebouwd vanaf 1846 en opengesteld voor de eredienst in Gids ter plaatse. 1849, was de eerste neogotische kerk Borden met uitleg over de in Brussel. Achter een gevel in Gober- geschiedenis van de kerk. tangesteen, gedomineerd door een centrale torenspits, strekt zich een hallenkerk uit met drie beuken van dezelfde hoogte die samen een ruim schip vormen. Dit kerktype is vooral verspreid in Duitsland maar komt bij ons veel minder voor. In 1885 voegde architect L. De Curte, die in Frankrijk gewerkt had onder Viollet-le-Duc, een transept en een nieuw koor toe. De buitendecoratie bevat rijk beeldhouwwerk dat geïnspireerd is op de 58 flamboyante gotiek. Ook het interieur

E ACTIVITEIT Tram 92 vertelt verhalen, het vervolg Een tram is veel meer dan een vervoermiddel, het is ook een leuke manier om je verhalen te laten vertellen over de monumenten die je onderweg tegenkomt, over de inspiratiebronnen van hun stijlen, over beroemde personen die er gewoond hebben… en dat alles terwijl je erlangs rijdt! Neem tram 92 met de gidsen van Patrimoine à Roulettes en ontdek op een luchtige manier, tussen de haltes Poelaert en Helden, hoe het zo typische straatbeeld van Brussel tot stand is gekomen, met zijn burgerwoningen waarin zowat alle stijlen door elkaar vermengd zijn.

Op het programma: > Tram Tour 92: beluister de geschiedenis live met behulp van een hoofdtelefoon. > T’as le look coco: om de blik aan te scherpen en de gevels van Brussel te begrijpen, bestemd voor kleine en grote kinderen. > Hosts en hostessen die alles weten over de kleine geschiedenis van de tramhaltes. > Teken mij een huis: afspraak op het Poelaertplein voor doorlopende activiteiten rond tekenen en bouwstijlen. Vanaf 5 jaar.

A zaterdag om 10u13, 11u42, 13u53, 15u29 en 16u41 en zondag om 10u18, 11u48, 14u03, 15u33 en 16u48 (tenzij de dienstregeling gewijzigd wordt door de MIVB) – vertrek stipt op het aangegeven uur, onthaal 15 minuten voor elk vertrek. C vertrek: halte Poelaert van tram 92 in Brussel – kaart Centrum M-N 4 M 2-6 (Louiza) T 92-93-94-97 (Louiza) De rit heen en terug vanaf de halte Poelaert duurt ongeveer 1u. I voor de Tram Tour 92 zijn per rit heen en terug slechts 30 plaatsen beschikbaar. Reserveren verplicht per mail ([email protected]). Met de medewerking van de vereniging Patrimoine à Roulettes. 68 ⁄ WATERMAAL-BOSVOORDE / BRUSSEL-UITBREIDING / ELSENE

60. Kaart H 10 L AMBTSWONING VAN DE AMBASSADEUR VAN ROEMENIË Washingtonstraat 37 – Elsene A za en zo van 14u tot 18u (laatste toegang om 17u15) I enkel toegankelijk via rondleidingen (groepen van 10 personen) B 60 (Washington) De ambtswoning van de Roemeense ambassadeur in Brussel is gevestigd in een herenhuis in eclectische stijl met Beaux-Arts-invloeden dat in 1910 gebouwd werd naar de plannen van architect Alban Chambon. Deze laatste volgde de bouw van zeer nabij op aan- gezien hij plannen had om er zijn eigen 59 woning van te maken. Blijkbaar heeft hij echter nooit gewoond in het gebouw dat uiteindelijk verkocht werd aan de Banque d’Anvers–Antwerpsche Bank. Kaart H 10 is, neigen de lambriseringen meer 59. L Deze bank verhuurde het huis vanaf naar het Franse classicisme. De HONGAARS HUIS – VOORMALIGE 1930 aan de Roemeense Staat, die glasramen in het trappenhuis en in EIGEN WONING VAN ARCHITECT het in 1936 aankocht. Alban Chambon, de ‘grand salon’, die ontworpen zijn PAUL SAINTENOY die de reputatie had een architect van door de meester-glazenier Evaldre schouwburgen en casino’s te zijn, hield Gewijdeboomstraat 123 – Elsene en de afficheontwerper-decorateur van interieurdecoratie met historise- Privat-Livemont, bezorgen een aan- A enkel za van 10u tot 18u rende inslag en de salons van de Roe- gename kleurrijke sfeer. Het belang- meense ambassadeur vormen hierop B 71 (Fernand Cocq), 54 (Verlaat) rijkste element is een vrouwenprofiel, geen uitzondering. De vergulde lambri- met de handen samen en het haar in Dit mooie herenhuis in eclectische seringen, de geschilderde plafonds en de wind, en die als het ware uit sierlijk stijl, met duidelijke verwijzingen naar het stucwerk vormen een weelderig en schuimende japaniserende baren te de Italiaanse renaissance, werd in verfijnd geheel met mooie volumes, dat voorschijn treedt. Op de verdieping 1872 gebouwd voor wisselagent zeer geschikt is voor recepties. wordt de slaapkamer aangevuld door Ferdinand Grosjean. De vermen- een neorenaissancesalon. Achter de Doorlopend rondleidingen (laatste ging van stijlen in het interieur, zo brede gevel in Franse steen bevond groep om 17u15). Met de mede- typisch voor die periode, biedt een zich destijds de opmerkelijke kunst- werking van Klare Lijn en Korei. echt chronologisch overzicht van de collectie van architect Paul Saintenoy. kunstgeschiedenis. In de hal zien we Deze cultuurminnaar, zowel promotor een rococotrappaal naast een gotisch van de art nouveau als verdediger van beeld van Sint-Michiel in een kunstige de oude bouwstijlen, kocht de woning nis, neorenaissancedeuren en een in 1897. Bij zijn overlijden in 1952 liet trapleuning in Lodewijk XIII-stijl. Het hij zijn verzameling na aan het Jubel- met arabesken in grisaille beschil- parkmuseum. In het herenhuis is van- derde cassetteplafond in de eetkamer daag de katholieke Hongaarse missie is ontleend aan de renaissance, de gevestigd. (B 02/07/1992) plafonds in de bibliotheek en de grote salon, met hun op consoles rustende Rondleidingen zaterdag om 14u30 balken en houten compartimentering, en 15u30. Met de medewerking zijn zuiver neogotisch. En terwijl het van de dienst Stedenbouw en houtwerk, in het bijzonder dat van Erfgoedzorg van de gemeente de deuren raamomlijstingen, eer- Elsene en van Klare Lijn. der op de art nouveau geïnspireerd

60 WATERMAAL-BOSVOORDE / BRUSSEL-UITBREIDING / ELSENE / 69

61. Kaart H 10 L ARMEENSE APOSTOLISCHE KERK VAN SINT-MARIA- MAGDALENA Kindermansstraat 1 – Elsene A za en zo van 11u tot 16u T 93-94 (Vleurgat) B 38-60 (Vleurgat) Ondanks het gebruik van hedendaagse materialen verwijst de architectuur van de Armeense apostolische kerk van Sint-Maria-Magdalena onmiskenbaar naar de traditionele kerkbouw van Armenië. Architect Haik Mardikian heeft zich voor zijn ontwerp trouwens laten inspireren door de kerk van het Heilig Kruis op het eiland Aktamar in het Vanmeer in 61 Anatolië. De bouw duurde drie jaar, van de eerstesteenlegging op 14 door een achthoekige klokkentoren steen die in Armenië gebruikt wordt november 1986 tot de officiële wij- net als zijn illustere voorbeeld dat voor de bouw van kerken. ding op 6 mei 1990. De kerk heeft een tussen 915 en 921 gebouwd werd Uitleg door leden van de kerkge- centraal grondplan en bestaat in feite onder het bewind van koning Gagik I meenschap (buiten de uren van uit vier vleugels voorzien van zijkapel- Arçrouni. De gevelsteen is eveneens de plechtigheden). len. Het gebouw wordt gedomineerd geïnspireerd op de roze vulkanische

G WANDELING G WANDELING Van de Louizalaan tot de vijvers van Elsene De Molièrelaan, staalkaart van bouwstijlen Iedereen kent de prestigieuze postmodernistische gebouwen op het Stefaniaplein, maar men vergeet soms dat er iets verder in De Molièrelaan is ontegensprekelijk een van de de wijk andere interessante constructies uit dezelfde periode te mooiste lanen van het Brussels Gewest: een zien zijn. Deze wandeling die ons langs de tuinen van de Koning groen kader waarin gedurfdheid en conformisme, en de vijvers van Elsene voert biedt een waaier van bouwstijlen, uitbundigheid en soberheid samengaan in een waaronder enkele mooie postmodernistische realisaties, maar verrassende maar harmonische vermenging ook charmante voorbeelden van de regionale stijl en majestueuze van stijlen. Deze wandeling neemt u mee op een herenhuizen in neostijlen om zeker het unieke ensemble van het tijdreis door dit unieke architecturale decor van Terkamerendal niet te vergeten. ambassades, herenhuizen, burgerwoningen en kunstenaarsateliers. A zaterdag en zondag om 17u (duur: 2u) A zaterdag en zondag om 11u en 14u (duur: 2u) C vertrek: op de hoek van de Louizalaan en de Tenboschstraat in Brussel-Uitbreiding (einde van de wandeling op het Flageyplein) C vertrek: op het kruispunt van de Waterloose- steenweg en de Molièrelaan in Elsene – T 93-94 (Vleurgat) kaart H 11 B 38-60 (Vleurgat) B 38 (Patton) I reserveren gewenst op het nummer 0499/21.39.85 of per mail I reserveren verplicht op het nummer ([email protected]). Maximaal 20 personen per vertrek. 02/563.61.53 (maandag tot vrijdag van 9u tot Enkel in het Frans. 13uh). Maximaal 25 personen per vertrek. Met de medewerking van E-guides Enkel in het Frans. Met de medewerking van Arkadia. 70 ⁄ WATERMAAL-BOSVOORDE / BRUSSEL-UITBREIDING / ELSENE

62. Kaart H 11 L nen is de originele decoratie bewaard WONING gebleven. De vroegere eetkamer in neorenaissancestijl bevat een grote Amerikaansestraat 172 – Elsene witstenen schouw maar ook het atelier pronkt met een monumentale A za van 10u tot 12u en van 14u tot schouw die een reproductie is van een 18u (laatste toegang om 17u15) 16de-eeuwse schouw uit het stadhuis zo van 14u tot 18u (laatste toe- van Antwerpen, toegeschreven aan gang om 17u15) Pieter Coecke Van Aelst. Verguld lijst- I enkel toegankelijk via rondleidin- werk, aan de mythologie ontleende gen (groepen van 8 personen). De onderwerpen en behangpapier dat naam, voornaam, adres en ge- Corduaans leer imiteert, vervaardigd boortedatum van de bezoekers door de firma Eugène Van Herck, ver- wordt bij de ingang gevraagd. sieren de grote salon in charmante neo-Lodewijk XV-stijl. Ook het ruime B 60 (Washington) trappenhuis met houtsnijwerk is Architect Emile Lambot ontwierp deze bewaard gebleven. (B 06/11/1997) eclectische woning in 1905 voor schil- Doorlopend rondleidingen (laat- der en decorateur Paul Mathieu. Hij ste groep om 17u15). Met de opteerde voor een eigen interpretatie medewerking van het Atelier de van een barokke topgevel in een meer Recherche et d’Action urbaines 18de-eeuwse versie die vrij goed (ARAU), Brussel Babbelt en Korei. 62 harmonieert met de bakstenen gevel waarin de diverse vormen en afmetingen van de vensters opvallen. Bin-

63. Kaart G 11 M glasramen van Crespin en Colpaert MARIA-BOODSCHAPKERK in het koor en de rozetvensters bezit de kerk sinds september 2014 ook Georges Brugmannlaan – Elsene nieuwe glasramen van kunstenaar Jan Goris. Ze evoceren op symboli- A za en zo van 10u tot 18u sche wijze, met enkele licht figuratieve B 60 (Georges Brugmann) elementen, lijnenspel en kleuren in prachtige pasteltinten, de grote fases Op het Brugmannplein staat een in het leven van Maria, van de Annun- indrukwekkende kerk die tussen 1932 ciatie tot de Tenhemelopneming, met en 1934 gebouwd werd naar de plan- daartussen de belangrijke gebeurte- nen van architect Camille Damman. De nissen in het leven van Jezus. Maria-Boodschapkerk is uitgewerkt in een neoromaanse vormentaal die in Rondleidingen in de kerk door bepaalde opzichten overeenkomsten Xavier de Coster (professor vertoont met de principes van de art architectuurgeschiedenis), 63 deco. De vensters en het portaal met zaterdag om 16u en 17u. hun getrapte omlijstingen bezitten de Uitleg over de glasramen door typische rondboog van romaanse kunstenaar Jan Goris, zaterdag gebouwen. Ook de hoge vensters van en zondag om 15u. de klokkentoren doen denken aan de lisenen of Lombardische bogen die typisch zijn voor deze periode. Zowel de binnen- als buitenkant wordt verle- vendigd door decoratief metselwerk. In de zijbeuken staat een geheel van vier biechtstoelen en een marmeren bidstoel met art-deco-invloeden, ontworpen door architect Julien De Ridder in 1937. Naast de mooie WATERMAAL-BOSVOORDE / BRUSSEL-UITBREIDING / ELSENE / 71

DE EUROPESE OPEN MONUMENTENDAGEN

In België worden de Open toegankelijk zijn. Op die manier krijgen Monumentendagen sinds de Europese burgers de gelegenheid hun 1989 georganiseerd. gemeenschappelijke culturele erfgoed te ontdekken en beter te leren kennen. Deze dagen, waar jaarlijks duizenden Tevens worden ze aangemoedigd actief bezoekers op afkomen, worden vandaag deel te nemen aan de bescherming en de georganiseerd in de 49 landen die het valorisatie van dit erfgoed voor de hui- Europees Cultureel Verdrag ondertekend dige en toekomstige generaties. hebben, onder de naam van Europese Open Monumentendagen. Meer informatie over de Europese Open In heel Europa worden dus tijdens de Monumentendagen in de andere landen weekends van september talrijke sites van Europa is te vinden op de website en monumenten voor het publiek open- www.europeanheritagedays.com gesteld, waarvan vele doorgaans niet UKKEL / VORST / SINT-GILLIS / ANDERLECHT

Vredegerecht van Anderlecht 77 UKKEL / VORST / SINT-GILLIS / ANDERLECHT ⁄ 73

64. Kaart J-K 13-14 L VOORMALIGE HIPPODROOM (GROTE TRIBUNE EN WEEGPLAATS) Terhulpsesteenweg 51 – Ukkel A enkel zo van 10u tot 18u T 94 (Renbaan van Bosvoorde) Het initiatief voor de aanleg van een paardenrenbaan aan de rand van het Zoniënwoud kwam van de Société d’Encouragement des races de chevaux et du développement des Courses en Belgique. De bouw- vergunning werd verleend in 1875 en de plannen werden getekend door landschapsarchitect Edward Keilig, die eerder reeds het Terkamerenbos en het Park van Laken had ontworpen. De grote tribune is geïnspireerd op de neo-Vlaamse renaissancestijl 64 met gevels waarin lichte en donkere banden afwisselen. De kleine tribune is eerder eclectisch te noemen. In de weddenschappen. De laatste races Inrichting. Een privépartner zal hier 1900 ontwierp een andere architect, vonden plaats in 1987. Na een lange een milieuvriendelijk actief attractie- François Kips, de paardenstallen en periode van verwaarlozing is de hip- park inrichten, het DROH!ME Melting het weeggebouw, waar het gewicht podroom eigendom geworden van Park. (B 11/09/1992) van de jockeys werd gecontroleerd. het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Tentoonstelling over de hippo Tussen 1941 en 1951 werden de instal- dat een grote operatie plant voor de droom en zijn architecturaal erf- laties door architect Breydel uitgebreid vernieuwing en restauratie van de goed. Met de medewerking van de met de bouw van een toegangspoort, opmerkelijke gebouwen, aangestuurd Société d’Aménagement Urbain. loketten, vertrektoren en hallen voor door de Maatschappij voor Stedelijke

G WANDELING Een mengelmoes van stijlen in Ukkel Ukkel is een gemeente die verrast door de heterogene stijl van haar architectuur. Deze architecturale rijkdom verleent haar een discrete charme. Tijdens de wandeling gaan we op verkenning in de buurt tussen de Alsembergsesteenweg en de Stallestraat. Deze wijk, ver weg van het gewoel van de hoofdstad heeft een landelijk karakter dankzij haar estaminets en de eenvoud van haar neoclassicistische charme.

