Piosenka Rocznik 2019 Nr 7

PIOSENKA ROCZNIK 2019 NR 7

ISSN 2353-4761 www.muzeumpiosenki.pl/piosenka REDAKCJA SPIS TREŚCI Jan Poprawa (redaktor naczelny) Anita Koszałkowska Andrzej Pacuła POPRAWA – od Redaktora ...... 9 Mateusz Torzecki Jarosław Wasik 1. STUDIA I SZKICE

DORADCY I STALI WSPÓŁPRACOWNICY RUSZKOWSKI – Aojde ...... 10 Marcin Binasiak WARYCH-CZAJKA – Piosenka i jej tekst ...... 27 Andrzej Bogunia-Paczyński BRUCKI – Od wiersza do piosenki ...... 42 Teresa Drozda PIOTROWSKA – Alternatywność, słowo talizman ...... 51 Maria Folwarska KOTIN – Leonard Cohen jako poeta mistyczny ...... 56 Krzysztof Gajda GAWŁOWSKA – Kora, piosenki w labiryncie tęsknoty ...... 61 Sylwia Gawłowska GAJDA – Jacek Kaczmarski i „czasy przejściowe” ...... 68 Dariusz Piwowarski Tadeusz Skoczek 2. PRZEŁOMY Andrzej Zarycki BOGUNIA-PACZYŃSKI – Przedpaździernikowy przełom w polskiej muzyce...... 76 KOREKTA LIPIEC – Krótka historia studenckiej estrady ...... 88 Renata Żemojcin UKLEJA – Zdrój Jana ...... 95 JACOBSON – Big beat – jak to się zaczęło ...... 113 PROJEKT GRAFICZNY, ILUSTRACJE, DROZDA – Listopad 1989 Wrocław ...... 132 SKŁAD, PRZYGOTOWANIE DO DRUKU Paulina Ptaszyńska 3. INSPIRACJE Bartosz Posacki WASILEWSKA-STRZAŁKOWSKA – Charakterystyka szant i pieśni żeglarskich ...... 145 ADRES REDAKCJI SALA – Na łowicką nutę ...... 159 31-465 Kraków, ul. Żwirki i Wigury 18/10 DOMAGALSKI & PODMOKŁY – Grechuta i Niemen na ustach piłkarskich kibiców ...... 167 [email protected] KUREK – To tylko piosenka… ...... 174 DROZDA – Śmiech jest nieskończenie piękny ...... 179 WYDAWCA Muzeum Polskiej Piosenki w Opolu 4. POECI PIOSENKI 45-040 Opole, pl. Kopernika 1 www.muzeumpiosenki.pl GARCZAREK – Piosenki ...... 187 SZWED – Piosenki ...... 197 ŚWIĄTEK – W drodze z piosenkami Tomasza Szweda ...... 204 GAJDA – Wbrew pozorom Kondrak ...... 210 KONDRAK – Piosenki ...... 213 KASPRZYCKI – Zapach granic i inne granice ...... 225

5. PRZYCZYNKI DO BIOGRAFII

SKOCZEK – Patrz Kościuszko na nas z nieba ...... 240 JANICKI – Maria Koterbska ...... 243 KRÓL – Dariusz Miłkowski (z Sopotu do Chorzowa, przez Londyn) ...... 255 Zastrzega się prawo do adiustacji, skrótów, dawania własnych tytułów, nagłówków, przypisów itp., a w przypadku zdjęć i rysunków – własnego kadrowania GŁÓWKA – Patti Smith. Rockowa poetka poza społeczeństwem ...... 265 4 5

6. TRYBUNA

BAZACZEK ...... 280 CICHOCKA ...... 283 CIECIERĘGA ...... 284 DOMAGAŁA ...... 285 FRANIA ...... 287 GRUNWALD ...... 291 HANDZLIK ...... 293 JANOWSKI-SMOLIŃSKI ...... 298 KASPRZYCKI ...... 301 KAZIMIERSKI ...... 302 LISOWIEC ...... 305 MAJEWSKI ...... 308 PACZKOWSKI ...... 310 PARTYK ...... 315 RUSEK ...... 318 RYZLAK ...... 322 SALWOWSKA ...... 339 WESOŁOWSKI ...... 340 WIŚNIEWSKA ...... 343

7. ZAPIS Y

DANEL – I Międzynarodowa Konferencja w Łodzi ...... 348 KAMALSKA – Poezja w miniaturze wokalnej ...... 350 ZAGDAŃSKA-ŻÓŁKOŚ – Wokalne interpretacje motywów przewodnich...... 357 MALEC-PIOTROWSKA – Elementy sonorystyczne a kreowanie interpretacji...... 362 RACHOŃ – Wojciech Młynarski ikona polskiej piosenki ...... 369 JAKUBOWIAK – Psychologiczne ograniczenia w aspekcie pracy nad głosem ...... 379

ROSZKOWIAK – 56. Krajowy Festiwal Polskiej Piosenki w Opolu ...... 385 1STUDIA I SZKICE 9

Jan Poprawa

OD REDAKTORA + JAN POPRAWA +

roczyście witam stałych i nowych czy- chcemy traktować jako część najważniejszego telników „Piosenki”. Robię to z nieja- lepiszcza tego świata: kultury. Ukim skrępowaniem człowieka, którego dotknęły ostatnio osobiste kłopoty – ale też „Piosenka” powstaje społecznym wysiłkiem z nieukrywaną radością z powodu ich ustania. gromady ludzi, którym przyświeca jeden cel. Furda kłopoty, ważne, że dzieło gotowe! Miło stwierdzić, że są w niej znakomici ucze- ni, od lat poświęcający swój wysiłek badawczy To już siódmy rocznik „Piosenki”. Nie jest to sprawom z piosenką (tym razem bez cudzysło- mało, ale… W skali jednego roku każde (takie wu) związanym. Jesteśmy dumni z ich obec- jak nasze) wydawnictwo cierpi na niemożność ności. Ale podkreślamy też stałą obecność na szybszego reagowania na różne olśnienia, od- łamach praktyków, często najwybitniejszych krycia, przynoszone wciąż przez ludzi sztuki. postaci tego bujnego i skomplikowanego śro- I na grzechy czynione przez nich, a jakże. Te dowiska. A także młodych stażem artystów ostatnie – szczególnie burzą krew, zwłaszcza i publicystów. gdy przedmiot naszych zainteresowań użyty jest przez graczy z innej gry. Również spo- Tematy podzieliliśmy nieco inaczej niż do łecznej… tej pory. Obok klasycznych studiów i i szki- ców znajdą P.T. Czytelnicy dział pod tytułem Na razie jednak, miast denerwować się i pod- „Przełomy”, sugerujący ważne (tak politycznie, grzewać temperaturę estetycznego jedynie jak i estetycznie) zdarzenia w polskiej sztuce sporu – postanowiliśmy zająć się sprawami, estradowej. Zaś rozdział siódmy („Zapis”) które są i wciąż będą ważne. Takimi jak histo- poświęciliśmy niemal w całości owocom seria zjawiska zwanego najogólniej piosenką, jak sji naukowej zorganizowanej przez Akademię określenie (czy choćby tylko doprecyzowanie) Muzyczną w Łodzi. przyjętych w nim pojęć. Czy to dobra droga? Na pewno konieczna, jeśli zjawisko piosenki Przyjemnej i pożytecznej lektury! 10 11

Paweł Ruszkowski W antycznej Grecji pieśń była integralną fary), a poezja występowała raczej w formie częścią codziennego życia i stanowiła jeden recytowanej. AOJDE z elementów tak zwanej trójjedynej chorei (pozostałe dwa to muzyka instrumentalna W starożytnym świecie pieśni rzadko wykony- i taniec)2. Jej początków badacze doszukują wane były, jak powiedzielibyśmy dziś: a capel- się wcale nie w obrzędowości kulturowej, lecz la, zazwyczaj towarzyszył im jakiś instrument, w warsztatach pracy. Niemal każda grupa ro- np. aulos lub lira, a jednocześnie – starożyt- botnicza miała swoje odrębne, specyficzne pie- ność praktycznie nie znała innego śpiewu ani śni, które wykonywane były zgodnie z rytmem innej muzyki instrumentalnej niż monodycz- pracy i odwrotnie – praca nabierała rytmu na5 – jeżeli więc śpiewak towarzyszył sobie pieśni. na jakimś instrumencie, to jedynie podwajał tony swej pieśni (w unisono lub w oktawie), co Na szczególną jednak uwagę zasługuje nad- sprzyjało z jednej strony wzmocnieniu przeka- zwyczajna zgodność formy muzycznej z tre- zu melodycznego, z drugiej – tekstowego. ścią poezji w utworach starożytnych. Wielość i różnorodność zachowanych nazw antycznych W epoce średniowiecza niesakralna muzyka greckich pieśni okolicznościowych pokazuje, wokalna przyjęła formę jeszcze bliższą dzi- jaką wagę miała dla Greków wspomniana siejszej pieśni. Historycy muzyki – wbrew + PAWEŁ RUSZKOWSKI + anim w swym mitycznym orszaku grec- nie tyle w celu tworzenia nowych definicji spójność poezji i muzyki. Kazimierz Kuma- powszechnym skojarzeniom – właśnie w wieki bóg sztuki Apollo zgromadził dzie- i formułowania przełomowych tez, ale raczej niecki wymienia niektóre rodzaje greckich kach średnich dostrzegają narodziny tradycji + Zwięć córek Zeusa i Mnemosyne, przez jako próbę uporządkowania najciekawszych pieśni: dytyramby – pieśni na cześć Dionizosa, „piosenkarstwa”, rozumianego jako publiczne historię kultury zapamiętanych jako dziewięć dla mnie spostrzeżeń, a także – własnych do- prozodia – śpiewane podczas procesji, peany wykonywanie piosenek: jego początków moż- AOJDE muz olimpijskich, na wapiennym górskim ma- świadczeń zbieranych z perspektywy obserwa- – pieśni dziękczynne ku czci bogów, hymny na upatrywać w działalności wędrownych arty- + sywie Helikon w Beocji czczono trzy pierwotne tora i czynnego uczestnika środowiska polskiej – pieśni obrzędowe, hypohemanty – pieśni stów, przedstawicieli sztuki plebejskiej (w Polsce muzy: Mneme – opiekunkę pamięci i wspo- piosenki. połączone z tańcem, epinikia – ku czci zwy- zw. rybałtami, igrcami, w Rosji skomorochami, mnień, Melete – patronkę nauki i pracy oraz cięzców, czy skolia – biesiadne3. Kolejne przy- w krajach zachodnioeur. — goliardami, histrio- Aojde – uosobienie śpiewu i poezji1. To właśnie Zanim jednak zapatrzę się w twarz Aojde kłady przytacza Lidia Winniczuk: epithalamia nami, szpilmanami, wagantami, żonglerami tę ostatnią szczególną czcią obdarzali wędrow- śpiewającej polską poezję, chciałbym zwrócić – pieśni weselne, olophyrmos – lamenty przy itp.), występujących na jarmarkach, odpustach, ni i nadworni śpiewacy, zwani w przedhome- uwagę także na inne jej oblicza, które, choć nie łożu umierającego, treny / ialenos – pieśni ża- uroczystościach miejskich i wiejskich w roli śpie- rowej Grecji aojdami, i to jej powierzali swoją są bezpośrednio związane z tematem moich łobne i katabaukalesis – kołysanki usypiające waków, a często zarazem instrumentalistów, sztukę – pieśń. badań, umieszczą kolejne rozdziały w szer- niemowlę4. także poetów, aktorów, tancerzy lub akrobatów. szym kontekście i rzucą na nie dodatkowe W XII i XIII w. tworzeniem i wykonywaniem Również dla mnie helikońska muza okazała światło. Ogromna różnorodność form poetyckich pieśni zajmowali się poeci i muzycy w jednej się natchnieniem. Postanowiłem bowiem od- i w konsekwencji także muzycznych stanowiła osobie: trubadurzy i truwerzy oraz minnesin- dać się rozważaniom nad fenomenem współ- * o wartości greckiej pieśni. Niektóre elementy gerzy, potem meistersingerzy6. istnienia dwóch „żywiołów”: słowa i muzyki tamtejszej kultury przenikały do innych kra- w tej zwięzłej, nasyconej formie, jaką jest pio- Muzyka i śpiew były obecne w życiu człowieka jów basenu Morza Śródziemnego, w tym – do Nie sposób nie wspomnieć jeszcze o bar- senka. Centralnym zaś tematem moich badań od zarania jego dziejów. Z początku pierwotne, Rzymu. Tam jednak muzyka pełniła głównie dach, celtyckich śpiewakach opiewających będzie tak zwana piosenka poetycka, głównie odruchowe, organiczne, stopniowo nabierały funkcje utylitarne (np. sygnały wojskowe, fan- najczęściej wydarzenia historyczne i boha- ta tworzona i wykonywana w Polsce, przede cech intelektualnych. Starożytne cywilizacje, wszystkim od połowy XX wieku, oraz roz- głównie przez wykształcenie własnych syste- maite jej odnogi. Wobec istnienia ogromnej mów językowych i specyficznych kultur, w tym liczby wnikliwych, wieloaspektowych prac muzycznych, umożliwiły powstanie i rozwój 2 L. Winniczuk, Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1983, s. 495. na ten temat mój głos w dyskusji podnoszę pieśni z określoną formą i treścią. 3 K. Kumaniecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, wyd. 2 przejrz. i rozszerz., Warszawa 1964, s. 105. 4 L. Winniczuk, dz. cyt., s. 504. 5 K. Kumaniecki, dz. cyt., s. 102. 1 Mała encyklopedia kultury antycznej, Warszawa 1990, s. 500. 6 Piosenkarstwo, [w:] Encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/piosenkarstwo;3957443.html [dostęp 8.07.2017]. 12 13

terskie czyny7. Choćby dlatego, że, mimo iż przecinków zastosować odpowiednie zwroty oraz – madrygał w drugim swym znaczeniu: Charles Trénet i inni12. Około 1950 roku wy- ich działalność zakończyła się w średnio- melodyczne. gatunku poezji lirycznej). Zachowując wszel- łonił się nurt poezji śpiewanej (Juliette Greco wieczu (a w Szkocji kilka wieków później), kie rygory formy muzycznej, kierowali się śpiewała w paryskim kabarecie wiersze poetów to samo określenie „bard” przetrwało do Chorał był jednym z najwcześniejszych przeja- w równej mierze sensem poezji, w myśl „po- francuskich z muzyką Josepha Kosmy), a pod dziś i zakorzeniło się we współczesnej kul- wów retoryki muzycznej, która zaczęła się ro- stulatów” madrygału, którymi były: po pierw- koniec XIX wieku debiutowała Yvette Guil- turze, co prawda – już w innym znaczeniu. dzić na przełomie średniowiecza i renesansu, sze ilustracyjność, obrazowość, swoiste naśla- bert, pieśniarka i autorka tekstów13. Później, Współcześnie bardami określa się śpiewaków a której największy rozkwit przypadł na okres downictwo, „malarstwo” dźwiękowe (imitazione po okresie świetności kabaretów i szantanów, będących jednocześnie autorami (przynaj- baroku. Retoryka w muzyce nawiązywała do della naura), po drugie – opisowość (imitar de francuska piosenka literacka wydała takie in- mniej tekstów), najczęściej jednak – chary- antycznych wzorców, którymi kierowali się parole)10. dywidualności jak Charles Aznavour, Georges zmatycznych pieśniarzy, wykonujących, czę- wielcy mówcy i w istocie – polegała na two- Brassens, czy Jacques Brel14; specyfiką Anglii sto przy własnym akompaniamencie, w pełni rzeniu dzieła muzycznego na podobieństwo Romantyzm wniósł kolejne istotne wartości, były natomiast tak zwane music-halle – kafej- autorskie utwory poetycko-muzyczne, zwykle wypowiedzi słownej. Kompozytor kierujący które służyły rozwojowi muzyki, w tym mu- ki, tawerny, w których występowali pieśniarze, dotykające spraw ważkich, takich jak mi- się zasadami retoryki dobierał odpowiednie zyki wokalnej. Zauważamy pewne „rozluź- akrobaci i kuglarze zapowiadani przez wodzi- łość, sztuka czy przemijanie, a w minionym środki, zwane figurami retorycznymi, które nienie” form muzycznych i skupienie na treści reja konferansjera15. stuleciu odnoszących się także do sytuacji miały za być nośnikiem określonych emocji (tak tekstu muzycznego, jak tekstu słownego), społecznej i politycznej – zresztą bardowie lub znaczeń, np. zawartych w tekście. Figury a dodatkowo – nastawienie na pozamuzyczne 2. Piosenka taneczna – dużo późniejszy wy- XX wieku byli przede wszystkim swoistym takie miały nawet swoje własne nazwy, np. pa- sensy utworów (programowość). Jedną z cech twór kultury amerykańskiej, popowa po- głosem ludu (w przeciwieństwie do swych topoja (pochód chromatyczny, zwykle w górę) tej epoki była także synteza różnych gałęzi chodna jazzu, stąd tworzona często przez + PAWEŁ RUSZKOWSKI + średniowiecznych protoplastów, którzy repre- – symbol cierpienia; exclamatio (skok o in- sztuki i jeszcze większe ich do siebie zbliżenie, kompozytorów miary George’a Gershwina zentowali sztukę dworską), a kontekst społecz- terwał większy niż tercja, najczęściej seksta) – które, wsparte silnym indywidualizmem, emo- czy Cole’a Portera, a wykonywana przez takich

+ ny ich pieśni powstał na styku dwóch wielkich błaganie, wybuch emocji; interrogatio (interwał cjonalnością i nierzadko wirtuozerią twórców piosenkarzy jak: Bing Crosby, Harry Belafon- zjawisk kulturowych i społecznych: renesan- wznoszący się) – stosowany w zapytaniach; i wykonawców, owocowały dziełami takimi jak te czy Frank Sinatra16. Tutaj proces twórczy AOJDE su muzyki ludowej [w postaci folku autor- aposiopesis (pauza) – obraz pustki, śmierci; – w Polsce – opery Stanisława Moniuszki czy przebiegał często w odwrotnym kierunku niż + skiego] oraz narodzin i rozkwitu ruchu praw suspiratio (przerywanie dźwięków pauzami) pieśni „duetu” Mickiewicz–Chopin. w piosenkach literackich – najpierw powsta- człowieka8. – tęskne westchnienie; assimilatio / homoiosis wała muzyka (która warunkowała taneczność – onomatopeiczne naśladowanie odgłosów np. Piosenkarstwo jako rodzaj sztuki estrado- rytmu), tekst zaś był dopisywany później. Zamykając myśl o średniowiecznych spotka- śpiewu ptaków; fuga (figura oparta na polifo- wej w dzisiejszym rozumieniu narodziło się Epoka tanecznego swingu pozostawiła po niach słów i muzyki, należy zauważyć jesz- nicznej imitacji w kolejnych głosach) – przy- w pierwszej połowie XIX wieku i od razu roz- sobie bogactwo piosenek zapewne między cze specyficzną spójnię tekstów liturgicznych woływała wyobrażenie pościgu lub ucieczki9... wijało jako zjawisko polimorficzne11, z cza- innymi dzięki specyfice swingowych kompo- z melodiami chorału gregoriańskiego, która sem wyraźnie zarysowały się trzy jego główne zycji – z prostą i nośną melodią oraz precy- zresztą do dziś jest obecna w chrześcijańskich W epoce renesansu i baroku rozwijała się silnie nurty (które później zaczęły się wewnętrznie zyjną i elastyczną jednocześnie rytmiką, które nabożeństwach obrządku rzymskokatolickie- muzyka wokalna, będąca naturalnym polem dzielić, a także mieszać ze sobą): sprzyjały „przebojowemu” łączeniu muzyki go, a w szczególności – w stałych częściach poetycko-muzycznych fuzji, które przybiera- z tekstem, jak chyba nigdy wcześniej i nigdy mszy świętej. Tu oparta na skalach modal- ły rozmaite formy – arii, kantat, recytatywów, 1. Piosenka literacka – z ojczyzną we Francji, później w jazzie (choć na ogromne uznanie nych melodyka kierowana jest przebiegiem motetów, madrygałów... Ostatnia z wymie- gdzie działały liczne kabarety, rewie i kawiar- zasługują talent i praca autorów konstruują- tekstu i w zależności od tego, czy kapłan śpie- nionych form – madrygał – jest szczególnie nie piosenkarskie (café-chantants). Repre- cych piosenki w oparciu np. o transkrybowane wający tekst lekcjonarza napotyka w zdaniu interesującym zjawiskiem w historii muzyki zentanci: Mistinguett, Maurice Chevalier, bebopowe solówki instrumentalne; teksty tana przecinek, kropkę, czy też zwraca się do w kontekście spotkań słowa z muzyką. Kom- Joséphine Baker, Lucien Boyer, Edith Piaf, kie nie są w większości zdolne do przetrwa- wiernych w oczekiwaniu na ich odpowiedź pozytorzy madrygałów umiłowali sobie formy – tak buduje frazę, by w miejscu kropek czy poetyckie (takie jak sonet, oda, canzona, hymn

10 B. Pociej, Madrygał, „Ruch Muzyczny” 1983, nr 6, cyt. za: Meakultura.pl, http://www.meakultura.pl/edukatornia/madrygal-1-624 [dostęp 29.07.2017]. 11 B. Walczak, Piosenka jest dobra na wszystko (O języku piosenki uwagi wstępne), [w:] W teatrze piosenki…, s. 36. 7 J. Habela, Bard, bardowie, [w:] tegoż, Słowniczek muzyczny, Warszawa 1988, s. 23. 12 Tamże. 8 D. Wyszogrodzki, Folk muzyką ostatnich bardów, [w:] W teatrze piosenki, red. I. Kiec, M. Traczyk, Poznańskie Studia Polonistyczne, Poznań 13 Piosenkarstwo… 2005, s. 87–88. 14 B. Walczak, dz. cyt., s. 37. 9 P. Łykowski, Retoryka i zdobnictwo w muzyce dawnej, [w:] Wokalistyka i pedagogika wokalna. Materiały pokonferencyjne i tematy badawcze, 15 Piosenkarstwo… Wrocław 2007, s. 153–163. 16 B. Walczak, dz. cyt., s. 36–37. 14 15

nia próby czytania bez muzyki jako odrębne men, Jacek Kaczmarski, Irena Santor, Bohdan ZAGADNIENIA TERMINOLOGICZNE i tajemnicze, jak na przykład „kraina łagod- dzieło literackie, lecz przecież – z założenia są Łazuka, Halina Kunicka, Anna German, Jerzy ności” czy „gitarą i piórem”, po wspomnieniu przeznaczone do życia wyłącznie w połączeniu Połomski, Piotr Szczepanik, Anna Jantar, Ha- O „niezrozumieniu kategorii” których dość twardo „ląduje się” na ostatnim: z konkretną muzyką i tworzone są jako nośnik lina Frąckowiak, Ewa Bem, Krystyna Prońko, piosenka i jej epitety piosenka z tekstem. O ile genezy tej kon- przede wszystkim rytmu, a dopiero w drugiej Alicja Majewska, Izabela Trojanowska, Hanna strukcji słownej można się domyślić (dbałość kolejności treści). Banaszak, Zbigniew Wodecki18... – to jedynie W ciągu ostatnich kilku lat, uczestnicząc o artyzm tekstu i podniesienie jego rangi), to maleńki (i przecież nieobejmujący jakże w tym w rozmaitych przeglądach, konkursach i fe- trudno oprzeć się pokusie przyrównania jej do 3. Piosenka popularna, rodem z Włoch, a tam wszystkich ważnych twórców piosenek – po- stiwalach, spotkałem się z wieloma „dookre- chociażby „powieści z tekstem”... – często o ludowej (najczęściej neapolitańskiej) etów i kompozytorów!) wycinek całej mapy, śleniami” piosenki, zawartymi chociażby genezie. Najwyraziściej reprezentowali ją chyba której nie sposób „zwędrować” w pojedynkę... w samych nazwach tych wydarzeń. Mnogość Uporządkowanie i ewentualne zhierarchizo- właśnie Włosi – między innymi Adriano Ce- owych nazw, wynikająca zapewne także z chęci wanie wszystkich tych nazw wymaga zasto- lentano czy Rita Pavone – oraz Amerykanie – O czym świadczy ten ogrom? Przede wszyst- odróżnienia się od konkurencyjnych imprez, sowania czytelnego klucza. Najpierw jednak na przykład Paul Anka i Dean Martin, ale także kim o wielości odcieni piosenki i zawartego wprowadza niejednokrotnie niedomówienia warto w ogólny sposób przyjrzeć się samej w innych krajach miała piosenka popularna w niej spotkania słów z muzyką. Jeśli pomy- i zamęt, zwłaszcza wśród konkursowiczów materii, którą będziemy porządkować, czyli swych wybitnych przedstawicieli (Julio Iglesias ślimy, że takich „map” jak wspomniana w po- (i to niezależnie od ich ogólnoscenicznego – piosence. Nie ulega bowiem wątpliwości, że w Hiszpanii, Karel Gott i Helena Vondračkova przednim akapicie „mapa” polskiej piosenki i konkursowego doświadczenia). Niezmien- jest tu ona terminem nadrzędnym. w ówczesnej Czechosłowacji czy Ałła Pugaczo- XX wieku jest tyle, ile na świecie krajów i krę- nie od lat pojawia się w protokołach posie- wa w byłym ZSRR)17. Sposób pisania piosenek gów kulturowych, i ile odmian samej piosenki, dzenia jury zapis mówiący o „mylnej inter- Słownik współczesnego języka polskiego tłu- + PAWEŁ RUSZKOWSKI + popularnych, w tym prymarność chronologicz- kiedy uświadomimy sobie, że spotkanie słowa pretacji regulaminu” czy „niezrozumieniu maczy piosenkę jako: krótki utwór muzyczny na bądź tekstu, bądź muzyki, stopniowo zaczy- i muzyki dokonuje się w dziesiątkach okołopio- kategorii”. Czasem same komisje konkurso- z tekstem słownym do śpiewu, odznaczający się 19 + nał być dyktowany przez rodzący się show-biz- senkowych form, jak chociażby hip-hop/rap, we spędzają długie godziny na dyskusjach, prostą budową, często zwrotkową, z refrenem . nes, którego częścią było zamawianie piosenek a także w innych fascynujących zjawiskach, próbując ustalić, czy dany uczestnik (który W definicji tej można odnaleźć podstawowe AOJDE u twórców przez producentów i właścicieli wy- takich jak języki tonalne (do których należy nota bene dał ogółem znakomity występ) składniki piosenki, którymi są: muzyka, + twórni nagraniowych, dążących do kreowania np. język chiński) – towarzyszka wersetów tej wpisał się w istotę, w specyfikę tego konkret- tekst (w rozumieniu tekstu słownego) przebojów i wykonujących je gwiazd estrady, pracy, mityczna Aojde, wyda się posiadaczką nego spotkania, inaczej mówiąc – czy przy- oraz, kryjący się za zwrotem „do śpiewu” coraz częściej – w oparciu o sprawdzone sche- nieskończonej wręcz liczby oblicz. jechał ze swoim repertuarem na właściwy – wykonawca. Symbiozę tych trzech ele- maty i niejako odgórnie, „z zewnątrz”. konkurs. mentów podkreśla między innymi Jan Poprawa Spośród nich wszystkich – wybrałem jedno: – krytyk i juror z ogromnym doświadczeniem. Kończąc ten, już dość obszerny, choć wciąż to, w którym odbija się współczesna polska Jakie zatem epitety są najczęściej spotykane Poprawa jako członek festiwalowych komisji ogólny, zarys piosenki dziewiętnasto- i dwu- piosenka poetycka. W kolejnym rozdziale po- w towarzystwie słowa „piosenka”? Lista zda- artystycznych mówi często o kryteriach war- dziestowiecznej, wymienię jeszcze, wspierając staram się przeanalizować ją od strony struk- je się nie mieć końca: piosenka artystyczna, tości piosenki, traktowanej jako pewne zada- się propozycjami Bogdana Walczaka, kilka turalnej i zrozumieć jej istotę, w kolejnych – piosenka literacka, piosenka poetycka, poezja nie artystyczne, w którym liczą się trzy równo- ważnych „punktów na mapie” polskiej piosenki wsłucham się w słowa jej wybitnych twórców śpiewana, piosenka autorska, piosenka aktor- rzędne elementy: tekst (który jest sensem owego estradowej, która narodziła się później niż we i wykonawców oraz prześledzę cząstkę własnej ska, piosenka w teatrze, piosenka nieobojętna, synkretycznego dzieła), muzyka (która jest jego Francji i w ogóle na Zachodzie, lecz ujawniła twórczości muzycznej inspirowanej słowem piosenka zaangażowana, piosenka studencka... pięknem) i człowiek, który to ożywia (bez inter- dziesiątki artystów słowa i muzyki, których poetyckim. Choć mogłoby się zdawać, że to już zupełnie pretacji ludzkiej piosenka jest tylko kartką pa- już dziś przywołujemy jako ikony minionego inna forma kulturalnej aktywności, to w bar- pieru)20. Takie widzenie sztuki piosenkarskiej – (a w wielu przypadkach również obecnego) Niech więc Aojde rozpocznie swój śpiew... dzo bliskim sąsiedztwie wyżej wymienionych całościowe i szczegółowe jednocześnie – może stulecia: Mieczysław Fogg, Hanka Ordonówna, spotykamy też piosenkę turystyczną i piosenkę pomóc dostrzec w którejś z jej składowych, Ewa Demarczyk, Wojciech Młynarski, Leszek * harcerską. Ponad tymi wszystkimi określenia- a może we wszystkich trzech, poszukiwane Długosz, Marek Grechuta, Magda Umer, Jerzy mi unoszą się zwiewnie te bardziej baśniowe klucze. Wasowski i Jeremi Przybora, Czesław Nie-

19 Piosenka, [w:] Słownik współczesnego języka polskiego, oprac. A. Sikorska-Michalak, O. Wojniłko, t. 2, Warszawa 1998, s. 46. 17 Tamże, s. 37. 20 Przytoczone słowa pochodzą z przemówienia Jana Poprawy towarzyszącego ogłoszeniu werdyktu jury VII Ogólnopolskiego Festiwalu 18 Tamże, s. 38. Piosenki Poetyckiej im. Jacka Kaczmarskiego „Nadzieja” w Kołobrzegu (30.07.2010). 16 17