A zaterdag om 11u en 16u (duur: 1u30) C vertrek: op de parking van de Carrefour, Marlowsquare in Ukkel – kaart G 13 T 92-97 (Marlow) B 38-41-43-98 (Helden) I reserveren verplicht op het nummer 02/537.78.75 (maandag tot vrijdag van 10u tot 13u). Maximaal 25 personen per vertrek. Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van de Geschiedenis. 74 ⁄ UKKEL / VORST / SINT-GILLIS / ANDERLECHT

65. Kaart G 13-14 familiegrafkelder, die als het grootste GEMEENTELIJKE privé-grafmonument in België wordt BEGRAAFPLAATS beschouwd). Alle in die tijd gang- VAN DE DIEWEG bare stijlen zijn er vertegenwoordigd, gaande van de neostijlen (Egyptisch, Dieweg 95 – Ukkel Grieks, romaans, gotisch, classicis- tisch,…) over het eclecticisme en de A za en zo van 9u30 tot 16u30 art nouveau tot en met de art deco. T 92-97 (Dieweg) Dezelfde kenmerken treft men aan op de Joodse begraafplaats, een van de B 60 (Eikenbos) meest opmerkelijke van het land, die 65 De begraafplaats van de Dieweg een deel van het kerkhof inneemt. De werd geopend in 1867 en diende als begraafplaats is tevens de rustplaats Rondleidingen, zaterdag gemeentelijke begraafplaats tot aan van talrijke beroemde personen, zowel en zondag om 11u en 14u. de Tweede Wereldoorlog. Het werd nationaal als lokaal. Het is ook belang- Presentatiestand aan de ingang, definitief buiten gebruik gesteld in rijk door de rijke en beschermde flora voor het huis van de opzichter. 1958. Het getuigt van de bloeitijd die het bevat, de dieren die hierdoor van de grafkunst, toen grote fami- worden aangetrokken, en door zijn bij- Met de medewerking van de lies voor hun afgestorvenen echte zondere ligging met de in het zuiden Geschied- en Heemkundige architecturale bouwwerken deden trapsgewijs aflopende helling naar de Kring van Ukkel en omgeving. oprichten, soms in de vorm van een vallei van de Geleytsbeek en Sint-Job. kapel (zoals de Allardkapel en zijn (B 16/01/1997)

66. Buiten Kaart KERKHOF VAN SINT-GILLIS Stillelaan 72 – Ukkel A za en zo van 9u tot 16u30 T 51 (Crematorium) Een opmerkelijk beeld in wit marmer van Jules Dillens, Le Silence de la Tombe, domineert de monumentale ingang in neo-Etruskische stijl van het kerkhof van Sint-Gillis. De bezoeker die de helling naar de begraafplaats opklimt, ziet zijn inspanning beloond met een panoramisch zicht over de hoofdstad. In dit openluchtmuseum wisselen grafkapellen af met beelden, 66 pleuranten ontroeren voor eeuwig, portretten tonen hier een militair, daar een schilder. De begraafplaats sche constructivisme, opgericht voor van Sint-Gillis, die de geschiede- bevat talrijke monumenten van artis- Joseph Jacquemotte, stichter van de nis van het kerkhof schetst en de tiek of historisch belang, waarvan er Belgische communistische partij en aandacht vestigt op een vijftigtal zes beschermd zijn. We treffen er zijn dagblad De Rode Vaan. Vlakbij opmerkelijke graven, en folder de meest diverse stijlen aan: neo- eert een monument de nagedachtenis met plan van de begraafplaats, gotiek, neoromaans, enz. Sommige van de vrijwilligers die meegevochten gratis verkrijgbaar aan de ingang. grafmonumenten zijn vervaardigd hebben in de internationale brigades. Met de medewerking van het door belangrijke kunstenaars uit het (B 11/07/1991) gemeentebestuur van Sint-Gillis. begin van de vorige eeuw, die onder Rondleidingen, zaterdag om 15u andere hebben meegewerkt aan de en zondag om 10u (enkel in het beelden van het stadhuis zoals Julien Frans). Dillens en Jef Lambeaux. Een van de meest verrassende graven is het Brochure De stilte en de graven. monument in de stijl van het Russi- Een geschiedenis van het kerkhof UKKEL / VORST / SINT-GILLIS / ANDERLECHT ⁄ 75

67. Kaart G 10 M gebouw een geloofsbelijdenis in de STADHUIS VAN SINT-GILLIS vooruitgang en de beschaving. Voor de ontwerpers moesten kunst en schoon- Maurice Van Meenenplein 39 heid ‘het licht en de beschaving doen Sint-Gillis triomferen’. Grote kunstenaars hebben dit schitterende levende museum A za van 10u tot 18u vormgegeven om de transformerende zo van 10u tot 13u kracht van schoonheid aan te tonen: T 3-4-51 (Horta), 81 (Bareel) het meesterwerk van het stadhuis is het stadhuis zelf. De architecten B 48 (Bareel) vader en zoon Cluysenaar, Jacques 67 Het nieuwe stadhuis van Sint-Gillis de Lalaing en Albert Ciamberlani heb- werd tussen 1896 en 1904 gebouwd ben samengewerkt voor de decoratie door architect Albert Dumont op het van de grote hal, die de borstbeel- Rondleidingen in het kantoor van terrein van een oude zandgroeve. Hij den van de oud-burgemeesters van de burgemeester, door de burge- ontwierp een gebouw van 4.267 m² de gemeente bevat. De zaal van de meester Charles Picqué, zater- met twee gebogen vleugels die de gemeenteraad werd gedecoreerd door dag en zondag om 10u30 en bezoekers als het ware omarmen. Als Eugène Broerman, de trouwzaal door 11u30. Reserveren gewenst overtuigd francofiel koos hij voor een Fernand Khnopff en het echtpaar de ([email protected] weelderige neo-Franse renaissance Rudder, en de zaal van Europa door net.be). Maximaal 25 personen stijl met afwisselend gebruik van roze Omer Dierickx. (B 08/08/1988) per vertrek. graniet uit de Vogezen, Euville- en Rondleidingen in het stadhuis Tentoonstelling “Stadsontwikke- Savonnièresteen, baksteen en hard- zaterdag om 10u30, 11u30, 12u30, lingen. 1216-2016” in de zaal van steen. Het stadhuis verbluft door zijn 14u30, 15u30, 16u30 en 17u15 en Europa. Met de medewerking van luister: de macht van het openbaar zondag om 10u30, 11u30 en het gemeentebestuur van gezag wordt slechts geëvenaard door 12u15. Met de medewerking van Sint-Gillis. haar beschermende kracht. Zowel Brussel Babbelt en Pro Velo. langs binnen als langs buiten is het

G WANDELING G WANDELING Van de ene gevangenis naar de andere: van Sint- Sint-Gillis, een nieuwe wijk Gillis naar de Hallepoort naar de 19de-eeuwse mode Tijdens deze wandeling tussen twee bouwwerken met middel- Op het einde van de 19de eeuw ontstonden er als eeuwse inslag zult u merken dat de historiserende en neostijlen gevolg van de bevolkingsexplosie verschillende een belangrijke plaats innemen in de gemeente Sint-Gillis, nieuwe wijken buiten het centrum van Brussel. Een die nochtans bekend staat om haar talrijke gebouwen in daarvan was de wijk tussen het Zuidstation en de art-nouveaustijl. gevangenis van Sint-Gillis. Talrijke nieuwe huizen wer- Of het nu gaat om civiele, religieuze, industriële of privé gebou- den hier gebouwd in de diverse bouwstijlen die toen wen, overal keren dezelfde architecturale elementen steeds mode waren, van neogotiek over neoclassicisme tot terug in de verschillende stijlen en hun varianten ongeacht de neorenaissance. Tijdens deze wandeling kunt u ze periode. De variaties zijn eindeloos! ontdekken en met elkaar vergelijken.

A zaterdag en zondag om 10u30 en 14u30 (duur: 2u) A zaterdag en zondag om 10u en 14u (duur: 2u) C vertrek: voor de gevangenis van Sint-Gillis, C vertrek: op de hoek van de Dejaerlaan Ducpétiauxlaan 106 in Sint-Gillis – kaart G 10-11 en de bareel van Sint-Gillis – kaart G 10 T 92 (Ma Campagne) T 81-97 (Bareel) B 54 (Gevangenis) B 48 (Bareel) I reserveren verplicht op het nummer 02/675.19.67 I maximaal 25 personen per vertrek. (maandag tot vrijdag van 10u tot 17u). Met de medewerking van de Vereniging van de Maximaal 25 personen per vertrek. Gidsen van Brussel en België. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Brussel Babbelt. 76 ⁄ UKKEL / VORST / SINT-GILLIS / ANDERLECHT

68. Kaart G 10 M FORUM EN AUDITORIA VAN DE INSTITUTS SAINT-LUC (ART ET ARCHITECTURE) Ierlandstraat 58 – Sint-Gillis A za en zo van 14u tot 18u T 81-91-92 (Janson) Het gebeurt niet vaak dat architecten met zo veel zorg een hedendaags gebouw integreren in een reeds bestaande bebouwing. Hier respecteren het forum en de auditoria van de Instituts Saint-Luc de schaal van de naburige woningen, hoewel de gevels uitgesproken modern van ontwerp zijn, vooral ter hoogte van de kroonlijst en in de hoek, die met opzet is opengescheurd. De architecten Jean Cosse, Brigitte De Groof, Henri Doyen en Willy Serneels zijn de 68 bedenkers van dit openbaar gebouw dat in 1985 werd opgetrokken. Over de bakstenen gevels lopen horizon- ceerd door Charles Jencks met zijn nieuwsoortig eclecticisme dat steunt tale betonnen banden waarin cirkels boek The Language of postmodern op een uitwisseling tussen populaire zijn uitgespaard. De uitbreiding is architecture. Kenmerkend voor het cultuur en wetenschappelijke kennis. een mooi voorbeeld van postmoder- postmodernisme is de terugkeer Gids ter plaatse. Met de mede- nistische architectuur, een stroming naar architecturale composities en werking van de Klare Lijn. die in 1977 in Londen werd gelan- motieven van het verleden, naar een

69. Kaart G 10 L nieuwe functies, is nog een aantal ori- PELGRIMSHUIS ginele elementen bewaard, zoals de toiletkamer, de hal met sierlijke eiken Parmastraat 69 – Sint-Gillis trap en de prachtige wintertuin onder glazen dak. De woning biedt achter- A za en zo van 14u tot 18u aan een indrukwekkend uitzicht op T 3-4-51 (Sint-Gillisvoorplein) een romantisch park waar vroeger de Elsbeek liep. (B 21/06/2001) B 48 (Sint-Gillisvoorplein) Rondleidingen, zaterdag en zon- Deze door architect Adolphe Pirenne dag om 14u30, 15u30, 16u30 en in 1905 gebouwde patriciërswoning 17u15. Met de medewerking van met stallingen werd eerst bewoond Klare Lijn. door de familie Colson, maar in 1927 verkocht aan apotheker-industrieel Tentoonstelling met werken van Eugène Pelgrims. Deze liefhebber van de Engelse kunstenaar Jesse kunst en cultuur liet het huis vergro- Sutton, winnaar van de wedstrijd ten, maar met behoud van de op de van het Fonds Pierre Paul Vlaamse renaissance geïnspireerde Hamesse 2015. Dit in 1981 opge- stijl, die blijkt uit de afwisselende richte fonds als eerbetoon aan gevelopeningen en materialen. Het Paul Hamesse, oud-schepen van huis werd ten slotte in 1963 eigen- cultuur van Sint-Gillis, draagt bij dom van de gemeente. Dezelfde tot de culturele uitstraling van de stijl werd ook aangehouden in het gemeente door jonge plastische interieur voor de slaapkamers, de kunstenaars te promoten. eetkamer en de grote salon. Hoewel 69 de woning vandaag is aangepast aan UKKEL / VORST / SINT-GILLIS / ANDERLECHT ⁄ 77

70. Kaart G 10 M balkon en de windwijzer op het dak ÉCOLE DE PEINTURE verlenen het gebouw een buitenge- VAN DER KELEN wone charme. Het siersmeedwerk van de deur is zonder meer een hoog- Metaalstraat 30 – Sint-Gillis tepunt van vakmanschap. De solide schutpaaltjes in getorseerd ijzer, het A za en zo van 11u tot 18u fraaie gotische slot, het traliewerk van I toegang per groepen van 15 het bovenlicht, de bewerkte hengsels personen zoals in de romaanse periode vormen een uitzonderlijk geheel. Aan het begin T 92-97 (Faider) van de 20ste eeuw vestigde zich een De bakstenen gevel van de schilder- school voor decoratieschilderen in het school Van der Kelen illustreert perfect gebouw. Deze school onderwijst tot de traditie van de Vlaamse renaissance. op vandaag trompe-l’œilschilderkunst, 70 Het huis met trapgevel werd in 1879 maar ook ambachtelijke technieken om gebouwd in opdracht van kunstsmid oude decors te kunnen restaureren en Prosper Schryvers en is rijkelijk gede- nieuwe op identieke wijze te creëren. coreerd met siersmeedwerk vervaar- Rondleidingen, zaterdag en zon- zaterdag en zondag om 15u. digd door de eigenaar zelf, die zich dag om 11u en 15u45 (enkel in het geen betere vitrine kon dromen om Tentoonstelling van panelen met Frans). zijn virtuositeit te demonstreren. Het geschilderde houten marmer traliewerk van de muuropeningen, de Demonstratie van het maken van imitaties zoals in de school wordt muurankers, de borstwering van het een hout- of marmerimitatie, aangeleerd.

71. Kaart E 12 SITE VAN DE VOORMALIGE ABDIJ VAN VORST Sint-Denijsplein – Vorst T 82 (Sint-Denijs) B 50-54 (Sint-Denijs) De eerste priorij werd tussen 1105 en 1110 gesticht en tot de rang van abdij verheven in 1239. Het merendeel van de nog bestaande gebouwen dateert evenwel uit de tweede helft van de 18de eeuw. Ze werden opgetrokken onder leiding van architect Laurent-Benoît Dewez op wie de monniken een beroep deden na de brand die in 1764 een deel van het kloostercomplex verwoest had. Als 71 bewonderaar van het neoclassicisme ontwierp Dewez een toegangspoort met rondboogportaal geflankeerd kerk, de kloostergang en andere en westelijke hoofdgebouwen met de door dubbele zuilen van waaruit twee bijgebouwen werden gesloopt. Ze andere portalen te bewaren. Dankzij imposante halfcirkelvormige vleugels strekten zich vroeger uit op de plaats onder andere de steun van het pro- met rondboogopeningen vertrekken van het huidige speelplein, evenwij- gramma FEDER 2020 staat de abdij- die aansluiten bij de sobere priorij. dig met de Sint-Denijskerk. Het reste- site vandaag op de drempel van een Na de opheffing van de abdij door rende geheel werd uiteindelijk in 1964 grootschalig restauratie- en herinrich- de Franse Revolutie werden de gron- door de gemeente aangekocht. Een tingsproject dat de volledige recon- den en gebouwen in 1797 openbaar eerste restauratiecampagne begon versie tot cultureel centrum beoogt. verkocht. De nieuwe gebouwen, die in 1971 om het ingangspaviljoen met (B 08/09/1994) amper 30 jaar oud waren, werden mooi mansardedak, de twee halfcir- behouden maar de gotische abdij- kelvormige vleugels en de oostelijke 78 ⁄ UKKEL / VORST / SINT-GILLIS / ANDERLECHT

72. Kaart C 9-10 L 1975 de zetel van de Stichting Maurice MUSEUM MAURICE CARÊME Carême en in 1978, na het overlijden van de dichter, omgevormd tot het Nellie Melbalaan 14 – Anderlecht Museum Maurice Carême. Sindsdien lijkt de tijd hier te hebben stilgestaan. A za en zo van 10u tot 18u Het Brabantse interieur heeft zijn oude I enkel toegankelijk via rondleidin- meubels en snuisterijen bewaard, gen (groepen van 15 personen) evenals het vaatwerk en de dagelijkse gebruiksvoorwerpen die het leven van M 5 (Sint-Guido/Veeweide) de dichter oproepen van wie er overi- T 81 (Meir) gens talrijke portretten te zien zijn. De bibliotheek, een van de belangrijkste B 46-75 (Joseph Bracops/ van België op het vlak van poëzie, de Ziekenhuis), 49 (Meir) archieven en manuscripten maken de Maurice Carême werd geboren in herinnering aan de schrijver bijzonder Waver en kwam in 1918 als onderwijzer levendig. Ze geven ook informatie over in Brussel werken, waar hij zich ves- de schilders en beeldhouwers met wie tigde aan de stadsrand, dicht bij zijn Maurice Carême bevriend was, waar- geliefde Brabantse platteland. In 1933, door de bezoeker een goed inzicht na de voltooiing van zijn studies voor- krijgt in de innerlijke wereld van deze drachtkunst, liet hij zich een charmante woordkunstenaar. woning met wit geverfde gevels bou- Rondleidingen, zaterdag en zondag wen die hem herinnerde aan de huizen om 10u, 14u en 16u (duur: 1u30). uit zijn kindertijd. Deze woning werd in 72

73. Kaart D 9 L maken de illusie compleet. De woning ACADEMIE VOOR BEELDENDE herbergde lange tijd de omvangrijke KUNSTEN ANDERLECHT – verzameling meubels en kunstwerken VOORMALIGE WONING van de minister, die ze bij zijn dood in VANDENPEEREBOOM 1917 naliet aan de Belgische Staat. Uit die periode is een rijke interieurdeco- Dapperheidsplein 17 – Anderlecht ratie bewaard met diverse gotische schouwen in natuursteen maar ook A enkel za van 10u tot 17u gebeeldhouwde consoles van hoge M 5 (Sint-Guido) kwaliteit die van her en der afkomstig zijn. Sinds 1979 wordt de woning Van- T 81 (Sint-Guido) denpeereboom gebruikt door de Aca- B 46-49 (Sint-Guido) demie voor Beeldende Kunsten Ander- lecht, die ook de aanpalende vroegere Via de inrijpoort in neo-Lodewijk XV-stijl drukkerij heeft ingenomen. De oude van het voorgebouw dat als conciërge- geplaveide binnenkoer en waterput woning dient, komt men op de binnen- met mooi siersmeedwerk, een kopie koer van deze woning in neo-Vlaamse naar het origineel uit het museum van renaissancestijl die gebouwd werd in Cluny in Parijs, zijn eveneens bewaard. opdracht van Jules Vandenpeereboom, (B 28/02/2002) bij leven minister van Spoorwegen, Pos- terijen en Telegrafie. Architect François Bezoek aan de verschillende Malfait ontwierp de plannen voor een ateliers van de academie. nieuwbouw die uit 1890 dateert en Gids ter plaatse, zaterdag (van 10u volledig de sfeer uitademt van de 16de tot 12u en van 13u30 tot 17u). Met eeuw. Grote smeedijzeren cijfers op 73 de medewerking van Klare Lijn. de gevel die het jaartal 1563 vormen, UKKEL / VORST / SINT-GILLIS / ANDERLECHT ⁄ 79

74. Kaart D 9 L restauratiecampagne gekend heeft rococosmaak’ getuigden, werden in COLLEGIALE SINT-PIETER- onder leiding van architect Jules 1893 gedemonteerd en verkocht. In EN-SINT-GUIDO Jacques Van Ysendyck. Deze leer- 1897 besloot de kerkfabriek tot de vol- ling van Viollet-le-Duc heeft talrijke ledige vernieuwing van het meubilair, Dapperheidsplein – Anderlecht kerken in België gerestaureerd en dat voortaan volledig in ‘15de-eeuwse werkte meer dan twintig jaar aan de gotische stijl’ moest zijn. Dit betrof A za van 13u tot 16u30 restauratie van de collegiale Sint- het hoofdaltaar, de twee zijaltaren, en zo van 13u tot 16u Pieter-en-Sint-Guido, waarvan hij het koorgestoelte en vijf biechtstoe- M 5 (Sint-Guido) de toren bekroonde met een sierlijke len, de doopvonten en de stoelen van spits die in 1898 voltooid werd. Hij het koor. Alleen de neoclassicistische T 81 (Sint-Guido) transformeerde ook het volledige preekstoel uit het begin van de 19de B 46-49 (Sint-Guido) bestaande barokke kerkinterieur. eeuw bleef gespaard. (B 25/10/1938) De muren en zuilen, die voordien wit De collegiale Sint-Pieter-en-Sint- Vertrekpunt van de begeleide waren bepleisterd, werden, behalve Guido werd gebouwd tussen de rally ‘Tijdreizen in Anderlecht’ de gewelven, afgekapt tot op de tweede helft van de 14de en het (zie kadertekst hieronder). naakte baksteen, waardoor heel midden van 16de eeuw. Meerdere wat archeologische ontdekkingen befaamde architecten uit die tijd werden gedaan (o.a. muurschilde- waren bij de bouw betrokken: Jan ringen). Voor de ingang van de drie Van Ruysbroeck voor het koor, kapellen werden hekken geplaatst en Lodewijk Van Boghem voor het por- de deuren en de orgelgalerij werden taal en Matthijs Keldermans III voor vernieuwd. Het koorgestoelte en de de toren. Veel minder gekend is dat altaren, die zogezegd ‘van slechte de kerk in de 19de eeuw een lange

G BEGELEIDE RALLY Tijdreizen in Anderlecht Volg in de voetsporen van de heilige Guido en ontdek de architecturale rijkdom van Anderlecht! Volg de kanunniken en begijnen, de humanisten, filosofen en architecten die zich hebben ingezet voor de materiële en gees- telijke ontwikkeling van de gemeente. Bewonder hoe hun opvolgers deze erfenis eer hebben aangedaan door de bouwstijlen ervan te recycleren. Zie hoe vanzelfsprekend de keuze voor neostijlen was voor de bouw of de restauratie van sommige plaatsen zoals de collegiale, het Dapperheidsplein of de tuinen van het Erasmushuis. De vragenlijst, uw opmerkingsgave en zin voor deductie is al wat u nodig heeft voor een verrijkende ervaring!

A zaterdag om 9u, 11u30, 14u en 16u30 (duur: 2u) C vertrek: aan de ingang van de collegiale Sint-Pieter-en-Sint-Guido, Dapperheidsplein in Anderlecht – kaart D 9 M 5 (Sint-Guido) T 81 (Sint-Guido) B 46-49 (Sint-Guido) I reserveren verplicht op nummer 02/537.78.75 (maandag tot vrijdag van 10u tot 13u). Maximaal 25 personen per vertrek. 74 Enkel in het Frans. Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van de Geschiedenis. 80 ⁄ UKKEL / VORST / SINT-GILLIS / ANDERLECHT

75. Kaart D 9 L het ene uit de 17de eeuw dateert (een OUD BEGIJNHOF deel zelfs uit de 15de eeuw) en het VAN ANDERLECHT andere uit de 18de eeuw. Deze plek met zijn charme uit vervlogen tijden Kapelaanstraat 8 – Anderlecht vormde de leefwereld van acht begijn- tjes. Sinds 1930 huisvest het vroegere A za en zo van 10u tot 12u begijnhof een museum voor folklore en van 14u tot 17u en volkskunde, opgericht door Daniel M 5 (Sint-Guido) Van Damme, die ook de stichter van het Erasmushuis was. T 81 (Sint-Guido) Met de hulp van architect Charles Van B 49 (Erasmushuis) Elst richtte Van Damme de kamertjes van de twee huisjes in tot interieurs die 75 Anderlecht bezit het kleinste begijn- het dagelijks leven van vroeger recon- hof van België, dat in historische strueren: in de rechtervleugel bevinden verzamelingen archeologische voor- bronnen vermeld wordt vanaf 1252. zich een dorpskeuken en een ’bollen- werpen, religieuze-en volkskunst die Het ligt in de schaduw van de col- winkel’, in de linkervleugel een met het rijke verleden van Anderlecht weer- legiale Sint-Pieter-en-Sint-Guido en muurschilderingen versierde kapel spiegelen. (B 25/10/1938) bestaat uit twee lage langgevelhuisjes en verschillende kamers van begijn- aan weerszijden van een ommuurde Rondleidingen zaterdag en zon- tjes, alle voorzien van oud meubilair. tuin met centrale waterput, waarvan dag om 15u. De zolders en andere kamers bevatten

76. Kaart D 9 L Rondleidingen zaterdag en zon- ERASMUSHUIS dag om 14u. Vrij bezoek ‘Gotisch en Kapittelstraat 31 – Anderlecht renaissancemeubilair’. In zijn A za en zo van 10u tot 18u ‘Vlaams huis’ gelegen tegenover de collegiale Sint-Pieter-en-Sint- M 5 (Sint-Guido) Guido had minister Jules T 81 (Sint-Guido) Vandenpeereboom, een groot liefhebber van oudheden en aan- B 49 (Erasmushuis) hanger van de neogotische Het Erasmushuis dankt zijn naam en beweging, een grote verzameling faam aan het verblijf van Erasmus gotische en renaissancemeubels van Rotterdam in 1521. Het huidige 76 bijeengebracht. Een selectie museum over deze grote humanist daarvan decoreert vandaag de van de Renaissance bevat een unieke kostbaar Corduaans leer) en gemeu- zalen van het Erasmushuis waar verzameling kunstwerken bestaande beld met meubilair afkomstig uit de ze getuigen van zowel het vak- uit schilderijen en beeldhouwwerken vroegere verzameling van minister manschap van de meubelmakers van Vlaamse meesters, meubilair en Vandenpeereboom. De interieurs uit de 15de en 16de eeuw als van oude boeken waaronder talrijke edi- zijn reconstructies die een idee wil- een voorbije levenskunst. ties van Erasmus. len geven hoe een renaissancewo- Tentoonstelling ‘Philippe Favier. Het Erasmushuis werd in drie fasen ning er uitzag, ten dele gesteund op De paradox van de nar’. gebouwd in de loop van de 15de en historische documenten (werkkamer 16de eeuw en is een van de oudste van Erasmus tegenover de tuin) en Tentoonstelling ‘Het kasteel van woningen van Brussel. Vanaf 1932 op archeologische vondsten, zoals Anderlecht, neogotische folie’ werd het in historiserende zin geres- een prachtige fries met fresco op de (zie kadertekst hiernaast). taureerd door Daniel Van Damme, eerste verdieping. Vertrekpunt ‘Neostijlen in het stichter van het museum, met de hulp Achter de woning ligt een ruime tuin centrum van Anderlecht’ (zie van architect Charles Van Elst, die met grote bomen waar enkele archeo- kadertekst hiernaast). ook de woning van Maurice Carême logische overblijfselen van het vroe- bouwde. De binnenruimtes werden gere kasteel van Anderlecht te zien volgens de toenmalige opvattin- zijn die op poëtische wijze in dialoog gen ingericht als museumzalen. Ze treden met installaties van heden- werden gedecoreerd (van één zaal daagse kunstenaars. zijn de muren volledig bekleed met (B 25/10/1938) UKKEL / VORST / SINT-GILLIS / ANDERLECHT ⁄ 81