Poezja śpiewana źródeł definicyjnych niedomówień może być stworzona playlista z „najpiękniejszą poezją samego procesu twórczego nie jest piosenką właśnie zacieranie granic pomiędzy po- śpiewaną” zdobyła popularność rzędu kilku- sensu stricto, a raczej adaptacją utworu Kiedy spojrzy się na przytoczony powyżej długi ezją i tekstami piosenek25. Wynikać to dziesięciu tysięcy odtworzeń, a natychmiast poetyckiego na język piosenki, swoistą szereg okołopiosenkowych określeń, po chwi- może między innymi z faktu, że kiedy mówi pojawią się tysiące muzykujących amatorów, „quasi-piosenką”. li dostrzec można jedno wyraźnie odmienne, się o wierszach, zwykle jako przykład przywo- chcących nauczyć się i samodzielnie powtórzyć które nie jest „piosenką” poetycką, aktorską czy łuje się utwory liryczne (to jest ukazujące we- swoje ulubione piosenki, zaś konkursy poezji 2. Utwór poetycki rozumiem jako wiersz inną, ale: (primo) „poezją”, (secundo) „śpiewa- wnętrzne przeżycia, uczucia i przekonania), zaś śpiewanej zdominują młodzi, ochoczy „wyko- (to jest nie-prozę), który, choć najczęściej tak ną”. Czy ta inwersja to jedynie przypadek lub kiedy jest mowa o liryce – sięga się najczęściej nawcy poezji śpiewanej”27 (zmuszając jury do jest, nie musi być poezją liryczną (może być kaprys słowny? do utworów w formie wierszowanej26 (poezji). powtórzenia w protokole obrad swojej mantry to także pisana wierszem epika lub fragment A ponieważ (liryczne) teksty popularnych pio- o niezrozumieniu regulaminu konkursu). Nie dramatu poetyckiego). Wiersz może należeć Michał Traczyk z urzekającą prostotą pisze, że senek są niemal z założenia wierszowane, to należy się jednak temu dziwić, skoro nawet do utworów klasycznych lub być współczesny, „poezja śpiewana” to poezja, którą się śpiewa21. znaczna część dzisiejszych odbiorców kultury drukowane publikacje, mające być z założenia mieć określony wzorzec rytmiczny lub być Jednocześnie zauważa, że w obliczu trwającej uznaje, że wszystko, co zaśpiewane w piosence, pomocami dydaktycznymi dla nauczycieli, wolny i zarówno posiadać rymy, jak ich nie od lat dyskusji naukowej i krytycznej poświę- jest formą poezji. jak na przykład przytoczona przez Michała posiadać (być wierszem białym). Utwór taki conej temu zjawisku zarówno oczywistość, jak Traczyka Antologia polskiej poezji śpiewanej28 w pierwotnym zamyśle autora nie był prze- i zrozumiałość terminu „poezja śpiewana” są Dodatkowo do utrwalania merytorycznie autorstwa Anny Grunwald, potrafią zupełnie znaczony do śpiewania i jako taki został jedynie pozorne. wątpliwego, a czasem zupełnie mylnego rozu- mijać się z prawdą. opublikowany (w dowolny sposób: tomiki, mienia poezji śpiewanej „przysługują się” tak- czasopisma literackie, blogi itp.). + PAWEŁ RUSZKOWSKI + Prób wyjaśnienia istoty poezji śpiewanej jest że liczne internetowe portale multimedialne, Uczestnicząc od kilkunastu lat w konkursach wiele. Różnice między nimi widać na poziomie których użytkownicy mogą łatwo tworzyć i pu- poezji śpiewanej i ogółem konkursach piosen- 3. Adaptacja wiersza na język piosenki polega

+ słownych niuansów, które jednak okazują się blikować własne playlisty (listy odtwarzania). ki – jako uczestnik, obserwator, współtwórca na dokomponowaniu do niego mu- kluczowe. Tak na przykład Słownik terminów W sieci można znaleźć mnóstwo przygotowa- koncertów galowych, a także kilkakrotnie juror zyki29, która umożliwi jego wokalną pre- AOJDE literackich podaje, że poezja śpiewana to postać nych przez anonimowych użytkowników kom- – przede wszystkim jednak komponując na co zentację (zaśpiewanie). Często mówi + piosenki, której słowami są klasyczne teksty po- pilacji nagrań, opatrzonych tytułami w rodzaju dzień muzykę do polskich wierszy, ukułem so- się o „umuzycznianiu” wierszy, co pośred- etyckie, np. Mickiewicza, Leśmiana, Tuwima22, „Najpiękniejsza poezja śpiewana” czy po prostu bie własną definicję poezji śpiewanej. Nie uwa- nio zabiera poezji jej „muzyczność” (tym- a Słownik literatury polskiej XX wieku rozszerza „Poezja śpiewana”, zawierających utwory styli- żam jej w żadnym wypadku za bardziej udaną czasem ta nieraz kipi wręcz swoim własnym ten opis, stanowiąc już, że poezja śpiewana to stycznie osadzone gdzieś w tak zwanej krainie od innych, co więcej – nie mam pewności, że rytmem i melodią), jednak we właściwym piosenki pisane do wierszy tak klasyków poezji łagodności, spośród których jednak (nie za- pod wpływem dalszych moich poszukiwań nie rozumieniu opisuje proces twórczy – utwór polskiej, jak poetów współczesnych i że jest to wsze, lecz bardzo często) niewiele jest skom- zmieni się ona za jakiś czas (a niewykluczone, słowny staje się utworem słowno- szczególna odmiana piosenki literackiej23, którą ponowanych do poezji sensu stricto. Oczywi- że i przed zakończeniem tej pracy). Postano- -muzycznym. z kolei Anna Barańczak tłumaczy jako piosen- ście – tak samo jak informacje dodawane przez wiłem ją jednak nakreślić poniżej. Poezja śpie- kę, której tekstem jest utwór literacki pierwot- internautów do powszechnych encyklopedii wana (przeze mnie rozumiana): 4. Forma muzyczna kompozycji stworzonej nie nieprzeznaczony do śpiewania24. internetowych muszą być traktowane z ogra- w oparciu o wiersz jest dowolna, jednak nie niczonym zaufaniem, tak kompilacje np. na 1. Jest to rodzaj artystycznego przekazu po- może naruszać pierwotnego kształtu W wielu definicjach poezji śpiewanej (tu popularnym YouTube nie mogą być traktowane dobny formą do piosenki, choć w zakresie utworu słownego30. przytoczonych zaledwie dwóch) pojawia się w kategoriach edukacyjnych. Nie mogą – a jed- w najróżniejszych formach słowo „piosenka”. nak siła oddziaływania Internetu jest ogrom- Tymczasem Traczyk zauważa, że jednym ze na i wystarczy, aby jedna niekompetentnie 27 G. Piotrowski, Poezja śpiewana, czyli rozpaczy semantyka ciąg dalszy, „Topos” 1999, nr 2–3, s. 106. W swoim eseju Piotrowski wskazuje, że współcześnie śpiewanie poezji i wykonywanie „poezji śpiewanej” nie są zjawiskami tożsamymi. 28 Antologia polskiej poezji śpiewanej, wybór, wstęp, koment. A. Grunwald, Wrocław 2002. W książce znaleźć można zarówno klasyczne wiersze poetów (między innymi J. Tuwima, K.K. Baczyńskiego, B. Leśmiana), teksty autorów zaliczanych do grona „poetów piosenki” (takich jak A. Osiecka, J. Przybora, W. Młynarski), piosenkarzy piszących głównie dla siebie (na przykład Kory, K. Nosowskiej, K. Staszewskiego), 21 M. Traczyk, Poezja w piosence. Od Tuwima do Świetlickiego, Poznań 2009, s. 7. ponadto teksty pisane przez artystów hiphopowych (Lord MM dAb, ŚP Brat Jolka) i wreszcie utwór, którego warstwę słowną stanowi „fragment 22 T. Kostkiewiczowa, Piosenka, [w:] M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Słownik terminów literackich, red. przemówienia W. Jaruzelskiego i ustawy z 13.12.1981 r.”. J. Sławiński, wyd. 3 poszerz. i popr., Wrocław 1998, s. 388. 29 W świetle prawa autorskiego dopisanie muzyki do wiersza wymaga od kompozytora uzyskania zgody poety lub jego spadkobierców na 23 M. Głowiński, Literatura a muzyka, [w:] Słownik literatury polskiej XX wieku, red. A. Brodzka, M. Puchalska, M. Semczuk, A. Sobolewska, adaptację danego utworu poetyckiego (chyba że od śmierci poety minęło więcej niż 70 lat, wówczas jego twórczość zaczyna funkcjonować E. Szary-Matywiecka, Wrocław 1992, s. 551. w tak zwanej domenie publicznej). 24 A. Barańczak, Słowo w piosence. Poetyka współczesnej piosenki estradowej, Wrocław 1983, s. 140, cyt. za: M. Traczyk, dz. cyt., s. 14. 30 Powtarzanie wybranego fragmentu wiersza jako refrenu lub zmienianie formy męskiej na żeńską i odwrotnie (szczególnie, gdy ingeruje 25 M. Traczyk, dz. cyt., s. 10. to w rytmikę tekstu) jest już zabiegiem co najmniej sytuującym utwór poza konwencją „czystej” poezji śpiewanej, a w skrajnych przypadkach 26 Opinię Lucylli Pszczołowskiej (wyrażoną w artykule Forma a utwór liryczny) przytaczam za: tamże, s. 10. – stoi w sprzeczności z zasadami prawa autorskiego. Dokomponowanie muzyki do wybranych fragmentów utworu poetyckiego, jeśli zacho- 18 19

5. Poezja śpiewana nie jest w moim rozu- Spoglądając na uporządkowane (choć zda- PIOSENKA mieniu gatunkiem muzycznym, tylko formą ję sobie sprawę z tego, że jedynie wstępnie współistnienia poezji i muzyki. Uważam i niekompletnie) myśli dotyczące fenomenu piosenka artystyczna więc, że stylistyka muzyczna poezji śpiewa- poezji śpiewanej i specyficznej relacji sło- nej jest całkowicie dowolna, a śpiewać wa poetyckiego z muzyką, która ją cechu- piosenka literacka poezję można przy użyciu wszelkich znanych je, zauważam, że są one dobrym zaczynem środków i technologii, pod warunkiem, że nie moich dalszych rozważań i uporządko- nastąpi przerost formy nad treścią – sztuka ta wania pozostałych okołopiosenkowych dąży bowiem przede wszystkim do prezen- terminów. tacji utworu poetyckiego w określonym celu piosenka autorska artystycznym. Piosenki różne poezja śpiewana piosenka poetycka

6. Skupienie się na prezentacji wiersza nie Jeden z podstawowych wniosków nasuwają- powinno oznaczać pomniejszania roli cych się w wyniku przeprowadzonej anali- muzyki i warsztatu wykonawczego. zy brzmi następująco: kiedy utwór przestaje Piękna, umiejętnie i z pasją skomponowana „spełniać kryteria” poezji śpiewanej w ścisłym muzyka oraz umiejętności wokalne/aktorskie/ rozumieniu, szczególnie te dotyczące jego war- instrumentalne mają niebagatelną rolę i rów- stwy słownej, wówczas, niejako automatycznie, + PAWEŁ RUSZKOWSKI + ną tekstowi wagę (mówimy przecież o utworze „wypada” z dość wąskiego kręgu poezji śpie- słowno-muzycznym, powołanym do życia na wanej do szerszego – kręgu piosenki. Spróbuję

+ scenie), jednak w tym specyficznym rodzaju prześledzić, w jakich to przestrzeniach piosen- sztuki estradowej ich (muzyki i wykonania) ja- kowych może znaleźć się „niezdyscyplinowa- Il. 1. Rodzaje piosenki AOJDE kość zawiera się też w tym, że w samym akcie ny” twórca i „wykonawca poezji śpiewanej”. + wykonawczym stają się „jedynie” nośnikiem tekstu – nie oczekując na osobny aplauz, po- Piosenka artystyczna. Kontrowersyjne to po- nieszablonowe, bezkompromisowe, niejed- (Agnieszka Osiecka, Jeremi Przybora, Jonasz zostają dla widza „wyczuwalne” na poziomie jęcie. Istnieje liczna grupa osób, które uznają nokrotnie dziwne, a czasem – tradycyjne Kofta, Wojciech Młynarski)32. Piosenka poetyc- emocji. je za pleonazm – przecież piosenka jest formą w konwencji i piękne w swej prostocie, a zaka dąży niekiedy do powielania wzorców poety- sztuki, jakże więc może nie być artystyczna? wsze – skierowane do uważnego, wrażliwego, ki charakterystycznych dla twórczości lirycznej, 7. Szacunek dla tekstu poetyckiego nie wyklu- Inni z kolei wręcz domagają się dodawania ceniącego treść i jakość odbiorcy. funkcjonującej w wysokim obiegu kultury. […] cza dla mnie poszukiwania alternatywnych, epitetu „artystyczna” w odniesieniu do nie- Bardzo często piosenka poetycka bywa tzw. niekonwencjonalnych, odważnych sposobów których piosenek, co ma służyć wyodrębnie- Kryteria dotyczące tekstu „piosenki artystycz- piosenką autorską; dzieje się tak wówczas, gdy jego interpretowania, na przykład kompono- niu utworów o szczególnym artyzmie. Tak czy nej” w zasadzie nie istnieją i, choć zwykle jest wykonawca jest jednocześnie autorem tekstu wania muzyki, która w pierwszym wrażeniu inaczej, termin piosenki artystycznej się przy- inaczej, teoretycznie mogą stanowić go wy- i muzyki ([…] w Polsce J. Kaczmarski, L. Dłu- tworzy dysonans z tekstem – po to, by jął. W moim odczuciu funkcjonuje dziś w śro- cinki z gazety. W tym kontekście na zauwa- gosz, J. Wołek)33, choć w praktyce nazywa się złamać dotychczasowe, powszechnie przy- dowisku w znaczeniu piosenki alternatywnej, żenie zasługuje grupa piosenek, w których tak również piosenki, których wykonawca jest jęte skojarzenia i otworzyć drogę do innego przy czym chodzi o alternatywę do ogólnych szczególny nacisk położono na stronę słowną autorem wyłącznie tekstu (mówimy wówczas myślenia o danym utworze. Zawsze jednak wzorców proponowanych przez mass media. utworów […]. Chodzi tu najczęściej o teksty o „śpiewającym autorze” lub – choć to kolejne w takich sytuacjach potrzebny jest umiar, Piosenka artystyczna to więc swoiste piosen- współczesnych poetów pisane „na zamówienie” dyskusyjne sformułowanie – „śpiewającym a przede wszystkim – wewnętrzne przekonanie kowe „podziemie”, gdzie spotykają się twórcy, wykonawcy ([…] w Polsce R. Krynickiego, S. poecie”). „Autorska” może być oczywiście artystów, którzy biorą wiersz na swój twórczy którym trudno jest wyobrazić sobie siebie Barańczaka, B. Loebla)31. Mowa o piosenkach nie tylko piosenka poetycka, lecz także każda i wykonawczy „warsztat”. w mainstreamie. Utwory takich artystów są poetyckich. Autorów tekstów takich utworów inna. określa się często mianem poetów piosenki

wana jest ich chronologia i sens całości, jest zabiegiem stosunkowo mniej inwazyjnym, jednak wymagającym od osoby dokonującej selekcji fragmentów dużego wyczucia i obligującym ją każdorazowo do zaznaczenia, że umuzyczniony tekst jest fragmentem oryginału; natomiast 31 Z. Kloch, A. Rysiewicz, Piosenka, [w:] Słownik literatury polskiej XX wieku…, s. 551. swobodne zestawianie ze sobą różnych ustępów jednego utworu lub kilku różnych utworów jest już kolażem, któremu należy nadać nowy tytuł, 32 M. Traczyk, dz. cyt., s. 18. oczywiście – po wcześniejszym uregulowaniu kwestii autorskich. 33 Z. Kloch, A. Rysiewicz, dz. cyt., s. 551. 20 21

Z tego miejsca płynnie do terminu piosenki pole poezji śpiewanej wynika z jej, opisywanej konawca (niekoniecznie absolwent szkoły ak- wyrażeniem jego postulatów, niejednokrotnie literackiej wprowadza nas Krzysztof Gajda. wcześniej, „quasi-piosenkowości”. torskiej) interpretuje z użyciem środków stricte przyjmujących formę protest songów. W Pol- Odnotowując wspominaną już przeze mnie aktorskich (świadoma praca ciałem, kontrola sce „zaangażowanymi” określa się głównie propozycję Anny Barańczak (która za piosenki Pojęcia-satelici mimiki, scenografia, kostium, rekwizyty itp.), pieśni powstające w okresie walki z komuni- literackie uznaje zasadniczo piosenki, w których które stają się integralną częścią artystycznej zmem, z latami 80. ubiegłego wieku na czele. tekst słowny jest utworem poetyckim nie prze- Co zatem z pozostałymi określeniami, wspo- prezentacji i wynikają z określonej intencji wy- znaczonym pierwotnie do wykonania wokalne- mnianymi na początku tego rozdziału: pio- konawcy. Taki rodzaj podejścia interpretacyj- Wreszcie termin piosenka studencka. go i znanym z innych niż w wypadku piosenki senką aktorską, piosenką w teatrze, piosenką nego spotykany jest naturalnie w spektaklach W pierwszym skojarzeniu łączony jest z odby- form przekazu34), posługując się przykładem nieobojętną, zaangażowaną, turystyczną i har- teatralnych – przede wszystkim muzycznych wającym się w Krakowie od ponad pół wieku twórczości Jacka Kaczmarskiego, prowadzi cerską, czy wreszcie studencką? W jaki sposób (najbardziej wyrazistą formą są tu musicalo- festiwalem, jednak w obliczu funkcjonującej Gajda taką, odmienną nieco, analizę: Często je rozumieć? W którym miejscu powyższego we songi), ale także dramatycznych. Mówimy od lat nazwy „Studencki Festiwal Piosen- spotykanym określeniem dla piosenki, której schematu można by je umieścić? wówczas o piosence w teatrze. ki” (nie zaś „Festiwal Piosenki Studenckiej”) autor szczególną wagę przykłada do poetyckiej – dziś jest uznawany za błąd lub archaizm, organizacji tekstu, jest „piosenka poetycka”. Przygotowana przeze mnie ilustracja jawi mi się Pojęcia piosenka turystyczna i piosenka har- a z pewnością rozumiany inaczej niż kiedyś: Twórczość Jacka Kaczmarskiego stanowi przy- nieco „astronomicznie”, przypominając układ cerska również odnoszą się do okoliczności, raczej w kategoriach pewnej tradycji albo – kład zjawiska, dla którego właściwszym okre- planet albo przekrój ziemskich warstw. Propo- a także do konkretnych grup ludzi. Piosenki klimatu twórczości. Istotę początków „pio- śleniem wydaje się określenie „piosenka literac- nuję zatem odpowiednio „astronomiczne” spoj- tak nazywane funkcjonują w specyficznych senki studenckiej” opisał w 1981 roku Jan Po- ka”. Z „piosenką poetycką” jako określeniem rzenie na pozostałe piosenkowe pojęcia. Moim środowiskach (np. harcerzy) i stanowią czę- prawa. Kończąc opis „satelitarnych” rodzajów + PAWEŁ RUSZKOWSKI + gatunkowym wiążą się bowiem w społecznym zdaniem pełnią one rolę „satelitów” głównej sto ważny element ich społecznej tożsamości piosenki, przytaczam poniżej fragmenty jego odbiorze często konotacje z potocznie pojmo- „planety piosenki” (której wewnętrzną budo- oraz jeden ze sposobów integracji. Piosenki artykułu. Zawarte w nim myśli są nie tylko

+ waną „lirycznością”. […] „Literackość”, która wę przedstawia ilustracja), wskazujących oko- turystyczne i harcerskie poświęcone są naj- znakomitym studium fenomenu „piosenki nie przekreśla „poetyckości” (wszak głównym liczności, w jakiej wykonywana jest piosenka różniejszej tematyce: biesiadnej, żeglarskiej, studenckiej”, lecz także stanowią cenne uzupeł- AOJDE wyróżnikiem jest tutaj nadorganizacja języ- (poetycka, artystyczna, popularna i każda inna). patriotycznej… Znajdziemy wśród nich nienie moich rozważań o obliczach piosenki, + ka – obok obrazowości i fikcji), nade wszystko także ogromną liczbę piosenek poetyckich zawartych w poprzednim rozdziale. akcentuje literackie tworzywo piosenki, „mó- Piosenka aktorska – to zjawisko bardzo spe- i okołopoetyckich, a także przeboje muzyki wienie literaturą”. Nawiązania do tradycji li- cyficzne, przez co też obciążone sporą liczbą popularnej, które na przestrzeni lat trafiały Jan Poprawa: Czy legenda „piosenki studenc- terackiej i kulturowej obejmują w twórczości mylnych lub nieprecyzyjnych definicji (mó- do rozmaitych śpiewników i stały się częścią kiej” ma pokrycie? Odpowiedzi na to pytanie Karczmarskiego tematy, wątki oraz konkretne wiących na przykład że jest to rodzaj piosenki turystycznej i harcerskiej tradycji. szukać trzeba poza wyznaczonymi oficjalnymi dzieła sztuki przynależne kulturze wysokiej35. wykonywany przez aktorów), czasem też trak- szlakami rodzimego show-businessu. Nie znaj- Propozycja Gajdy w przekonujący sposób towane szorstkim humorem („piosenka aktor- Obserwując nasz rodzimy rynek artystyczny, dzie się nań odpowiedzi nawet na reprezenta- tłumaczy istotę piosenki literackiej i dodat- ska to piosenka, w której aktor gra, że śpiewa”, dostrzec możemy festiwale i konkursy poświę- cyjnym (i zdawać by się mogło – kompletnym) kowo kształtuje rozumienie terminu piosenki ewentualnie też: „piosenka aktorska jest jak cone piosence „nieobojętnej”, „innej”, „nie- Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu. Odpowie- poetyckiej. świnka morska – ani to świnka, ani morska”). oczywistej”. Są to wyrażenia tożsame moim dzi szukać trzeba w „obiegu nieprofesjonalnym”. Właściwe rozumienie terminu piosenki aktor- zdaniem z „piosenką artystyczną” – chodzi Co to jest? Podsumowując zebrane myśli dotyczące skiej proponuje moim zdaniem najważniejszy w nich bowiem o ową alternatywę dla znanej piosenki artystycznej, poetyckiej, autorskiej w Polsce festiwal poświęcony temu rodzajowi z mass mediów piosenki „obojętnej” (wo- Kiedy przed kilkoma laty odgórnymi decyzjami i wreszcie literackiej, postanowiłem podjąć sztuki scenicznej – Przegląd Piosenki Aktor- bec treści, jakości, wysublimowanych emo- postanowiono odciąć od słuchaczy tzw. „młodą subiektywną bardzo próbę zobrazowania ich skiej we Wrocławiu. Centralną częścią PPA jest cji), produkowanej wciąż z użyciem jednego kulturę” […], postawiono na rozrywkę. Pio- współzależności w formie graficznej, mając na- rokrocznie Konkurs Aktorskiej Interpretacji „sprawdzonego” szablonu. senka, stanowiąca najbardziej efektywną gałąź dzieję, że powyższe rozważania mogą się stać Piosenki i to w jego nazwie odnajduję poszu- drzewa rozrywki, wyszła oczywiście wówczas wystarczającym komentarzem do tej ilustracji. kiwaną definicję: „piosenka aktorska” oznacza Podobny z pozoru termin – piosenka zaan- na pierwszy plan. Festiwale „ku czci”, „z oka- Otwarte i wychodzące poza granice piosenki piosenkę (dowolną w treści i formie), którą wy- gażowana – funkcjonuje jednak w jeszcze zji”, „na temat” i wszystkie inne wyobrażalne jednym znaczeniu, mianowicie w odniesie- i niewyobrażalne okazje służyły upowszech- niu do utworów związanych z jakimś ruchem nianiu piosenki. Jako alternatywy dla słowa, społecznym, politycznym, ideowym, wspie- dla muzyki, dla aktorstwa. Dla funkcjonowa- 34 A. Barańczak, dz. cyt., s. 140, cyt. za: M. Traczyk, dz. cyt., s. 14. 35 K. Gajda, Jacek Kaczmarski w świecie tekstów, Poznań 2003, s. 171. rających ten ruch i będących artystycznym nia w człowieku jego centralnych władz: umy- 22 23

słowych. […] Kiedy zdecydowano w Polsce, szeroki ruch wyłania swych najwybitniejszych uczciwą, mądrą i piękną. Niosącą wartości, które nie takiemu wyzwaniu sprostać, a kiedy już że treścią duchowego życia obywatela będzie przedstawicieli… zwykle idą w parze z prawdziwą sztuką. napiszę muzykę – zdarza się, że przez pewien rozrywka, piłka i wódka – okazało się, iż nie czas dość nieufnie spoglądam na efekty mojej wszystkim owa dyrektywa odpowiada. Poza […] Najwybitniejsi przedstawiciele owego ruchu Wprowadzić na przykład tę z legendy – „pio- pracy. „oficjalną”, a więc zawodową, upowszechnianą wynikającego ze zdrowej potrzeby porozumie- senkę studencką”37. przy pomocy wszelkich środków, grupą wyko- nia się przy pomocy słowa (nie zaś tylko gestów Nieraz zastanawiałem się nad receptą dobrej nawców i autorów piosenek – pozostali liczni w huczącej dyskotece, czy min czynionych do * kompozycji, której inspiracją i bazą jest tekst. hobbyści, majsterkowicze, outsiderzy. Tacy, lustra, najwierniejszego partnera wódczanej Czy jest to znakomity warsztat kompozytor- którym śpiewanie nie kojarzyło się zazwyczaj biesiady) – dawno nie są już studentami. Daw- WYBRANE REFLEKSJE ZAMIAST ZAKOŃCZENIA ski, rozległa muzyczna wiedza i świadomość? z perfekcją muzycznego brzmienia, dla których no też ich piosenki przekroczyły progi studenc- Te zapewne mogą ogromnie pomóc, ale też dość obojętna była sceniczna interpretacja (cóż, kich klubów i festiwali. Stąd podkreślana dziś Fryderyk Nietzsche we fragmencie Narodzin – co usłyszałem od zawodowego kompozy- skoro nie było sceny...). umowność sformułowania „piosenka studenc- tragedii z ducha muzyki (ostatecznie nieopu- tora – sprawiają, że niewiele już pozostaje ka”. Jan Wołek, Andrzej Sikorowski, Wojciech blikowanym w książce) napisał: wyobraźmy przestrzeni nieodkrytych (banalny przykład: Śpiewanie dla potrzeby, dla przyjemności, dla Bellon, Jerzy Filar, Grzegorz Tomczak, An- sobie, jakim to przedsięwzięciem musi być profesjonalny pianista kładąc dłonie na kla- przekazania własnych sądów – to oczywiście drzej Poniedzielski, Grzegorz Bukała, Andrzej zgodne ze wszystkimi założeniami pisanie wiaturze, wie dokładnie, jakie dźwięki znaj- obraz mocno wyidealizowany. Niemniej tak Garczarek, Marek Materna, Przemysław Gin- muzyki do wiersza, tj. pragnienie zilustro- dują się pod jego palcami, zatem zagrany rzeczywiście przez kilka lat bywało. Grupa ludzi trowski, Jacek Kaczmarski i inni: oto wierzcho- wania wiersza muzyką, ażeby w taki sposób akord raczej nie będzie w stanie go ożywczo śpiewających bez zlecenia stała się bazą do po- łek zjawiska, jak lodowa góra kryjącego swą pomóc muzyce stać się językiem pojęciowym: zaskoczyć...). Więc może to oczytanie i wrażli- + PAWEŁ RUSZKOWSKI + wstania zjawiska zwyczajowo nazywanego „pio- moc pod powierzchnią, poza możliwościami świat na opak! Zamierzenie, które mi wyglą- wość na słowo warunkują sukces kompozytora senką studencką” właśnie. Mecenasem zjawiska postrzegania... da tak, jakby syn pragnął spłodzić własnego w spotkaniu z literaturą? Niezaprzeczalnie tak, 38 + była przez cały czas organizacja studencka. Co ojca . Dodajmy do tego jeszcze słowa Ry- uściśliłbym jednak to zdanie: warunkują część by o SZSP36 złego nie powiedzieć, przyznać prze- […] Okazję do obejrzenia czegoś więcej niż szarda Wagnera, który tak widział różnice sukcesu. AOJDE cież trzeba, iż w sferze piosenki (bardziej niż ja- tylko owego wierzchołka spotyka się co rok między poetą a kompozytorem, pomiędzy + kiejkolwiek innej) był on dobrym opiekunem. w Krakowie. Wiosną organizacja studencka sposobem pracy pierwszego i drugiego: po- Obserwując pracę moich mistrzów, następnie A właściwie opiekunem tym były SZSP-owskie prowadzi tam Studencki Festiwal Piosenki. eta zagęszcza całkowicie rozsiane i tylko ra- starszych kolegów z muzycznej branży i wresz- agendy i instytucje, np. studenckie centra kultu- SFP jest imprezą szacowną, pełnoletnią. Pod- cjonalnie uchwytne momenty dramatyczne, cie swoją własną, dostrzegłem, stosunkowo ralne, kluby, w których każdy amator śpiewa- czas osiemnastu edycji tej najpopularniejszej wrażeniowe i wyrazowe w jednym, możliwie niedawno, prostą – choć czasem niełatwą do nia znalazł publiczność, giełdy, przeglądy oraz studenckiej instytucji kulturalnej pojawiali dobrze dla uczucia dostępnym punkcie; nato- przyjęcia – prawidłowość. Najważniejszym festiwale. się na jego estradach wciąż nowi, wciąż uta- miast kompozytor ten ścieśniony, gęsty punkt elementem na każdym etapie obcowania lentowani ludzie [artykuł powstał w 1981 ma teraz, zgodnie z jego wszystkimi treścia- z piosenką, od jej tworzenia do wykonywania, Oto na przykład z inicjatywy studenckich orga- roku – P.R.]. mi uczuciowymi, rozciągnąć do najwyższych jest pokora wobec jej materii – warto ustąpić nizacji turystycznych powstały w Polsce liczne granic39. miejsca piosence. imprezy dla amatorów śpiewania „rajdowego” […] Możemy natomiast stwierdzić, że idąca od czy „ogniskowego”. BAZUNA, YAPA, a przede lat „w Polskę” legenda studenckiego śpiewania Przytoczone opinie ukazują, że łączenie mu- * wszystkim najstarsza Giełda Piosenki Turystycz- ma więc swe podstawy, swe uzasadnienie. Ma też zyki ze słowem może się okazać niecodzien- nej w Szklarskiej Porębie – przyczyniły się do szanse zweryfikowania się wobec milionów słu- nym wyzwaniem, nawet (a może – właśnie) Forma poetycko-muzyczna. Muzyczne upowszechniania mody na śpiewanie. Mody na chaczy piosenek. Skoro rozum i prawda wróciły w oczach niecodziennych ludzi. Często, gdy ukształtowanie językowej formy i zawarto- wspólne artykułowanie wzruszeń. Z tego ama- do swych praw w całym kraju – czas najwyższy przymierzam się do umuzycznienia jakiegoś ści treściowej. Realizacja mowy. Wypowie- torskiego śpiewania, tak licznego, jak to sobie przeprowadzić także odnowę piosenki. Tę, o której tekstu, zadaję sobie pytanie, czy jestem w sta- dzenie muzyczne. Skomponowanie tekstu. wyobrazić można – prędko wyłoniły się talenty, wiemy, że jak tania kurtyzana służyła podejrza- które zaczęły być wzywane przez publiczność. nej sprawie – zagonić do szantanów i zamtuzów. Naturalny to mechanizm, iż spontaniczny, Zaś tam, gdzie ludzie – wprowadzić piosenkę 37 J. Poprawa, O czym śpiewają studenci, „Scena. Miesięcznik społecznego ruchu teatralnego” 1981, nr 8, cyt. za: Strefa Piosenki, https://www. strefapiosenki.pl/aktualnosci/item/511-o-czym-spiewaja-studenci-jan-poprawa-1981 [dostęp 20.08.2017]. 38 F. Nietzsche, Über Musik und Wort (1871), [w:] Sprache-Dichtung-Musik, hrsg. von J. Knaus, Tübingen 1973, cyt. za: M. Bristiger, Związki muzyki ze słowem, Warszawa 1986, s. 20. 39 R. Wagner, Oper und Drama. Dichtkunst und Tonkunst in Drama der Zukunft, [w:] Sämtliche Schriften und Dichtungen, Bd. 4, Leipzig 1911, 36 Socjalistyczny Związek Studentów Polskich. cyt. za: M. Bristiger, dz. cyt., s. 14. 24 25