G WANDELING Neostijlen in het centrum van Anderlecht De neogotische en de neo-Vlaamse renaissancestijl, een lofzang op res- pectievelijk de middeleeuwen en het gouden tijdperk van de Zuidelijke Nederlanden, zijn de leidraad op deze architectuurwandeling door het historische centrum van de gemeente, in de schaduw van de collegiale Sint-Pieter-en-Sint-Guido. Bij de bebouwing van de Rinck die vanaf de jaren 1870 het oude dorp van Anderlecht volledig omvormde tot een moderne wijk met woningen en handelszaken werden deze stijlen toegepast. Bij de aanleg van het Dapperheidsplein, een soort vrije interpretatie van de 77 Grote Markt van Brussel, vaardigde het gemeentebestuur zelfs een stedenbouwkundige norm uit om de nieuwe gevels te harmoniseren met de oude kerk die gerestaureerd was in neogotische stijl. Openbare en privégebouwen hebben tot in de jaren 1960 dit bouwvoorschrift gevolgd. Ondanks het feit 77. Kaart D 9 L dat er een aantal werden afgebroken en vervangen door nieuwbouw blijven VREDEGERECHT deze twee stijlen het gemeentelijke landschap overheersen. VAN ANDERLECHT A zondag om 13u30 (duur: 1u) Verzetsplein 3 – Anderlecht C vertrek: Erasmushuis, Kapittelstraat 31 in Anderlecht – kaart D 9 A enkel za van 10u tot 18u M 5 (Sint-Guido) I enkel rondleidingen (groepen van 15 personen) T 81 (Sint-Guido) M 5 (Sint-Guido) B 49 (Erasmushuis) T 81 (Verzet) I reserveren verplicht op het nummer 02/526.83.51 (maandag tot vrijdag van 9u tot 13u) of per mail ([email protected]). B 49 (Verzet) Maximaal 25 personen per vertrek. Een mooie combinatie van hardsteen Met de medewerking van het gemeentebestuur van Anderlecht. en baksteen van Tubize verleent de neorenaissancegevel van het Vrede- gerecht van Anderlecht een dynamisch karakter. Het gebouw werd in 1898 opgetrokken naar de plannen H TENTOONSTELLING van architect ‘s Jonghers. De ingang is bekroond met een driehoekig fron- Het kasteel van Anderlecht, neogotische folly ton en op de eerste verdieping zien In 1935, enkele jaren na de redding van het Erasmushuis en de omvorming we een opeenvolging van grote rond- ervan tot museum verdween een ander iconisch gebouw van de gemeente boogvensters. Als een antiek fries toch nog onder de slopershamer: het kasteel van Anderlecht. Het was de draagt de kroonlijst de namen van woning van de deken van het kapittel, een gebouw met middeleeuwse de gemeenten die vroeger het kanton oorsprong. Het werd op het einde van de 19de eeuw verbouwd tot een van Anderlecht vormden: Groot-Bij- soort architecturale folly in neogotische stijl. gaarden, Zellik, Dilbeek, Itterbeek, Het museum heeft van dit ‘kasteel’ een maquette bewaard alsook een Anderlecht, Sint-Martens-Bode- verzameling tekeningen en aquarellen, vervaardigd door de laatste eige- gem en Sint-Agatha-Berchem. De naar, Oswald d’Aumerie. Deze zullen ter gelegenheid van de Open Monu- wapenschilden van de gemeenten mentendagen voor het eerst aan het publiek worden getoond. In de tuin prijken boven de zes pilasters die de bevinden zich nog enkele archeologische overblijfselen, waaronder zes hardstenen kordonlijst dragen tussen recente gerestaureerde borstbeelden. beneden- en bovenverdieping. Gids ter plaatse. Met de mede- A zaterdag en zondag van 10u tot 18u werking van Klare Lijn. C bibliotheek van het Erasmushuis, Kapittelstraat 31 in Anderlecht – kaart D 9 M 5 (Sint-Guido) T 81 (Sint-Guido) B 49 (Erasmushuis) 82 ⁄ UKKEL / VORST / SINT-GILLIS / ANDERLECHT

78. Kaart F 9 L GEMEENTEHUIS VAN ANDERLECHT Raadsplein 1 – Anderlecht A enkel zo van 10u tot 18u T 81 (Raad) Het huidige gemeentehuis van Ander- lecht werd kort na 1872 gebouwd in de nieuwe wijk Kuregem, die door Victor Besme was ontworpen. Archi- tect Jules Jacques Van Ysendijck opteerde voor een neo-Vlaamse renaissancestijl, die in die jaren erg in de mode was. Hij ontwikkelde het gebouw rond een 48 meter hoog bel- fort, dat toegankelijk is via twee rechte trappen. De gevel in baksteen en witte Euvillesteen rust op een gebosseerde hardstenen sokkel en is rijk aan gebeeldhouwde elementen. De timpanen boven de vensters bevatten reliëfs die de gebeurtenissen uitbeelden waarvoor de burgers zich naar het gemeentehuis begeven, terwijl onder 78 de balkons de namen van de verschillende Anderlechtse gehuchten gebei- teld zijn. De decoratie van het interieur, eveneens in neorenaissancestijl, werd geleid door decorateur Charles G WANDELING Albert en bestaat uit houtwerk, stuc Kuregem, een industriële wijk met stijl en op doek gemaroufleerde schilderijen. Kunstige glas-in-loodramen ver- De wijk Kuregem, begrensd door de spoorweg, het kanaal en het stads- lichten de voornaamste vertrekken, centrum, werd tijdens de tweede helft van de 19de eeuw in korte tijd ver- terwijl een indrukwekkend venster de stedelijkt en omgevormd tot een van de belangrijkste industriële wijken van eretrap domineert. Het herinnert aan Brussel. Deze wandeling, met als ankerpunten twee van de bijzonderste de officiële opening van het gebouw structurerende elementen van dit deel van Anderlecht, het gemeentehuis en vereeuwigt de namen van de (1879) en de veeartsenijschool (1910), laat u een wijk ontdekken met een overheden en personen die aan de verrassend profiel waar ateliers en fabrieken verweven zijn met een bur- bouw hebben meegewerkt. Het werd gerlijke bewoning. Op korte afstand van de industriële kanaaloevers en de in 1879 ontworpen door glazenier bedrijvigheid rond de slachthuizen bemerken we in de Herzieningslaan, Henri Dobbelaere, die geput heeft Kliniekstraat, Georges Moreaustraat, e.a. zowel herenhuizen als meer uit een rijk decoratief repertoire met bescheiden gebouwen, waarin vaak kleine ondernemingen gevestigd zijn bloemenslingers, cartouches, linten, aan de binnenkant van het huizenblok. De bouwstijlen die tijdens de tweede mascarons, vazen, vogels en blazoe- helft van de 19de eeuw en het begin van de 20ste eeuw mode waren vinden nen, alles in typische renaissancestijl. we hier allemaal terug. (B 13/04/1995) A zaterdag om 11u en zondag om 14u (duur: 1u30) Gids ter plaatse. Met de medewerking van Klare Lijn. C vertrek: aan de uitgang van metrostation Clemenceau, kant Kliniekstraat in Anderlecht – kaart F 8 M 2-6 (Clemenceau) B 46 (Clemenceau) I reserveren gewenst op het nummer 02/410.99.50 (maandag tot vrijdag van 9u tot 17u). Maximaal 25 personen per vertrek. Enkel in het Frans. Met de medewerking van La Fonderie. UKKEL / VORST / SINT-GILLIS / ANDERLECHT ⁄ 83 84 / SINT-JANS-MOLENBEEK / KOEKELBERG / JETTE / BRUSSEL-LAKEN / BRUSSEL-NEDER-OVER-HEEMBEEK / EVERE SINT-JANS-MOLENBEEK / KOEKELBERG / JETTE / BRUSSEL-LAKEN / BRUSSEL-NEDER-OVER-HEEMBEEK / EVERE

Huis van de Creatie–Cultureel Centrum Brussel Noord – Voormalig gemeentehuis van Laken 81 SINT-JANS-MOLENBEEK / KOEKELBERG / JETTE / BRUSSEL-LAKEN / BRUSSEL-NEDER-OVER-HEEMBEEK / EVERE ⁄ 85

79. Kaart F 7 L door monumentale zuilen, die de ingang GEMEENTEHUIS VAN markeert. De toren wordt bekroond SINT-JANS-MOLENBEEK door een variant op de Griekse tholos met een koepel in geoxideerd koper. Het Graaf van Vlaanderenstraat 20 interieur is zeer verzorgd afgewerkt. De Sint-Jans-Molenbeek voor het publiek toegankelijke diensten liggen op de benedenverdieping, terwijl A za en zo van 10u tot 18u de gemeenteraadzaal en de kabinetten M 1-5 (Graaf van Vlaanderen) van burgemeester en schepenen zich op de verdieping bevinden, die men B 89 (Graaf van Vlaanderen) bereikt via een imposante marmeren Het gemeentebestuur van Sint-Jans- trap, waarvan het trappenhuis versierd Molenbeek deed in de jaren 1880 voor is met dubbele pilasters. (B 13/04/1995) de bouw van een nieuw gemeentehuis Rondleidingen zaterdag en zon- een beroep op architect Jean-Baptiste dag om 10u30, 11u45, 13u, 14u15, Janssens, directeur van de dienst 15u30 en 16u45. openbare werken van de gemeente. De werken gingen van start in 1887 en Tentoonstelling ‘Een ontdek- twee jaar later, op 28 september 1889, kingstocht langs de architectuur volgde de officiële opening. Het gebouw van Molenbeek’ (zie kadertekst in eclectische stijl, met bekleding van hieronder). Gobertangesteen, heeft twee gevels Met de medewerking van Molen- die scharnieren rond een hoektoren met becca en het gemeentebestuur 79 een monumentale zuilenportiek, belijnd van Sint-Jans-Molenbeek.

H TENTOONSTELLING G WANDELING Een ontdekkingstocht langs Een bedrieglijk voorkomen… de architectuur van Molenbeek Deze wandeling door Sint-Jans-Molenbeek voert ons langs twee De verschillende wijken van de gemeente gebouwen die opvallen in hun omgeving omwille van de nadrukkelijke Sint-Jans-Molenbeek bezitten elk een typisch verwijzingen naar het verleden binnen de esthetische principes van architecturaal erfgoed waaruit hun aparte een resoluut hedendaagse architectuur. Vlak bij het Sainctelette- stedenbouwkundige ontwikkeling blijkt. We plein verrijst het opmerkelijke gebouwencomplex van de Fédéra- treffen er diverse bouwstijlen aan. De gemeente tion Wallonie-Bruxelles. De inrichting van deze kantoorgebouwen gebouwen dateren voor het merendeel van het beantwoordt volledig aan de normen en behoeften van de 21ste einde van de 19de eeuw en het begin van de eeuw, maar langs de buitenkant gezien lijken ze uit de 19de eeuw 20ste eeuw en hebben een neoclassicistisch te dateren, met hun neoclassicistische voorkomen versmolten met karakter. De eclectische stijl is het best verte- enkele originele traveeën uit die periode. Niet ver daarvandaan, aan genwoordigd in de maritieme wijk, onder meer de Havenlaan, staan de gebouwen van de KBC nauwelijks 20 jaar langs de Jubelfeestlaan, de Belgicalaan en de oud, maar waarvan de vormentaal de wereld van Grieken en Romei- Leopold II-laan. nen oproept terwijl de structuur naar het Justitiepaleis verwijst. Kom dit weinig gekende erfgoed ontdekken op de tentoonstelling in het gemeentehuis en tijdens A zondag om 12u (duur: 1u30) de wandelingen. C vertrek: aan het beeld van ‘Agent 15/De Vaartkapoen’, op de hoek van de Lavalléestraat en het Saincteletteplein/ A zaterdag en zondag van 10u tot 18u Leopold II-laan in Sint-Jans-Molenbeek – kaart G 6 C gemeentehuis van Sint-Jans-Molenbeek, M 2-6 (Ribaucourt) Graaf van Vlaanderenstraat 20 in Sint-Jans-Molenbeek – kaart F 7 T 51 (Sainctelette) M 1-5 (Graaf van Vlaanderen) B 89 (Ribaucourt) B 89 (Graaf van Vlaanderen) I reserveren verplicht vóór 16 september ([email protected]). Beperkt aantal plaatsen. Met de medewerking van Molenbecca en het gemeentebestuur van Sint-Jans-Molenbeek. Met de medewerking van Brukselbinnenstebuiten en de Dienst Toerisme van het gemeentebestuur van Sint-Jans-Molenbeek. 86 / SINT-JANS-MOLENBEEK / KOEKELBERG / JETTE / BRUSSEL-LAKEN / BRUSSEL-NEDER-OVER-HEEMBEEK / EVERE

F BUSTOCHT G BEGELEIDE RALLY Leven in Arcadia Stijlvol Jette en Laken Men noemt ze soms Normandische of Anglo-Normandische chalets, Liefhebbers van neostijlen komen hier aan hun trek- of ook wel Engelse cottages. Het gaat om woningen die qua uitzicht ken! Neoclassicisme, neorenaissance, ontleningen de herinnering oproepen aan de eeuwenoude traditionele architectuur aan de klassieke oudheid en zelfs aan het oude van leem en houtvakwerk. In tuinwijken, kasteeltjes of burgerhuizen, Egypte. Deze wandeling volgt de voetsporen van steeds vertolken ze de nostalgie van de stadsbewoner naar een een abt, kloosterzusters, architecten, een generaal, eenvoudig leven in een landelijke omgeving. De voorliefde voor deze een koning en een koningin. Het parcours gaat door stijl, gaande van ‘hovenierswoning’ tot kleine Normandische follies in het hart van Jette, met het Boudewijnpark, de vallei openbare parken, heeft heel wat vormen aangenomen. In het ‘land van de Molenbeek, de Stichting Koningin Elisabeth van de baksteen’ hebben talrijke architecten voor deze cottagestijl en nog heel wat andere haltes vol levendige geschie- geopteerd. Deze bustocht voert u van de Engelse parken van koning denis. Een rally vol verrassingen! Leopold II naar de buitenverblijven van de bourgeoisie die destijds buiten de Brusselse stadsmuren op zoek ging naar gezonde lucht. A zaterdag om 9u, 11u, 14u en 16u (duur: 1u30) C vertrek: voor de Sint-Pieterkerk, Kardinaal A zaterdag om 9u, 11u en 13u (duur: 1u30) Mercierplein in Jette – kaart F 4 C vertrek: parking van de Basiliek van het Heilig Hart T 19-51-62-93 (Kerkhof van Jette) in Koekelberg – kaart E 6 B 53 (Kerkhof van Jette) T 19 (Bossaert-Basiliek) I reserveren verplicht op het nummer B 49-87 (Riethuisen) 02/537.78.75 (maandag tot vrijdag van 10u I reserveren verplicht op het nummer 02/537.78.75 (maandag tot tot 13u). Maximaal 25 personen per vertrek. vrijdag van 10u tot 13u). Maximaal 48 personen per bustocht. Enkel in het Frans. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Itinéraires, op de Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van de Paden van de Geschiedenis. Geschiedenis.

G WANDELING H TENTOONSTELLING In stijl rond het Bockstaelplein Neostijlen in het Graafschap Jette Het administratief centrum van de gemeente Laken Jette en Ganshoren, tot 1841 een en dezelfde gemeente, behielden werd in 1912 verplaatst naar het Bockstaelplein, met lange tijd hun landelijk karakter. Het kasteel De Rivieren en de abdij de bouw van een indrukwekkend nieuw gemeente- van Dielegem vormden de enige grote constructies op hun grondge- huis in neorenaissancestijl. De omliggende woningen bied. De abdij werd op het einde van de 18de eeuw verbouwd door op het plein en langs de nieuw aangelegde Bockstael hofarchitect Laurent-Benoît Dewez in neoclassicistische stijl. De laan werden opgetrokken in een vrolijke mengeling abtswoning, het enige overgebleven relict van dit klooster, is een te van stijlen die zo typisch is voor de periode rond de weinig gekend pareltje van deze stijl. In 1811 liet Nicolas-Melchiade eeuwwisseling in Brussel. Kom de gevels ontcijferen Bonavonture een kasteeltje oprichten in dezelfde bouwtrend. De en leer de stijlen herkennen van dit gevarieerde geheel tweede helft van de 19de eeuw betekende een ommekeer in de van gebouwen waaronder scholen, herenhuizen en ontwikkeling van beide gemeenten. Na de aanleg van de spoorlijn sociale woningen. Uitzonderlijk kan het vroegere en de verplaatsing van de Sint-Pieterskerk kreeg Jette een gemeen- gemeentehuis worden bezocht tijdens de rondleiding teplein, grotendeels gerealiseerd inneo-Vlaamse-renaissancestijl. op zondagnamiddag. Een andere stijl die veelvuldig werd toegepast in beide gemeenten is de neogotiek, in het bijzonder in religieuze gebouwen. Op deze A zondag om 11u30 en 14u (duur: 1u30) tentoonstelling komen deze stijlen en ook nog andere neostijlen C vertrek: voor het vroegere gemeentehuis, Emile en/of mengvormen aan bod. Bockstaelplein in Brussel-Laken – kaart G 4 A zaterdag en zondag van 10u tot 12u en van 13u tot 17u M 6 (Bockstael) C Gemeentelijk museum van het Graafschap Jette, voormalige T 62-93 (Bockstael) abtswoning van Dielegem, J.-B. Tiebackxstraat 14 B 49-53-88-89 (Bockstael) in Jette – kaart E 3 I reserveren verplicht (laeken.decouverte@ B 53 (Dieleghem) gmail.com). Maximaal 25 personen per vertrek. Met de medewerking van de Geschied- en heemkundige Met de medewerking van Laken Onthuld. kring van het Graafschap Jette. SINT-JANS-MOLENBEEK / KOEKELBERG / JETTE / BRUSSEL-LAKEN / BRUSSEL-NEDER-OVER-HEEMBEEK / EVERE ⁄ 87

80. Kaart E 3 L VOORMALIGE ABTSWONING VAN DIELEGEM Jean Tiebackxstraat 14 – Jette A za en zo van 10u tot 12u en van 13u tot 17u B 53 (Dielegem) Hoewel beroofd van haar oorspronkelijke omgeving en bijgebouwen straalt de abtswoning van de abdij van Dielegem met haar classicistische gevels nog altijd een zekere grandeur uit. Architect Laurent-Benoît Dewez, aanhanger van de Lodewijk XVI-stijl en een zekere terugkeer naar de 80 klassieke oudheid, realiseerde het gebouw vanaf 1775. Het weerspie- gelt de luxe waarmee de abt en de kanunniken zich omringden die in 81. Kaart G 4 K Dielegem de zorg hadden over acht HUIS VAN DE CREATIE– parochies. De abdij werd in 1797 ver- CULTUREEL CENTRUM BRUSSEL kocht en ontdaan van haar meubels NOORD – VOORMALIG en kunstvoorwerpen. In 1898 kreeg GEMEENTEHUIS VAN LAKEN ze iets van haar vroegere luister terug toen dokter Capart het goed kocht en Emile Bockstaelplein – Brussel-Laken de grote salon als feestzaal gebruikte. A enkel zo van 14u tot 18u In 1954 werd de abtswoning door de gemeente Jette aangekocht om er M 6 (Bockstael) een cultureel centrum van te maken, T 62-93 (Bockstael) maar de restauratiewerken begonnen pas in 1967 en duurden tot 1972. Bin- B 49-53-88-89 (Bockstael) nen werden de neogotische lambrise- In 1893 besloot de gemeente Laken ringen uit de tijd van dokter Capart een nieuw gemeentehuis te laten verwijderd die de oorspronkelijke 81 bouwen met de bedoeling dat zich 18de-eeuwse decoratie verborgen daar omheen een nieuwe wijk zou en alle vertrekken gerenoveerd. De ontwikkelen. De architectuurwed- kunsten en de gemeentelijke deugden grote salon, waarvan de muren door strijd werd gewonnen door architect voorstelt, versiert het gebouw aan de pilasters worden belijnd, heeft opmer- Paul Bonduelle, die geassocieerd binnen- en buitenkant. Het gemeente- kelijk stucwerk bewaard met guirlan- was met Charly Gilson. Het duo had huis van Laken verloor zijn functie na des, lauwerkransen en putti, typische trouwens al voor meerdere projecten de aanhechting bij de Stad Brussel in elementen uit het decoratieve reper- in Brussel samengewerkt. De werken 1921. Het gebouw huisvest momenteel toire van de Lodewijk XVI-stijl. Deze duurden van 1907 tot 1912. Bonduelle, het Huis van de Creatie–Cultureel Cen- ruimte doet vandaag geregeld dienst opgeleid aan de Ecole des Beaux-Arts trum Brussel Noord. Deze ruimte voor voor tentoonstellingen en concerten. van Parijs, ontwierp een gebouw met opleidingen en multidisciplinaire artis- (B 03/02/1953) klassieke lijnen in baksteen en witsteen tieke creatie wil de kennisoverdracht Gidsen ter plaatse. Met de mede- met een centrale toren aan de gevel die aanmoedigen tussen professionele werking van de Geschied- en duidelijk verwijst naar de Noord-Franse kunstenaars en het grote publiek. Heemkundige Kring van het belforten, meer bepaald die van Rijsel (B 13/04/1995) Graafschap Jette. en Calais. De fraai geordende gevel aan Artistieke activiteiten voor klein het Bockstaelplein, dat rekening hou- Tentoonstelling ‘Neostijlen in het en groot ter gelegenheid van de dend met het gemeentehuis werd aan- Graafschap Jette’ (zie kadertekst opendeurdagen van het Huis. gelegd, beschikt over twee vrij lange hiernaast). vleugels, die samen met de zijgevels en Vertrekpunt van de wandeling de achtergevel een gesloten rechthoek “In stijl rond het Bockstaelplein” vormen. Een centrale vleugel in deze beginnend met een bezoek aan rechthoek vormt twee binnenpleinen. het vroegere gemeentehuis (zie Een beeldenprogramma dat de schone kadertekst hiernaast). 88 / SINT-JANS-MOLENBEEK / KOEKELBERG / JETTE / BRUSSEL-LAKEN / BRUSSEL-NEDER-OVER-HEEMBEEK / EVERE

82. Kaart G-H 4 KERKHOF VAN LAKEN Onze-Lieve-Vrouwvoorplein Brussel-Laken A za en zo van 8u30 tot 16u30 (laatste toegang om 16u) T 62-93 (Prinses Clementina) B 53 (Kunstenaars) Hoewel het kleine kerkhof van Laken voordien al een zekere populari- teit genoot, deed de begrafenis van koningin Louise-Marie in de Sint-Barbarakapel, gevolgd door de bijzetting van haar stoffelijk overschot in de nieuwe kerk van Laken, de aantrekkingskracht ervan nog toenemen, vooral onder de burgerij, de aristocratie en in de kunstenaars- wereld. In enkele jaren tijd groeide het kerkhof van Laken uit tot een 82 soort van ‘Belgisch Père Lachaise’. De bewaard gebleven monumenten bieden een waardevol overzicht van Kaart H 4 talen en de centrale toren te voltooien. de grafkunst van die tijd. Het mau- 83. L De werken duurden tot 1907, behalve soleum van de familie Washer en zijn KERK VAN ONZE-LIEVE- voor het beeldhouwwerk aan de buiten- indrukwekkende pinakel vervaardigd VROUW VAN LAKEN kant dat nog niet af was. De drie slanke in de ateliers Salu, de grafzerk van Onze-Lieve-Vrouwvoorplein 17 hoofdbeuken van gelijke hoogte verle- François Vaxelaire, een echt schrijn Brussel-Laken nen het gebouw een verheven gevoel. ontworpen door architect Francken De neogotische preekstoel binnen Willemaers, of de bronzen kapel van A za en zo van 14u tot 17u werd bekroond met een eerste prijs de familie Fondu zijn illustratief voor T 62-93 (Prinses Clementina) op de Wereldtentoonstelling van Parijs de neogotische stijl. Het imposante in 1878. In de koninklijke crypte achter monument opgericht voor baron B 53 (Artiesten) het koor rust het stoffelijk overschot van Louis Seutin door architect Félix Om de wens van zijn overleden echtge- de koningen en prinsen van ons land. Laureys belichaamt de neobarok, note, die in Laken begraven wou wor- (B 09/03/1936) terwijl de kapel gebouwd door Jean- den te respecteren, liet koning Leopold I Pierre Cluysenaer voor graaf Jacques Tentoonstelling over kardinaal plannen ontwerpen voor een nieuwe André Coghen alle kenmerken van Cardijn. kerk ter vervanging van de oude. Joseph de neoromaanse stijl verenigt, met Poelaert won de uitgeschreven wed- Concert door Stijn Hanssens en details ontleend aan de byzantijnse strijd onder een pseudoniem en leidde presentatie van het galerijorgel kunst. Het grafmonument ten slotte de werken, die op 27 mei 1854 begon- Schyven (1874)/Van Bever (1912), van Joseph Poelaert, een schaaluit- nen, met de eerstesteenlegging door gebouwd in een art deco orgelkast voering van het hoofdportaal van het de koning zelf. Al snel echter werd hij te met hergebruik van enkele neogo- Brusselse Justitiepaleis, de monu- zeer in beslag genomen door de bouw tische elementen van de oorspron- mentale tempel ter nagedachtenis van het Justitiepaleis en vertrouwde kelijke orgelkast en van het koor- van Guillaume Van Volxem, de op hij de voltooiing van de kerk toe aan orgel Van Bever (1907), geplaatst in een sokkel rustende sarcofaag van andere architecten die de werken verder een neogotische orgelkast, zon- Marie Pleyel of de grafkapel van de opvolgden. De Onze-Lieve-Vrouw van dag om 15 u. Met de medewerking zangeres Malibran door architect Lakenkerk, het grootste voorbeeld van van Brusselse Orgels. Tilman-François Suys vertolken de neogotische kerkbouw in België, zou diverse aspecten van het neoclassi- Activiteit ‘Onze-Lieve-Vrouw de parochiekerk van de Belgische vor- cisme. (B 14/01/1999) van Laken van onder tot boven’ sten worden. Bij haar inwijding in 1872 (zie kadertekst hiernaast). Rondleidingen, zaterdag en zon- was ze nochtans ver van afgewerkt. dag om 13u. Met de medewerking Daarom deed Leopold II een beroep op Vertrekpunt van de wandeling van Epitaaf. de Münchense architect von Schmidt ‘Van Maria naar Lambertus’ om de voorgevel, de monumentale por- (zie kadertekst hiernaast). SINT-JANS-MOLENBEEK / KOEKELBERG / JETTE / BRUSSEL-LAKEN / BRUSSEL-NEDER-OVER-HEEMBEEK / EVERE ⁄ 89

H TENTOONSTELLING Keuze te over De graftekens op de begraafplaats van Laken worden gekenmerkt door een grote stijldiversiteit. De opdrachtgevers vonden hun inspiratie in modelboe- ken die een brede waaier aan vormen en stijlen tentoonspreiden. De ambitie om een uniek grafmonument tot stand te brengen en zo de persoonlijkheid en de status van de familie tot uiting te brengen stimuleerde ontwerpers (kunstenaars, architecten) om het beste van zichzelf te geven. De keuze van de stijl was zelden vrijblijvend en is in verband te brengen met de sociale en ideologische achtergronden van de opdrachtgever(s). In de tentoonstelling worden graftekens in uiteenlopende stijlen belicht en kan de bezoeker kennis maken met het creatieproces dat er achter schuilgaat (tekeningen, maquettes, oude foto’s). De link naar de nabijgelegen begraafplaats en de daar aanwezige graftekens wordt gemaakt tijdens de rondleidingen.

A zaterdag en zondag van 10u tot 18u C Museum voor Grafkunst – Voormalig atelier van grafkunstenaar Ernest Salu, Onze-Lieve-Vrouwvoorplein 16 in Brussel-Laken – kaart G-H 4 83 T 62-93 (Prinses Clementina) B 53 (Kunstenaars) G WANDELING Met de medewerking van Epitaaf en de studenten van de Master Van Maria naar Lambertus Kunstwetenschappen van de Universiteit Gent. Van Onze-Lieve-Vrouw-van-Laken naar Sint-Lambertus aan de voet van de Heizel: tussen deze twee neogotische kerken die uiterlijk zo van elkaar H ACTIVITEIT verschillen, ontstond in minder dan Onze-Lieve-Vrouw-van-Laken, van onder tot boven een eeuw een nieuwe stadswijk waar huizen in alle mogelijke neostijlen Een buitenkans om de Onze-Lieve-Vrouw-van-Lakenkerk te bezichtigen werden gebouwd. Het mooie groene van onder tot boven! Tijdens deze uitzonderlijke openstelling van het neo- kader krijgt u er tijdens deze wande- gotische kerkgebouw zult u onder andere een bezoek kunnen brengen ling gratis bij. aan de orgeltafel, de dakgebinten en de buitenterrassen. Mooie uitzichten gegarandeerd! A zaterdag en zondag om 14u (duur: 2u) A zaterdag om 11u30 en 15u (duur: 1u30) C vertrek: voor de ingang van de C vertrek: voor de ingang van de Onze-Lieve-Vrouwkerk, kerk van Onze-Lieve-Vrouw-van- Onze-Lieve-Vrouwvoorplein in Brussel-Laken – kaart H 4 Laken, Onze-Lieve-Vrouwvoor- T 62-93 (Prinses Clementina) plein in Brussel-Laken – kaart H 4 B 53 (Kunstenaars) T 62-93 (Prinses Clementina) I reserveren verplicht ([email protected]). Maximaal B 53 (Kunstenaars) 20 personen per vertrek. I reserveren gewenst op het num- Vanwege de talrijke trappen en de nauwe doorgangen is een goede mer 0486/40.40.89. Maximaal fysieke conditie noodzakelijk. 25 personen per vertrek. Met de medewerking van Laken Onthuld. Enkel in het Frans. Met de medewerking van de vereniging Codémus Concept. 90 / SINT-JANS-MOLENBEEK / KOEKELBERG / JETTE / BRUSSEL-LAKEN / BRUSSEL-NEDER-OVER-HEEMBEEK / EVERE

84. Kaart J 2 L SINT-PIETER- EN-SINT-PAULUSKERK Peter Benoitplein Brussel-Neder-Over-Heembeek A za en zo van 14u tot 18u I enkel toegankelijk via rondleidingen B 47-53 (Peter Benoit) De Sint-Pieter-en-Sint-Pauluskerk ligt geografisch tussen de Sint-Niklaaskerk die niet meer gebruikt wordt voor de cultus en de Sint-Pieterskerk, waarvan alleen de romaanse toren overblijft. Op vraag van het aartsbisdom werden overigens twee forse torens aan de voorkant gebouwd als herinnering aan deze twee 84 monumenten die deel uitmaken van de geschiedenis van de gemeente. De De dragende structuur van gewapend in het timpaan van de hoofdingang, zijn zeer ruime kerk werd in 1935 voltooid beton is hier met een parement van vervaardigd door Paul Stoffijn. naar het ontwerp van architect Julien bakstenen bekleed, terwijl het interieur De Ridder in een modernistische stijl Activiteit ‘Kerkgeschiedenissen bepleisterd is. Imposante tongewelven die evenwel haar referenties naar het in Neder-Over-Heembeek’ overspannen het eenbeukige schip verleden niet loochent, meer bepaald (zie kadertekst hieronder). over zijn hele breedte. De verrassende de kerken in de Maasstreek met hun bas-reliëfs in ajourtechniek, onder meer dubbele klokkentoren aan de voorgevel.