Owinięcie poezji muzyką. Transformacja. cy nas drobny skrawek świata przez tysiące Paweł Ruszkowski – wokalista, instrumentalista, kompozytor i aranżer, absolwent Akademii Muzycznej im. Stanisława Moniuszki Przyswojenie. Wchłonięcie. Fuzja. Stosunek. różnych okien. Czy nie należy brać udziału w Gdańsku. Tekst jest fragmentem większej pracy, powstałej pod opieką dr. Grzegorza Piotrowskiego (2017). Relacja. Przyległość. Granica. Wzajemne w konkursach? Przeciwnie! Stanowią one dopełnienie. Komplementarność. Współ- nieocenione okazje do wszechstronnego roz- BIBLIOGRAFIA zależność. Dominacja. Korelacja. Kombi- woju. Czy wreszcie młodzi artyści nie po- nacja. Analogia. Adekwatność. Pokrewień- winni słuchać rad starszych kolegów ani szu- Barańczak A., Słowo w piosence. Poetyka współczesnej piosenki estradowej, Wrocław 1983. Bristiger M., Związki muzyki ze słowem, Warszawa 1986. stwo. Synteza. Integracja. Symbioza… To kać swoich mistrzów? Nie! Zrezygnowanie Gajda K., Jacek Kaczmarski w świecie tekstów, Poznań 2003. tylko niektóre z określeń funkcjonujących z szansy czerpania z ich doświadczenia byłoby Głowiński M., Literatura a muzyka, [w:] Słownik literatury polskiej XX wieku, red. A. Brodzka, M. Puchalska, M. Semczuk, A. Sobolewska, E. Szary-Matywiecka, Wrocław 1992. w kontekście związków słowa z muzyką, któ- nierozsądne. Grzybowski J., Antologia poezji polskiej... od średniowiecza do współczesności, Chorzów 2007. re w swojej znakomitej pracy zebrał Michał Habela J., Słowniczek muzyczny, Warszawa 1988. Kloch Z., Rysiewicz A., Piosenka, [w:] Słownik literatury polskiej XX wieku, red. A. Brodzka, M. Puchalska, M. Semczuk, A. Sobolewska, 40 Bristiger . Najważniejsza jednak w moim odczuciu jest E. Szary-Matywiecka, Wrocław 1992. Kostkiewiczowa T., Piosenka, [w:] M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Słownik terminów literackich, red. osobista interakcja z piosenką (mówię tu J. Sławiński, wyd. 3 poszerz. i popr., Wrocław 1998. Spotkanie tych dwóch żywiołów może przy- o tym właśnie obliczu Aojde, bo jemu poświę- Kumaniecki K., Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, wyd. 2 przejrz. i rozszerz., Warszawa 1964. Łykowski P., Retoryka i zdobnictwo w muzyce dawnej, [w:] Wokalistyka i pedagogika wokalna. Materiały pokonferencyjne i tematy badawcze, brać tysiące różnych form, za każdym razem cona była moja praca). W przypadku twór- Wrocław 2007. będąc unikatowe. Mogłoby się wydawać, że ców – objawiająca się w poszukiwaniu praw- Mała encyklopedia kultury antycznej, Warszawa 1990. Młynarski W., Od oddechu do oddechu, koncepcja książki oraz wybór wierszy M. Nalewski, Warszawa 2017. fenomen helikońskiej muzy Aojde jest feno- dy, nieskrępowanym modą, konkurencją czy Piosenkarstwo, [w:] Encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/piosenkarstwo;3957443.html [dostęp 8.07.2017]. menem nieopisywalnym. Wielość jej oblicz oczekiwaniami innych oraz, wspominanym już Piotrowski G., Poezja śpiewana, czyli rozpaczy semantyka ciąg dalszy, „Topos” 1999, nr 2–3. Pociej B., Madrygał, „Ruch Muzyczny” 1983, nr 6; za: Meakultura.pl, http://www.meakultura.pl/edukatornia/madrygal-1-624 [dostęp 29.07.2017]. i kluczowa w tym wszystkim prawdziwość przeze mnie, „ustępowaniu miejsca piosence”. Poprawa J., O czym śpiewają studenci, „Scena. Miesięcznik społecznego ruchu teatralnego” 1981, nr 8, za: Strefa Piosenki, https://www.strefapiosenki.pl/aktualnosci/item/511-o-czym-spiewaja-studenci-jan-poprawa-1981 [dostęp 20.08.2017]. + PAWEŁ RUSZKOWSKI + każdego z nich (nawet w odniesieniu tylko do W przypadku odbiorców – rzecz sprowadza się Słownik współczesnego języka polskiego, oprac. A. Sikorska-Michalak, O. Wojniłko, t. 2, Warszawa 1998. okołopiosenkowych okoliczności zespolenia do wyniesienia „zwyczajnego” spotkania z pio- Traczyk M., Poezja w piosence. Od Tuwima do Świetlickiego, Poznań 2009. Walczak B., Piosenka jest dobra na wszystko (O języku piosenki uwagi wstępne), [w:] W teatrze piosenki, red. I. Kiec, M. Traczyk, Poznańskie + słów z muzyką) sprawia, że najznakomitsza senką do rangi, choćby maleńkiego, osobistego Studia Polonistyczne, Poznań 2005. naukowa teza może zostać w jednym krótkim święta. Winniczuk L., Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1983. Wyszogrodzki D., Folk muzyką ostatnich bardów, [w:] W teatrze piosenki, red. I. Kiec, M. Traczyk, Poznańskie Studia Polonistyczne, Poznań 2005. AOJDE zdaniu podważona przez kolejnego badacza, + a przełomowe w marzeniach swego twórcy Wówczas ma szansę stać się niemożliwe: nie- artystyczne dzieło – okazać się niezrozumiałe skończona z pozoru liczba oblicz Aojde połą- dla nikogo poza nim samym. Ponadto – kto czyć w jedno, najbardziej prawdziwe ze wszyst- wie, czy wszechobecne media w kolejnych kich – czyjeś własne. Bo, jak napisał w jednej ze latach nie zaproponują nam drastycznej mo- swych Myśli Stanisław Witkiewicz – żeby ludzie dyfikacji kanonu piękna, a rady artystyczne raz zrozumieli, że sztuka to wyraz duszy – to by festiwali (albo też mające nieporównywal- sztukę robili tak, jak ptak śpiewa. Przestałaby nie większą siłę społeczne przyzwyczajenie) ona być tą zmorą i nie trzeba by było tyle o niej nie ustanowią w zupełnie innych miejscach gadać. Ale ludziom ciągle się zdaje, że sztuka to granic pomiędzy takim a innym rodzajem jest coś z zewnątrz nas, do czego trzeba prze- piosenki… wracać oczami, do czego trzeba dążyć, czemu się poświęcać lub z powodu czego trzeba ryczeć, Czy oznacza to, że naukowe publikacje wpro- upijać się i udawać rozpustnych, idealno-cy- wadzają jedynie poznawczy zamęt? Nie! nicznych modernistów. A tu trzeba żyć i być Dzięki ogromnej, często wieloletniej pracy szczerym. badaczy możemy wyglądać na interesują-

40 M. Bristiger, dz. cyt., s. 16–17. 27

Anna Warych-Czajka PIOSENKA I JEJ TEKST (UWAGI ONTOLOGICZNE, GENOLOGICZNE I PRAGMATYCZNE) + ANNA WARYCH-CZAJKA +

hoć piosenka towarzyszy ludziom od i sytuacji, dokonujący interpretacji piosenki niepamiętnych czasów i jest jedną w stronę odbiorcy – szerszej publiczności bądź Cz najpopularniejszych form muzycz- jednostki. To rodzaj komunikacji artystycznej, nego wyrażania i komunikowania, wciąż gdyż korzysta on z artystycznych środków nieco niejasne są jej granice genologiczne1. przekazu: między innymi muzyki, poezji, zaś Tym samym brakuje też wyraźnych rozstrzy- na poziomie kanału przekazu – z wokalnych gnięć w kwestii jej tekstu, choć jest to obszar i aktorskich możliwości interpretacyjnych. nieustannie eksplorowany. Być może nie jest w ogóle możliwe wyraźne rozróżnienie tekstu Piosenka to przekaz wielokodowy2, w którym piosenki od poezji czy poety od twórcy tekstu komunikacja odbywa się na kilku płaszczy- piosenki, ale kwestie te wciąż budzą refleksję znach. W tym zapewne tkwi siła jej przeka- i na nią zasługują, dlatego ponowne podjęcie zu – oddziałuje w tym samym czasie na kilku ich jest celem niniejszego szkicu. płaszczyznach odbioru – między innymi sło- wem, dźwiękiem, gestem. Wśród podstawo- PIOSENKA – KOMUNIKAT Z TEKSTEM I MUZYKĄ wych kodów, z jakich korzysta ten gatunek W ROLI GŁÓWNEJ komunikacji artystycznej, znajduje się kod słowny i kod muzyczny. Jak pisze Jan Popra- Piosenka jest komunikatem, w którym nadaw- wa: piosenka jako samodzielne dzieło arty- cą jest wykonawca (zespół muzyczny lub so- styczne […] jest synkretyczną całością, uformo- lista) znajdujący się w określonym miejscu waną z trzech elementów. Tekst – to piosenki

1 Por. m.in.:. M. Chrzanowska, O gatunkowości piosenki, „Piosenka” 2014, nr 2; P.K. Matczuk, Zrozumieć piosenkę, „Piosenka” 2014, nr 2; K. Dźwinel, Od sensu wiersza do sensu piosenki. Przypadek barda, „Piosenka” 2015, nr 3. 2 Do zjawiska wielokodowości w piosence odnosi się w swej pracy wielokrotnie Anna Barańczak. Wymienia i bada korelację m. in. kodu słownego, muzycznego, wspomina także m.in. o kodzie gestycznym w piosence. A. Barańczak, Słowo w piosence. Poetyka współczesnej piosenki estradowej, Wrocław 1983. 28 29

sens. Muzyka – to jej piękno. A interpretacja, ją się trzy standardowe formy: a) kupletowa, przez największe nawet łzy potrafi wykrzesać – zalicza ją do tekstów kultury popularnej, człowiek – to życie. Bez człowieka i jego jed- w której kolejne zwrotki tekstu posługują się odrobinę słońca. Taka już jest ta nasza polska wpisując ją tym samym, zgodnie ze stanem nostkowej niepowtarzalności piosenka będzie tą samą melodią; b) piosenka bluesowa […]; piosenka8. faktycznym, w szeroki kontekst tak zwanej tylko kartką papieru, jak papier martwą. Bez c) piosenka zwrotkowa (w terminologii an- kultury masowej oraz zwracając uwagę na muzyki, bez elementu muzycznego (choćby to glosaskiej zwana ballad). Najpowszechniejsza Natomiast jedna z pierwszych definicji piosen- duży i wciąż rosnący udział w jej rozpowszech- było ledwie bicie serca) nie ma niezbędnej pio- z nich piosenka zwrotkowa składa się ze stałe- ki na świecie, którą jeszcze w 1767 roku podał nianiu przez środki masowego przekazu; sence emocji, barwy, formy, tego wszystkiego, go fragmentu muzycznego zwanego refrenem Jean-Jacques Rousseau, określa ją jako: rodzaj co łączy nadawcę – artystę z odbiorcą – słu- lub chorusem, oraz zmieniających się frag- małego wierszyka lirycznego, bardzo krótkiego, – wskazuje na znaczną rozpiętość tematyczną chaczem. Ale bez sensu – śpiew staje się skowy- mentów tekstu, otrzymujących stałą – ale róż- który zwykle traktuje przyjemne tematy, do któ- i stylistyczną piosenki; tem. W najlepszym przypadku – zastępująca ną od refrenu – melodię, zwanych zwrotka- rych dodaje się melodię, aby były śpiewane przy słowo onomatopeja sprowadza efekt do samej mi (w terminologii anglosaskiej canto lub okazjach towarzyskich, jak przy stole, z przyja- – proponuje klasyfikację odmian piosenki ze muzyczności. W Polsce od dawien dawna ist- verse)6. ciółmi, ze swą kochanką, a nawet samemu, aby względu na kryteria oparte na podziale zawar- niał kult poetyckiego słowa. Zauważalny także na kilka chwil oddalić znudzenie, jeśli jest się tym w Słowniku literatury polskiej XX wieku; w piosence3. Inne współczesne słowniki7 definiują tę formę bogatym, oraz aby lżej znosić nędzę, jeśli jest podobnie, nieco definicję rozbudowując – jako się biednym9. – zwraca szczególną uwagę na piosenkę aktor- Piosenka określana jest także jako rodzaj popularny, krótki utwór słowno-muzyczny, ską, w której tekst i jego aktorskie wykonanie przekazu intersemiotycznego, o którym prze- występujący najczęściej w formie zwrotko- „Filozofią potoczną XX wieku” nazywa pio- wysuwają się na plan pierwszy;

czytamy w pracy Język a muzyka. Lingwi- wej (powtarzający się refren i zmieniające się senkę Joanna Maleszyńska i w następujący + ANNA WARYCH-CZAJKA +

+ styczne aspekty związków intersemiotycznych. zwrotki), kupletowej (kolejne zwrotki na jedną sposób ujmuje jej istotę: Piosenka jest filozo- – przypomina, że teksty wielu piosenek znane Jej autorka poświęca uwagę szeroko pojętej melodię) lub bluesowej (wariacja melodyczna fią potoczną XX wieku, bo w bezpośredniej, są w wielu kręgach i realizowane amatorsko muzycznej leksyce oraz językowej organi- oparta na konkretnym schemacie). Piosen- łatwej formie przypomina prawdę o wspól- (np. piosenka żołnierska, harcerska, żeglarska); zacji dzieł literackich wykazujących związki ki, w których dominującą rolę w interpreta- nocie ludzkiego losu, jest poszukiwaniem z muzyką4. cji odgrywa tekst, określa się jako piosenki sensu życia, wyrażonym w maksymalnie – formalnie określa piosenkę jako utwór słow- literackie. Tekst ów może przybierać różne prosty sposób, ze względu na bezpośredniość no-muzyczny, zazwyczaj niewielkich rozmia- PIOSENKA I JEJ TEKST Definicja piosenki zaczerpnięta z jednego postaci – bywa to wiersz regularny, wiersz przekazu – stale obecnym w naszej egzysten- rów, wykonywany przez piosenkarza – solistę + z nowszych słowników języka polskiego obja- wolny, czasem także stanowi go proza poetyc- cji. Tak jest odbierana, jak jest pisana, tak lub zespół, ze skonwencjonalizowaną formą śnia, iż jest to krótki, prosty utwór muzyczny ka. Inne rodzaje piosenek to między innymi „działa”10. zwrotkowo-refreniczną, o powtarzających się z tekstem, przeznaczony do śpiewania; rza- tak zwane piosenki o charakterze przebojo- częściach i melodii; dziej: sama melodia albo słowa tego utworu5. wym, z dominacją elementów muzycznych, Poświęcając piosence obszerną pracę Apolo- Ta sama publikacja podaje warianty dla pojęcia czy piosenki aktorskie (najważniejszym dla gia piosenki. Studia z historii gatunku, ta sama – w piosence pełniącej głównie funkcję roz- piosenki, która może być: nastrojowa, miłosna, nich kryterium jest indywidualny sposób badaczka, jak sama pisze, ukazuje ten gatunek rywkową zauważa: nieokreśloność świata wesoła, modna, stara, zapomniana, harcerska, interpretacji). w różnych sytuacjach, zastosowaniach i kon- przedstawionego, powtarzalność struktur tek- żołnierska, marszowa, ludowa, estradowa, ka- tekstach11. stowych i form muzycznych, które prowadzą baretowa. W pracy poświęconej dziejom polskiej pio- do uniformizacji i stereotypizacji (np. zbana- senki Wacław Panek i Lech Terpiłowski Oprócz wielu ogólnych definicji piosenki lizowanie metafory); Encyklopedyczna definicja określa ją na- piszą: Piosenka jest po trosze barometrem dostępne są również takie, które podkreślają stępująco: krótki utwór słowno-muzyczny, każdej współczesności. A gdy współczesność w teorii piosenki, a co za tym idzie, w jej prak- – piosence pełniącej w szczególności rolę roz- podstawowa forma stosowana w muzyce po- przechodzi w historię, pozostaje po niej pio- tyce, cechy bardziej szczegółowe. Ewa Szczęsna rywkową przeciwstawia piosenkę autorską, pularnej. Wśród wielości tego typu utworów senka: śpiewana fotografia lub nucona kary- rozszerza definicję piosenki o kilka istotnych podkreślając, że często jest to piosenka po- o różnorodnej budowie najczęściej pojawia- katura, lecz ta życzliwa, uśmiechnięta, która aspektów: etycka o tematyce egzystencjalnej.

3 J. Poprawa, Poeci piosenki, „Piosenka” 2013, nr 1, s. 119. 8 W. Panek, L. Terpiłowski, Piosenka polska. Warszawa 1978, s. 129. 4 E. Biłas-Pleszak, Język a muzyka. Lingwistyczne aspekty związków intersemiotycznych, Katowice 2005, s. 8. 9 A. Barańczak, dz. cyt., s. 5. Definicja piosenki zaczerpnięta zeSłownika muzycznego J.-J. Rousseau z 1767 roku stanowi motto pracy 5 Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, Warszawa 2003, s. 148–149. W. Panka i L. Terpiłowskiego. 6 Encyklopedia muzyki, red. A. Chodkowski, Warszawa 2005, s. 691. 10 J. Maleszyńska, O pocieszeniu, jakie daje piosenka, „Polonistyka” 2005, nr 3, s. 4. 7 Por. Słownik pojęć i tekstów kultury, red. E. Szczęsna, Warszawa 2002, s. 204. 11 J. Maleszyńska, Apologia piosenki. Studia z historii gatunku, Poznań 2013, s. 7. 30 31

KRYTERIUM PODZIAŁU PIOSENEK ODMIANY (PRZYKŁADOWE) Jako jedna z podstawowych cech gatunkowych senki popularnej, dając w rezultacie wrażenie, piosenki wskazana zostaje właśnie konwen- iż wszystko, co jest śpiewane, jest poezją, a ry- Rodzaj formy muzycznej ballada jazzowa, piosenka bluesowa, cjonalność wynikająca zarówno z konieczno- nek zaludniają poeci-pieśniarze. Fakt ten wy- piosenka country, piosenka rockowa, ści dopasowania kodu muzycznego z kodem nika z procesu, który nazwałbym podwójnym piosenka reggae słownym, jak i z konieczności dostosowania utożsamieniem, a który zachodzi w obszarze Sytuacje wykonawcze powiązane piosenka kabaretowa, studencka, piosenki do właściwej sobie sytuacji wyko- przywoływanych gatunków. Oba są gatunkami ze statusem społecznym wykonawców aktorska, harcerska, piosenka nawczej i biernej już w założeniu formy od- przede wszystkim lirycznymi. Oba są pisane lub odbiorców dla dzieci bioru (z zaznaczeniem, iż cecha ta nie musi wierszem […]16. odnosić się do wszystkich bez wyjątku dzieł Dominująca tematyka piosenka miłosna, religijna, obyczajowa, tego gatunku). Inna fundamentalna cecha – Z pewną pomocą w zasygnalizowanym dy- polityczna, protest song współistnienie słowa i dźwięku w piosence lemacie mogą przyjść szczegółowe narzędzia – ma zaś swoje konkretne i daleko idące kon- obserwacji tekstu, jakie niesie genologia lin- Tabela 1. Zestawienie kryteriów i odmian piosenki na podstawie hasła Piosenka w Słowniku literatury polskiej XX wieku sekwencje na wielu poziomach (na przykład: gwistyczna. Model opisu, jaki proponują Je- Źródło: Z. Kloch, A. Rysiński, hasło Piosenka, [w:] Słownik literatury polskiej XX w., red. J. Sławiński, Wrocław–Warszawa–Kraków 1995; Słownik literatury polskiej XX wieku, red. A. Brodzka, M. Puchalska, M. Semczuk, A. Sobolewska, E. Szary-Matywiecka, Wrocław 1992, s. 787–788. wiele powtarzalnych operacji natury formalnej rzy Bartmiński i Stanisława Niebrzegowska- na poziomie tworzenia struktury utworu, od- -Bartmińska zwracałby uwagę na: 1) sytuację powiedniość poetyckiej strofy do muzycznej komunikacyjną, 2) nadawcę, 3) odbiorcę, Podstaw do tej refleksji upatruje się w historii z kolei stanowią utwory nieprzeznaczone w za- zwrotki oraz synchronizacja semantycznego 4) intencję komunikacyjną, 5) temat, onto-

opartej na codzienności i realiach społecznych miarze autora do śpiewu, a więc funkcjonujące poziomu warstwy językowej i muzycznej). logię świata przedstawionego, 7) formę, 8) + ANNA WARYCH-CZAJKA + 17

+ i politycznych, pozostającej jednocześnie ob- jako wiersze. Również ze specyfiki gatunku wynikają trzy sposób ujęcia, 9) aksjologię . Natomiast zało- szarem metaforycznym lub nawet alegorycz- ważne tendencje obserwowane w piosence: żenia koncepcji prezentowanej od 1999 roku nym. Przykładem tego typu twórczości jest Rozgraniczenia te są niezwykle istotne dla dążenie do jak największej jednoznaczności przez Marię Wojtak18 przedstawiają charak- według słownika między innymi dorobek metajęzyka piosenki, ponieważ dostarczają przekazu, korzystania ze znaków znanych od- terystykę wzorca gatunkowego rozumianego Agnieszki Osieckiej, Edwarda Stachury i Woj- możliwości klasyfikacyjnych dotyczących tych biorcy oraz ich jednorodności. jako schemat organizacji tekstu zawierający ciecha Młynarskiego12. bliskich i powiązanych ze sobą zjawisk. Klasyfi- cztery aspekty, które tworzą całość: 1) aspekt PIOSENKA I JEJ TEKST kacje odmian piosenki uwzględniające piosen- Z kwestii szczegółowych rozróżnień genolo- strukturalny – rama tekstowa, architektonika + W literaturze leksykograficznej dotyczącej kę popularną, poetycką i poezję śpiewaną są gicznych piosenki wyprowadzić należy jeden tekstu, segmentacja; 2) aspekt pragmatyczny piosenki zwraca się uwagę na to, iż jej losy na ciągle polem do refleksji. Są też źródłem dyle- z najważniejszych jej podziałów (chodzi o od- – zakodowany w wypowiedzi obraz nadaw- przestrzeni czasu są często odkształcane, de- matów dotyczących tekstu piosenki, a w konse- dzielenie piosenki od poezji, o czym pisze cy i odbiorcy, relacje nadawczo-odbiorcze, konwencjonalizowane. Definicja terminu roz- kwencji również określeń stosowanych wobec między innymi Sylwia Gawłowska15), który potencjał illokucyjny, podstawowe zastoso- szerzona jest o istotne elementy, między inny- osób teksty te tworzących. od dawna budzi kontrowersje. Zagadnienie wanie komunikacyjne; 3) aspekt poznaw- mi o klasyfikację odmian gatunku, którą ująć rozróżniania piosenki popularnej od poezji czy – tematyka i sposób ujęcia, perspektywa można w zestawienie przedstawione w tabeli 1. Kwestią wyjściową wydaje się wciąż jeszcze śpiewanej porusza w swoich badaniach rów- i punkt widzenia, hierarchia wartości i inne niejednoznaczne zagadnienie genologii piosen- nież Michał Traczyk, który źródła tego zja- składniki wizji świata; 4) aspekt stylistyczny – Słownik uwzględnia w definicji niejako osobno ki. Ważną i jedną z niewielu przeprowadzonych wiska upatruje w ograniczonej świadomości zbiór różnorodnych cech stylu gatunku uwa- odmianę piosenki poetyckiej, w której ciężar na taką skalę prób opisu piosenki jako gatun- odbiorców w rozróżnianiu odmian twórczości runkowanych strukturalnie, pragmatycznie spoczywa na warstwie tekstowej, zaznaczając, ku oraz jej tekstu są prace Anny Barańczak13. literackiej – tekstów piosenek i poezji. Jak pi- i poznawczo19. że często piosenka ta bywa piosenką autorską Odwołując się do pierwszej z nich, dotyczą- sze: dzieje się tak zresztą nie tylko w obszarze (autor i wykonawca to wówczas ta sama oso- cej konwencjonalności w piosence, trafność objętym w potocznym rozumieniu terminem Logiczna potrzeba postawienia granicy między ba). W publikacji tej piosenkę poetycką odróż- przedstawionej przez badaczkę systematyki „poezja śpiewana”, ale w dziedzinie całej pio- poezją a tekstami piosenek nią niebędących nia się jednocześnie od poezji śpiewanej, którą cech gatunku podkreślają inni badacze14.

15 S. Gawłowska, Gdy gonią nas terminy. Terminologiczny chaos polskiej piosenki, „Piosenka” 2016, nr 4, s. 18. 16 M. Traczyk, Poezja w piosence. Od Tuwima do Świetlickiego, Poznań 2009, s. 10. 17 J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, Tekstologia, Warszawa 2009, s. 145–146; S. Niebrzegowska-Bartmińska, Miejsce wartości 12 Słownik pojęć i tekstów…, s. 204. w opisie gatunków mowy, [w:] Akty i gatunki mowy w perspektywie kulturowej, red. A. Burzyńska-Kamieniecka, Wrocław 2012, s. 33–41. 13 A. Barańczak, dz. cyt.; taż, Konwencjonalność w piosence jako problem semantyczny, [w:] Formy literatury popularnej, red. A. Okopień-Sła- 18 M. Wojtak, Wyznaczniki gatunku wypowiedzi na przykładzie tekstów modlitewnych, „Stylistyka” 1999, t. VIII, s. 105–117. wińska, Wrocław 1973. 19 M. Wojtak Dylematy genologa, [w:] Porozmawiajmy o gatunkach artystycznych i użytkowych, red. E. Bulisz, M. Wojtak, Lublin 2015, 14 M. Chrzanowska, dz. cyt., s. 11–19. s. 11–29; taż, Gatunki prasowe, Lublin 2004. 32 33

może się jednak okazać tyleż niemożliwa, co która wyrasta z kultury wysokiej, skierowanej ności i zwykłego człowieka, jak u poetów TEKST PIOSENKI JAKO TEKST ARTYSTYCZNY nawet nieuzasadniona. Stanowisko takie pre- do odbiorcy kreatywnego i wymagającego, Skamandra, których kontynuatorką tradycji zentują niektórzy badacze w ślad za wnioska- oraz piosenki, która wywodzi się z folkloru artystycznych czuła się i była nią postrzega- Mimo zróżnicowania poziomu artystycznego, mi Edwarda Balcerzana. Okazuje się, że pokusa miejskiego i kabaretu, będąc częścią kultury na A. Osiecka) czy kojarzoną ze sztuką bo- struktury, tematyki, stylu i wielu innych czyn- rozdzielenia tych dwóch zjawisk za pomocą masowej, łatwym wytworem dla niewybred- gatą intertekstualnością. Twórczość poetów ników, przyjmując piosenkę jako zjawisko narzędzi teoretycznoliterackich może przy- nego odbiorcy22. Według badacza zjawisko piosenki inspirowana jest poezją wysoką na artystyczne w ogóle, jej charakter, struktura nieść niemiarodajne efekty, ponieważ: Różnica piosenki, obecność poetów piosenki w literackiej płaszczyźnie „formy, dowcipu słownego i wi- i przeznaczenie umiejscawia jej tekst przede pomiędzy tekstem piosenki a wierszem nie wy- hierarchii wartości plasuje się pomiędzy kultu- zji świata”26, co czyni z nich mistrzów i mi- wszystkim w obszarze języka artystycznego. nika z odmiennego stopnia zaawansowania ani rą wysoką (do której zaliczana była od zawsze łośników słowa i języka, w którym tworzą. Terminem takim posługuje się część naukow- z użycia różnych środków poetyckich. Różnica ta poezja) a kulturą niską (na którą skazana była Ich teksty piosenek, zupełnie podobnie jak ców30. Zenon Klemensiewicz31 dzieli język opiera się na innej funkcji, w jakiej te środki po- piosenka z racji swojego urodzenia)23. Stano- poezja uznanych, współczesnych klasyków ogólny na mówiony (potoczny; zalicza do nie- etyckie są używane, oraz na podporządkowaniu wisko takie, które pozwala dostrzegać bar- (na przykład Czesława Miłosza czy Zbignie- go także język regionalny i gwarę) oraz język wewnętrznej struktury utworu innemu typowi dziej niż kiedyś wartość piosenki, jest jednak wa Herberta), jest zapisem refleksji twórcy pisany (literacki), który dzieli na trzy podsta- odbioru20. przejawem dostrzegalnych aktualnie zmian na temat historii i spraw narodowych, sumie- wowe odmiany: język naukowy, artystyczny w stosunku badaczy do kultury popularnej niem narodu, ale jednocześnie także zapisem oraz trzecią odmianę będącą sumą pierwszych Z problemami płynącymi z potrzeby rozgra- i zjawisk z nią związanych (w tym piosenki). indywidualnego odbioru, subiektywnej wizji dwóch, ale żadnym z nich w zupełności. Do niczania tekstów piosenek i poezji związane są Dotąd był on mało dyskutowany, a nastawienie świata27. najistotniejszych cech języka artystycznego 24 i z nich wynikają również kłopoty w nazywa- naukowców do niego w większości chłodne . badacz zalicza m.in. określone środki leksy- + ANNA WARYCH-CZAJKA +

+ niu autorów tekstów piosenek – wciąż płynna Dziś rośnie liczba publikacji naukowych na W jakiś ujmujący sposób za nazywaniem kalne i gramatyczne. Mamy tu do czynienia i niejasna wydaje się granica między pisarzem, ten temat. Proponowane przez współczesnych wspomnianych twórców poetami piosen- z bogatym słownictwem odnoszącym się do poetą, tekściarzem. Temat ten również podej- badaczy25 stanowisko pozwala spojrzeć na pio- ki28 przemawiać może również fakt, iż mają przedmiotu poznania, oddziałującym na róż- mowany jest przez badaczy21. Wydaje się jed- senkę oraz autora jej tekstu z innego punktu lub mieli oni do określania siebie „poetami” ne zmysły i przedstawiającym rzeczywistość nak, iż ostateczne rozstrzygnięcia w tej kwestii widzenia. Znajdują oni nowe określenie dla stosunek co najmniej krytyczny (to kolejna w sposób obrazowy, malowniczy, a także z roz- są trudne, a może i niemożliwe ze względu autorów tekstów piosenek, nazwijmy je – bar- cecha łącząca ich ze skamandrytami). Swoją budowanym słownictwem dotyczącym stanów PIOSENKA I JEJ TEKST na wielość stanowisk na tym polu oraz deli- dziej wartościowych niż inne, ściśle związane twórczość traktowali (lub traktują) oni nie jak wewnętrznych i pozwalającym na wyrażanie + katność zagadnienia. Dla pewnych twórców, z kulturą popularną, masową. Nazwa ta to poezję, ale jak wykonywanie zawodu, pisanie subtelnych znaczeń i zabarwień uczuciowych. którzy w swoich utworach lirycznych zbliża- „poeci piosenki”. Zostaje ona zarezerwowa- (często na zamówienie) bez konieczności tak W procesie tym udział biorą również określo- ją się do poezji, określenie „tekściarz” może na dla niewielkiej grupy twórców: Agnieszki niezbędnego w poezji natchnienia. Choć pi- ne struktury słowotwórcze (na przykład de- być nieco krzywdzące, zaś określenie „poeta” Osieckiej, Jeremiego Przybory, Jonasza Kofty sali również wiersze i publikowali tomy poezji minutiva czy augmentativa), a także elementy zbyt jednoznaczne; dla wielu krytyków i od- i Wojciecha Młynarskiego. Język ich piose- (na przykład Wada serca A. Osieckiej), odci- leksykalne mniej spotykane w słownictwie biorców zbyt nobilitujące lub hermetyczne. To nek cechuje potoczność, służy ona jednak nie nali się od określania siebie poetami i unikali potocznym epoki (przykładowo archaizmy, niełatwe zagadnienie podejmuje Piotr Der- tylko funkcji ekspresywnej czy fatycznej, ale tego, nazywając siebie tekściarzami (A. Osiec- dialektyzmy, prowincjonalizmy) przydatne latka, przypominając słusznie, że jego źródło także estetycznej, ponieważ wiąże się ściśle ka, W. Młynarski). Agnieszka Osiecka ujęła pisarzowi w celach stylizacyjnych. Język ar- znajduje się w stosunku krytyków do poezji, z metaforyką (głównie – metaforyką codzien- rzecz wyjątkowo trafnie, mówiąc w jednym tystyczny charakteryzuje się ponadto większą z wywiadów: Jestem przede wszystkim tek- swobodą i nowatorstwem niż inne odmiany ściarką, a poetką, niestety, tylko bywam. […] języka, przejawiającą się w neologizmach Bardzo cenię sobie pisanie poezji, ale nie jestem i neosemantyzmach, a także – naturalnie – ty- 20 M. Chrzanowska, dz. cyt., s. 19. w stanie więcej pisać. Tego nie da się robić na powych dla niego zabiegach stylistycznych (na 21 Np. P. Derlatka, Poeci piosenki 1956–1989. Agnieszka Osiecka, Jeremi Przybora, Wojciech Młynarski, Jonasz Kofta, Poznań 2012; M. Traczyk, 29 Poeta czy tekściarz – i kto o tym decyduje? [Wystąpienie podczas konferencji naukowej pt. „Jacek Kaczmarski – w świecie pieśni”, która odbyła zamówienie . przykład tropach). się w Poznaniu w dniach 21–23.03.2007 r.], www.strefapiosenki.pl [dostęp 8.07.2014]; P.K. Matczuk, dz. cyt., s. 21–35. 22 P. Derlatka, dz. cyt., s. 16. 23 Tamże, s. 14. 24 Por.: E. Balcerzan, Popularność literatury a „literatura popularna”. (Na przykładzie poezji i piosenki), [w:] Problemy socjologii literatury, red. 26 P. Derlatka, Poeci piosenki…, s. 22. J. Sławiński, Wrocław 1971; A. Sandauer, O Gałczyńskim – tym razem… bez taryfy ulgowej, [w:] tegoż, Zebrane pisma krytyczne, t. 1: Studia 27 Tamże, s. 24. o literaturze współczesnej, Warszawa 1981; A. Barańczak, Konwencjonalność w piosence…; D. Suska, T. Majeran, Terror szyderców (Rozmowa 28 Badacz wyjaśnia, iż używa owego określenia, ponieważ implikuje ono obszar pomiędzy tym, co wysokie (poezja i odbiorca aktywny, jak z Jarosławem Markiem Rymkiewiczem), „Fronda” 1996, nr 6. w przypadku poetów piosenki), a tym, co niskie (powszechny dostęp do piosenki). 25 M.in.: Derlatka, dz. cyt.; tenże, Zdradziecka Agnieszka Osiecka, Warszawa 2015; I. Kiec, Złodzieje szczęścia czyli Agnieszki Osieckiej sposób 29 P. Derlatka, Poeci piosenki…, s. 11. na życie, Poznań 2000; taż, Wyprzedaż teatru w ręce błazna i arlekina… czyli o kabarecie, Poznań 2001; taż, W kabarecie, Wrocław 2004; Traczyk, 30 M.in.: Z. Klemensiewicz, O różnych odmianach współczesnej polszczyzny, [w:] W kręgu języka artystycznego i literackiego, Warszawa 1961, Poezja w piosence…; P. Sobczak, Tekst piosenki jako dzieło literackie, dzieło literackie jako tekst piosenki. Zarys problematyki, przykłady realizacji, s. 115–118; A. Furdal, Językoznawstwo otwarte, Opole 1977, s. 169–178; A. Wilkoń, Język artystyczny. Studia i szkice, Katowice 1999, s. 9–31. „Folia Litteraria Polonica” 2012, 22(16). 31 Z. Klemensiewicz, dz. cyt., s. 114–118. 34 35

język potoczny O ile na polu fleksji języka artystycznego ba- „literackości” jest zarazem płynnością języka dacz nie dostrzega cech charakterystycznych, literatury34. żargony o tyle jego składnię postrzega jako nośnik swoistości (przewaga zdań pojedynczych Język artystyczny, pomijając kwestie ter- język kulturalny i złożonych opisująco-opowiadających, rów- minologiczne, można określić jako obszar odmiany mówione gwary ludowe noważniki zdań, wypowiedzenia złożone częściowo pokrewny określeniu „język li- z przytoczeniem mowy niezależnej i pozornie teratury”, które nabiera znaczenia również zależnej, wypowiedzenia złożone z apostrofą w korespondencji z innymi funkcjonalnymi 35 czy parentezą, wypowiedzenia luźno połączo- odmianami języka . Określenie „język ar------JĘZYK ARTYSTYCZNY ------język oficjalny ne). Wśród struktur budowanych na podłożu tystyczny” A. Wilkoń rozumie dwojako. Po emocjonalnym w języku artystycznym badacz pierwsze jako zbiór znaków i form języko- wyróżnia wykrzyknienia i wypowiedzenia wych występujących w tekstach literackich, odmiany pisane epileptyczne. Funkcją języka artystycznego nacechowanych estetycznie (rodzaj zbioru nie- według Klemensiewicza jest: wywołanie w od- pełnego, częściowego) oraz – po drugie – jako style i elementy języka przeszłości biorcy żywego i sugestywnego obrazu rzeczy- ogół wszystkich znaków i form językowych język naukowy wistości przez pokierowanie jego wyobraźni ku występujących w tekstach literackich (definicja myślowemu przeżywaniu w sposób możliwie globalna)36.

naoczny językowo przedstawionych wydarzeń, + ANNA WARYCH-CZAJKA +

+ ku obcowaniu z działającymi w nich postacia- Do podstawowych cech pochodzącego od mi, ku wżywaniu się w cudze uczucia i dążenia, oralnej odmiany języka artystycznego mó- ku wnikaniu w zawartą w dziele myśl ideową wionego (związanego ze sferą parole) zalicza Il. 1. Graf przedstawiający otwartość języka artystycznego wobec innych odmian języka według Aleksandra Wilkonia Źródło: A. Wilkoń, Język artystyczny. Studia i szkice, Katowice 1999, s. 19. twórcy32. się: elementy diachroniczne, formy rzadkie, niewspółczesne, które jakby się przechowują Poszukując miejsca współczesnego języka w wypowiedziach artystycznych, szczególnie PIOSENKA I JEJ TEKST artystycznego wśród innych odmian języka, w poezji. Pisany język artystyczny wiąże się rodzajów wypowiedzi. Odwołując się do ba- cych strukturę na kształt drabiny, na której + Aleksander Wilkoń zwraca uwagę na rozbież- z językiem mówionym oraz ogólnie pojmo- dań Jurija Łotmana i Jana Świdzińskiego, Do- niższych szczeblach znajdują się byty „gorsze”, ności na polu nazewnictwa tego zjawiska33. wanym językiem piśmiennictwa, ale posiada rota Filar ową odrębność dostrzega w warstwie na wyższych „lepsze”38. Miejsce bytów na owej Termin „język artystyczny” w jego opinii jest swe charakterystyczne cechy, do których zali- semantycznej tekstu artystycznego, którą od- drabinie określają przypisywane im właściwo- trafny tylko częściowo, co polega na poja- cza się między innymi: jego autonomiczność, bierać można jako unikatową, niepowtarzalną ści. W wersji wielkiego łańcucha bytów w kul- wieniu się w nim członu określającego, któ- różnorodność, obrazowy charakter, zwrot- kreację, wynik poszukiwania ekwiwalentów turze judeochrześcijańskiej, jaką wprowadza ry wartościuje dodatnio nazywany obszar, ność, funkcję poetycką (inaczej estetyczną lub słownych dla treści trudno uchwytnych, su- Tomasz P. Krzeszowski, model ten obejmuje podczas kiedy literatura nierzadko bywa, autoteliczną). Współczesny język artystyczny biektywnych, jednostkowych37. pięć poziomów istnień o określonych formach jak określa badacz, „niepiękna i przeciętna”. charakteryzuje się również otwartością wobec egzystencji i najważniejszych właściwościach: Należałoby zatem używać innego terminu, innych odmian polszczyzny, co przedstawia Zasadę współorganizującą semantykę tekstów Bóg (byt sam w sobie charakteryzujący się aby obejmować nim wiele zjawisk języko- poniższa ilustracja. artystycznych, a zarazem element ich języko- boskością), ludzie (o duchowej formie egzy- wych posiadających wartości estetyczne, ale wego obrazu świata, Agnieszka Libura upatru- stencji charakteryzującej się istnieniem ciała niebędących literaturą. Trafne więc wydaje Mimo owej otwartości tekst artystyczny cha- je w modelu filozoficznym zwanym „wielkim i duszy), zwierzęta (o ożywionej formie egzy- się twierdzenie, iż płynność wyznaczników rakteryzuje się pewną odrębnością od innych łańcuchem bytów”. Badaczka odwołuje się stencji, w której obecne są instynkty), rośliny do obecnego w wielu kulturach przekonania (istoty żywe) oraz przedmioty nieorganiczne o hierarchicznym porządku istnień, tworzą- (fizyczna forma egzystencji substancji ma-

32 Tamże, s. 117. 33 Na określenie języka artystycznego zdaniem A. Wilkonia najtrafniejszy byłby termin „język literacki”, jednak jest on już zarezerwowany jako synonim języka ogólnego oraz obejmuje pisane odmiany tego języka określające nie tylko wypowiedzi o charakterze literackim, ale także np. naukowym. Innym określeniem dla omawianego zjawiska jest język poetycki, którego używają badacze związani z praską szkołą strukturalną na określenie literatury pięknej, a szczególnie poezji i liryki. A. Wilkoń, dz. cyt., s. 9. 37 D. Filar, Tekst artystyczny: ramy interpretacyjne, semantyka słowa, [w:] Semantyka tekstu artystycznego, red. A. Pajdzińska, R. Tokarski, 34 Tamże, s. 10. Lublin 2001, s. 278. 35 Tamże, s. 11. 38 A. Libura, Wielki łańcuch bytów jako element językowego obrazu świata i zasada współorganizująca semantykę tekstów artystycznych, [w:] 36 Tamże. Semantyka tekstu artystycznego, red. A. Pajdzińska, R. Tokarski, Lublin 2001, s. 192. 36 37

terialnych)39. Mimo że znajomość hierarchii – semantykę składnikową (mającą zastosowa- Badania idące w kierunku semantyki kogni- zjawisko zanikiem w świadomości odbiorców bytów przyjętej w danej kulturze stanowi nie głównie w semantyce języka poetyckiego, tywnej42 wykazują, że poetyckie konstrukcje różnic między dwiema odmianami twórczo- podstawę do rozumienia i odczytywania a w szczególności w jego głównym komponen- metaforyczne nadbudowywane są w metafo- ści literackiej – poezją i tekstami piosenek, wielu utworów literackich, a także tekstów cie – metaforze) i wyrosłą obok niej teorię ko- rach genetycznych i pozwalają się jako takie dostrzega ów proces nie tylko w obrębie tak nieartystycznych, teoria o „wielkim łańcuchu notacji leksykalnych z aspektami aksjologicz- interpretować43. W poetyckim kreowaniu zwanej poezji śpiewanej, ale w obszarze pio- bytów” ma w pewnym stopniu charakter hi- nymi i konotacjami tekstowymi; biorą udział ogólne modele poznawcze, które senki popularnej w ogóle, czego przejawem potetyczny, ponieważ często trudno umiej- poddawane są kreatywnym przekształceniom jest odczucie, że wszystko, co zaśpiewane, scowić właściwie dane byty w obrębie jednej – koncepcję opisu semantyki w terminach i wzbogaceniom44. Poetycka wizja świata stanowi poezję, a wszyscy pieśniarze to poeci. i tej samej kategorii. Mimo to teoria hierarchii składni, „gramatyczności” zasad łączliwości bierze natomiast swój początek z obrazu ję- Wynika ono z – jak określa to badacz – po- bytów, jak słusznie twierdzi A. Libura, może leksykalnej i „zgramatykalizowania” proble- zykowego, a poetyckie obrazowanie odbywa dwójnego utożsamienia w obszarze obydwu okazać się bardzo przydatna w odczytywa- matyki znaczenia w języku; się z wykorzystaniem obecnych już w języku gatunków, gdyż są one gatunkami lirycznymi niu tekstów artystycznych i stanowić pewien sposobów konceptualizacji45. pisanymi wierszem. To potoczne, nienauko- punkt odniesienia dla interpretacji każdej dzia- – interdyscyplinarną teorię tekstu, która bada we nierozróżnianie między poezją a tekstami łalności piśmienniczej, a więc także utworów strukturę ciągów wyrazowych; PROBLEMY ZWIĄZANE ZE STATUSEM ONTOLOGICZNYM piosenek jest w przekonaniu M. Traczyka wy- artystycznych. I GENOLOGICZNYM TEKSTÓW PIOSENEK I ICH TWÓRCÓW nikiem przeniesienia na grunt kultury popu- – onomastykę, w ramach której nazwy własne larnej (i chyba niedokładnego zrozumienia) Na pytanie o to, jakimi metodologicznie na- traktuje się jako elementy semantyki dzieła li- Tekst piosenki z pewnością stanowi rodzaj ustaleń naukowych w tej dziedzinie. Wszak,

rzędziami należy badać semantykę tekstu terackiego mogące ją wzbogacać; tekstu artystycznego, zarówno wpisując się jak słusznie zauważa badacz (odwołując się + ANNA WARYCH-CZAJKA +

+ artystycznego, odpowiedzi poszukuje Ewa w jego ramy formalnie, jak i realizując typowe do stwierdzeń Michała Głowińskiego), w now- Sławkowa40. Jak zauważa badaczka, opisywanie – teorie językoznawstwa poststrukturalnego dla niego funkcje, między innymi estetyczną szej krytyce poezja staje się synonimem liryki, warstwy znaczeń tekstu literackiego, artystycz- – gramatykę i semantykę kognitywną Langac- i impresywną. Dzieje się to poprzez liczne a sama poezja to utwory pisane wierszem47. nego, to zadanie niezwykle trudne, ponieważ kera i semantykę rozumienia Fillmore’a, opie- style, w jakich piosenki powstają: liryczny, Również według Lucylli Pszczołowskiej termi- język ten tworzą liczne sprzeczności i nieco- rającą się na ramie interpretacyjnej; refleksyjny, żartobliwy czy kabaretowy. Bez ny: „wiersz” i „utwór liryczny”, „wiersz” i „liry- dzienne zjawiska (jak innowacyjne tendencje względu na nie jednak powracają tu niełatwe ka” przywołują siebie nawzajem i występują PIOSENKA I JEJ TEKST językowe, poetyckość, indywidualne znacze- – koncepcje semantyki współczesnej dotyczące zagadnienie rozgraniczenia poezji i tekstów blisko siebie, często siebie nawzajem obrazując + nia i konotacje). Wśród najważniejszych teorii struktury semantycznej zdania (teoria modal- piosenek nią niebędących oraz jego pragma- i reprezentując48. związanych z semantyką tekstu artystycznego ności i charakterystyki przestrzenno-temporal- tyczne (na przykład nomenklaturowe) kon- wymienić można: ne tekstów); sekwencje. Oczywiste, choć jednocześnie tak Jeszcze jednym dowodem niejasności w obrę- bardzo niepopularne w kręgach współczesnej bie zagadnienia literackości i jej braku w tek- – teorię pól semantycznych (zakładającą funk- – semantykę kognitywną, według której zna- kultury masowej, wydaje się stwierdzenie, iż stach piosenek jest nieład terminologiczny cjonalność wyrazów w połączeniu z innymi czenie w języku powiązane jest z bazą doświad- nie każdy tekst piosenki jest poezją (wszak nie i brak rozstrzygnięć w obrębie określeń na- o podobnej treści i tworzenie przez nie obszer- czeniową człowieka. musi nią być). Istotne jest w przekonaniu nie zywających twórców poezji i twórców tek- niejszych całości semantycznych); tylko moim, ale także badaczy zajmujących stów piosenek. Twórców poezji nazywamy Ta metodologia ujawnia bliskie związki obsza- się tym zagadnieniem46, aby nie traktować poetami, co nie budzi żadnych wątpliwości. – teorię pól asocjacyjnych (dotyczącą stylistyki rów semantycznych tekstu z semantyką języka wszystkich tekstów piosenek jak poezji i tak Na określenie twórców tekstów piosenek i budowy obrazu poetyckiego i różnych typów i udowadnia, że to w niej początek swój ma ich nie nazywać. Michał Traczyk, nazywając to w języku polskim mamy do dyspozycji okre- jego konstrukcji); semantyka poetycka41.

42 Np.: D. Filar, Poetyckie kreacje cielesności w wybranych utworach poezji współczesnej, [w:] Kreowanie świata w tekstach, red. A.M. Lewicki, R. Tokarski, Lublin 1995; A. Pajdzińska, Dzieci Heraklita (Poeci o czasie), [w:] Kreowanie świata…; Językowy obraz wieku człowieka w ujęciu współczesnej poezji, [w:] Język artystyczny, red. D. Ostaszewska, E. Sławkowa, t. 10, Katowice 1996; E. Sławkowa, dz. cyt.; taż, Szkic do poetyckiego obrazu ŻYCIA (O potrzebie opisu kognitywnego w stylistyce), [w:] Język artystyczny, red. D. Ostaszewska, E. Sławkowa, t. 10, Katowice 1996. 39 T.P. Krzeszowski, Wstęp do wydania polskiego, [w:] G. Lakoff, M. Johnson,Metafory w naszym życiu, Warszawa 1988, s. 94. 43 E. Sławkowa, Instrumentarium badawcze…, s. 19. 40 W badaniach E. Sławkowej napotykamy słuszne zróżnicowanie w obrębie pojęcia „semantyka tekstu artystycznego”. Węższe znaczenie okre- 44 A. Pajdzińska, dz. cyt. ślałoby to pojęcie jako statyczny poziom znaczeń (tzw. fakt semantyczny), zaś szersze pozwala widzieć je jako potencję znaczeniową tekstu, która 45 R. Tokarski, Prototypy i konotacje: o semantycznej analizie słowa w tekście poetyckim, „Pamiętnik Literacki” 1990, z. 2. w znacznym stopniu uwarunkowana jest stanowiskiem odbiorcy osadzonego w określonej przestrzeni kultury. E. Sławkowa, Instrumentarium 46 M.in.: tamże; P. Sobczak, dz. cyt.; P. Derlatka, Poeci piosenki… badawcze współczesnego językoznawstwa w opisie semantyki tekstu artystycznego (wybór zagadnień), [w:] Semantyka tekstu artystycznego, red. 47 M. Traczyk, Poezja w piosence…, s. 10. A. Pajdzińska, R. Tokarski, Lublin 2001, s. 11. 48 L. Pszczołowska, Forma wierszowa a utwór liryczny, [w:] Problemy teorii literatury, seria 2: Prace z lat 1965–1974, red. H. Markiewicz, 41 Tamże, s. 12–22. Wrocław 1987. 38 39

ślenie „tekściarz”, którego znaczenie Słownik senki, jest (w przekonaniu piszącej niniejszy Staffa, Jarosława Iwaszkiewicza, Marii Paw- jednocześnie, że tak jak kultura masowa jest terminów muzyki rozrywkowej określa, od- tekst) o wiele bardziej jednoznaczna sytuacja, likowskiej-Jasnorzewskiej, Bronisława Maja. zjawiskiem złożonym i wielobarwnym, tak nosząc je do osoby piszącej zawodowo teksty w której w funkcji tekstu kompozycji muzycz- Wśród twórców młodszego pokolenia, dla i istnieją piosenki plasujące się gdzieś między piosenek lub teksty utworów kabaretowych49. nej wykorzystane zostają napisane wcześniej których poezja bywa inspiracją, znajdują się ową kulturą masową a wysokoartystyczną57. Określenie to jednak posiada zabarwienie utwory poetyckie. W tym przypadku, jak się między innymi: Anna Maria Jopek, Kayah, Ju- pejoratywne, na co słusznie zwracają uwagę wydaje, kwestia literackości tekstu jest mniej styna Steczkowska, Michał Żebrowski, a nawet W celu próby oddzielenia jednych od drugich niektórzy badacze50. Edward Balcerzan posłu- dyskusyjna, zwłaszcza jeśli mamy do czynienia przedstawiciele muzyki rap (między innymi wskazane zostają symptomy dążeń do odświe- guje się tą nazwą z powodu braku lepszej, tę z poezją uznanych twórców. płyty Poeci, Gajcy!, Herbert Karimskiego Clu- żania gatunku w stronę bardziej wartościowej zaś nazywa wprost źle brzmiącą, niepotrzebnie bu, zespół Akurat i płyta Do prostego człowieka artystycznie formy i treści piosenki. Wśród ironiczną51. Brak w języku polskim neutralnej Paweł Sobczak, analizując obydwa warian- oraz zespół Buldog z płytą Chrystus miasta). słabości tekstów piosenek charakterystycz- znaczeniowo nazwy zauważa również Paweł ty, ilustruje je przykładami55. Do kompozycji Swoistą grupą w obrębie tego zbioru jest twór- nych dla kultury masowej, które zawierały Sobczak i dlatego z premedytacją używa an- z drugiej grupy (do których za teksty posłużyły czość bardowska, w której mamy do czynienia głosy krytyki pojawiające się głównie w prasie glojęzycznej nazwy songwriter. Nieco bar- wiersze) badacz zalicza między innymi twór- z sytuacją, kiedy ten sam artysta jest twórcą literackiej po kolejnych Festiwalach Piosenki dziej pozytywny wydźwięk posiada określenie czość Czesława Niemena (piosenki z tekstami tekstu, poetą, kompozytorem i wykonawcą Polskiej w Opolu58, wskazane zostają: grafo- „poeta piosenki”, którym posługują się nie- wierszy na przykład Cypriana Kamila Norwi- piosenek (Jacek Kaczmarski, Przemysław mania, kiczowatość, niski poziom artystyczny którzy badacze52, ma ono jednak ograniczo- da, Juliana Tuwima, Zbigniewa Herberta, Ka- Gintrowski, Bułat Okudżawa, Jaromír Noha- uzależniony od niskich kwalifikacji literackich ne zastosowanie i używanie go uzasadnione zimierza Przerwy-Tetmajera czy Kazimierza vica, Bob Dylan, Leonard Cohen czy Jacques autora; stereotypizacja i szablonowość tek-

jest jedynie wobec wąskiego grona twórców Kubiaka), Ewy Demarczyk (wiersze Juliana Tu- Brel). stów oraz osłabienie semantyczności tekstu + ANNA WARYCH-CZAJKA + 53

+ piosenek . wima, Mirona Białoszewskiego, Krzysztofa Ka- słownego i sprowadzanie go do roli fatycznej mila Baczyńskiego), Marka Grechuty (wiersze Do piosenek z grupy pierwszej (których tek- (nawiązania i podtrzymania kontaktu nadawcy Zagadnienie relacji między literaturą a tekstem Bolesława Leśmiana, Ewy Lipskiej, Mieczysła- sty zbliżają się do literatury) Paweł Sobczak z odbiorcą)59. piosenki zachodzące z kolei na polu związ- wa Jastruna, Konstantego Ildefonsa Gałczyń- zalicza przede wszystkim piosenki z tekstami ków literatury i muzyki można rozpatrywać skiego, Ryszarda Krynickiego, Józefa Cze- Agnieszki Osieckiej, z których wiele postrzega Tendencje przełamywania typowych konwen- w świetle dwóch typów zależności. Po pierw- chowicza czy Tadeusza Micińskiego). Wśród jako poddane procesowi „literaturyzacji” (jak cjonalnych ograniczeń piosenki estradowej PIOSENKA I JEJ TEKST sze w obszarze utworów muzycznych, których artystów (kompozytorów i wykonawców wykorzystanie popularnego w literaturze to- w celu podniesienia jej wartości artystycznych, + teksty zawierają środki artystycznego wyrazu jednocześnie) współczesnych korzystających posu balu i metafory życia jako balu w tekście zwłaszcza pod względem tekstu, dzielą się na właściwe literaturze – zbliżając się przez to z dorobku poetów programowo i wpisujących piosenki Niech żyje bal). Inne utwory pisarki, dwie grupy60. W pierwszej grupie znajdują się do niej. Cechami takich tekstów są między się tym samym w nurt poezji śpiewanej znaj- jakie w tym kontekście wymienia badacz, to: tendencje stylistyczno-kompozycyjne, któ- innymi: poetyckie ukształtowanie języka, duje się zespół Stare Dobre Małżeństwo korzy- Oczy tej małej, Na zakręcie, Pijmy wino za ko- re wiązane są między innymi z twórczością elementy poetyki właściwe liryce i świadczą- stający w dużej mierze z twórczości Edwarda legów. Agnieszki Osieckiej i Wojciecha Młynarskiego. ce o przekroczeniu granicy między tekstem Stachury, a także między innymi: Anna Sza- A. Barańczak zalicza do nich: piosenki a tekstem literackim, funkcja po- łapak, Elżbieta Wojnowska, Piotr Woźniak, Analiza poziomu i charakteru tekstów pio- etycka i impresywna, skłonienie odbiorcy do Jacek Wójcicki. Na plan pierwszy w nurcie senek piosenki estradowej56 przeprowadzona – dążenie do leksykalnego ukonkretnienia refleksji intelektualnej i – nierzadko – odbioru poezji śpiewanej wysuwa się jednak twórczość przez Annę Barańczak, choć w znacznej mie- tekstu piosenki: zrywanie z powszechną do emocjonalnego54. Grzegorza Turnaua, który oprócz korzystania rze dotycząca tekstów piosenek, jak je autorka około połowy lat 60. XX wieku tendencją z dorobku wymienianych już poetów sięgał nazywa, komercjalnych, charakterystycznych odkonkretniania sensów w tekście piosenki Drugim obszarem, w którym można szukać również do twórczości między innymi: Stani- dla ludyczno-rozrywkowych i mało przesiąk- komercjalnej (wybór ograniczonej leksyki zależności między literaturą a tekstem pio- sława Barańczaka, Jana Brzechwy, Leopolda niętych artyzmem obszarów kultury, pokazuje o ogólnym i symbolicznym znaczeniu, mono-

49 A. Wolański, Słownik terminów muzyki rozrywkowej, Warszawa 2000, s. 237. 56 50 Por. Balcerzan E., Poeci i piosenkarze (I), „Nurt” 1968, nr 6; M. Traczyk, Poeta czy tekściarz…; P. Sobczak, dz. cyt. Książka Anny Barańczak (Słowo w piosence…) ukazała się w 1983 r., a więc już ponad trzy dekady temu, jednak rozważania poczynione 51 przez autorkę rzucają wciąż cenne i w wielu przypadkach aktualne światło na zagadnienie funkcjonowania tekstu w piosence. Balcerzan E., Poeci i piosenkarze…, s. 39. 57 52 Tamże, s. 104. Por. P. Derlatka, Poeci piosenki…; tenże, Zdradziecka Agnieszka… 58 53 Według Piotra Derlatki, jak już wspomniałam wcześniej, autorami, którzy w latach 1956–1989 tworzyli teksty piosenek znajdujące się na Jednym z krytyków w tym obszarze był Stanisław Grochowiak, jeden z jurorów festiwalu opolskiego, który na łamach „Kultury”(1965/27) pograniczu „jeszcze” tekstu piosenki i „już” poezji oraz zasługują na miano poetów piosenki, są: A. Osiecka, J. Przybora, J. Kofta i W. Młynarski. słownie zaatakował „tekściarzy” (w mniej pozytywnym tego określenia rozumieniu). Innym głosem krytycznym – w kwestii językowej niespój- ności i braku logiki w tekstach piosenek – był artykuł Ziemowita Fedeckiego Grająca szafa, „Twórczość” 1957, nr 7. P. Derlatka, Poeci piosenki… 59 54 A. Barańczak, Słowo w piosence…, s. 106–107. P. Sobczak, dz. cyt., s. 127. 60 55 P. Sobczak, dz. cyt., s. 127–139. Tamże, s. 104–139. 40 41