H TENTOONSTELLING EN WANDELING H TENTOONSTELLING Kerkgeschiedenissen in Neder-Over-Heembeek De neostijlen in Evere Deze wandeling vertrekt aan de Sint-Niklaaskerk, die onlangs is geres- Aan de hand van oude ansichtkaarten en foto’s wil taureerd en nu het Cultureel Centrum Brussel-Noord – Huis van de Cre- deze tijdelijke tentoonstelling in het Gemeentelijk atie huisvest, en laat u de verschillende religieuze en burgerlijke bouw- Museum Pieter Cnops de aanwezigheid tonen stijlen in de wijk ontdekken: een romaanse toren, laatste overblijfsel van de verschillende neostijlen in het bouwkun- van een vroegmiddeleeuwse kerk, de Sint-Pieter-en-Sint-Pauluskerk dig erfgoed van Evere. Een grote diversiteit aan met haar twee torens die verwijzen naar de twee voormalige gebeds- gebouwen passeert hierbij de revue: kerk, pas- huizen van Neder- en Over-Heembeek, de pastorie, enz. Profiteer van torie, kerkhof, niet-uitgevoerd ontwerp voor een de gelegenheid om ook de tentoonstelling over de restauratie en de nieuw gemeentehuis, privéwoningen, enz. herbestemming van de Sint-Niklaaskerk te bezoeken. Voor de bezoekers die hun bezoek willen voort- zetten met een wandeling door de straten van A zaterdag en zondag van 10u tot 18u (wandeling met gids om Evere is er een gidsje verkrijgbaar. 11u en 14u). Rondleidingen van de tentoonstelling op aanvraag. A zaterdag en zondag van 10u tot 18u C Cultureel Centrum Brussel-Noord – Huis van de Creatie, Sint-Niklaasplein in Brussel-Neder-Over-Heembeek – C Gemeentelijk Museum Pieter Cnops, kaart J 3 Edouard Stuckensstraat 11-13 in Evere – kaart J 5 B 47-53 (Zavelput) T 55 (Linde) Met de medewerking van het Cultureel Centrum Brussel-Noord – Huis van de Creatie, de Groene Wandeling Met de medewerking van het gemeentebe- van Neder-Over-Heembeek en de diensten Cultuur en stuur van Evere. Stedenbouw van de Stad Brussel. SINT-JANS-MOLENBEEK / KOEKELBERG / JETTE / BRUSSEL-LAKEN / BRUSSEL-NEDER-OVER-HEEMBEEK / EVERE ⁄ 91

dat liberalen en vrijmetselaars zich Kaart L 6 85. bij voorkeur op de begraafplaats van KERKHOF VAN BRUSSEL Brussel lieten begraven. Zo vindt men hier talrijke obelisken, zonnestralen in Kerkhof van Brussellaan – Evere steen, maar ook sfinxen zoals die op A za en zo van 8u30 tot 16u30 het graf van danseres Paulette Ver- (laatste toegang om 16u) doot of het indrukwekkende bronzen exemplaar dat waakt over het B 63-66-80 (Kerkhof van Brussel) monument opgericht ter ere van de Omdat de bestaande kerkhoven te gesneuvelde Franse soldaten tijdens klein waren geworden, besloot het de oorlog van 1870. Een majestueuze stadsbestuur van Brussel een uitge- portiek met faraonische allure geeft strekt terrein van 41 hectare aan te toegang tot het ereperk van de solda- kopen langs de Leuvensesteenweg ten die gevallen zijn tijdens de twee om er een nieuwe begraafplaats aan wereldoorlogen. De sarcofaag boven te leggen. De opdracht werd toever- op een gebouwtje in neoclassicisti- trouwd aan de Duitse landschapsar- sche stijl dat Jamaer ontwierp voor chitect Louis Fuchs, die een begraaf- Jules Anspach en de imposante graf- plaats in parkstijl ontwierp met door kelder van de familie Bishoffsheim in bosjes afgeboorde gazons en door neo-etruskische stijl, gebouwd door hagen omheinde ruimtes. De robuuste architect Louis Gonthyn in 1884 dicht 85 ingangspaviljoenen in neo-etruski- bij de ingangspaviljoenen, illustreren sche stijl werden ontworpen door de diversiteit aan bouwstijlen die op Brochure met de belangrijkste architect Pirre-Victor Jamaer. In het kerkhof van Brussel te zien zijn. grafmonumenten verkrijgbaar bij tegenstelling tot andere begraaf- (B 06/02/1997) het onthaal. plaatsen is de neogotische stijl hier Rondleidingen, zaterdag en zon- niet opvallend aanwezig. Sterker is dag om 10u30 en 14u. Met de de invloed van het oude Egypte, wat medewerking van Pro Velo. niet verwonderlijk is als men weet

86. Kaart J 5 L fries van rondboogjes, een decora- GEMEENTELIJK MUSEUM tief element dat sinds de 10de eeuw PIETER CNOPS gangbaar is in de romaanse kunst. Het museum schetst de geschiedenis van Edouard Stuckensstraat 11-13 de gemeente vanaf de middeleeuwen Evere tot vandaag aan de hand van documenten, foto’s, schilderijen, beelden, A za en zo van 10u tot 18u werktuigen en dagelijkse gebruiks- T 55 (Linde) voorwerpen die het economische, politieke, religieuze en verenigings- Het Gemeentelijk Museum Pieter leven van Evere illustreren. Cnops is sinds 1994 gevestigd in een herenhuis in neorenaissancestijl dat in Tentoonstelling ‘De neostijlen in 1898 gebouwd werd naar de plannen Evere’ (zie kadertekst hiernaast). van dokter De Coster, die er tot 1920 woonde. Een centraal torentje in de gevel beklemtoont de middentravee van het bakstenen gebouw dat op de benedenverdieping een parement heeft in hardsteen. Onder de kroon- 86 lijst aan de rechterkant ziet men een 92 ⁄ SCHAARBEEK / SINT-JOOST-TEN-NODE SCHAARBEEK / SINT-JOOST-TEN-NODE

Sint-Julianakapel 97 SCHAARBEEK / SINT-JOOST-TEN-NODE ⁄ 93

87. Kaart I 4 K LOKETTENZAAL STATION SCHAARBEEK (TRAIN WORLD) Prinses Elisabethplein 5 Schaarbeek A za en zo van 10u tot 17u T 92 (Schaarbeek Station) B 59 (Schaarbeek Station) Het eerste station van Schaarbeek, dat een klein houten gebouw verving, dateert uit 1887. Het stemt overeen met de linkervleugel van het huidige stationsgebouw en werd gebouwd naar de plannen van architect Franz Seulen en ingenieur De Paepe van de 87 Belgische Spoorwegen. Die laatste leidde ook de bouw van de rechtervleugel met de grote lokettenzaal die uit het recent geopende treinmuseum Train Rondleidingen door de grote 1913 dateert, in een periode waarin niet World. De oorspronkelijke gebouwen lokettenzaal, zaterdag en zondag alleen het reizigersvervoer maar ook het zijn met zorg gerenoveerd en aangepast om 10u, 11u, 12u, 13u, 14u en 15u. goederenvervoer gestaag toenam. Het aan hun nieuwe functie. (B 10/11/1994) Maximaal 20 personen per ver- station in neo-Vlaamse renaissances- trek. Opgelet: het volledige complex tijl combineert gevels in afwisselende van Train World is enkel tegen Vertrekpunt van de wandeling banden natuursteen en baksteen met betaling toegankelijk (laatste toe- ‘Recycleren om nieuwe luister te een monumentale metalen structuur. gang om 15u30). Alleen de grote geven?’ (zie kadertekst hieronder). De complexe dakpartijen verlenen het lokettenzaal is voor de gelegen- gebouw een zeer karakteristiek uitzicht. heid gratis te bezoeken. Het vroegere station is volledig gerestaureerd en maakt vandaag deel uit van

G WANDELING Recycleren om nieuwe luister te geven? Schaarbeek stond in de jaren 1960 in een slecht daglicht, maar beleeft vandaag een tweede jeugd. Zijn architectuur verleidt en betovert. Bezoekers bewonderen zijn mooie lanen maar ze hebben nog lang niet alles gezien. Schaarbeek biedt verrassingen bij de vleet, zoals zijn mooi station in een mengeling van stijlen of de Heilige Familiekerk met haar bijna Duits aandoende accenten. En werd de koepel van het Pantheon niet gekopieerd in een van zijn scholen? Laat u verleiden tijdens deze wandeling door de straten, langs opmerkelijke huizen, sociale woningen, met tegeldecors versierde gevels en nog veel meer.

A zaterdag om 9u, 11u, 14u en 16u (duur: 1u30) C vertrek: voor het station van Schaarbeek, Prinses Elisabethplein 5 in Schaarbeek (einde van de wandeling voor de Heilige Familiekerk) – kaart I 4 T 92 (Schaarbeek Station) B 59 (Schaarbeek Station) I reserveren verplicht op het nummer 02/537.78.75 (maandag tot vrijdag van 10u tot 13u). Maximaal 25 personen per vertrek. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van de Geschiedenis. 94 ⁄ SCHAARBEEK / SINT-JOOST-TEN-NODE

B FIETSTOCHT G WANDELING Tussen kastelen, gemeentehuizen en stations De ezelstad in de tijd van de hoepelrokken De rode draad doorheen deze 12 km lange fietstocht is een unieke bouwstijl, volledig ’vertrouwd en lokaal gegroeid’: de neo-Vlaamse Dit parcours belicht de geschiedenis van een renaissance. Het uitgangspunt voor deze stijl was de Italiaanse Schaarbeekse wijk en zijn architectuur op het renaissance, die vermengd werd met ons lokaal middeleeuws archi- keerpunt tussen de 19de en 20ste eeuw. We tecturaal erfgoed. Dit komt tot uiting in het gebruik van elementen zoals vertrekken aan het Colignonplein, bij een van trap- en puntgevels, torentjes en erkers. Stations en gemeentehuizen de mooiste gemeentehuizen in neo-Vlaamse behoren tot de belangrijkste voorbeelden van deze stijl. De fietstocht renaissancestijl van België, en wandelen ver- gaat van Schaarbeek naar Jette via het park van Laken. der naar de Louis Bertrandlaan. Deze laan, die algemeen beschouwd wordt als een van A zaterdag en zondag om 10u en 14u30 (duur: 3u30) de fraaiste van Brussel, bevat enkele architecturale parels. We zien er onder andere C vertrek: gemeentehuis van Schaarbeek, Colignonplein enkele panden in neo-Vlaamse renaissance, in Schaarbeek – kaart I 5-6 maar ook een woning die op en top neogo- T 92 (Eenens) tisch is en getuigt van het individualisme van de gegoede burgerij. Deze laan leidt ons als B 59 (Eenens) vanzelf naar het Josaphatpark, en de wan- I reserveren verplicht op het nummer 02/502.73.55 (maandag tot deling eindigt langs de Eisenhowerlaan, voor zondag van 10u tot 18u). Maximaal 20 personen per vertrek. Opge- enkele woningen in neoclassicistische stijl. let: eigen fiets meebrengen. Geen fietsverhuur ter plaatse mogelijk. A zaterdag en zondag om 10u en 14u Enkel in het Frans. (duur: 2u) Met de medewerking van Pro Velo. C vertrek: voor de hoofdingang van het gemeentehuis aan het Colignonplein in Schaarbeek – kaart I 5-6 T G WANDELING 92 (Eenens) B 59 (Eenens) Het Colignonplein, de neorenaissancestijl I in al haar glorie reserveren gewenst op het nummer 0499/21.39.85 of per mail (eguides. De neo-Vlaamse renaissancestijl van het gemeentehuis van Schaarbeek [email protected]). Maximaal 20 werd tussen 1885 en 1915 magistraal vormgegeven door de architec- personen per vertrek. ten vader en zoon Van Ysendyck. Dit monumentale bouwwerk zou de Met de medewerking van E-guides. stijl van de gebouwen rond het Colignonplein, maar ook die van vele huizen in de wijk diepgaand beïnvloeden. Deze wandeling toont ons de vele stilistische variaties, geïnspireerd op de rijke decoratie van het gemeentehuis, in de versiering van de gevels van talrijke woningen, gebouwd in de directe omgeving van dit historiserende meesterwerk. Een bouwkundig erfgoed dat het herontdekken waard is.