BIBLIOGRAFIA tonia tematu i nastroju, na przykład zawiedzio- fatycznej przez poetycką. Innowacje te realizo- Balcerzan E., Poeci i piosenkarze (I), „Nurt” 1968, nr 6. na miłość, rozstanie); pojawianie się tekstów wały się głównie poprzez: Balcerzan E., Popularność literatury a „literatura popularna”. (Na przykładzie poezji i piosenki), [w:] Problemy socjologii literatury, red. J. Sła- czasem zaskakujących poprzez użycie świeże- wiński, Wrocław 1971. Barańczak A., Konwencjonalność w piosence jako problem semantyczny, [w:] Formy literatury popularnej, red. A. Okopień-Sławińska, Wrocław go konkretu przemawiającego do wyobraźni – celowe i często sztuczne potęgowanie czysto 1973. odbiorcy, co dokonuje się na różnych płasz- technicznych trudności językowych tekstu Barańczak A., Słowo w piosence. Poetyka współczesnej piosenki estradowej, Wrocław 1983. Barańczak S., Piosenka i topika wolności, „Pamiętnik Literacki” 1973, z. 3. czyznach (przede wszystkim w leksyce) nie najczęściej poprzez rym, wyrażenia kłopotli- Bartmiński J., Niebrzegowska-Bartmińska S., Tekstologia, Warszawa 2009. tylko w celu zmiany konwencji, ale także dla we artykulacyjnie (chodzi nie tylko o typowe Biłas-Pleszak E., Język a muzyka. Lingwistyczne aspekty związków intersemiotycznych, Katowice 2005. Chrzanowska M., O gatunkowości piosenki, „Piosenka” 2014, nr 2. realizacji nowej funkcji – funkcji poznawczej dla poezji dążenie do nadorganizacji przekazu, Derlatka P., Poeci piosenki 1956–1989. Agnieszka Osiecka, Jeremi Przybora, Wojciech Młynarski, Jonasz Kofta, Poznań 2012. Derlatka P., Zdradziecka Agnieszka Osiecka, Warszawa 2015. piosenki; ale także do efektu komicznego świadomości Dźwinel K., Od sensu wiersza do sensu piosenki. Przypadek barda, „Piosenka” 2015, nr 3. lub obserwacji wykonawcy zmagającego się Encyklopedia muzyki, red. A. Chodkowski, Warszawa 2005. Filar D., Poetyckie kreacje cielesności w wybranych utworach poezji współczesnej, [w:] Kreowanie świata w tekstach, red. A.M. Lewicki, R. To- – nawiązania do wzorów folklorystycznych z trudnym tekstem); karski, Lublin 1995. tematyką i stylistyką: powstawanie tekstów Filar D., Tekst artystyczny: ramy interpretacyjne, semantyka słowa, [w:] Semantyka tekstu artystycznego, red. A. Pajdzińska, R. Tokarski, Lublin 2001. nie tyle z autentycznym tekstem ludowym, – stylizacje parodystyczne zmuszające odbiorcę Furdal A., Językoznawstwo otwarte, Opole 1977. Gawłowska S., Gdy gonią nas terminy. Terminologiczny chaos polskiej piosenki, „Piosenka” 2016, nr 4. ile z tekstem opartym na ludowej stylizacji do skupienia całej uwagi na tekście w celu roz- Kiec I., W kabarecie, Wrocław 2004. (zapożyczenia z ludowych dialektów, odwo- szyfrowania go z literackich lub gatunkowych Kiec I., Wyprzedaż teatru w ręce błazna i arlekina… czyli o kabarecie, Poznań 2001. Kiec I., Złodzieje szczęścia czyli Agnieszki Osieckiej sposób na życie, Poznań 2000. łania do zasobu leksykalnego i metaforyki konwencji na przykład kabaretowy styl wyko- Klemensiewicz Z., O różnych odmianach współczesnej polszczyzny, [w:] W kręgu języka artystycznego i literackiego, Warszawa 1961. ludowej, zabiegi kompozycyjne i stylistycz- nania stylizowanego tekstu, odpowiednia gra Kloch Z., Rysiński A., hasło Piosenka, [w:] Słownik literatury polskiej XX w., red. J. Sławiński, Wrocław–Warszawa–Kraków 1995. Krzeszowski T.P., Wstęp do wydania polskiego, [w:] G. Lakoff, M. Johnson, Metafory w naszym życiu, Warszawa 1988. ne zaczerpnięte z ludowych form pieśnio- aktorska, kostiumy, rekwizyty jak w stylizacji Libura A., Wielki łańcuch bytów jako element językowego obrazu świata i zasada współorganizująca semantykę tekstów artystycznych, + ANNA WARYCH-CZAJKA + [w:] Semantyka tekstu artystycznego, red. A. Pajdzińska, R. Tokarski, Lublin 2001.

+ wych, paralelizmy konstrukcyjne), a już dla operowo-operetkowej); Maleszyńska J., Apologia piosenki. Studia z historii gatunku, Poznań 2013. współczesnej piosenki i współczesnego Maleszyńska J., O pocieszeniu, jakie daje piosenka, „Polonistyka” 2005, nr 3. Matczuk P.K., Zrozumieć piosenkę, „Piosenka” 2014, nr 2. wykonawcy; – teksty o niespodziewanych zderzeniach sen- Niebrzegowska-Bartmińska S., Miejsce wartości w opisie gatunków mowy, [w:] Akty i gatunki mowy w perspektywie kulturowej, red. A. Burzyń- sów, nieoczywistej konstrukcji, które utrudnia- ska-Kamieniecka, Wrocław 2012. Ostaszewska D., Językowy obraz wieku człowieka w ujęciu współczesnej poezji, [w:] Język artystyczny, red. D. Ostaszewska, E. Sławkowa, t. 10, – wykorzystywanie nowej tematyki – histo- ją poprzestanie w odbiorze na funkcji fatycznej Katowice 1996. ryczno-patriotycznej, czyli odwoływanie się i ludycznej, a na plan pierwszy wydobywają Pajdzińska A., Dzieci Heraklita (Poeci o czasie), [w:] Kreowanie świata w tekstach, red. A.M. Lewicki, R. Tokarski, Lublin 1995.

PIOSENKA I JEJ TEKST Panek W., Terpiłowski L., Piosenka polska. Warszawa 1978. do wysokich tematów; godzenie walorów lu- funkcję poetycką; Poprawa J., Poeci piosenki, „Piosenka” 2013, nr 1. + dycznych piosenki z wychowawczymi; kariera Pszczołowska L., Forma wierszowa a utwór liryczny, [w:] Problemy teorii literatury, seria 2: Prace z lat 1965–1974, red. H. Markiewicz, Wrocław 1987. motywów drogi, marszu, rozstania, powrotu – nasilenie poetyckości tekstu i skupienie uwa- Sandauer A., O Gałczyńskim – tym razem… bez taryfy ulgowej, [w:] tegoż, Zebrane pisma krytyczne, t. 1: Studia o literaturze współczesnej, Warszawa 1981. z daleka. gi odbiorcy na komunikacji słowem oraz na Sławkowa E., Instrumentarium badawcze współczesnego językoznawstwa w opisie semantyki tekstu artystycznego (wybór zagadnień), [w:] Seman- walorach estetycznych słowa; teksty piosenek tyka tekstu artystycznego, red. A. Pajdzińska, R. Tokarski, Lublin 2001. Sławkowa E., Szkic do poetyckiego obrazu ŻYCIA (O potrzebie opisu kognitywnego w stylistyce), [w:] Język artystyczny, red. D. Ostaszewska, Druga grupa tendencji przełamywania typo- stają się nie tylko częścią komunikatu słow- E. Sławkowa, t. 10, Katowice 1996. wych konwencjonalnych ograniczeń piosenki no-muzycznego, ale wręcz autonomicznymi Słownik literatury polskiej XX wieku, red. A. Brodzka, M. Puchalska, M. Semczuk, A. Sobolewska, E. Szary-Matywiecka, Wrocław 1992. Słownik pojęć i tekstów kultury, red. E. Szczęsna, Warszawa 2002. estradowej w celu podniesienia jej wartości utworami poetyckimi (przejawem zjawiska Sobczak P., Tekst piosenki jako dzieło literackie, dzieło literackie jako tekst piosenki. Zarys problematyki, przykłady realizacji, „Folia Litteraria artystycznej obejmuje innowacje o charak- bywa zamawianie tekstów u autorów znanych Polonica” 2012, 22(16). Suska D., Majeran T., Terror szyderców (Rozmowa z Jarosławem Markiem Rymkiewiczem), „Fronda” 1996, nr 6. terze strukturalnym, służące zmianie funkcji z „pozapiosenkowej” twórczości lub publiko- Tokarski R., Prototypy i konotacje: o semantycznej analizie słowa w tekście poetyckim, „Pamiętnik Literacki” 1990, z. 2. Traczyk M., Poeta czy tekściarz – i kto o tym decyduje? [Wystąpienie podczas konferencji naukowej pt. „Jacek Kaczmarski – w świecie pieśni”, pełnionej przez tekst słowny piosenki: zastąpie- wanie osobnych tomów poetyckich z piosen- która odbyła się w Poznaniu w dniach 21–23.03.2007 r.], www.strefapiosenki.pl [dostęp 8.07.2014]. nie dominującej w większości piosenek funkcji kami danego autora). Traczyk M., Poezja w piosence. Od Tuwima do Świetlickiego, Poznań 2009. Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, Warszawa 2003. Wilkoń A., Język artystyczny. Studia i szkice, Katowice 1999. Wojtak M., Dylematy genologa, [w:] Porozmawiajmy o gatunkach artystycznych i użytkowych, red. E. Bulisz, M. Wojtak, Lublin 2015. Wojtak M., Gatunki prasowe, Lublin 2004. Wojtak M., Wyznaczniki gatunku wypowiedzi na przykładzie tekstów modlitewnych, „Stylistyka” 1999, t. VIII. Wolański A., Słownik terminów muzyki rozrywkowej, Warszawa 2000.

Anna Warych-Czajka – doktor nauk humanistycznych, dziennikarz, nauczyciel akademicki. Ukończyła studia magisterskie i dok- toranckie w Uniwersytecie Jana Kochanowskiego w Kielcach oraz jego Filii w Piotrkowie Trybunalskim. Od kilkunastu lat wiązana z lokalnymi mediami i środowiskiem naukowo-dydaktycznym. Autorka kilku prac monograficznych i współautorka kilkudziesięciu tomów zbiorowych z zakresu językoznawstwa kognitywnego, języka artystycznego (głównie tekstów piosenek), komunikacji społecz- nej, interpersonalnej i marketingowej. Wieloletnia badaczka i pasjonatka twórczości Agnieszki Osieckiej. Mama pięcioletniego Daniela 42 43

Szymon Brucki zwalczając wzajemnie własne niedoskonałości. bliski przyjaciel samego Stachury. Kompozycja Z konfrontacji obydwu tych sztuk wywodzą się Myszkowskiego rozpoczyna się od charakte- OD WIERSZA DO PIOSENKI wszelkiego rodzaju dzieła słownomuzyczne. Ja rystycznych – rodem z amerykańskiej muzyki jednak swoją uwagę skupię na jednej, szczegól- wiejskiej – wesołych dźwięków harmonijki (O KOMPOZYTORSKIEJ KONKRETYZACJI ESTETYCZNEJ) nej ich odmianie, mianowicie na tak zwanej ustnej. Po pierwszym takcie dochodzą bas, poezji śpiewanej, w przypadku której kluczową gitara rytmiczna oraz skrzypce – jest więc to rolę odgrywa literatura. W procesie kształto- muzyka utrzymana w klimacie weselnej biesia- wania się dzieła poezji śpiewanej musi nastąpić dy, co nijak ma się do samego tekstu Stachury. szereg bardzo istotnych dla prowadzonych tu Kompletnie chybiona jest również interpreta- rozważań wydarzeń – w pierwszej kolejności cja głosowa zaproponowana przez wokalistę, odbywa się spotkanie kompozytora z dziełem który beztrosko – jak gdyby wspominał wa- literackim3. Kompozytor powinien wpierw kacyjną przygodę – prezentuje tekst wiersza zmierzyć się z warstwą tekstową utworu, nad Stachury: którym będzie pracować. Musi zatem szcze- gółowo przyjrzeć się wszystkim elementom Minęło wiele miesięcy, danego dzieła. I jest to zadanie najtrudniej- Ale mnie nic nie minęło; sze. Aby móc efektywnie pracować, muzyk Czas dla mnie w miejscu przystanął; musi dokładnie zrozumieć literaturę w całej Takie jest, chłopcy, takie jest piekło. + jej złożoności – umiejętnie rozpoznać wie- + SZYMON BRUCKI W ROLI CZYTELNIKA w gwiazdy – w pierwszej kolejności zauważa- lowarstwową budowę materii, z jaką ma do Na odgłos kroków po schodach my te konstelacje, które są nam dobrze znane. czynienia, tak by z rozproszonych na kar- Serce wciąż skacze do gardła, ając przed sobą dowolny wiersz, na- Bez trudu rozpoznajemy więc Wielki czy Mały tach danego dzieła słów zbudować jednolity, Że może jednak to ona, tychmiast rozpoznajemy jego spe- Wóz, potrzeba jednak już jakiejś wiedzy oraz przestrzenny obraz całości. Krótko mówiąc, Ona – to: piękna moja zagłada. Mcyficzny układ graficzny. Widzimy pewnego zmysłu obserwatorskiego, aby na fir- kompozytor powinien odegrać najpierw rolę

OD WIERSZA DO PIOSENKI poszczególne słowa układające się w wersy, te mamencie móc wskazać i nazwać poszczególne uważnego czytelnika, w przeciwnym razie Jakby tego było mało, kompozytor uznał, że

+ z kolei w strofy, strofy zaś w – dającą się na- znaki zodiaku. Odkrywanie ukrytych na noc- jego kompozycja może się okazać nietrafiona, polotu pieśni nada podzielenie refrenu na dwa tychmiast odróżnić – formę wyższego rzędu, nym niebie gwiazdozbiorów może się okazać co świadczyć będzie o tym, że autor muzyki głosy – męski i żeński. Refrenu, który brzmi na przykład sonet. Dokonawszy wstępnego równie zajmujące co zgłębianie poszczególnych kompletnie nie zrozumiał treści wiersza, nad następująco: rozpoznania, przechodzimy do lektury, od- warstw dzieła literackiego, rozpoznawanie ich którym pracował. Jak bardzo kompozytor krywając krok po kroku każdą warstwę dzieła. wzajemnego wpływu na siebie oraz płynącego może się pomylić w swej interpretacji wokalnej Ach, kiedy znowu ruszą dla mnie dni? Odróżniamy zatem kolejno brzmienia po- z tych zależności znaczenia utworu. doskonale pokazuje przykład dwóch skrajnie Noce i dni! szczególnych słów oraz odszyfrowujemy ich różniących się od siebie kompozycji do wier- I pory roku krążyć zaczną znów znaczenie. Następnie naszemu umysłowi, na W specyficznej relacji wzajemnego oddziały- sza Edwarda Stachury Ach, kiedy znowu ruszą Jak obieg krwi. zasadzie pewnej projekcji obrazów, ujawniają wania znajdują się literatura i muzyka1: jako dla mnie dni4 – pierwszej5 autorstwa Krzyszto- Lato, jesień, zima wiosna, się przedstawione w dziele przedmioty oraz ich odrębne sztuki charakteryzują się pewnymi fa Myszkowskiego, lidera zespołu Stare Dobre Do Boliwii droga prosta! wyglądy, zaprojektowane po części w samym ograniczeniami tworzywa, z jakiego się skła- Małżeństwo, i drugiej6, za którą odpowiedzial- Wiosna, lato, jesień, zima, tekście dzieła. Dopiero jednak po którymś dają. Literatura ustępuje bowiem muzyce pod ny jest Jerzy Satanowski, kompozytor, reżyser, Nic mi się nie przypomina! z rzędu bardzo uważnym i wnikliwym czyta- względem możliwości brzmieniowych, muzy- niu wszystkie te elementy potrafimy połączyć ka z kolei uboższa jest od literatury w aspekcie 3 Co dość oczywiste, biorę tu pod uwagę jedynie sytuację, w której autorem tekstu słownego oraz kompozytorem są dwie różne osoby. w całość, z której to już tylko nielicznym uda- warstwy semantycznej2. Zestawione jednak Świadomie rezygnuję z opisu tzw. piosenki autorskiej, gdzie sprawcą całości jest ten sam człowiek. Ponadto wykluczam ze swych rozważań je się odgadnąć sens płynący z treści danego razem, oglądane z odpowiedniej perspektywy, możliwość odwrotną do opisywanej, czyli taką, w której najpierw powstaje muzyka, dopiero potem dopisany zostaje do niej tekst słowny. Specyficznym przykładem tego typu przekładu może byćPodróż zimowa Stanisława Barańczaka – cykl wierszy inspirowanych muzyką Franza utworu. Podobnie dzieje się, gdy spoglądamy zdolne są współtworzyć doskonałą jedność, Schuberta (por. A Hejmej, Słuchać i czytać: dwa źródła jednej strategii interpretacyjnej, [w:] Muzyka w literaturze…, s. 331–374). Innym, bardziej konwencjonalnym przykładem jest Powrót z muzyką Przemysława Gintrowskiego i słowami Jacka Kaczmarskiego – ciekawostki na temat powstawania tego utworu można wyczytać w: K. Gajda, To moja droga. Biografia Jacka Kaczmarskiego, Wrocław 2009, s. 123. 4 E. Stachura, Wiersze, Toruń 2002, s. 147–148. 1 Szczegółowy opis tych relacji odnajdzie czytelnik w: A. Hejmej, Muzyczność dzieła literackiego, Toruń 2012. 5 Utwór znalazł się na dwóch albumach zespołu: Dla wszystkich starczy miejsca, CD, Pronit, Pionki 1990 oraz Sercopisanie, CD, Jacek Music, 2 Por. M. Głowiński, Literackość muzyki – muzyczność literatury, [w:] Muzyka w literaturze. Antologia polskich studiów powojennych, red. Warszawa 1990. A. Hejmej, Kraków 2002, s. 101–121. 6 Stare Dobre Małżeństwo, Biała lokomotywa, CD, MTJ, Warszawa 2011. 44 45

Dodać tylko należy, że podobnie nieudanych dzieć o podmiocie lirycznym pewnego utworu element zapewniający dziełu intersubiektyw- dzieła dopełnionego kompozycją muzyczną kompozycji do wierszy Stachury w repertuarze na podstawie drobiazgowej jego refleksyjnej ną dostępność, nienależący jednak do samej oraz wykonaniem scenicznym będzie się za- Starego Dobrego Małżeństwa znaleźć można analizy, ale co zarazem nie nasuwa się samo struktury dzieła. Ściśle więc biorąc, dzieło jest tem znacząco różnić od każdej konkretyzacji mnóstwo. przy uważnym, poprawnym i estetycznie wraż- jedno, różne zaś mogą być jego konkretyza- czytelniczej tegoż samego dzieła, postrzega- liwym czytaniu, nie wchodzi w skład aktywnie cje10. Oczywiście utwór literacki zostaje w spe- nego jednak w jego pierwotnej, nienaruszo- W zdecydowanej kontrze do tej omawianej wy- działających czynników utworu i do niego, ściśle cyficzny sposób uposażony przez autora w od- nej formie. Innymi słowy, kompozytorska żej stoi kompozycja Satanowskiego: zwrotkom biorąc, nie należy. W najlepszym razie stanowi powiednie elementy pozwalające czytelnikowi konkretyzacja estetyczna dzieła literackiego towarzyszy spokojne, pulsacyjne arpeggio gita- ono pewne jego niesprzeczne z nim dopełnienie obrać właściwy kierunek własnej percepcji ma znamienny wpływ na zachodzącą w umy- rowe, refreny zaś przybrały formę agresywnego przez czytelnika [podkr. – S.B.] […]. Sam utwór dzieła, jednak składniki te, będące w swej na- śle odbiorcy konkretyzację estetyczną dzieła flamenco, którego dynamikę potęguje zasto- odznacza się właśnie niedopełnieniem podmiotu turze niedoskonałe, nie wyczerpują możliwo- słownomuzycznego. Twierdzenie to pozostaje sowanie skomplikowanego metrum (naprze- lirycznego, które nie tylko stanowi jego charakte- ści semantycznych literatury – istnieją w dziele zgodne z założeniem samego Ingardena, że miennie grane na 4/4 i 3/4). Wiodącym instru- rystyczną cechę strukturalną, ale nadto odgrywa jedynie „w stanie gotowości”. Do czytelnika poszczególne konkretyzacje różnią się znacz- mentem jest tutaj gitara, jednak kompozycja w utworze istotną rolę artystyczną8. zaś należy odsłonić je i uwolnić cały ukryty nie pomiędzy sobą, a także mniej lub więcej od została pomyślana na wiele innych, między w nich potencjał – na tym polega schematycz- samego dzieła12. Przy czym pamiętać należy innymi: fortepian, perkusję, akordeon, a także W innym zaś miejscu badacz konstatował: ność każdego dzieła literackiego, która wynika o tym, że, w przypadku poezji śpiewanej, do instrumenty dęte oraz smyczkowe. Przy odpo- dzieło sztuki literackiej nie jest dokładnie tym, przede wszystkim z istotnej dysproporcji między odbiorcy trafia dzieło o całkowicie odmiennej wiedniej interpretacji głosowej – na szczegól- co stanowi konkretny (lub prawie że konkretny) językowymi środkami przedstawienia a tym, co formie, dzieło różniące się od swego pierwo- ne uznanie zasługuje mistrzowskie wykonanie przedmiot percepcji artystycznej: ono samo sta- ma być w dziele przedstawione, po wtóre zaś wzoru, wyposażone bowiem w – zgodne z wi- + utworu przez Jacka Bończyka7 – porażający nowi jedynie jakby szkielet, który czytelnik pod z warunków percepcji estetycznej dzieła sztuki zją kompozytora – uzupełnienia miejsc niedo- + SZYMON BRUCKI wiersz uderza ze zwielokrotnioną siłą: wieloma względami uzupełnia czy dopełnia, literackiej, równie dla niego istotnych11. określenia. Bardzo podobne spostrzeżenia na a niejednokrotnie także i pod wielu względami temat dramatu sformułował Artur Duda: To, Ni żyć już można, ni umrzeć. zniekształca lub zmienia, i dopiero w tej nowej, Każdy kompozytor musi zatem odnaleźć wła- co sugeruje dramat, musi być wykorzystane, to, Wypłakane łzy doszczętnie; pełniejszej, konkretniejszej, choć i tak nie cał- sny, indywidualny sposób na to, jak radzić co nie jest nakazane, czyli miejsca niedookreśle- Oddycham ledwie i z bólem, kiem konkretnej, postaci stanowi wraz z tymi sobie z niedoskonałością tworzywa, jakim jest nia, może być uzupełnione na wiele sposobów.

OD WIERSZA DO PIOSENKI Kością mi w gardle staje powietrze. uzupełnieniami bezpośredni obiekt percepcji literatura. Chodzi w końcu bowiem o to, żeby […] Konkretyzacja jest tylko etapem na drodze

+ i rozkoszy estetycznej9. z dzieła przeznaczonego głównie do percepcji do celu, którym jest jej zapis. Sama jest tworem Czy tak już będzie i będzie? czytelniczej uczynić dzieło sztuki wokalnej, subiektywnym, dopiero jej zapis staje się two- Boże mój, Boże, mój Boże; Mowa tu, rzecz jasna, o miejscach niedookre- nadające się do prezentacji scenicznej. Zadanie rem intersubiektywnym13. Zawsze i wszędzie w obłędzie; ślenia, których wypełnianie należy do czyn- kompozytora polega zatem na przekształceniu Boże mój, wbiłeś we mnie wszystkie noże! ności, jakie musi (chcąc nie chcąc) wykonać dzieła literackiego w taki sposób, by stało się Każdy więc kompozytor powinien zmierzyć czytelnik w procesie kształtowania konkrety- ono dla słuchającego możliwie zrozumiałe już się najpierw z dziełem literackim i dokonać Ach, kiedy znowu ruszą […] zacji estetycznej danego dzieła literackiego. To przy pierwszym odbiorze. Dokonywana przez jego konkretyzacji estetycznej – w sobie jedy- właśnie odbiorca literatury – jego kompetencje kompozytora konkretyzacja estetyczna dane- nie właściwy sposób zrekonstruować poszcze- Dane dzieło trzeba zatem najpierw zrozumieć, kulturowe i czytelnicze oraz sprawność intelek- go dzieła literackiego determinuje więc proces gólne warstwy dzieła w jego następujących po żeby w ogóle móc próbować komponować tualna – ma decydujący wpływ na ostateczny kształtowania dzieła słownomuzycznego – sobie fazach, uzupełniając przy tym miejsca do niego muzykę. Roman Ingarden w swej kształt dzieła literackiego, które – zgodnie z In- proces, pod wpływem którego dzieło literackie niedookreślenia. Dopiero potem może przy- koncepcji dzieła literackiego sformułował gardenowską teorią – jest pewnym intencjonal- zostaje przybliżone swojemu odbiorcy, choć stąpić do komponowania tekstu muzycznego, następującą tezę na temat doniosłej roli, jaką nym przedmiotem artystycznym, mającym swe charakter samego utworu ulega całkowitej który od tej pory towarzyszyć będzie tekstowi odgrywa dla literatury jej odbiorca: Wszystko upostaciowienie w tekście. Ów tekst stanowi przemianie. Konkretyzacja estetyczna danego literackiemu, współtworząc zupełnie nową ja- mianowicie, co wprawdzie dałoby się powie- zaś fundament bytowy dzieła literackiego, czyli

10 Por. tamże, s. 43–72. 11 Tamże, s. 60. 12 Tamże, s. 62. 7 Nagranie z koncertu Biała lokomotywa wieńczącego XXXVII Ogólnopolskie Spotkania Zamkowe „Śpiewajmy Poezję” z 2010 r.: https:// 13 A. Duda, Dzieło teatralne jako swoisty zapis konkretyzacji dramatu dokonanej przez reżysera, [w:] Z inspiracji Ingardenowskiej w teorii www.youtube.com/watch?v=aNNAL4sjWbY [dostęp 17.02.2019]. literatury, red. A. Stoff, Toruń 2001, s. 73, 81. Warto w tym miejscu nadmienić, że sformułowane przeze mnie sądy w odniesieniu do kom- 8 R. Ingarden, Z teorii dzieła literackiego, [w:] Teorie literatury XX wieku. Antologia, red. A. Burzyńska, M. Markowski, Kraków 2007, s. 58–59. pozytorskiej konkretyzacji estetycznej powstały zupełnie niezależnie od istnienia studium Artura Dudy – cytowane fragmenty znalazły się tu 9 Tamże, s. 61. w charakterze suplementu i stanowią argument na rzecz obiektywności prezentowanej tu teorii. 46 47

kość. Sprawny kompozytor nie oddali się przy przebiegu procesu jego lektury. Podobnie spek- się znaczenia muzycznego. Nie traktuje ona każdemu słuchającemu. Czytelnik, mając do tym zbytnio od pierwotnego tworzywa – po- takl jest zapisem reżyserskiej konkretyzacji dra- jednak muzyki – jak można by się tego spo- dyspozycji tekst utworu literackiego, może zostanie on możliwie blisko literatury, tak by matu17. Rola układającego muzykę sprowadza dziewać – jako wywołującą emocje, lecz jako wielokrotnie odtwarzać jego treść, powracać nie naruszyć jej tożsamości. Będzie mógł jed- się zatem do możliwie maksymalnego przy- ich logiczną ekspresję20. W świetle przepro- do niejasnych fragmentów, konfrontować je ze nak wpłynąć na strukturę wiersza (na warstwę bliżenia swojemu odbiorcy tego, co zawarte wadzonych przez nią badań rolą kompozy- sobą, sukcesywnie podążając do aktualizacji brzmień słownych zwłaszcza) i tam, gdzie to w samym dziele literackim i co udało się jemu tora byłoby więc „opowiedzenie” za pomocą wszystkich elementów dzieła, dokonywać jego możliwe (lub konieczne), zaznaczy w dostrze- samemu z niego wydobyć. Medium zaś, za któ- kodu muzycznego „o” emocjach towarzyszą- obiektywizacji24, słuchacz zaś ma bardzo kon- galny sposób rezultaty indywidualnej konkre- rego pośrednictwem kompozytor „porozumie- cych odbiorowi literatury. Dobry kompozytor kretną, ściśle rozłożoną w czasie, jednorazową tyzacji – słowem, dokona transkrypcji14 dzieła wa się” z odbiorcą, jest muzyka. Ułatwia ona w pierwszej kolejności jest uważnym czytelni- tylko25 możliwość przyswojenia dzieła w całej literackiego na język muzyki, w efekcie czego percepcję dzieła, wypełnia – niejako za słucha- kiem – umiejętnie rozpoznaje jakości zawarte jego złożoności. Dlatego właśnie kompozyto- stworzy nowe, odrębne jakościowo dzieło. Pro- cza – miejsca niedookreślenia (te przynajmniej, w dziele literackim oraz wpływ dzieła na sa- rzy dokonują nierzadko pewnych – ułatwiają- ces komponowania będzie zatem podjęciem o których uzupełnienie zatroszczył się kompo- mego siebie, później zaś, aktualizując te dane, cych percepcję, trudnej bądź co bądź, sztuki próby przedłużenia zasięgu oddziaływania zytor18). Muzyka sięga bowiem tam, gdzie język dokonuje ich transkrypcji na język muzyki. Je- lirycznej – modyfikacji struktury wiersza. poszczególnych warstw budowy dzieła lite- traci swą moc oddziaływania, o czym przypo- śli udaje mu się w sposób właściwy rozpoznać rackiego. Dlatego właśnie dla wszystkich dzieł mina Anna Barańczak: Według S. Langer nie wszystkie elementy dzieła literackiego, gotowy WPŁYW RELACJI IN PRAESENTIA NA RECEPCJĘ DZIEŁA słowno-muzycznych tak istotne jest konstru- tylko możliwe jest pozasłowne, pozajęzykowe jest na dokonanie przekładu. I tak, mając na POEZJI ŚPIEWANEJ owanie adekwatnego, zgodnego z charakterem myślenie i poznanie, ale istnieje także taka sfera uwadze kulturową wspólnotę doświadczeń21, utworu literackiego, tekstu muzycznego. zjawisk […], których „opis” przy pomocy języka swoje emocje może przekazać kolejnemu od- Szereg niezwykle istotnych uwag na temat + słownego byłby niewykonalny lub przynajmniej biorcy. Istnieje duża szansa na to, że – za spra- interpretacji głosowej dzieła literackiego + SZYMON BRUCKI KOMPOZYCJA MUZYCZNA A KONKRETYZACJA DZIEŁA bardzo trudny. Tu właśnie objawia swoje moż- wą muzyki22 – do słuchającego dotrze dzieło odnaleźć można w trójtomowej monografii POEZJI ŚPIEWANEJ liwości znaczeniowe muzyka19. literackie w pełni swego uposażenia, choć na- zatytułowanej Problematyka tekstu głosowo znaczone już indywidualnym piętnem odci- interpretowanego – zbiór ten stanowi znako- Muzyka – umiejscowiona w odpowiednim To, w jaki sposób zostają wypełnione miejsca śniętym przez kompozytora oraz wykonawcę, mity punkt odniesienia dla prowadzonych kontekście – zdolna jest do przenoszenia pew- niedookreślania, w głównej mierze zależy od względnie akompaniatora. To oczywiście sytu- tu rozważań, mimo że omawia zagadnienie 15

OD WIERSZA DO PIOSENKI nego ładunku semantycznego . Literatura zaś czytelnika – jego wyobraźni, doświadczeń acja idealna, która rzadko ma miejsce. Zwykle interpretacji wokalnej w perspektywie nieco

+ sama w sobie jest tworzywem niedoskona- i emocji towarzyszących lekturze. Recz jasna, dzieło literackie w procesie nadbudowywania odmiennego od poezji śpiewanej tworzywa, łym, schematycznym, a zatem wymagającym dzieło literackie pośrednio wyznacza kieru- nad nim warstwy muzycznej ulega pewnym mianowicie recytacji. Nie stanowi to jednak pewnego uzupełnienia w procesie odbioru. nek konkretyzacji estetycznej, lecz o jej osta- zniekształceniom, jednak dzieje się tak nie bez przeszkody, chodzi bowiem – formalnie biorąc Potencjalnie tkwiące w niej elementy zwykle tecznym kształcie decyduje właśnie odbiorca przyczyny. W głównej mierze chodzi o to, że – o podobny sposób oddziaływania obydwu odsłania czytelnik w trakcie lektury. I tak też literatury. W przypadku dzieła z pogranicza piosenka powinna być zrozumiała w pierwszym sztuk. Rzecz w tym, by, mówiąc językiem In- czyni kompozytor – muzyka, którą nadbudo- sztuk, jakim jest poezja śpiewana, znaczącą czytaniu [sic!]23. Szereg zabiegów kompozytor- gardena, dzieło literackie zabrzmiało w pełni wuje nad czterema warstwami tekstu16, staje się rolę odgrywa także muzyka. Obszarem zaś skich, takich jak rozciąganie brzmienia słów swego uposażenia i w takiej formie trafiło do świadectwem odbioru dzieła literackiego wyni- ludzkiej osobowości, na który muzyka odczy powtarzanie pewnych elementów tekstu, odbiorcy. Jak zatem sprawić, by tak skompliko- kającym z jego (kompozytora) indywidualnej działywa najsilniej, są emocje. W nich właśnie ma zwykle na celu ułatwienie percepcji dzieła wany w swej strukturze twór, jakim jest dzieło kompetencji czytelniczej i stanowi ilustrację przywoływana tu Susanne Langer dopatruje

20 Por. tamże, s. 28–31. 14 Transkrypcja to przeniesienie utworu z jednego systemu znaków w obręb drugiego. Por. M. Głowiński, Świadectwa i style odbioru, „Teksty” 21 Zasadniczo chodzi o to, że każdy uczestnik kultury dysponuje – na poziomie co najmniej podświadomym – konkretnym jej obrazem, 1975, nr 3(21), s. 17–19. który pozwala mu, jako jednostce, na funkcjonowanie w społeczeństwie złożonym z innych, podobnych sobie jednostek. Szerzej na ten temat 15 Ponieważ zdania na temat semantyczności samej muzyki są mocno podzielone (por.: S. Kisielewski, Czy muzyka jest niehumanistyczna?, zob. G. Banaszak, Pojęcie kultury muzycznej, [w:] tegoż, Formy…, s. 9–21. [w:] tegoż, Muzyka i mózg. Eseje, Kraków 1974; tenże, Do czego służy nam muzyka?, tamże; Z. Lissa, O istocie dzieła muzycznego, [w:] tejże, 22 […] zjawiska muzyczne konstytuować się mogą dzięki temu, że społeczność muzyczna odwołuje się do wspólnego zespołu wyobrażeń, na Wybór pism estetycznych, oprac. Z. Skowron, Kraków 2008; G. Banaszak, Wartości tradycyjnej kultury muzycznej, [w:] tegoż, Formy współczesnej gruncie których określone układy dźwiękowe stają się obiektami muzycznymi. Tamże, s. 17–18. kultury muzycznej, Warszawa 1991; R. Ingarden, Utwór muzyczny i sprawa jego tożsamości, [w:] tegoż, Studia z estetyki, t. 2, Warszawa 1966), 23 Tymi słowami Mirosław Czyżykiewicz sformułował najważniejszą zasadę, której powinien trzymać się każdy kompozytor. Wyraził tym pragnę podkreślić, że z toku mych rozważań wykluczam tzw. muzykę absolutną. Istniejące wątpliwości dotyczące jej warstwy semantycznej samym implicite, z jak wielką odpowiedzialnością – odpowiedzialnością za literaturę – wiąże się ta profesja. Por. M. Czyżykiewicz, … o młodo- uważam bowiem za zbyt arbitralne, a nawet niesłuszne – to jednak temat zasługujący na osobną rozprawę. ści w małym miasteczku, o lekturach, mistrzach i o własnym pisaniu, „Trubadur Polski” 2004, nr specjalny, s. 34–35. 16 Por. J. Lipiec, O istocie piosenki. Esej ontologiczny, „Piosenka” 2017, nr 5, s. 10–21. 24 Obiektywizację rozumiem tu za Ingardenem jako aktualizację w umyśle odbiorcy wszystkich informacji na temat przedmiotów przed- 17 A. Duda, dz. cyt., s. 70. stawionych zawartych w dziele. Por. R. Ingarden, O poznawaniu dzieła literackiego, [w:] tegoż, Studia z estetyki, t. 1, Warszawa 1957, s. 32–35. 18 Oczywiście zdarzyć się może, zgodnie z założeniami Ingardenowskiej teorii dzieła literackiego, że przy okazji każdorazowej realizacji 25 Mowa tu o percypowaniu dzieła, by tak rzec, in praesentia, „na żywo”, podczas trwania koncertu, ponieważ obecność odbiorcy jest jednym utworu słowno-muzycznego odkryte zostaną i na nowo uzupełnione kolejne miejsca niedookreślenia. z czynników odgrywających kluczową rolę w istnieniu poezji śpiewanej czy literatury w ogóle. Inną rzeczą jest odtwarzanie utworów zapisa- 19 A. Barańczak, Słowo w piosence. Poetyka współczesnej piosenki estradowej, Wrocław 1983, s. 29. nych na różnego rodzaju nośnikach analogowych lub wirtualnych. 48 49

literackie, dotarł w możliwie nienaruszonej senka, istnieją obiektywnie, ale z zasady dzięki, realizacja głosowa, mają ogromny wpływ na – gwarantuje harmonijny przepływ emocji – formie – w trakcie zaledwie kilkuminutowej poprzez i w obrębie stosunku między człowie- jej charakter, decydując niejednokrotnie o jej emocji dziejących się „tu i teraz”. Bezpośred- prezentacji – do szerokiego, zróżnicowanego kiem a utworem, dokładniej: między nadawcą ostatecznym kształcie oraz wpływie na od- nią relację z tego rodzaju kontaktu zdał Jacek audytorium? Otóż umiejętnie poprowadzona śpiewanych słów a ich odbiorcą30. biorcę. Wystarczy wspomnieć recytację Mic- Kaczmarski w otwierającym program Mury37 recytacja, czego dowodzi Władysław Sawryc- kiewiczowskiej Reduty Ordona w Syzyfowych utworze Ze sceny38: ki26, niewiele musi się różnić – co do rezulta- Literatura od początku swego istnienia zwią- pracach Stefana Żeromskiego – czymże byłby tów swych działań – od typowej, skrupulatnie zana jest nierozerwalnie z muzyką, a tradycja popis umiejętności deklamatorskich Zygiera, Wy w ciemnościach – reflektory chronią was – przeprowadzonej analizy stricte filologicznej27. tego związku sięga czasów niepiśmiennych gdyby nie umiejscowienie zdarzenia na lek- Oświetlając tylko scenę, na niej mnie! Mało tego – odpowiednia recytacja może ra- – wszak muza najpierw śpiewała, a dopiero cji języka polskiego w zrusyfikowanej szkole. Jak na dłoni widać mą stężałą twarz, dykalnie zmienić skalę trudności recepcyjnych potem nauczyła się pisać31. Realizacja głosowa Zawarta implicite w tekście wiersza przesłan- Gdy przez mrok próbują oczy przebić się! utworu28. Wymagana jest tutaj jednak obecność jest zatem – jak chciał Ingarden – koniecz- ka – lepiej zginąć, niż oddać się w ręce wroga Mikrofony wychwytują każdy dźwięk, słuchającego i jego nastawienie na aktywny odna dla zaistnienia dzieła literackiego w pełni – w kontekście zniewolenia narodu polskiego Mój najlżejszy oddech usłyszycie stąd! biór – w tak specyficznych warunkach, przy jego przeznaczenia. Jednak dopiero realizacja zyskała na sile, uobecniając wśród słuchają- Ja przemogę sztywność zaciśniętych szczęk, zaangażowaniu obydwu stron, literatura może w formie śpiewu jest ideałem, do którego sztu- cych jakości zawarte w dziele w sposób, na Wstrzymam myśli niekontrolowany prąd! się uobecnić „tu i teraz”. ka liryczna powinna dążyć32. Aby jednak ów który popularna cicha lektura nie pozwala. śpiew mógł spełnić swoją funkcję, konieczne Zygier obudził tym samym wśród uczniów Ja tu na krótko! Kochani – pozwolicie? Dodatkowe możliwości percepcyjne stwarza jest zaistnienie pewnych okoliczności, miano- – zwłaszcza u Marcina Borowicza – uśpione Przed wami chcę naprawdę szczerze się wysilić! poezja śpiewana. Siłą napędową literatury wicie relacji, jaka zachodzi między wykonaw- instynkty patriotyczne. To dla was chwila, dla mnie całe życie! + staje się tutaj odpowiednio skomponowana cą a widzem lub pomiędzy zapisem audialnym Nim zniknę – niech pokrzyczę krótką chwilę! + SZYMON BRUCKI muzyka oraz wykonanie wokalne. To ostatnie (względnie inną formą przekazu wirtualnego) Żeromski uwiecznił swym piórem moc od- zawsze jednak będzie zdeterminowane po- a słuchaczem (resp. widzem). Pierwszy typ re- działywania okoliczności na deklamację in Kaczmarski wyraził tu expressis verbis nie tylko przez towarzyszącą mu muzykę, dzięki której lacji nazywam in praesentia (łac. w obecności) praesentia oraz siłę wpływu, jaki ta ma na emocje, jakie towarzyszą każdemu wykonaw- literatura zdolna jest uobecniać się niejako ze i ten będzie tu stanowił obiekt rozważań, drugi swego odbiorcę. To dowód na to, że literatura cy, ale także pewnego rodzaju umowność sa- zdwojoną siłą: Muzyka jest w stanie doszukać zaś in absentia (łac. pod nieobecność)33. potrzebuje szczególnego rodzaju atencji, wręcz mego wystąpienia – zgromadzona publiczność

OD WIERSZA DO PIOSENKI się w słowie (tekście poezji) szerszych zakresów obecności. Lektura tak zwana cicha, choć nie- musi niejako „wyrazić zgodę” na widowisko 36

+ znaczeniowych, dojść w głąb znaków słownych, Na temat okoliczności głosowej realizacji pozbawiona uroku , nie gwarantuje wszak oraz wykazać się pewną gotowością na percy- uwypuklić treść i podteksty, a czyni to lepiej niż dzieła literackiego wypowiedział się Maciej tak silnych przeżyć jak głośne, a zwłaszcza powanie dzieła. Każda sztuka implikuje bo- jakakolwiek inna sztuka29. Wróblewski – podkreślał zwłaszcza psychote- poprzedzone odpowiednim przygotowaniem, wiem istnienie potencjalnego odbiorcy i roz- rapeutyczny charakter recytacji zorientowanej czytanie. Dopiero specyficzny kontakt in pra- poczyna swoją pełną egzystencję w momencie Dzieło literacko-muzyczne – w pełni swego monologowo34. Powiada badacz, że interpre- esentia – możliwy dzięki realizacji głosowej aktywnej konfrontacji z nim. uposażenia – dociera więc do odbiorcy dopiero tacja głosowa pozwala w różny sposób [pod- podczas prezentacji scenicznej, ponieważ dzie- kr. – S.B.] uwydatnić sens danego utworu35. ło i jego wartości, w tym przypadku dana pio- To właśnie okoliczności, w jakich odbywa się Szymon Brucki jest absolwentem Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. Jest także wokalistą, gitarzystą, autorem muzyki swoich piosenek, wielokrotnym laureatem krajowych festiwali gatunku.

26 W. Sawrycki, Emocje i struktury. O recytacji jako sposobie poznawania utworu literackiego, [w:] Problematyka tekstu głosowo interpretowanego, red. W. Sawrycki, P. Tański, D. Kaja, E. Kruszyńska, t. 3, Toruń 2010, s. 9–24. 27 Nie ulega jednak wątpliwości, że każdy akt recytatorski poprzedzać powinna dogłębna, choć niekoniecznie naukowa, analiza materii, z jaką mierzy się recytator. 28 W. Sawrycki, dz. cyt., s. 12. 29 Ostatni wywiad Tadeusza Bairda. Rozmawiał Tadeusz K. Sznajderski, „Życie Literackie” 1981, nr 39, cyt. za: H. Milewska, „Głosy z oddali” Tadeusza Bairda – słowo i śpiew, [w:] Problematyka…, t. 3, s. 84. 30 J. Lipiec, dz. cyt., s. 18. 31 J. Sawicka, Bardowie, [w:] Zostały jeszcze pieśni. Jacek Kaczmarski wobec tradycji, red. K. Gajda, M. Traczyk, Kraków 2010, s. 14. 32 Czego domaga się badacz: P. Tański, Piękno – racja istnienia wiersza. (O śpiewaniu utworów poetyckich), [w:] Problematyka tekstu głosowo interpretowanego, red. K. Lange, W. Sawrycki, P. Tański, t. 2, Toruń 2006, s. 169–174. 33 Z racji swego wirtualnego tworzywa typ relacji in absentia uważam za mniej istotny, choć nie bez znaczenia. W jego wypadku również mają 36 Cicha lektura jest szczególnego rodzaju aktywnością intelektualną zapewniającą intymny kontakt autora z czytelnikiem, pozostaje jednak szansę uobecnić się wartości podobne tym, które towarzyszą wykonaniu „na żywo”, jednak w dużo mniejszym stopniu. relacją wirtualną, dziejącą się in absentia, bo przy aktywności tylko jednej ze stron – czytelnika. 34 M. Wróblewski, Okoliczności recytacji, [w:] Problematyka…, t. 2, s. 53–60. 37 P. Gintrowski, J. Kaczmarski, Z. Łapiński, Mury, CD, Pomaton EMI, Warszawa 1999. 35 Tamże, s. 55. 38 J. Kaczmarski, Antologia poezji, red. K. Nowak, Warszawa 2012, s. 79. 50 51

BIBLIOGRAFIA, DYSKOGRAFIA Anna G. Piotrowska Banaszak G., Pojęcie kultury muzycznej, [w:] tegoż, Formy współczesnej kultury muzycznej, Warszawa 1991. Banaszak G., Wartości tradycyjnej kultury muzycznej, [w:] tegoż, Formy współczesnej kultury muzycznej, Warszawa 1991. Barańczak A., Słowo w piosence. Poetyka współczesnej piosenki estradowej, Wrocław 1983. Czyżykiewicz M., … o młodości w małym miasteczku, o lekturach, mistrzach i o własnym pisaniu, „Trubadur Polski” 2004, nr specjalny. ALTERNATYWNOŚĆ – SŁOWO Duda A., Dzieło teatralne jako swoisty zapis konkretyzacji dramatu dokonanej przez reżysera, [w:] Z inspiracji Ingardenowskiej w teorii literatury, red. A. Stoff, Toruń 2001. TALIZMAN W REFLEKSJI Gajda K., To moja droga. Biografia Jacka Kaczmarskiego, Wrocław 2009. Głowiński M., Literackość muzyki – muzyczność literatury, [w:] Muzyka w literaturze. Antologia polskich studiów powojennych, red. A. Hejmej, Kraków 2002. NAD MUZYKĄ POPULARNĄ Głowiński M., Świadectwa i style odbioru, „Teksty” 1975, nr 3(21). Hejmej A., Muzyczność dzieła literackiego, Toruń 2012. Hejmej A., Słuchać i czytać: dwa źródła jednej strategii interpretacyjnej, [w:] Muzyka w literaturze. Antologia polskich studiów powojennych, red. A. Hejmej, Kraków 2002. Ingarden R., O poznawaniu dzieła literackiego, [w:] tegoż, Studia z estetyki, t. 1, Warszawa 1957. Ingarden R., Utwór muzyczny i sprawa jego tożsamości, [w:] tegoż, Studia z estetyki, t. 2, Warszawa 1966. Ingarden R., Z teorii dzieła literackiego, [w:] Teorie literatury XX wieku. Antologia, red. A. Burzyńska, M. Markowski, Kraków 2007. Kaczmarski J., Antologia poezji, red. K. Nowak, Warszawa 2012. Kisielewski S., Czy muzyka jest niehumanistyczna?, [w:] tegoż, Muzyka i mózg. Eseje, Kraków 1974. Kisielewski S., Do czego służy nam muzyka?, [w:] tegoż, Muzyka i mózg. Eseje, Kraków 1974. Lipiec J., O istocie piosenki. Esej ontologiczny, „Piosenka” 2017, nr 5. Lissa Z., O istocie dzieła muzycznego, [w:] tejże, Wybór pism estetycznych, oprac. Z. Skowron, Kraków 2008. Milewska H., „Głosy z oddali” Tadeusza Bairda – słowo i śpiew, [w:] Problematyka tekstu głosowo interpretowanego, red. W. Sawrycki, P. Tański, D. Kaja, E. Kruszyńska, t. 3, Toruń 2010. Sawicka J., Bardowie, [w:] Zostały jeszcze pieśni. Jacek Kaczmarski wobec tradycji, red. K. Gajda, M. Traczyk, Kraków 2010. Sawrycki W., Emocje i struktury. O recytacji jako sposobie poznawania utworu literackiego, [w:] Problematyka tekstu głosowo interpretowanego, red. W. Sawrycki, P. Tański, D. Kaja, E. Kruszyńska, t. 3, Toruń 2010.

Stachura E., Wiersze, Toruń 2002. + ANNA G. PIOTROWSKA + Tański P., Piękno – racja istnienia wiersza. (O śpiewaniu utworów poetyckich), [w:] Problematyka tekstu głosowo interpretowanego, red. K. Lange, W. Sawrycki, P. Tański, t. 2, Toruń 2006. Wróblewski M., Okoliczności recytacji, [w:] Problematyka tekstu głosowo interpretowanego, red. K. Lange, W. Sawrycki, P. Tański, t. 2, Toruń 2006.

Gintrowski P., Kaczmarski J., Łapiński Z., Mury, CD, Pomaton EMI, Warszawa 1999. Stare Dobre Małżeństwo, Biała lokomotywa, CD, MTJ, Warszawa 2011. o w muzyce popularnej jest alternatyw- wydaje się typowe i powszechnie akceptowane, Stare Dobre Małżeństwo, Dla wszystkich starczy miejsca, CD, Pronit, Pionki 1990. Stare Dobre Małżeństwo, Sercopisanie, CD, Jacek Music, Warszawa 1990. ne – i względem czego? Pytanie trud- stanie się alternatywne, a to, co obecnie wydaje ne, bo wymagające – między innymi się alternatywne – za chwilę będzie uznane za Nagranie z koncertu Biała lokomotywa wieńczącego XXXVII Ogólnopolskie Spotkania Zamkowe „Śpiewajmy Poezję” z 2010 r.: https://www. C

OD WIERSZA DO PIOSENKI youtube.com/watch?v=aNNAL4sjWbY [dostęp 17.02.2019]. – zdefiniowania szeregu pojęć, w tym i takich, popularne, a być może nawet banalne. Chociaż

+ które zwykło się obecnie określać nazwami więc twierdzenie, że muzyka alternatywna […] angielskimi, z braku polskich odpowiedników. zyskuje na popularności1 wydaje się oksymoro- Z grubsza ujmując, alternatywność zazwyczaj nem, w gruncie rzeczy oddaje pewną prawdę polaryzuje się i przeciwstawia dominującym o mechanizmach stojących za zmiennością tendencjom czy gustom. Tak zwany main- gustów słuchaczy. stream, czyli w dosłownym tłumaczeniu nurt główny obejmuje bowiem te style muzyczne, W tym eseju nie padnie odpowiedź na pytanie które są dość powszechnie akceptowane przez o to, co w muzyce popularnej uchodzi – czy też większość słuchaczy, łatwo dostępne, wręcz może uchodzić – za alternatywne. Nie będzie promowane (w ramach tak zwanej kultury to także muzykologiczna analiza muzyki alter- masowej). A zatem można rzec, że aby coś natywnej, choć przedmioty obejmujące taką zostało uznane za reprezentatywne dla main- refleksję wykładane są już w amerykańskich streamu, musi się wpisać w pewien Zeitgeist, uczelniach, na przykład w Columbia Univer- który dotyczy preferencji określnych wzorców, sity2. Pojęcie muzyki alternatywnej w ramach upodobania jakichś wartości estetycznych, ale szeroko rozumianej muzyki popularnej nie jednocześnie może być zaledwie przejściową, będzie też zawężone do zjawiska tak zwanego szybko mijającą modą. Wówczas to, co dzisiaj rocka alternatywnego (alternative rock), czyli

1 Cytat zaczerpnięty ze strony internetowej stacji radiowej o nazwie Antyradio, grającej w założeniu muzykę alternatywną. Por. https://www. antyradio.pl/Muzyka/Duperele/muzyka-alternatywna-co-to-znaczy-co-to-za-gatunek-29692 [dostęp 31.07.2019]. 2 W semestrze letnim 2016 r. przedmiot Analysis of Alternative Music (MUSI UN 3335) prowadził w Columbia University dr Marlon Feld. Por. https://music.columbia.edu/course/analysis-of-alternative-music [dostęp 31.07.2019]. 52 53

stylu prężnie rozwijającego się od lat 80. do niu, prymat niektórych z nich nie jest uwa- muzyka jest na przykład nieakceptowana przez cami i słuchaczami pochodzącymi z terenów połowy lat 90. XX wieku, głównie w Stanach runkowany ani a priori, ani „raz na zawsze”, władze, krytykowana przez establishment, stoi wiejskich, zwłaszcza popegeerowskich, identy- Zjednoczonych3, ani też nie będzie utożsamio- a niektóre z wymienionych tu aspektów mogą w niezgodzie z obowiązującą doktryną, w ko- fikującymi się z tego rodzaju muzyką. A zatem ne z tak zwaną sceną alternatywną – rozmaicie (w pewnym momencie historycznym, w okre- lizji z dominującym światopoglądem itp. Nie- – paradoksalnie – mimo masowej popularno- kojarzoną w zależności od miejsca i czasu. Nie ślonych warunkach socjoekonomicznych czy jednokrotnie więc muzykę tworzoną w ramach ści, jaką disco polo zdobyło, styl ten narodził będzie to także tekst najeżony definicjami ani politycznych) nabrać kapitalnego wręcz zna- sprzeciwu charakteryzuje się jako rewolucyjną się jako pewna alternatywa, umożliwiająca odwołujący się do niezliczonych przykładów czenia i przyczynić się do uznania danego stylu tudzież nieoficjalną. Na tego typu ideologicz- jego fanom identyfikację z tymi, którzy zna- mających udowodnić taki – lub inny – punkt (czy nawet jednego tylko, konkretnego utworu) ny wymiar alternatywności można wskazać leźli się w podobnej do nich sytuacji życiowej. widzenia. Wydaje się bowiem (i takie twierdze- za taki, który wyczerpuje wszelkie znamiona na przykład w przypadku polskiej piosenki nie można przyjąć a priori), że w zależności alternatywności. Mówiąc zatem o alternatyw- zaangażowanej. Popularność tego nurtu przy- Wyznacznikiem może nieco kontrowersyj- od tego, jakimi kryteriami oceny się kieruje- ności pewnych stylów muzycznych, albo roz- pada w Polsce na lata 80. XX wieku, co jeszcze nym, ale jakże często branym pod uwagę przy + my, można udowodnić pewną alternatywność patrujemy je w perspektywie historycznej (bo wyraziście podkreśla polityczny wymiar tego dyskutowaniu muzyki popularnej jest jej wy- każdego stylu muzycznego tudzież dopatrzeć na przykład były już wcześniej interpretowane zjawiska. miar komercyjny10. W tym zakresie bowiem się choćby cienia takiej alternatywności. I ten jako alternatywne), albo bierzemy pod uwagę sprzedawalność muzyki (rozumiana jako esej traktuje właśnie o tej fascynującej wielości stan dzisiejszy (bo pewne style posiadają cechy Inny rodzaj alternatywności pojawia się liczba zakupionych płyt czy sprzedanych bile- kryteriów stosowanych do oznaczenia alterna- alternatywności w kontekście obecnej sytuacji w przypadku tych stylów muzycznych, które tów na koncert, ale także liczba odsłon i ścią- tywności muzyki popularnej, nie uzurpując so- kulturowej itp.), a tylko możemy spekulować stają się elementem identyfikacji określonej gnięć w Internecie itp.) wpływa na ustalanie

bie praw do wyczerpania tego wątku, a jedynie na temat tego, czy w przyszłości będą one uwa- grupy preferującej dany typ muzyki, poprzez (tudzież zacieranie) granic pomiędzy tym, + ANNA G. PIOTROWSKA sugerując mnogość rozwiązań. Alternatywność żane za alternatywne i względem czego. dostrzeżenie podobieństw i różnic6 w prefero- co mainstreamowe, a tym, co alternatywne. stała się rodzajem słowa klucza (być może na waniu określonych stylów muzycznych. Iden- W tak zwanym przemyśle muzycznym często równi z terminem „autentyczność”), które W ujęciu historycznym często używany jest tyfikacja taka często dokonywana jest vis-à-vis rysuje się wyraźnie rozróżnienie pomiędzy na- działa na zasadzie wytrychu umożliwiającego model ideologiczny, który najczęściej funkcjo- reszty społeczeństwa. Nie ulega bowiem wąt- stawieniem na osiąganie wymiernych efektów kategoryzację pewnych stylów muzycznych nuje w ścisłej korelacji z sytuacją polityczną. pliwości, że właśnie muzyka posiada znacze- finansowych (co często łączone jest z nadmier- w zupełnie niejednoznacznych, czasem zadzi- Alternatywność określonego stylu muzyki ponie społeczne nie tylko, ale przede wszystkim ną obecnością w mediach, zwłaszcza publicz- wiających konstelacjach. W słowie „alterna- pularnej łączy się wówczas z kategorią protestu, dlatego, że dostarcza środków do samoidentyfi- nych, kolokwialnie określaną jako „parcie na tywność” (tudzież „autentyczność”) odszukać sprzeciwu czy wręcz buntu artykułowanego kacji oraz naznaczenia miejsc i granic, które je szkło”) a poczuciem artystycznej misji wyraża- można magiczną wręcz moc zapewniającą w ramach danego stylu muzycznego. Alterna- rozgraniczają7. Jako alternatywną kategoryzo- jącej się w przekonaniu, że muzyka jest nie tyle określoną wartość, a samą alternatywność po- tywność takiego stylu wynika na przykład z ne- wać można więc muzykę subkultur8: mówi się sposobem na życie, co sposobem życia, formą traktować jak talizman będący jej gwarantem. gacji obowiązującego systemu politycznego, co o niej, że jest to muzyka progresyjna, under- ekspresji nieulegającej dyktatom komercji. najczęściej odbija się w warstwie tekstowej, ale groundowa; kontrkultura. Niewątpliwie w ta- W artykule z 2011 roku pod tytułem Kategoria niekiedy uzewnętrznia się i w warstwie perfor- kiej funkcji występował rock w bloku wschod- A zatem w takim teoretycznym modelu ko-

ALTERNATYWNOŚĆ – SŁOWO TALIZMAN W REFLEKSJI NAD MUZYKĄ POPULARNĄ NAD MUZYKĄ W REFLEKSJI TALIZMAN – SŁOWO ALTERNATYWNOŚĆ alternatywności w polskiej muzyce popularnej matywnej czy ikonicznej związanej z danym nim w czasach zimnej wojny. W latach 80. XX egzystować miałyby nurt komercyjny i nie-