A zondag om 14u30 (duur: 1u30) C vertrek: voor het gemeentehuis, Colignonplein in Schaarbeek – kaart I 5-6 T 92 (Eenens) B 59 (Eenens) I maximaal 25 personen. Enkel in het Frans. Met de medewerking van de vereniging Patrimoine de Schaerbeek (PatriS). SCHAARBEEK / SINT-JOOST-TEN-NODE ⁄ 95

89. Kaart I 6 L HUIS DER KUNSTEN Haachtsesteenweg 147 Schaarbeek A za en zo van 10u tot 18u T 25-62-92 (Robiano) B 65-66 (Robiano) Het gebouw aan de straatzijde, op nr. 147 van de Haachtsesteenweg, ver- bergt een achterin gelegen landhuis 88 dat in 1826 gebouwd werd voor de rijke lakenhandelaar Charles-Louis Eenens. Dit werd in 1876 verhoogd met een verdieping en uitgebreid 88. Kaart I 5-6 M met twee uitspringende hogere GEMEENTEHUIS vleugels, gestructureerd door hoge VAN SCHAARBEEK pilasters. Tussen 1894 en 1899 werd een bakstenen toren in eclectische Colignonplein – Schaarbeek stijl toegevoegd en werden de stal- len vergroot. De gevels zijn in neo- A za van 14u tot 18u classicistische stijl, maar de salons zo van 10u tot 18u bewaren decoratieve elementen T 92 (Eenens) die ontleend zijn aan diverse stijlen – Lodewijk XV, Lodewijk XVI en neo- B 59 (Eenens) Vlaamse renaissance – volgens de Het huidige gemeentehuis van smaak van de periode. De residentie Schaarbeek werd door koning van de familie Terlinden, genoemd Albert I in 1919 plechtig geopend. naar de laatste eigenaars, is een toon- Het werd gebouwd naar de plannen beeld van een aristocratische woning van architect Maurice van Ysendyck uit de belle époque in Schaarbeek. in de neo-Vlaamse renaissancestijl, Het werd in 1950 eigendom van de die toen vrij populair was. Het verving gemeente en huisvest vandaag het het vorige gemeentehuis, ontworpen 89 Huis der Kunsten, waar tentoonstel- door Jules-Jacques Van Ysendyck, lingen, concerten, lezingen en andere vader van Maurice, dat in 1911 door culturele evenementen plaatsvinden. een felle brand in de as was gelegd. schepenen, zijn weelderig versierd De vroegere zadelkamer is omge- De gevel van het vroegere gebouw met glas-in-loodramen, cassette- vormd tot een oude Brusselse her- werd behouden maar het volume ver- plafonds, gebeeldhouwde schou- berg, terwijl de ruime gewelfde kel- dubbelde bijna doordat de zijgevels wen en houten lambriseringen met derruimtes ook voor voorstellingen van 43 op 71 m werden gebracht. De motieven ontleend aan het decora- worden gebruikt. De tuin met vijver centrale toren doet denken aan de tieve repertoire van de renaissance. is een aangename plek om even te belforten van middeleeuwse steden (B. 13/04/1995) verpozen. (B 28/05/2015) en het bijzonder verzorgde metsel- Rondleidingen zaterdag om Rondleidingen zaterdag en zondag werk roept de architectuur op van 14u30, 15u30, 16u30 en 17u15 en om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, een van de bloeiperiodes uit onze zondag om 10u30, 11u30, 12u30, 15u30, 16u30 en 17u15. Met de geschiedenis. De witte Euvillesteen 14u30, 15u30, 16u30 en 17u15. Met medewerking van Arkadia en Korei. structureert de gevels door de omlijs- de medewerking van Pro Velo. ting van de vensters en ordening van Ter gelegenheid van de Open de muurvlakken in rode en geverniste Vertrekpunt van de wandelingen Monumentendagen zullen in de zwarte baksteen. Het interieur van ‘Tussen kastelen, gemeentehui- salons van het Huis der Kunsten het gebouw bezit een opmerkelijke zen en stations’, ‘De ezelstad in neoclassicistische kunstwerken decoratie. De grote lokettenzaal heeft de tijd van de hoepelrokken’ en te zien zijn uit de gemeentelijke Italiaanse allures met de superpositie ‘Het Colignonplein, de neore- collecties. van arcaden, rustend op Toscaanse naissancestijl in al haar glorie’ zuilen, en de vloer van marmeren (zie kaderteksten hiernaast). tegels in verschillende kleuren. De vertrekken, zoals de kantoren van de 96 ⁄ SCHAARBEEK / SINT-JOOST-TEN-NODE

90. Kaart H 6 L SINT-JAN- EN-SINT-NIKLAASKERK Brabantstraat 75A – Schaarbeek A za en zo van 14u tot 18u T 3-4-25-55 (Noordstation) B 14-58-61 (Noordstation) De gevel van de Sint-Jan-en-Sint- Niklaaskerk volgt de rooilijn van de neoclassicistische huizenrij van de Brabantstraat. De centrale travee onder fronton wordt bekroond door een vierkante klokkentoren. De bouwstijl is uitgesproken neoclassicistisch met enkele eclectische kenmerken. 90 De kerk werd immers dankzij een legaat van Jean-Nicolas Nevraumont tussen 1847 en 1850 gebouwd naar de Korinthische zuilen op, die verdubbeld Gids ter plaatse. Met de mede- plannen van architect J.P.J. Peeters zijn om de gewelven te dragen. De werking van Klare Lijn. die de antieke bouwprincipes toe- corresponderende pilasters ritmeren paste in de Lodewijk XVI-adaptatie. de muren van de zijbeuken. De archi- Hieraan dankt de kerk haar algeheel tecten D. Peeters, E. Carpentier en G. imposant voorkomen. De geledingen Hansotte waren eveneens bij de bouw worden benadrukt door hardstenen van de kerk betrokken. Een opmerke- elementen, zoals de omtrek van de lijk meubilair en een romantisch orgel nissen, de zuilen van de klokkentoren, vervolledigen het fraaie interieur. Het het fronton, de muurplinten, de kroon- hoofdaltaar in wit marmer en enkele lijst en de schijnvoegen van de ingang. beelden zijn het werk van beeldhou- In het interieur vallen de massieve wer Guillaume Geefs. (B 22/02/1984)

G WANDELING De Noordwijk of het postmodernisme in al zijn glorie Wijk van de pestlijders in de middeleeuwen, wandelplaats voor de burgerij langs de Groendreef in de 18de eeuw, lijdend voorwerp van vastgoedspeculatie en megalomane projecten in de jaren 1960,… De Noordwijk heeft in de loop van de eeuwen al veel meegemaakt. Vandaag is haar architectuur een uitstalraam voor het postmodernisme. Nadat het Manhattanproject maar zeer gedeeltelijk gerealiseerd werd, werden langs de brede lanen gebouwen en beeldhouwwerken opgericht vol referenties naar stijlen van vroeger. De Noordwijk anders bekeken? Met deze wandeling zit u goed.

A zondag om 10u en 14u (duur: 1u30) C vertrek: naast de fontein van Pol Bury, Albert II-laan in Schaarbeek – kaart H 7 T 3-4-25-55 (Noordstation) B 14-58-61 (Noordstation) I reserveren verplicht op nummer 02/537.78.75 (maandag tot vrijdag van 10u tot 13u). Maximaal 25 personen per vertrek. Enkel in het Frans. Met de medewerking van Itinéraires, op de Paden van de Geschiedenis. SCHAARBEEK / SINT-JOOST-TEN-NODE ⁄ 97

91. Kaart H-I 6 L KONINKLIJKE SINT-MARIAKERK Koninginneplein – Schaarbeek A za van 10u tot 17u zo van 11u tot 17u T 92-93 (Sint-Maria) In 1844 won architect Louis Van Over- straeten de architectuurwedstrijd die was uitgeschreven voor de bouw van een kerk, strategisch gelegen op het tracé tussen het koninklijk paleis van Brussel en dat van Laken. De jonge architect uit Gent, hij was pas 26 jaar, stelde een kerk in byzantijns-romaanse stijl voor met centraal grondplan in de vorm van een achthoek omringd 91 door apsiskapellen. Het geheel werd bekroond door een indrukwekkende koepel op gewelfzwikken gedragen door werd de kerk ingewijd. Haar naam was Rondleidingen, zaterdag om 10u bundelpijlers. De koepel werd lichter een eerbetoon aan de drie jaar tevoren en 14u en zondag om 11u en 14u. gemaakt door het gebruik van metaal overleden koningin Louise-Marie. Na de Met de medewerking van Kerk en en lichte bekledingsmaterialen. Ze laat vroegtijdige dood van Van Overstraeten Toerisme Brussel. licht binnen langs oculi in de basis van in 1849 werd de kerk afgewerkt door Vertrekpunt van de wandeling de lantaarntoren en via een gordel van architect Gustave Hansotte. Het ori- ‘Neostijlen, regionalisme en art vensters ter hoogte van de kroonlijst. Om ginele meubilair en de decoratie van deco in Schaarbeek’ (zie kaderde structuur te verstevigen voegde de het interieur vormen samen met de tekst hieronder). architect nog luchtbogen toe, ontleend architectuur een zeldzaam maar zeer aan de gotiek. De bouwwerken begon- homogeen voorbeeld van ‘byzantijnse’ nen in 1845 en op 15 augustus 1853 kunst in Brussel. (B 09/11/1976)

B FIETSTOCHT Neostijlen, regionalisme en art deco in Schaarbeek Deze fietstocht vertrekt aan de Sint-Mariakerk en verkent de wijken langs de Haachtsesteenweg, het Colignonplein, de Paul Deschanellaan en het Verboeckhovenplein tot het station van Schaarbeek. Onderweg komen we verschillende neostijlen tegen die in een notendop de geschiedenis van de architectuur van de 19de en het begin van de 20ste eeuw illustreren. De rijkdom en diversiteit van het architecturale erfgoed van Schaarbeek worden hierbij in de kijker geplaatst: publieke gebouwen (gemeentehuis, oud tramdepot, station en scholen in verschillende stijlen), kerken (Sint-Maria, Sint-Elisabeth, Sint-Ser- vaas), neoclassicistische patriciërswoningen zoals het kasteel Eenens (nu Huis der Kunsten), huizen in eclectische en neogotische stijl, maar ook enkele voorbeelden van art deco in de Paul Deschanellaan.

A zaterdag en zondag om 14u30 (duur: 2u30) C vertrek: voor de Koninklijke Sint-Mariakerk, Koninginneplein in Schaarbeek – kaart H-I 6 T 92-93 (Sint-Maria) I deze fietstocht is met eigen fiets. Geen fietsverhuur ter plaatse! Mogelijkheid om een fiets te ontlenen aan de stand Villo! nr.144, Koningsstraat 257. Met de medewerking van GRACQ – Les Cyclistes quotidiens (lokale afdeling van Schaarbeek). 98 ⁄ SCHAARBEEK / SINT-JOOST-TEN-NODE

92. Kaart H 7 M FAMILIEHULP – VOORMALIG HÔTEL PUCCINI Koningsstraat 294 Sint-Joost-ten-Node A za en zo van 10u tot 18u T 92-93 (Gillon) Hôtel Puccini, ooit de woning van baron de Mesnil, vormt een geheel met het aanpalende gebouw. De gevel, een combinatie van witsteen en hardsteen, is sterk geïnspireerd op de Italiaanse stadspaleizen uit de Renaissance. De bekronende balustrade bovenaan en vijf van 92 de vensters met fronton op de bel- etage zijn afkomstig van de Villa neorenaissance, neo-Lodewijk XV gebouw de kantoren van de organi- Cazeaux in neo-palladiaanse stijl, en neo-Lodewijk XVI. Een schouw satie Familiehulp gevestigd. die vroeger op deze plaats stond in wit marmer lijkt sterk op een reli- Rondleidingen zaterdag en zonen in 1868 werd gesloopt. Het inte- kwieënkast, een andere op een repro- dag om 10u30, 11u30, 12u30, rieur is prachtig bewaard gebleven ductie van het graf van Lorenzo de 14u30, 15u30, 16u30 en 17u15. met een mooi geheel van salons Medici door Michelangelo. Stucwerk, Met de medewerking van Arkadia waarvan de decoratie afwisselend cassetteplafonds en originele luch- en Korei. is uitgevoerd in stijlen die in de 19de ters vervolledigen de sfeer van een eeuw in de mode waren: neogotiek, patriciërswoning. Vandaag zijn in dit

93. Kaart H 7 K en bekleden ook de veranda die door LE BOTANIQUE diezelfde colonnade wordt afgebakend. Daarnaast zijn er nog de serres die tegen Koningsstraat 236 de zijvleugels aanleunen. Al snel kwam Sint-Joost-ten-Node men op het idee om op deze magische plek feesten te organiseren en daarom A za en zo van 12u tot 18u werd een grote zaal neergezet tussen de M 2-6 (Kruidtuin) oostelijke oranjerie en de rotonde. Vanaf 1870 werden hier echter kruiden geteeld. T 92-93 (Kruidtuin) Tot 1939 zou de Kruidtuin functies ver- B 61 (Kruidtuin) vullen die min of meer aansloten bij zijn oorspronkelijke doel. In 1970 kocht de Dit reusachtige gebouw, dat plaats Belgische Staat het gebouw, dat uitein- moest bieden aan de collecties van een delijk in 1984 een nieuwe bestemming plantentuin, werd opgetrokken tussen kreeg als Cultureel Centrum van de 1826 en 1829. Kunstenaar-decorateur Fédération Wallonie-Bruxelles. Vandaag Pierre-François Gineste leidde de wer- vinden er talrijke culturele activiteiten ken, die werden uitgevoerd naar de plan- plaats rond hedendaagse kunsten. nen van architect Tilman-François Suys. Ook de festivals, waaronder de ver- Uitgaand van de klassieke structuur van maarde Nuits du Botanique, genieten een oranjerie ontwierp hij een indruk- veel bekendheid. (B 15/05/1964). wekkende centrale rotonde met een koepel, geflankeerd door twee vleugels Rondleidingen, zaterdag en zon- die elk eindigden in een licht uitsprin- dag om 13u30 en 15u. gend paviljoen. Door zijn regelmaat en Tentoonstelling ‘De saga van de eenvoud is de gevelopstand een per- Bota’ over de geschiedenis van de fecte illustratie van de principes van het tuin en het gebouw (vrije toegang neoclassicisme. Grote ramen vullen de 93 de hele namiddag). ruimtes tussen de zuilen van de rotonde SCHAARBEEK / SINT-JOOST-TEN-NODE ⁄ 99

94. Kaart J 7 M sale pilasters. Vier daarvan lopen door SINT-ALEYDISKERK tot de toren die bekroond is met een betonnen kruis. Binnen overspannen Daillylaan 136-142 – Schaarbeek brede tongewelven het schip dat slechts drie traveeën telt. De muren A enkel za van 10u tot 16u zijn bekleed met witsteen en gele T 25-62 (Weldoeners) baksteen. Grote rondboogvensters laten langs alle zijden overvloedig licht B 61 (Dailly), 65 (Weldoeners) binnenstromen. De gevel van de Sint-Aleydiskerk, die Tentoonstelling van religieuze de rooilijn van de straat volgt, is een objecten, waaronder een mon- combinatie van neoromaanse stijl en strans, vervaardigd door kunst late art deco. Architect Willy Van Hove smid-beeldhouwer Colruyt, een is de bedenker van dit stilistische kruisbeeld gevonden op het huwelijk dat op het eerste gezicht slagveld van Verdun en een vreemd lijkt maar toch functioneert Russische icoon uit de 18de omdat deze twee stijlen, hoewel ver eeuw versierd met fijn kantwerk in de tijd uiteenliggend, gebaseerd van verguld koper. zijn op eenvoud van de vormen en een strakke geometrie. De eerste steen werd op 13 juni 1953 gelegd door kardinaal Van Roey en een jaar later, op 30 september 1954, werd het kerkgebouw ingewijd. Het centrale gedeelte van de gevel, geflankeerd door twee uitspringende zijvolumes, 94 wordt gestructureerd door acht kolos-

G WANDELING Van neoromaans naar neoclassicisme: de Linthoutwijk in Schaarbeek De hoogte van Linthout, doorsneden door de Leuvensesteenweg, werd vanaf het einde van de 19de eeuw geleidelijk bebouwd. Langs zijn brede lanen werden verschillende types woningen gebouwd waarin het overwicht aan burgerhuizen opvalt. Historiserende en eclectische stijlen genoten de voorkeur van de meeste opdrachtgevers, die met elkaar wedijverden om hun gevel een zo indivi- dueel mogelijk uitzicht te bezorgen. We zien dit in het bijzonder aan het grote aantal herenhuizen in neorococostijl, maar ook in de vele en soms verbazende mengvormen van andere bouwstijlen uit de West-Europese architectuurgeschiedenis. De voorliefde voor neostijlen duurde zelfs tot in het interbellum, toen voor de laatste keer de gotische en romaanse stijlen werden aangewend voor religieuze gebouwen in de wijk.