+ drugiej połowy XX wieku – próba typologii wy- wykonawcą. Co więcej, alternatywność tego wieku w Europie czy Stanach Zjednoczonych komercyjny, jednakże w rzeczywistości od- znaczyłam trzy obszary kojarzone z muzyką typu nierzadko jest związana z represjonowa- taką rolę przyjął na przykład punk rock, a od dzielająca je linia nie zawsze jest łatwa do popularną, które najczęściej determinują al- niem wykonawców, cenzurowaniem tekstów, lat 90. XX wieku – kultura hiphopowa9. O ile poprowadzenia: nie zawsze to, co komercyjne, ternatywność danego stylu4. Między innymi występów, publicznych wypowiedzi itp. O ile rap pozostaje stylem muzycznym łączonym ze oznacza konformistyczne, a to, co nonkonfor- kategoria alternatywności odwołuje się do sam sprzeciw może być różnie definiowany środowiskami miejskimi, tak disco polo koja- mistyczne, nie zawsze musi być niekomercyj- ideologii, umożliwia identyfikację z grupą spo- i rozumiany, gdyż z socjologicznego punktu rzone było początkowo głównie z wykonaw- ne. Na przykład jako niekomercyjna postrze- łeczną, może być także rozpatrywana w kon- widzenia jest wielorako interpretowany5, to tekście postępującej komercjalizacji muzyki jednak jego wyczuwalne lub jedynie sugero- popularnej. Ale pamiętać należy, że czynniki wane istnienie może stanowić podstawę alter- 6 S. Hall, The Question of Cultural Identity, [w:] Modernity. An Introduction to Modern Societies, eds. S. Hall, D. Held, D. Hubert, Oxford te funkcjonują najczęściej w ścisłym połącze- natywności danego nurtu muzycznego. Taka 1996, s. 595–634. 7 M. Stokes, Introduction, [w:] Ethnicity, Identity and Music. The Musical Construction of Place, ed. M. Stokes, Oxford–New York 1994, s. 5 (music is socially meaningful not entirely but largely because it provides means by which people recognize identities and places, and the 3 Por. m.in. D. Thompson,Alternative Rock, San Francisco 2000. boundaries which separate them). 4 A.G. Piotrowska, Kategoria alternatywności w polskiej muzyce popularnej drugiej połowy XX wieku – próba typologii, [w:] Muzyka jest 8 H. Kruse, Subcultural Identity in Alternative Music Culture, “Popular Music” 1993, vol. 12(1), s. 33–41. zawsze współczesna. Studia dedykowane Profesor Alicji Jarzębskiej, red. M. Woźna-Stankiewicz, A. Sitarz, Kraków 2011, s. 321–333. 9 Por. Por. Alternative, Country, Hip-Hop, Rap, and More: Music from the 1980s to Today, ed. M. Ray, New York 2013. 5 J.A. Hollander, R.L. Einwoher, Conceptualizing Resistance, “Sociological Forum” 2004, vol. 19, No. 4, s. 534. 10 R. Shuker, Popular Music: The Key Concepts, London 2017, s. 16. 54 55

gana była działalność zespołów college’owych skrajnościami w ramach tzw. muzyki popular- Dr hab. Anna G. Piotrowska, absolwentka Uniwersytetu Jagiellońskiego i Durham Uniwersity, pracownik Instytutu Muzykologii UJ, grających często muzykę określaną jako inde- nej i uważane są niekiedy za reprezentatywne autorka wielu książek poświęconych europejskiej i amerykańskiej kulturze muzycznej, m.in.: Topos muzyki cygańskiej w kulturze europejskiej (2012), O muzyce w filmie. Wprowadzenie do metodologii filmowej (2014). pendent (indie)11. Ale działający w latach 1980– dla nurtu głównego albo alternatywnej muzyki. 2011 amerykański band R.E.M. – wywodzący Podobny proces zaobserwować można (w dzie- się właśnie z tego nurtu – odniósł olbrzymi jach muzyki) w stosunku do niektórych stylów BIBLIOGRAFIA sukces komercyjny12. Natomiast w Polsce tak muzycznych, klasyfikowanych zrazu jako po- Alternative, Country, Hip-Hop, Rap, and More: Music from the 1980s to Today, ed. M. Ray, New York 2013. zwane kapele podwórkowe, nieco zapomniane, pularne, a następnie jako poważne (np. kariera Hall S., The Question of Cultural Identity, [w:] Modernity. An Introduction to Modern Societies, eds. S. Hall, D. Held, D. Hubert, Oxford 1996. ale wciąż aktywne, nie są nastawione na wielki operetki wiedeńskiej)13. Hollander J.A., Einwoher R.L., Conceptualizing Resistance, “Sociological Forum” 2004, vol. 19, No. 4. Kallen S.A., The History of Alternative Rock, New York 2012. zysk finansowy, raczej kojarzone są z działal- Kruse H., Subcultural Identity in Alternative Music Culture, “Popular Music” 1993, vol. 12(1). nością niszową, a przecież zawsze są gotowe A może jest tak, jak deklarował Steve Taylor Mohan A.B., Malone J., Popular Music as “Social Cement”: A Content Analysis of Social Criticism and Alienation in Alternative-Music Song Titles, [w:] Adolescents and Their Music: If It’s Too Loud, You’re Too Old, ed. J.S. Epstein, New York 1994. schlebiać gustom wszystkich potencjalnych – autor pracy definiującej zjawiska łączone Piotrowska A.G., Kategoria alternatywności w polskiej muzyce popularnej drugiej połowy XX wieku – próba typologii, [w:] Muzyka jest zawsze + słuchaczy. z amerykańską muzyką alternatywną – że do- współczesna. Studia dedykowane Profesor Alicji Jarzębskiej, red. M. Woźna- Shuker R., Popular Music: The Key Concepts, London 2017. Stankiewicz, A. Sitarz, Kraków 2011. piero spojrzenie wstecz ułatwia identyfikację Stokes M., Introduction, [w:] Ethnicity, Identity and Music. The Musical Construction of Place, ed. M. Stokes, Oxford–New York 1994. 14 Taylor S., The A to X of Alternative Music, Brookfield 2004. Muzykę alternatywną często definiuje się po- alternatywności? Czy rzeczywiście jedynie Thompson D., Alternative Rock, San Francisco 2000. przez użycie przedrostka nie- albo non- (non- wówczas możliwe jest prześledzenie trajek- https://music.columbia.edu/course/analysis-of-alternative-music [dostęp 31.07.2019]. konformistyczna), kontr- czy wręcz anty-. torii wpływów i ustalenie kluczowych punk- https://www.antyradio.pl/Muzyka/Duperele/muzyka-alternatywna-co-to-znaczy-co-to-za-gatunek-29692 [dostęp 31.07.2019]. Czyżby więc negowanie było permanentną tów dla zachodzących przemian? Wydaje się

cechą muzyki alternatywnej? Czy też tego typu przecież, że alternatywność jest kategorią + ANNA G. PIOTROWSKA określenia odzwierciedlają jedynie pewną bi- stosowaną w sposób arbitralny: przypisuje narną optykę kontrastującą muzykę alterna- się ją pewnym stylom muzycznym w wyniku tywną i mainstreamową? Czy muzyka uznawa- jednoczesnego działania wielu czynników, na za alternatywną musi jednak zawsze nieść nie tylko tych dotyczących strony muzycznej skojarzenia z buntem, negacją, odrzuceniem, (na przykład nietypowe instrumentarium) często stając się – na przykład w przekazach czy warstwy tekstowej piosenek15, ale także propagandowych – synonimem zagrożenia? w wyniku analizy kontekstu funkcjonowania Niekiedy (choć nie musi to być regułą) style stylów, aktualnie obowiązującej interpretacji uznawane za alternatywne bywają zakazywa- tudzież sytuacji ekonomicznej czy politycznej, ne i kultywowane w ukryciu. Alternatywność które bezpośrednio lub pośrednio wpływają na jest wówczas powodem do ignorowania, złych ocenę i kategoryzację konkretnych dzieł arty- skojarzeń, ujemnego oceniania, dezaprobaty, stycznych jako przynależnych lub nie do domi- bywa wręcz wyszydzana i wyśmiewana. Jak nującego nurtu. Kiedy zaś jakiś styl muzyczny

ALTERNATYWNOŚĆ – SŁOWO TALIZMAN W REFLEKSJI NAD MUZYKĄ POPULARNĄ NAD MUZYKĄ W REFLEKSJI TALIZMAN – SŁOWO ALTERNATYWNOŚĆ kiedyś pisałam, płynna granica pomiędzy alter- w oczywisty i klarowny sposób nie mieści się

+ natywnością a jej brakiem, wynikająca m.in. ze w kategorii mainstreamu, łatwo ulec pokusie zmieniających się społecznych upodobań, licz- nazwania go alternatywnym. Zawsze jednak by zwolenników danego stylu itp.,. sprawia, że warto wtedy zadać sobie pytanie: alternatywny niektóre style fluktuują, balansując pomiędzy względem czego?

11 S.A. Kallen, The History of Alternative Rock, New York 2012, s. 6–10. 12 Co więcej, lider tego zespołu Mike Stipe napisał wstęp do książki mającej być kompendium muzyki alternatywnej. Por. S. Taylor, The A to X of Alternative Music, Brookfield 2004. 13 A.G. Piotrowska, dz. cyt., s. 321–333. 14 S. Taylor, dz. cyt., s. 3. 15 Por. A.B. Mohan, J. Malone, Popular Music as “Social Cement”: A Content Analysis of Social Criticism and Alienation in Alternative-Music Song Titles, [w:] Adolescents and Their Music: If It’s Too Loud, You’re Too Old, ed. J.S. Epstein, New York 1994, s. 283–300. 56 57

Andrej Kotin – w zakonie wprawdzie buddyjskim, lecz Mistyka hinduska widzi to trochę inaczej. Co usytuowanym w najbardziej bodajże słonecz- do udręk cielesnych i cierpień, panuje tu pełna STUDIUM JEDNEJ PIOSENKI, nej, kwiecistej i rozrywkowej części Stanów zgoda, wszystko się pokrywa prawie 1:1. Jed- Zjednoczonych. Ta zabawna okoliczność nakże myśl hinduistyczna (jak zresztą niektó- CZYLI LEONARD COHEN JAKO POETA MISTYCZNY pięknie koresponduje z tym wielce osobistym re późniejsze przejawy myśli chrześcijańskiej) ujęciem mistycyzmu, jaki przenika niemalże nie sprowadza życia duchowego do dwóch wszystkie jego piosenki. Aby lepiej to zrozu- skrajnych kategorii: człowieka świeckiego po mieć, cofnijmy się w czasie i zerknijmy do jednej stronie i mnicha-ascety po drugiej. Mahabharaty – monumentalnego zbioru świę- Są też tacy – twierdzi Mahabharata – którzy tych ksiąg hinduizmu. Pozwolę sobie zacyto- p o p r z e z miłość do konkretnej kobiety wać króciutki fragment, traktujący o różnych kochają t a k n a p r a w d ę coś, co wykracza rodzajach ludzi z perspektywy ich miłości do poza tę konkretną kobietę, a stanowi boski ele- Atmana. Słowo Atman określa w hinduizmie ment każdej żywej istoty. Jedną z najważniej- duszę w postaci czystej lub, inaczej mówiąc, szych hinduistycznych konkluzji jest bowiem boską cząstkę w każdej indywidualnej jaźni, idea tożsamości Atmana z Brahmanem, czyli zatem można też powiedzieć, iż chodzi tu duszą Wszechświata, czyli – używając termi- o swoistą typologię bądź stopniowanie udu- nologii „zachodniej” – Bogiem. Toteż można, chowienia jednostki. A więc: Są tacy, którzy wedle hinduizmu, prowadzić życie pozornie +

kochają złoto gwoli złota; kochają kobiety gwo- zwyczajne, świeckie, a zarazem być całkowicie + ANDREJ KOTIN + ewien wyjątkowo nieciekawy rosyjski kilku najistotniejszych – w moim odczuciu – li kobiet; kochają władzę gwoli władzy. Są też oddanym Bogu. moderator, którego nazwiska nie chciał- aspektach tego, jakże specyficznego, Cohenow- tacy, którzy rezygnują z kobiet, złota i władzy Pbym tu „promować”, wypowiedział skiego mistycyzmu. gwoli miłości do Atmana. Najwyżsi są zaś ci, Właśnie takie życie prowadzi bohater liryczny w jednym ze swoich programów całkiem cieka- którzy kochając kobietę, kochają w ten sposób Leonarda Cohena. Kluczową pod tym wzglę- wą myśl (wszak nieciekawym ludziom również Zanim jednak przejdę bezpośrednio do tek- Atmana; kochając pieniądze, kochają w ten spo- dem piosenką jest utwór There for You z al- zdarzają się ciekawe myśli). Stwierdził on mia- stów kanadyjskiego poety i piosenkarza (rów- sób Atmana; kochając władzę, kochają w ten bumu Dear Heather, rozpoczynający się od STUDIUM JEDNEJ PIOSENKI 1

+ nowicie, że cała kultura żydowska nieustannie nież prozaika, ale na tym nie będę się skupiał), sposób Atmana . bezpośredniego wyznania: obraca się wokół osobistej relacji człowieka warto sprostować pojęcie „mistyczny” w od- z Bogiem, tak więc każdy artysta (zresztą nie niesieniu do omawianej twórczości. Określenie Rzeczywiście, całkowite porzucenie wszel- When it all came down / Kiedy wszystko się skończyło tylko artysta) pochodzenia żydowskiego, to może, w rzeczy samej, wydać się nieco „na kich przywiązań do materialnych/fizycznych And the pain was through, / I ból przeminął, o czymkolwiek mówi, w ten lub inny sposób wyrost”, gdyż mistyka bądź mistycyzm kojarzą obiektów jest prostsze, aniżeli potraktowa- I get it now: / Teraz już rozumiem: opowiada tak naprawdę o swoim stosunku do się przede wszystkim z ascezą, ucieczką przed nie tych obiektów jako drogi do duchowej I was there for You. / Byłem tam dla Ciebie. Boga, prowadzi długi, dramatyczny dialog ze tak zwanym światem, a już na pewno przed przemiany, do złączenia się z Absolutem. Stwórcą. Przy czym formalnie może być za- wypełniającymi go pokusami natury erotycz- Mówi o tym – aczkolwiek z zupełnie in- Mamy zatem do czynienia z wszechogar- równo osobą wierząca, jak też agnostykiem nej. Cohen natomiast, jak wiadomo, bynaj- nym, odwrotnym wręcz wnioskiem – apo- niającym olśnieniem, które tuż na początku czy wręcz ateistą. Owszem, negacja, a nawet mniej nie był ascetą, a wątki seksualne zajmują stoł Paweł w siódmym rozdziale Pierwszego piosenki zostaje ujęte w proste i jednocześnie zwalczanie rozmówcy także potrafi stanowić w jego twórczości miejsce nie mniej ważne niż Listu do Koryntian: Jesteś związany z żoną? niezwykle trafne słowa (Cohen był jedynym sedno dialogu. wątki religijne. Znamienny jest sam w sobie Nie usiłuj odłączać się od niej! Jesteś wolny? w swoim rodzaju mistrzem frazy tak misternie fakt, że w roku 1996 wstąpił do buddyjskiego Nie szukaj żony! Ale jeżeli się ożenisz, nie ścisłej i złudnie zwyczajnej, że nic dziwnego, iż W przypadku Leonarda Cohena dialog ten klasztoru zen w Południowej Kalifornii. Oczy- grzeszysz. Podobnie i dziewica, jeśli wycho- nad większością piosenek, jak sam przyznawał, zdaje się zupełnie świadomy i konsekwentny wiście wielu artystów – od Hermanna Hesse dzi za mąż, nie grzeszy. Tacy jednak cierpieć pracował przez kilkadziesiąt lat). Przeżywszy (celowo używam formy teraźniejszej, ponieważ po George’a Harrisona – interesowało się tak będą udręki w ciele, a ja chciałbym ich wam liczne rozterki i rozpacze, bohater liryczny t a k i e rozmowy nie podlegają ograniczeniom zwaną wschodnią duchowością, praktykowało oszczędzić2. uświadamia sobie ostatecznie, że całe jego czasoprzestrzennym). I chociaż twierdzenie, medytację itd., ale zwykle udawali się w tym iż poezja Cohena jest w gruncie rzeczy poezją celu ku źródłom, czyli podróżowali do Indii, metafizyczną bądź mistyczną, trąci banałem, Chin bądź innych dalekich i egzotycznych kra- 1 Cyt. za: https://www.rigaslaiks.ru/pyatigorskiy/kak-lyubit-osmyslenno-16948 (tł. na jęz. pol. – A.K.). chciałbym mimo wszystko zatrzymać się przy in. Cohen osiedlił się – i to na kilka dobrych lat 2 1 List do Koryntian 7, 27-28, http://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=292. 58 59

za kogoś życie, dobrowolnie idąc zamiast tej w tradycyjnie miłosnym, „męsko-damskim” osoby na śmierć). W każdym razie, znaczenie sensie okaże się całkiem uzasadniona. Zresztą własnego „ja” zostaje radykalnie pomniejszo- w świetle (oraz w świecie) liryki Cohenowskiej ne, gdyż: tego typu rozróżnienia nie mają w ogóle racji bytu. Jego bohater liryczny – zgodnie z wy- I see my life / Widzę swoje życie żej przytoczonym hinduistycznym postula- In full review: / W pełnym przeglądzie: tem – traktuje wszystko, co go otacza (w tym It was never me, / To nigdy nie byłem ja, również siebie samego), jako tymczasową It was always You. / To zawsze byłeś Ty. f o r m ę, chwilowe przebranie, za którym kryje się Ktoś właściwy i wieczny. Świado- No właśnie, znowuż te nieprzekraczalne barie- mość tego sprawia natomiast, że miłość do ry językowe. „Byłeś” czy „byłaś”? Po angielsku kobiety staje się tożsama z miłością do Boga, nie sposób dokonać takiego rozróżnienia, co co idealnie podkreśla końcówka omawianej pozwala piosence cudownie balansować po- piosenki: między wyznaniem miłosnym a objawieniem mistycznym. Są oczywiście linijki, które wska- I was there for You, / Byłem dla Ciebie, zują raczej na metafizyczną naturę adresata: My Darling One, / Mój Najdroższy (Moja Najdroższa), You send me here / You send me there (Wysłałeś And by Your love / I Twoją miłością

mnie tu / Wysłałeś mnie tam) albo Eating food It all was done. / To wszystko zostało dokonane. + ANDREJ KOTIN + / And drinking wine / A body that / I thought was mine (Spożywając jedzenie / I pijąc wino / Nadanie tej wyższej, nadrzędnej instancji cech Sądziłem, że to moje ciało / Należy do mnie). osobowych stanowi interesującą próbę syntezy Można by uznać te zwrotki za ewidentne do- buddyjskiej koncepcji bezosobowego Absolu- wody na to, że mowa jednak zdecydowanie tu z personalnym Bogiem chrześcijaństwa. o Bogu. Z drugiej zaś strony, Jezus Chrystus Syntezy, która ze szczególnym dramatyzmem mówi w Ewangelii: Dlatego opuści człowiek i potężną siłą poetycką ujawniła się na ostat- ojca i matkę i złączy się ze swoją żoną, i będą nim – niestety w obu znaczeniach tego słowa oboje jednym ciałem3. Jeśli więc spojrzymy na – albumie Cohena You Want It Darker. Ale to tekst piosenki w ten sposób, to jej interpretacja już temat na osobny, znacznie dłuższy artykuł.

NETOGRAFIA

Leonard Cohen, By Rama - Own work, CC BY-SA 2.0 fr, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=5084256 1 List do Koryntian 7, 27–28, http://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=292. Ewangelia wg św. Mateusza 19, 5, http://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=262. https://www.rigaslaiks.ru/pyatigorskiy/kak-lyubit-osmyslenno-16948.

życie w rzeczywistości było (i jest) nie tylko I walk the streets / Idę przez ulice, indywidualnym istnieniem, ale czymś znacz- Like I used to do. / Tak jak przedtem, nie większym. W jego odrębnej osobie cierpi, And I freeze with fear, / Marznę ze strachu, wątpi, raduje się i kocha k t o ś i n n y. Kolejne But I’m there for you. / Lecz jestem – dla Ciebie. zwrotki rozwijają się, pogłębiając tę samą cen- tralną myśl: Pojawia się tu, skądinąd, drobna zagwozdka lingwistyczna. Otóż słowa „dla Ciebie” oddają I make my plans / Robię swoje plany tylko jedno znaczenie oryginalnego for You, Like I always do, / Tak jak zawsze, które równie dobrze może znaczyć „za(miast) But when I look back, / Lecz kiedy spoglądam wstecz, Ciebie” (tak, jak można zastąpić kogoś, wy- I was there for You. / Widzę, że byłem tam dla Ciebie. konując niebezpieczne zadanie, albo oddać 3 Ewangelia wg św. Mateusza 19, 5, http://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=262. 60 61

Sylwia Gawłowska KORA – PIOSENKI W LABIRYNCIE TĘSKNOTY Kora, 1983, fot. Andrzej Tyszko Andrzej 1983, fot. Kora,

Człowiek jest tęsknotą i poszukiwaniem komunii. Dlatego

też zawsze, kiedy odczuwa siebie, odbiera sam siebie jako + SYLWIA GAWŁOWSKA + brak kogoś drugiego, jako samotność.

Octavio Paz, Labirynt samotności

ora nie byłaby Korą, gdyby nie śpiewała została przez artystkę wyeksponowana już na własnych tekstów1 – stwierdzenie Wie- pierwszym singlu Maanamu wydanym w 1979 Ksława Królikowskiego, które zanotował roku. To właśnie w pierwszym wersie piosenki w 1985 roku, na pierwszy rzut oka nie wydaje Hamlet Olga Sipowicz (wówczas Jackowska), się być niczym kontrowersyjnym. Ucieszyłam posiłkując się językiem Szekspira, rozpoczy- się jednak, gdy na nie trafiłam, gdyż od dłuż- na swoją artystyczną drogę od intrygująco szego czasu nurtowało mnie pytanie: czy Kora wyśpiewanej frazy: Słowa, słowa, słowa, sło- była pierwszą polską wokalistką, która śpiewa wa2. Kora definiuje siebie za pomocą tworzy- własne teksty? Okazało się jednak, że moje wa słowa. przypuszczenie było błędne. Olgę Sipowicz ubiegła w tym „pierwszeństwie” Beata Kozi- Perspektywa literaturoznawcza nakazuje drak, która w 1978 roku podczas XVI Kra- traktować teksty piosenek (jeśli uznamy je za jowego Festiwalu Polskiej Piosenki w Opolu dzieła literackie) jako zjawiska autonomiczne, zaśpiewała piosenkę z autorskim tekstem: oderwane od autora. Kora deklarowała od- Piechotą do lata. Niemniej jednak słowa Kró- mienne stanowisko w tej sprawie. Po pierwsze likowskiego stały się dla mnie pretekstem do utrzymywała, że stosowane przez nią środki rozważań nad twórczością Kory jako autorki. poetyckie są w pełni rozumiane wyłącznie Ranga słowa stanowiącego tworzywo piosenki przez nią jako ich autorkę: W moich tekstach

1 W. Królikowski, Maanam, Warszawa 1985, s. 23. 2 O. Sipowicz, Hamlet, tekst według singla: Maanam, Hamlet, Tonpress, 1979. 62 63

jest dużo niedomówień, pewien rodzaj symbo- się z drugim człowiekiem – i przy tym trzeba Więzi, która znajdowała swoją kontynuację warsztatowej pracy autorki. Jak wspomina- liki, fraz, które są dla mnie bardzo specyficzne chyba pozostać8. Uwzględniwszy tę metodolo- w tekstach piosenek. Już w latach 80. Kora ła: Teksty piosenek piszę w łóżku, w zeszycie, i hermetyczne zarazem. Wydaje mi się, że mogą giczną propozycję, postanowiłam przyjrzeć się deklarowała „osobność” swojej twórczości zawsze ołówkiem. Jak już zaczynam, to piszę być rozumiane na różne sposoby, a tak napraw- tekstom piosenek Olgi Sipowicz, bez których słownej: Czytam dużo poezji, lecz nie można dzień i noc, co wcale nie znaczy, że nie śpię. dę rozumiane są tylko i wyłącznie przeze mnie3. Olga Sipowicz prawdopodobnie nigdy nie by- tego dostrzec w moich tekstach14. Nie uważała […] I jeszcze raz – pracą, odrzucaniem i czysz- Po drugie zaś wokalistka przekonywała o oso- łaby Korą… siebie za poetkę prawdopodobnie dlatego, że czeniem – dochodzę do efektów, które mnie bistym wymiarze swojej twórczości piosenko- zachłanna lektura poezji rozmaitych autorów zadowalają17. wej: Nie piszę dla efektu czysto tekstowego, chcę Sądzę, że nie sposób rozpocząć analizy twór- umożliwiła jej właściwe „autorozpoznanie” przekazać stan, w którym akurat się znajduję czości liderki Maanamu bez świadomości i umiejscowienie własnych prób „tekściar- Kora stworzyła swój „osobny” styl. Zwróćmy bądź znajdowałam4. W innym miejscu znów mocnego zakorzenienia autorki w literaturze, skich” w pejzażu innych twórców słowa. Uwa- uwagę, że nawet mający swoje źródła w hipi- przypominała: We mnie nigdy nie ma piosenek, zwłaszcza w poezji. Na liście pisarzy i poetów, żała, że poezja to jest coś, z czym przychodzi się sowskiej młodości pseudonim to swego ro- które są tylko i wyłącznie o miłości, nawet je- których czytała i którymi się inspirowała, zana świat, bo tak jak ktoś się rodzi ślusarzem, tak dzaju literacka kreacja, maska, a być może śli są to piosenki społeczno-polityczne, zawsze chwycała, znaleźli się: Jan Kochanowski9, Emil i poetą. […] Nie można się nauczyć poezji, nie nadanie nowej tożsamości? Znaczenie tegoż jest w nich moja osoba5. Założywszy zatem, że Zegadłowicz oraz nazwani przez nią „poetami można się nauczyć pisania15. „Osobność” tek- pseudonimu znakomicie interpretuje Izolda w każdej piosence, która wyszła spod pióra dzieciństwa”10 Bolesław Leśmian, Konstanty Il- stów piosenek Kory wpływała za to na innych Kiec: Wybierając nowe imię, Olga Ostrowska- Kory, jest „osoba Kory”, możemy zaryzykować defons Gałczyński, Julian Tuwim; a także czy- polskich wykonawców. Wiesław Królikowski -Jackowska wybrała też nową tożsamość, defi- + twierdzenie, że jej piosenki są swoistą próbą tani w czasach hipisowskich beatnicy – Charles twierdził, że: teksty Maanamu przyczyniły się niowaną przez bycie pomiędzy, na granicy świa- wydobycia siebie prywatnego6. Być może, po- Bukowski oraz „wielka mistyczka”11 Emily Dic- do przełamania fatalnej tradycji krajowego tów: ciemności i światła, młodości i starości, + SYLWIA GAWŁOWSKA + mimo szeregu niekwestionowanych zasług dla kinson. Ponadto: Sylvia Plath, William Blake, rocka, wynikającej z braku zrozumienia spe- dobra i zła, rodzenia i umierania. Nowe imię polskiej muzyki rockowej, pomimo społeczne- Philip Larkin, Wisława Szymborska, „późny” cyfiki tego rodzaju twórczości: skłoniły wielu uwięziło ją w schemacie mitu – nieustannych go i kulturowego znaczenia jej artystycznych Czesław Miłosz, Rafał Wojaczek, Tadeusz autorów do zerwania z bezosobowo wygłasza- rozstań i powrotów, egzystencji w ukryciu oraz dokonań, twórczość frontmenki Maanamu Różewicz, Miron Białoszewski, Tymoteusz nymi pseudopoetyckimi i pseudoproblemowymi wiecznej tęsknoty18. jest czymś bardzo prywatnym i „osobnym”? Karpowicz, Bohdan Zadura (Zadurę uwiel- kwestiami na temat współczesności i młodego Co ciekawe i warte odnotowania, już w 1985 biam – wielki poeta12), Józef Kurylak, Marta pokolenia, do rezygnacji z wypraw w drażnią- I rzeczywiście nie sposób się z tym nie zgo- roku Wiesław Królikowski, opisując pierwsze Podgórnik, Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki, cą sztucznością krainę starannie wyselekcjo- dzić. W piosenkach Kory tęsknota jest jednym próby twórczości słownej Olgi Jackowskiej, Stanisław Dłuski, Krzysztof Karasek, Octavio nowanych chłopięco-młodzieńczych przygód z najważniejszych doświadczeń. Utwór To mi konstatował: To było Bardzo Prywatne Pisanie. Paz, Georg Trakl, Edward Cummings, Arthur i emocji16. się śni otwiera osobiste, anaforyczne wyznanie: KORA – PIOSENKI W LABIRYNCIE TĘSKNOTY KORA

+ Aż do momentu, gdy rock stał się dla Kory po Rimbaud, Charles Baudelaire, Paul Valéry, Sté- Od zawsze tęskniłam od zawsze tęskniłam / Od prostu Bardzo Ważną Sprawą7. Czy jednak au- phane Mallarmé, Rainer Maria Rilke, Stefan Kora w rozmowach z początku lat 80. Zdra- zawsze tęskniłam za tobą19, w piosence Miłość torka w istocie opuściła bezludną wyspę pry- George, John Donne. Przedstawiona lista, choć dzała, w jaki sposób powstawały pierwsze jest jak opium bohaterka wyznaje: Serce moje watności na rzecz rockowego przekazu, który długa, nie zawiera zapewne wszystkich literac- teksty piosenek: Na początku Marek [Jac- twardnieje / Tęsknię jednak ogromnie20, innym porywa tłum? Przypomnę, że według Janiny kich fascynacji autorki Szarych miraży. Celem kowski] wybierał z mojego notatnika to, co razem zaś powie: Szczęśliwe chwile to motyle / Abramowskiej: Podczas lektury nastawionej powyższego wyliczenia jest jedynie zasygnali- mu się podobało. Wybrane fragmenty opraco- miłość wieczna tęsknota21. W piosence Anioł „na autora” uruchamiamy jakiś rodzaj potocz- zowanie doświadczanej przez Korę wspólnoty wywaliśmy wspólnie – tak żeby pasowały do autorka opozycyjnie zestawia ze sobą ulotność nych procederów poznawania i kontaktowania intelektualnej13 i jej niewątpliwej więzi z poezją. muzyki. Pierwsze próby pracy nad tekstami szczęścia i trwałość tęsknoty, która stanowi odbywały się zatem w asyście znakomitego nieodłączny atrybut miłości. Przypomnę, że kompozytora Maanamu – Marka Jackowskie- podobną frazę zaśpiewała Kora w przebo-