A zaterdag om 14u30 (duur: 1u30) C vertrek: voor de fontein Bocca de Luna, Jamblinne de Meuxplein in Schaarbeek/ Brussel-Uitbreiding – kaart J 8 B 28-61-63-79 (de Jamblinne de Meux) I maximaal 25 personen. Enkel in het Frans. Met de medewerking van de vereniging Patrimoine de Schaerbeek (PatriS). 100 ⁄ SCHAARBEEK / SINT-JOOST-TEN-NODE

95. Kaart I 7 K GEMEENTEHUIS VAN SINT-JOOST-TEN-NODE Sterrenkundelaan 13 Sint-Joost-ten-Node A za en zo van 10u tot 18u M 2-6 (Madou) B 65-66 (Quetelet) Het gemeentehuis van Sint-Joost- ten-Node met zijn parmantige gevel in Beaux-Artsstijl uit 1911 ligt wat verstopt aan de voet van een hoge glazen kantoortoren. Deze architecturale stroming dankt zijn naam aan de Ecole des Beaux-Arts en de Académie des Beaux-Arts te Parijs en is geïnspireerd op de grote Franse stijlen van de 18de eeuw. Ze kende succes van de jaren 1860 tot aan de Eerste Wereldoorlog. Oorspronkelijk stond hier een paviljoen bewoond door violist Charles De Bériot. Dit 95 werd in 1868 aangekocht door de gemeente en verbouwd door architect Léon Govaerts naar plannen die uit 1908-1909 dateren. De hoofdin- G WANDELING gang, gemarkeerd door een elegante smeedijzeren luifel, bevindt zich in de Sint-Joost: een verrassend architecturale microkosmos centrale halfronde travee bekroond Sint-Joost-ten-Node is niet alleen de kleinste, dichtstbevolkte, meest mul- door een koepel met lantaarn. De ticulturele en meest contrastrijke van al de Brusselse gemeenten, maar kroonlijst wordt versierd door een treedt ook naar voren als een verrassend microkosmos op het vlak van attiek met een fries van guirlandes. architectuur in Brussel. U kunt zich daar zelf van overtuigen op deze wan- Het gemeentehuis werd in 1967 ver- deling door zijn nauwe neoclassicistische straten waar nog een aantal groot door architect Vandenhoutte die mooie burgerwoningen staan, erfenis van het oude dorp van Sint-Joost een paviljoen aanbouwde op de hoek langs de Maalbeek. Sommige hebben een onverwachte nieuwe bestem- van de Verbondstraat. Opmerkelijk in ming gekregen… het interieur zijn de monumentale trap en de mozaïekvloer van de grote hal. A zondag om 10u30 en 14u30 (duur: 2u) (B 22/10/1992) C vertrek: voor het gemeentehuis van Sint-Joost-ten-Node, Rondleidingen, zaterdag en zon- Sterrenkundelaan 12-13 in Sint-Joost-ten-Node – kaart I 7 dag om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30, 16u30 en 17u15. M 2-6 (Madou) Met de medewerking van Pro B 65-66 (Quetelet) Velo en Korei. I reserveren verplicht op het nummer 02/675.19.67 (maandag tot vrijdag Gratis folder over de geschiede- van 10u tot 17u). Maximaal 25 personen per vertrek. nis van het gebouw en zijn bewo- ners aan de ingang. Enkel in het Frans. Vertrekpunt van de wandeling Met de medewerking van Brussel Babbelt. ‘Sint-Joost: een verrassende architecturale microkosmos’ (zie kadertekst hiernaast). SCHAARBEEK / SINT-JOOST-TEN-NODE ⁄ 101

H TENTOON- STELLING EN BEZOEKEN De gevels van Square Steurs De eerste huizen op de place des Milices in Sint-Joost-ten-Node werden gebouwd in 1888. Het plein werd in 1899 omgedoopt tot Armand Steursplein, naar de toen recent overleden burgemeester. 96 In 1904 stelde de gemeenteraad voor om het plein om te vormen tot een square. De aanleg ervan, naar 96. Kaart I 8 L wijk XV-salon en de Empiresalon en de plannen van architect Eugène CHARLIERMUSEUM -kamer waarvan het meubilair of de Dhuicque, werd echter pas in 1930 decoratie telkens de naam hebben goedgekeurd. In 1932 werd de Kunstlaan 16 – Sint-Joost-ten-Node bepaald. Kortom, het museum vormt square feestelijk geopend. In de een echte staalkaart van stijlperiodes A za en zo van 12u tot 17u loop der jaren is langs de square, die rond de eeuwwisseling opnieuw zelf een voorbeeld van art-deco M 2-6 (Kunst-Wet/Madou) werden gecreëerd. In 1904 liet Van stijl, een gevarieerde bebouwing Cutsem zijn huis na aan beeldhouwer B 29-63-65-66 (Madou) ontstaan in diverse stijlen. Guillaume Charlier die het in 1925 op Het gaat om huizen in neo-Vlaamse Rond 1890 verwief kunstliefhebber zijn beurt schonk aan de gemeente renaissancestijl of eclectische stijl en verzamelaar Henri Van Cutsem Sint-Joost-ten-Node. (B 15/07/1993) afgewisseld met appartementsge- twee aangrenzende gebouwen in Rondleidingen zaterdag en zon- bouwen. De tentoonstelling en de neoclassicistische stijl langs de hui- dag om 13u30 en 15u30. Met de te bezoeken gebouwen laten u dit dige Kunstlaan. Het eerste, dat uit medewerking van Korei. alles ontdekken. 1844 dateerde, werd intact gelaten, het tweede werd gesloopt en herop- Tentoonstelling “Het Charlier A zaterdag en zondag van 10u gebouwd door Victor Horta om het museum, een eclectisch gebouw tot 18u (rondleidingen om samen met het eerste te integreren en interieur”, met uitleg over het 10u, 12u, 14u en 16u) tot één geheel. De hardstenen ele- ontstaan van het museum. menten geven allure aan de gevel. Aan C Armand Steurssquare in de achterkant lopen de bijgebouwen Sint-Joost-ten-Node – door tot aan de Liefdadigheidsstraat. kaart I 7 De grote, met marmer versierde hal B 61 (Steurs) geeft toegang tot de verschillende salons die een interessante verzame- Met de medewerking van Les ling schilderijen, beeldhouwwerken, Amis du square Armand wandtapijten en toegepaste kunst Steurs. bevatten. Alle salons zijn bijna in een verschillende stijl uitgevoerd. Na het Lodewijk XVI-salon volgen het Lode- 102 ⁄ SCHAARBEEK / SINT-JOOST-TEN-NODE

97. Kaart I 8 L de gotische architectuur, bevat een SINT-JULIANAKAPEL mooi geheel van sjabloonschilderijen, polychrome muurbeschilderingen die Liefdadigheidsstraat 41 parementen van baksteen en witsteen, Sint-Joost-ten-Node maar ook van geplooide draperieën imiteren, evenals monumentale tafe- A za en zo van 10u tot 18u relen op pleisterwerk, metselwerk M 2-6 (Kunst-Wet/Madou) en doek. In het koor ondersteunen slanke zuiltjes in gepolijste en ver- B 29-63-65-66 (Madou) gulde hardsteen de gewelfribben. De kleine, aan Sint-Juliana toegewijde Het hoofdaltaar in zwart, rood en kapel op de top van de hoogte van groen Mazymarmer harmonieert Sint-Joost werd in 1886 gebouwd met de polychrome vloerbetegeling. naar de plannen van architect Joris Het neogotische meubilair is onge- Helleputte. Het eenbeukige gebouw, twijfeld uitgevoerd onder leiding van van baksteen en hardsteen, bezit een Joris Helleputte zelf. De kapel is sinds neogotisch decor van uitzonderlijke 2009 in gebruik door het Roemeens waarde door zijn integriteit en samen- Cultureel-Spiritueel Centrum, dat er hang. Het interieur, dat de invloed culturele activiteiten organiseert om verraadt van de Kortrijkse architect het imago van Roemenië in Europa te en decorateur Jean-Baptiste Bethune promoten. (B 30/03/1989) en diens eigentijdse interpretatie van SCHAARBEEK / SINT-JOOST-TEN-NODE ⁄ 103 ZOEK DE VLAG!

U maakt graag foto’s en bent fan van monu Stuur uw foto('s) naar het adres : jdp-omd@ menten? Aarzel dan niet en neem deel aan gob.brussels met vermelding van uw naam, onze wedstrijd door enkele selfies te nemen volledig adres en de plaats(en) waar de foto's terwijl u de Open Monumentendagen bezoekt. genomen zijn. Opgelet: op elke foto moet het gebouw of de plaats die u bezoekt goed herkenbaar zijn en De foto's zullen gedurende het weekend en de de blauwe vlag, die de voor het publiek open- dagen daarna gepubliceerd worden op onze gestelde gebouwen tijdens het weekend aan- Facebookpagina en op Pinterest. De eerste 50 duidt, moet goed zichtbaar zijn! inzendingen worden beloond met een cadeautje.

Facebook (Bruxelles Patrimoines) Pinterest (jdpomd) Twitter (@jdpomd) 104 ⁄ OPEN MONUMENTENDAGEN

Op initiatief van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest

Onder bescherming van de Raad van Europa, in het kader van de Europese Monumentendagen

Begeleidingscomité Pascale INGELAERE, Kabinet van de Minister-President Stéphane DEMETER en Thierry WAUTERS, Directie Monumenten en Landschappen

Organisatie Gewestelijke Overheidsdienst Brussel/Brussel Stedelijke Ontwikkeling Directie Monumenten en Landschappen

Algemene coördinatie Brigitte VANDER BRUGGHEN en Paula DUMONT met de medewerking van Cindy DE BRANDT

Redactie De teksten over de opengestelde monumenten werden geschreven door Christophe VACHAUDEZ

Vertaling Gitracom

Revisie en verbetering teksten Harry LELIÈVRE, Directie Monumenten en Landschappen Leo CAMERLYNCK

Herkomst foto’s De foto’s werden genomen door Alfred de VILLE de GOYET, Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest behalve: Wim ROBBERECHTS/GOB (11, 14, 18, 30, 71), BNP Paribas Fortis (19), Marnix VAN ESBROECK/Vlaams Parlement (20), Marie-Noëlle MARTOU (22), Bip (26), J.-P. HUGUET (34), Directie Monumenten en Landschappen (37, 52, 94), Brulabo (40), Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (41 en foto pagina 32), Roberta SAVIANE (66), Schmitt-GlobalView/GOB (82), Georges de Kinder/GOB (foto pagina 84), M0tty CC BY-SA 3.0 (glas-in-loodraam op omslag).

Dankwoord Ontwerp omslag en affiche De Directie Monumenten en Land- Kaligram, Brussel schappen wenst alle openbare en privé-instellingen te danken, alsook Ontwerp programma, opmaak en cartografie alle eigenaars die hebben bijgedra- Kaligram, Brussel gen tot het succes van de Brusselse Open Monumentendagen. Druk IPM, Brussel De Directie dankt ook de vereniging Patrimoine et Culture die het centraal informatiepunt ontvangt en Verantwoordelijk uitgever VisitBrussels, die de website van het Arlette VERKRUYSSEN, Gewestelijke Overheidsdienst Brussel/ evenement beheert. Brussel Stedelijke Ontwikkeling, CCN – Vooruitgangstraat 80, 1035 Brussel Informatie Gebruikte pictogrammen ONTDEK Organisatie van de Open Monumentendagen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: Gewestelijke Overheidsdienst Brussel/Brussel Stedelijke Ontwikkeling Openingsuren en data Directie Monumenten en Landschappen – CCN – Vooruitgangstraat 80 – a HET ERFGOED VAN BRUSSEL 1035 Brussel M Metrolijnen en haltes Infolijn op 17 en 18 september 2016, van 10u tot 17u: 02/204.17.69 – fax: Sinds 2011, richt het tijdschriftErfgoed 02/204.15.22 – www.openmonumentendagen.brussels – e-mail: jdp-omd@ gob.brussels – #jdpomd – Bruxelles Patrimoines-Erfgoed Brussel T Trams Brussel zich tot al wie een passie heeft voor De uren die vermeld worden bij de gebouwen, verwijzen naar het openings- erfgoed, zowel Brusselaars als niet-Brus- en sluitingsuur. De organisatoren behouden zich het recht voor de deuren B Bus vroeger te sluiten bij een grote toeloop, zodat ze toch op het afgesproken selaars, en wil de diverse facetten van uur kunnen eindigen. g Wandeling/Activiteit Ter plaatse kunnen speciale maatregelen worden opgelegd voor de te be- de monumenten en landschappen in het zoeken gebouwen. h Tentoonstelling/Lezing Brussels Hoofdstedelijk Gewest aan bod Het is verboden te roken en te eten tijdens de bezoeken. Het is ook mogelijk dat de verantwoordelijken het maken van foto’s niet toestaan. Voor een vlotte Fietstocht laten komen. toegang wordt gevraagd om rugzakken of grote tassen te vermijden. b De vermelding B of BL, gevolgd door een datum aan het einde van een tekst, Elk nummer omvat een themadossier, en- Bustocht wijst erop dat het gebouw waarvan sprake op die datum beschermd werd of f ingeschreven werd op de bewaarlijst. kele algemene artikels en een rubriek news. Enkel te bezoeken De verwijzingen in het vet naast de nummers van de plaatsen en de adressen i met gids of van de activiteiten verwijzen naar een cartografisch plan van het Gewest. Dat reserveren is verplicht kunt u schriftelijk aanvragen bij de Directie Monumenten en Landschappen Het dubbele septembernummer is hele- en wordt u dan gratis toegestuurd. c Vertrekpunt of plaats Opgelet: voor bepaalde activiteiten is het verplicht vooraf te reserveren (het tele- maal gewijd aan het thema van de Open van activiteit foonnummer vindt u onder de notitie over de activiteit). Er is voor deze werkwijze gekozen om het publiek in optimale omstandigheden te kunnen ontvangen en Monumentendagen: Stijlen gerecycleerd. om voldoende gidsen te kunnen voorzien. U kunt op de dag zelf ook nog naar j Rondleiding het vertrekpunt gaan, want annuleringen zijn immers nooit uitgesloten. in gebarentaal