3 K. Sipowicz, Jesteśmy czytającymi maszynami, https://www.biuroliterackie.pl/biblioteka/wywiady/rozmowa-kamila-sipowicza-z-kora/ go, późniejsze – były efektem samodzielnej ju Kocham cię, kochanie moje: Kocham cię, [dostęp 27.06.2019]. 4 Tamże. 5 Tamże. 6 J. Abramowska, Jednak autor! Skromna propozycja na okres przejściowy, „Teksty Drugie” 1994, nr 2, s. 52. 7 W. Królikowski, dz. cyt., s. 24. 14 W. Królikowski, dz. cyt., s. 25. 8 J. Abramowska, dz. cyt., s. 52. 15 K. Sipowicz, dz. cyt. 9 Dla mnie to po prostu cud cudów, on jest jak Dante, cyt. za: K. Sipowicz, dz. cyt. 16 W. Królikowski, dz. cyt., s. 23. 10 Tamże. 17 K. Sipowicz, Kora. A planety szaleją, Warszawa 2011, s. 151. 11 Tamże. 18 I. Kiec, W szarej sukience. Autorki i wokalistki w poszukiwaniu tożsamości, Warszawa 2013, s. 258. 12 Tamże. 19 O. Sipowicz, To mi się śni, [w:] Kora, Stoję, czuję się świetnie, Wrocław 2014, s. 51. 13 Nie da się nic stworzyć, jak się jednocześnie obiera ziemniaki. Kreatywność wymaga chociaż chwilowej autonomii. Kocham poetów, pisarzy, 20 O. Sipowicz, Miłość jest jak opium, tekst według płyty: Maanam, Nocy patrol, 1983. filmowców. Żyję z nich […]. Wspólnota intelektualna biegnie przez wieki. Cyt. za: P. Domagalska, A planety szaleją, „Gazeta Wyborcza”, wydanie 21 O. Sipowicz, Anioł, tekst według płyty: Maanam, Derwisz i anioł, Warszawa 1991. specjalne „Wyborcza Classic. Kora” 2018, nr 1. 64 65

a kochanie moje to tęsknota nieskończona22. nego twierdzenia: Im wolniej płyną, tym jest W piosenkach Kory tęsknota przybiera niekie- co wewnętrzne; istniejących ponad czasem. I tu właśnie do głosu dochodzi związek dzieła piękniej / kraina bólu coraz większa26 toczy się dy postać melancholii. Tak, jak w utworach: Ta Analogiczny nastrój odnajdujemy w piosence z biograficznym doświadczeniem autora. To, próba tłumienia „cichej i cierpliwej” udręki noc do innych jest niepodobna, Eksplozja, Wy- Szał niebieskich ciał opublikowanej na płycie co zostało wyrażone w tekście piosenki, nie – tęsknoty. Refren przynosi jednak emocjo- jątkowo zimny maj czy Krakowski spleen. Ty- Maanam z 1981 roku. W utworze tym blueso- pozostaje odrębne od osobistych przekonań nalną eksplozję wyrażoną kolejną deklaracją: tuł ostatniego, inspirowany Paryskim spleenem wa, „snująca się”, opieszała fraza muzyczna wokalistki, której zdaniem: Najpierw musisz Ja bez ciebie żyć nie mogę / Dwa serca mam Charlesa Baudelaire’a zasugerował artystce Ka- wzmacnia wrażenie nostalgii i duchowej apa- tęsknić, żeby potem móc z kimś być […]. Po- u twoich bram27. Pojawiająca się w refrenie mil Sipowicz31. Melancholia Kory wypływała tii. Według Kory Saturn jest planetą melancho- byt w domu dziecka spowodował, że jestem piosenki metafora bramy odsyła nas do z kolei nie tylko z tęsknoty za miastem, w którym na- lików, a zatem także bluesmanów37. Melancho- osobą tęskniącą… To przecież piękne… Jak- do erotyku poety francuskiej awangardy Guil- pisała większość swoich tekstów. Kraków stał lia rodzi obojętność, zaś obojętność prowadzi by zło urodziło coś pięknego23. Traumatyczne laume’a Apollinaire’a Dziewięć bram twojego się dla niej symbolem utraconej części życia32. do chłodu. Nieprzypadkowo kojarzy autorka przeżycia z czasów dzieciństwa znalazły swoje ciała. Nostalgicznej aurze sprzyjają uchwycone przez emocjonalny chłód z szóstą planetą Układu odzwierciedlenie w tworzonej za pomocą tek- autorkę obrazy: Słonecznego – Saturnem, który otaczają cha- stów piosenek wizji człowieka skazanego na Tęsknota w tekstach Kory wynika z egzysten- rakterystyczne pierścienie składające się głów- wieczną tęsknotę, skazanego na ustawiczne cjalnej samotności. Autorka Karuzeli ma- Chmury wiszą nad miastem, ciemno i wstać nie mogę […] nie z lodu. Tytułowy Szał niebieskich ciał, które przybliżanie i oddalanie się, egzystującego po- rzeń postrzegała ją jako fundamentalny stan Powietrze lepkie i gęste, wilgoć osiada na twarzach […] beztrosko i bez ustanku „szaleją” i „śmieją się”, śród „tęskniących sytuacji”. Ten rodzaj tęskno- ludzkiego życia. Zainspirowana twórczością Ulice mgłami spowite, toną w ślepych kałużach […]33 stawia w opozycji do Saturna – metafory zo- + ty nie jest doświadczeniem powierzchownym. eseistyczną i poetycką noblisty Octavio Paza bojętnienia i zamierania. Lód się w moje serce Jest zakorzeniony głęboko, w egzystencjalnym przekonywała: Samotność, która jest zasadni- „Spleen” i bezruch miasta splatają się z du- wkrada38 – tu znów daje o sobie miłość, która + SYLWIA GAWŁOWSKA + doświadczeniu spotkania z sobą samym, w po- czym stanem naszego życia, staje przed nami chową stagnacją bohaterki. Bezruch posiada tu odeszła, zostawiając po sobie chłód. Można szukiwaniu – mówiąc słowami autorki Anioła: jako próba i czyściec, po których zakończeniu jeszcze inny wymiar, który stał się najbardziej by także rozpatrywać tekst Szału niebieskich pierwszej komunii bez końca. A zatem mowa zniknie udręka i nietrwałość. Pełnia, połączenie, popularnym kluczem interpretacyjnym tego ciał z uwzględnieniem kosmosu jako metafory tu o tęsknocie za pełnią człowieczeństwa, za pogodzenie ze światem czekają nas na końcu la- utworu. Krakowski spleen znalazł się bowiem społeczeństwa, lecz jest to temat na zupełnie uświęceniem życia, za jego spełnieniem. O tak biryntu samotności…28 na wydanym w 1983 roku albumie Maanamu inną opowieść. Powróćmy zatem do naszych pojmowanej tęsknocie śpiewa Kora w piosen- Nocny patrol, który stanowił słowno-mu- rozważań… ce Bez ciebie umieram. Wyraża ją za pomocą Ślady doświadczenia egzystencjalnej samot- zyczne utrwalenie pamięci o traumatycznym bezpośredniej deklaracji wobec ukochanego: ności – stanowiącej źródło tęsknoty – odnaj- doświadczeniu stanu wojennego34. Kamil W świecie tekstów Kory tęsknota wykracza bardzo tęsknię i czuję, że bez ciebie umieram, dujemy w piosence Chińskie morze, w której Sipowicz określił Krakowski spleen mianem poza kategorię uczuć i emocji jednostkowych. KORA – PIOSENKI W LABIRYNCIE TĘSKNOTY KORA 24 35

+ powietrza mi brak . Zestawienie braku po- autorka eksponuje obojętność kosmosu, natury soundtracku do ruchu Solidarności . Na „za- Obecna jest ona również w tych tekstach, które wietrza z siłą tęsknoty przypomina metaforę i cywilizacji wobec przemijalności jednostki: angażowany”, wpisujący się w swój czas, cha- w powszechnym odbiorze identyfikowane są z wiersza Marii Pawlikowskiej-Jasnorzew- Świat bez nas był i bez nas będzie / […] Gwiaz- rakter tego utworu zwrócił uwagę także Kon- jako piosenki dotyczące spraw społecznych lub skiej: lecz widać można żyć bez powietrza. dy, choć piękne, obojętne29. Owa przemijalność rad Wojciechowski, którego zdaniem: Tekst politycznych. Boskie Buenos, Karuzelę marzeń, Warto wspomnieć, że ów wiersz pod postacią wzmocniona zostaje wizerunkiem przechodnia oddaje klimat bezruchu i stłumienia po stanie Paranoja jest goła, Szare miraże, Kreona czy piosenki Pocałunki z muzyką Zygmunta Ko- – osoby anonimowej, znajdującej się w pozor- wojennym, ale okazuje się zaskakująco uni- Krakowski spleen możemy interpretować jako niecznego śpiewała Ewa Demarczyk, de facto nym ruchu. Sygnaturą uchwyconej przez ar- wersalny36. Sądzę, iż wspomniana uniwersal- wyraz tęsknot społeczeństwa. Mowa tu o tęsk- jedna z ulubionych pieśniarek Kory25. Liderka tystkę postaci przechodnia jest właśnie prze- ność wynika właśnie z dominującej w tekście nocie za wolnością podróżowania, za życiem Maanamu pisała o tęsknocie w utworze Wolno, mijanie: Jestem przechodniem zawsze w drodze Krakowskiego spleenu melancholii i tęsknoty, barwnym i kolorowym niczym „boskie” Bu- wolno płyną łodzie. Pod przykrywką ironicz- / a koniec świata noszę w sobie30. niejako zespalających to, co zewnętrzne, z tym, enos Aires, także o tęsknocie za marzeniami,

22 O. Sipowicz, Kocham cię, kochanie moje, tekst według ścieżki dźwiękowej do filmuCzuję się świetnie, Warszawa 1984 31 Zob. J. Skaradziński, K. Wojciechowski, Piosenka musi posiadać tekst i muzykę. 200 najważniejszych utworów polskiego rocka, Czerwonak 23 K. Sipowicz, Kora…, s. 151. 2017, s. 335. 24 O. Sipowicz, Bez ciebie umieram, tekst według płyty: Maanam, Róża, Warszawa 1994. 32 K. Sipowicz, Kora…, s. 113–114. 25 Zob. K. Sipowicz, Kora…, s. 78. 33 O. Sipowicz, Krakowski spleen, [w:] Kora, dz. cyt., s. 25. 26 O. Sipowicz, Wolno, wolno płyną łodzie, tekst według płyty: Maanam, Hotel Nirwana, Warszawa 2001. 34 Zob. M. Gajewski, Rockiem na całe zło. Boom polskiego rocka w latach 80., Sosnowiec 2011, s. 25. 27 Tamże. 35 K. Sipowicz, Jesteśmy czytającymi… 28 K. Sipowicz, Kora…, s. 83. 36 J. Skaradziński, K. Wojciechowski, dz. cyt., s. 336. 29 O. Sipowicz, Chińskie morze, tekst według płyty: Maanam, Hotel Nirwana, Warszawa 2001. 37 Tamże, s. 193. 30 Tamże. 38 O. Sipowicz, Szał niebieskich ciał, [w:] Kora, dz. cyt., s. 45. 66 67

które są nieodstępne dla tkwiącego w życiowej jest bezwzględności czasu. W utworze Samot- grafią autorki, szczególny sposób interpreta- z którego nie sposób wyjść. Bez tego „osob- stagnacji tłumu: […] gęsty tłum, czeka i patrzy ność mieszka w pustych oknach, inspirowanym cji czasu w opozycji do „bezczasu” i, wresz- nego”, autorskiego stylu – Kora nie byłaby / i nadzieję w sercu ma, że coś więcej zoba- twórczością austriackiego poety ekspresjo- cie: „wyśpiewywanie” tęsknoty – labiryntu, Korą. czy39. To także społeczna tęsknota za zmianą, nistycznego Georga Trakla, stwierdzi: czas za „metamorfozą”, za poznaniem prawdziwej jednostajnym przemijaniem42. Czas jest więc twarzy i prawdziwego piękna „szarego czło- znakiem przemijania. Wokalistka przypomina BIBLIOGRAFIA wieka”. I wreszcie to tęsknota za eksplozją, o tym także w piosence Szał niebieskich ciał: 43 Abramowska J., Jednak autor! Skromna propozycja na okres przejściowy, „Teksty Drugie” 1994, nr 2. rytmem, za światem „w złocie i koronkach”, czas od pięt mnie cicho zjada . W opozycji do Domagalska P., A planety szaleją, „Gazeta Wyborcza”, wydanie specjalne „Wyborcza Classic. Kora” 2018, nr 1 za ruchem, blaskiem i chwilą, w której można upływającego niespiesznie i nieodwracalnie Gajewski M., Rockiem na całe zło. Boom polskiego rocka w latach 80., Sosnowiec 2011. Gawłowska S., Kora niejednym by nas jeszcze zaskoczyła. Rozmowa z Kamilem Sipowiczem, [w:] Festiwalowe 1001 drobiazgów, Opole 2019. powiedzieć: Stoję, stoję, czuję się świetnie; sło- czasu w piosenkach Olgi Sipowicz pojawia Gnoiński L., Skaradziński J., Encyklopedia polskiego rocka, Konin 1996. wem – tęsknota za witalnością. Na ten aspekt się idea „bezczasu” – stanu, który umożliwia Kiec I., W szarej sukience. Autorki i wokalistki w poszukiwaniu tożsamości, Warszawa 2013. Kora, Stoję, czuję się świetnie, Wrocław 2014. twórczości Kory zwrócił także uwagę Paweł człowiekowi bycie „poza” czasem, oderwanie Królikowski W., Maanam, Warszawa 1985. Tański. Zdaniem badacza: Witalizm to cecha się od piętna przemijania. Ów stan porównuje Paz O., Labirynt samotności, przeł. J. Zych, Kraków 1991. Sipowicz K., Jesteśmy czytającymi maszynami, https://www.biuroliterackie.pl/biblioteka/wywiady/rozmowa-kamila-sipowicza-z-kora/ [dostęp twórczości Olgi Jackowskiej – cecha jej twórczo- Kora z zakochaniem: cudowny bezczas jak za- 27.06.2019]. 44 Sipowicz K., Kora. A planety szaleją, Warszawa 2011. ści słownej, ale i muzycznej, wokalnej, jej antro- kochanie . Miłość daje człowiekowi możność Siwak W., Estetyka rocka, Warszawa 1993. pologii głosu i antropologii literackiej. Jej pióro poznania „innej” rzeczywistości, niepodle- Skaradziński J., Wojciechowski K., Piosenka musi posiadać tekst i muzykę. 200 najważniejszych utworów polskiego rocka, Czerwonak 2017. + Tański P., Szczęście to słowo, co spadło z księżyca, [w:] tegoż, Nowe sytuacje polskiego rocka. Teksty, głosy, interpretacje, Poznań 2016. notuje witalizm człowieka („to człowiek tworzy gającej miarom i prawom świata realnego, metamorfozy” Szare miraże), ale i kosmosu: rzeczywistości niedostępnej i niezauważo- + SYLWIA GAWŁOWSKA + „A planety szaleją, szaleją i śmieją się, śmieją się, nej w powszedniości życia. Nieprzypadko- śmieją”40. wo w piosence Miłość jest jak opium artystka zaśpiewa: W niniejszych rozważaniach chciałam także zwrócić uwagę na funkcjonującą w tekstach Miłość jest jak opium frontmenki Maanamu opozycję: czas–bezczas. głębokie zanurzenie Istotę artystycznego eksplorowania czasu zna- bez dni i bez nocy komicie zinterpretowała Izolda Kiec. Według zupełne oddalenie45 poznańskiej badaczki: Zatrzymany w nierucho- KORA – PIOSENKI W LABIRYNCIE TĘSKNOTY KORA

+ mym kadrze świat jest jednocześnie odzwiercie- Miłość to „bezczas”, zaś „bezczas” to idea, dleniem tej strategii, którą wobec bezwzględnej której Kora poszukuje za pomocą twórczości rzeczywistości, wobec pędzącego czasu, wobec słownej. Nie bez powodu artystka powiedzia- zmieniających się relacji i zdarzeń stosuje Kora ła o sobie samej: Jestem osobą bardzo osob- we wszystkich niemal swoich artystycznych ną w gruncie rzeczy. Osobą osobną, ładnie to projektach. Strategii oczekiwania, spowolnie- brzmi46. Przytaczam tę wypowiedź nie tylko nia, znieruchomienia ciała, zaklinania chwil ze względu na jej zgrabną fonetykę. Sądzę, i godzin41. że o twórczości piosenkowej Olgi Sipowicz możemy mówić z perspektywy właściwego Tę „strategię” dostrzec możemy w wielu tek- jej „osobnego” stylu. Wyróżniają go: silne stach piosenek Kory. Ich autorka świadoma zakorzenienie w literaturze, związki z bio-

39 O. Sipowicz, Karuzela marzeń, tekst według płyty: Maanam, Maanam, 1981. 40 P. Tański, Szczęście to słowo, co spadło z księżyca, [w:] tegoż, Nowe sytuacje polskiego rocka. Teksty, głosy, interpretacje, Poznań 2016, s. 29–30. 41 I. Kiec, dz. cyt., s. 253–254. 42 O. Sipowicz, Samotność mieszka w pustych oknach, tekst według płyty: Maanam, Anioł i derwisz, Warszawa 1991. 43 O. Sipowicz, Szał niebieskich ciał, [w:] Kora, dz. cyt., s. 45. 44 O. Sipowicz, Ocean wolnego czasu, [w:] Kora, dz. cyt., s. 34. 45 O. Sipowicz, Miłość jest jak opium, tekst według płyty: Maanam, Nocny patrol, Warszawa 1983. 46 K. Sipowicz, Jesteśmy czytającymi… 68 69

Krzysztof Gajda dia Wolna Europa. Mimo fizycznego odcięcia A wolnościowe hasła stygnąć będą w dogmat) przez żelazną kurtynę pozostawał więc w cią- zwieńczony jest przesłaniem adresowanym JACEK KACZMARSKI głym kontakcie z Polską, żył jej sprawami, jako do wrażliwego na sprawy społeczne dysy- pracownik zachodniej rozgłośni był doskonale denta, iż stare cele staną przed Romantyka- I „CZASY PRZEJŚCIOWE” poinformowany o tym, co dzieje się nad Wi- mi / By być po stronie słabszych, którzy będą słą. Jego utwory pojawiały się w cyklicznej – zawsze. audycji Kwadrans Jacka Kaczmarskiego, do- cierając w ten sposób do kraju jako śpiewane Kaczmarski opublikował też w 1989 roku komentarze na temat bieżących wydarzeń. kasetę pt. Dzieci Hioba. Cykl ten otwiera Monachijska rozgłośnia przez lata nie emito- Pięć głosów z kraju. Piosenki: Modlitwa, Po- wała audycji muzycznych ze względu na jakość chwała, Lament, Protest, Bieszczady (wszyst- dźwięku, który dochodził do odbiorców znie- kie datowane 20.10.1989) to świadectwa kształcony przez zagłuszaczki. Dla barda uczy- czasu przełomu. Postacie, których nie moż- niono wyjątek, uznając wagę tekstów w jego na identyfikować z poetą, w krótkich acz utworach. wyrazistych monologach ukazują daleki

+ od ideału obraz codzienności czasu trans- W pierwszej połowie 1989 roku Kaczmar- formacji. Szczególnie przejmujący zdaje ski napisał wiele piosenek o charakterze pu- się utwór Lament, którego pierwsza strofa blicystycznym. Nie znajdziemy tam śladów brzmi: + KRZYSZTOF GAJDA + czerwca 1989 roku odbyły się w Pol- W czerwcu 1989 roku Jacek Kaczmarski miał euforii, są chłodne diagnozy rzeczywistości, sce pierwsze od czasów wojny częścio- ukończone 32 lata, napisanych około 300 ubrane najczęściej w satyryczny kostium. Tak dalej już nie może być! 4wo wolne wybory do Sejmu i Senatu. piosenek oraz status żywej legendy, „barda O konwencji tych utworów co nieco mogą Czymże ja biedna zawiniłam, W wyniku wyborów czerwcowych Polska stała Solidarności”. Mury, Obława, Zbroja, Nasza już powiedzieć same tytuły: Zbiorcza odpo- Że mi się nie chce żyć się pierwszym państwem bloku wschodniego, klasa, Krzyk należały do ścisłego kanonu pie- wiedź na listy z kraju, czyli piosenka bez me- W kraju, o który walczyłam. w którym przedstawiciele opozycji demo- śni słuchanych i śpiewanych w akademikach tafor i aluzji (19–20.01.1989), Pięć sonetów kratycznej uzyskali realny wpływ na sprawo- przez kontestatorów ustroju, który za moment o umieraniu komunizmu (21.01.1989), Rycerze Bohaterka utworu żali się, że ma wszystkiego wanie władzy. Wybory te stanowiły moment miał zostać obalony na rzecz demokracji praw- Okrągłego Stołu (1.02.1989), Rymowanka zza dość, nie radzi sobie z rzeczywistością, prze- JACEK KACZMARSKI I „CZASY PRZEJŚCIOWE” I „CZASY KACZMARSKI JACEK przełomowy w procesie przemian politycznych dziwej, a nie tej zakłamanej, ludowej tylko grobu, czyli piosenka nie bez racji, z racji eks- rasta ją codzienna walka o bułkę na śniadanie, + w Polsce i Europie, zapoczątkowując trans- z nazwy. humacji (3.02.1989), Patriotyzm (16.03.1989), powątpiewa w sens życia, widząc niespełnio- formację ustrojową. W trzydziestą rocznicę Upadek Imperium (20.05.1989), Ulotka wy- ne nadzieje na polepszenie bytu. Dramatyzmu tego wydarzenia Centrum Kultury i Biblio- Dla pieśniarza czerwcowe wybory były mo- borcza (22.05.1989), Spotkanie z Wallenrodem świadectwa dopełnia ujęta w tekście wiedza, że teka Publiczna Gminy Suchy Las zorganizo- mentem tyleż wyczekiwanym, co nie pozo- (25.05.1989), Polityczne epitafium dla kandy- jest to osoba, która przeżyła powstanie war- wało cykl wydarzeń pod hasłem „Kultura to stawiającym złudzeń, że w Polsce wszystkie data (7.06.1989), Obym się mylił (8.06.1989). szawskie i w czasach komunistycznych była wolność”, których zwieńczeniem był koncert problemy społeczne zostaną tym aktem na- Ważną piosenką z tego czasu, choć nie zaopa- więziona przez UB. Inna piosenka – Modlitwa pieśni Jacka Kaczmarskiego w wykonaniu tychmiast rozwiązane. Przypomnijmy, arty- trzoną w tak znaczący tytuł, jest dedykowana – to surowa diagnoza Polski i Polaków, ubrana Przemysława Lembicza i Marcina Żmudy oraz sta od października 1981 roku przebywał na Jackowi Kuroniowi Kiedy, napisana w lutym w formę próśb kierowanych do Matki Boskiej, wykład niżej podpisanego na temat roli wy- emigracji. Stan wojenny zastał go w Paryżu, 1989 roku. Jest to dziesięć strof (Kaczmarski by ocaliła nas – przed nami: bitnego barda w procesie odzyskiwania wol- tam włączył się w działania Komitetu Solidar- nigdy nie był oszczędny w słowach, dlatego ności oraz jego stosunku do dokonujących się ności, odcinając sobie drogę powrotu do kra- dość trudno streszczać pokrótce jego utwo- Nami, co toną, tonąc innych topią, wówczas przemian. Stąd niniejszy tekst, który ju. Koncertował dla Polonii na całym świecie, ry) zaczynających się od tytułowego spójnika, Co marzą – innym odmawiając marzeń, pozwoli zebrać i uporządkować wygłoszone a od 1984 roku mieszkał w Monachium, gdzie opisujących wyobrażoną przyszłość w kraju Co z głową w pętli – jeszcze nogą kopią, tezy1. został zatrudniony na etacie dziennikarza Ra- wyzwolonym spod jarzma komunizmu. Ciąg By ślad zostawić na kopniętej twarzy. wyidealizowanych opisów (na przykład Kiedy dawny przeciwnik będzie sojusznikiem / Przy Przyznajmy, nieprzyjemny to obraz narodu, filiżance kawy w rozmowach „dla dobra” / Kie- który chciałby uchodzić za wybrany, który 1 Tekst został opublikowany w „Kronice Powiatu Poznańskiego” 2019, nr 10. dy szepty podziemne zmienią się w okrzyki / przecież odzyskiwał właśnie niepodległość 70 71

po latach może nie okupacji, ale na pew- Nie stare przeboje, nie piosenki o nadziei, ale no niecałkowitej suwerenności. Przywoła- sporo refleksyjnych, wręcz ciemnych pieśni, ne przykłady i wypowiedzi (oraz całe życie) które pokazują dwulicowość, hipokryzję i róż- świadczą dobitnie, że Jacek Kaczmarski nie ne cechy ludzi władzy. Kaczmarski ostatecznie był artystą politycznym w rozumieniu przy- wybrał zestaw kompromisowy, w którym zna- należności partyjnej. Jego zainteresowania lazło się miejsce i na pieśni z wcześniejszego społeczne koncentrowały się wokół wpływu okresu, których oczekiwała publiczność, i na polityki na jednostkę. Ukształtowany przez utwory bardziej współczesne, choć nie tak związki z opozycją demokratyczną lat 70., gorzkie jak cytowane wyżej. Owocem tej tra- wrażliwy był na cierpienie słabszych, odtrą- sy koncertowej była płyta Live, opublikowana conych przez rozpędzoną machinę bieżących jako jedna z pierwszych płyt kompaktowych wydarzeń. w Polsce.

Choć rząd Tadeusza Mazowieckiego powstał Jako najważniejszą artystyczną wypowiedź na latem 1989 roku, Kaczmarski przyjechał do temat przemian, które dokonały się w Polsce

+ Polski dopiero wiosną 1990 roku. Powodem i całej Europie po 1989 roku, potraktować wizyty w kraju był cykl koncertów. Powodzenie należy program Wojna postu z karnawałem. trasy przeszło wszelkie oczekiwania organiza- Napisany w większości w grudniu 1991 roku, torów i samego artysty. W czasie kilkunastod- opracowywany muzycznie wspólnie z Prze- niowego tournée zapełniały się największe sale mysławem Gintrowskim i Zbigniewem Łapiń- Jacek Kaczmarski, fot. Marcin Bednarski koncertowe we wszystkich dużych miastach. skim, swoją premierę miał jesienią 1992 roku. Ba, w niektórych (jak na przykład w poznań- Widzowie, którzy zdobyli bilety na koncert skiej Arenie w dniu 5 czerwca) trzeba było zor- w poznańskim Eskulapie, usłyszeli zapowiedź wieckiego z rubasznym „kapralem kawalarzy” kazał się bard, ujmując wówczas temat prze- ganizować aż dwa występy, jeden po drugim, cyklu składającego się z piosenek, w których Lechem Wałęsą, zakończony zresztą sromot- mian w taki właśnie sposób, koncentrując się gdyż tylu było chętnych, by ujrzeć na własne próbujemy zastanowić się nad drogami, jakie ną klęską inteligenckiego kandydata na rzecz nie tylko na polskiej perspektywie, ale prezen- oczy i posłuchać legendarnego autora Murów. można wybrać w sytuacji czasów przejściowych, przybysza znikąd, Stanisława Tymińskiego). tując naszą sytuację w szerszym ujęciu prze- Artysta miał jednak poważny dylemat, które w sytuacji wolności, jak by nie rozumieć tego Poeta nawiązał także do malarstwa Hieroni- mian w skali europejskiej. Warto pamiętać, że JACEK KACZMARSKI I „CZASY PRZEJŚCIOWE” I „CZASY KACZMARSKI JACEK utwory ze swego bogatego dorobku wybrać pojęcia, szukając analogicznych sytuacji w hi- ma Boscha, Michelangela Caravaggia, Fransa choć w Polsce 1991 roku byliśmy świadkami + do zaśpiewania przed publicznością, z którą storii, w sztuce, w historii kultury europejskiej, Halsa, Albrechta Dürera, Albrechta Altdorfe- wielu burzliwych wydarzeń (trwał konflikt nie miał bezpośredniego kontaktu przez tyle uznając że droga do Europy to nie tylko droga ra, Rembrandta van Rijn, śpiewał o okrucień- prezydenta Wałęsy z Sejmem, po rozwiąza- lat, a na dodatek sytuacja polityczna była tak do autostrad, ubezpieczeń społecznych i sklepów, stwach wojny trzydziestoletniej, przywołał niu Sejmu kontraktowego w październiku wyjątkowa po odzyskaniu niepodległości. ale powrót do historii Europy, z jej dramatami, postaci: Marcina Lutra, Oliviera Cromwella, przeprowadzono pierwsze po wojnie w pełni O rozterkach pieśniarza opowiadał po latach tragicznymi wyborami, wojnami i losami jed- Jana Kochanowskiego, Dyla Sowizdrzała z po- demokratyczne wybory do parlamentu, na Tomasz Kopeć, towarzyszący mu w tamtym nostek ludzkich. wieści Charlesa de Costera, biblijnego syna czele rządu stanął Jan Olszewski, a marszał- czasie przyjaciel: Jego problem był następujący: marnotrawnego, osobne piosenki poświęcił kiem Sejmu został Wiesław Chrzanowski ze on nie wierzy w to, co tu się dzieje, na takim Kaczmarski spojrzał na sytuację w Polsce bankierom, szulerom, kuglarzom, barwnie Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodowego), poziomie jak żyjący tutaj ludzie. Obserwu- i w Europie oczami artysty-erudyty, odnajdu- przedstawiając świat sprzed wieków. Celem to Europa aż gotowała się od konfliktów o cha- je historię i wie, że tego typu zrywy i zmiany jąc liczne analogie do aktualnych wydarzeń nadrzędnym, jak zawsze u Kaczmarskiego, rakterze narodowym i wyznaniowym (rosną- w różnych krajach, w różnych czasach się już w historii oraz sztuce czasów przełomu śre- było ukazanie losów ludzi i społeczeństw, ce napięcia na Bałkanach doprowadziły do zdarzały. Jedna władza zastępuje drugą, potem dniowiecza i renesansu, okresu przepełnionego zdeterminowanych przez dziejowe zawieruchy. najbardziej krwawej wojny od czasu II wojny się demoralizuje i nic dobrego z tego wyjść nie wojnami religijnymi i wyzwoleńczymi. Tytuło- Poeta, używając historycznego kostiumu, opi- światowej, na Wschodzie zaś doszło do roz- może. Z tą wiarą, z tym entuzjazmem, mimo że wa piosenka była żywiołowym opisem obrazu sywał problemy uniwersalne, ponadczasowe, padu ZSRR, co także mogło rodzić trudne do są fajne, on się nie identyfikuje. Czy w związ- Piotra Bruegla Starszego z XVI wieku, a jedno- analizując mechanizmy władzy, walki o domi- przewidzenia skutki). ku z tym powinien zaśpiewać to, co chciałby cześnie poetyckim komentarzem do wyborów nację, nierozerwalnego splotu polityki i religii. ludziom przekazać teraz od siebie, choć to nie prezydenckich w Polsce (pamiętny pojedynek Niezwykłe, patrząc z dzisiejszej perspektywy, Program Wojna postu z karnawałem otwiera- będą piosenki, których publiczność oczekuje? ascetycznego „apostoła postu” Tadeusza Mazo- jaką przenikliwością i dalekowzrocznością wy- ła Antylitania na czasy przejściowe, a wymowa 72 73

tego utworu wiele mówi o niepokojach i oba- z tego samego programu, zatytułowanej Astro- obejściu, warto pamiętać, jakie rozmiary uśmiercany mnich apeluje o pokój. Przesłanie, wach poety. Pieśń zaczyna się od słów: log. Inspirowany grafiką Rembrandta van Rijn potrafią przybierać wojny o podłożu ideolo- które płynie z tej pieśni, może posłużyć i nam, utwór pomyślany został jako monolog śre- gicznym, kiedy sytuacja wymyka się spod ku rozwadze: Z tej mąki nie będzie chleba dniowiecznego uczonego, który widzi świat kontroli. Jacek Kaczmarski – poeta, pieśniarz, Z tych prac nie będzie korzyści w znacznie głębszym wymiarze niż tylko do- bard – potrafił o tym pisać i śpiewać jak nikt – Zaprzestańcie wzajemnych podbojów. Z tych świątyń nie widać nieba czesne spory. Pełna poetyckiego mistycyzmu inny, dlatego w rocznicę wyborów 4 czerw- Korzystajcie z dobrodziejstw pokoju. Z tych słów już się nic nie ziści postać (Sowie źrenice, jak czarne księżyce / ca słuchamy jego pieśni. Dziś, trzydzieści lat Pochowajcie urazy i zwłoki W ognistych pierścieniach wysyłam w mgławi- od pamiętnych wyborów, które tak znacząco I dojrzyjcie do nowej epoki… – i wcale nie rozwija się w kierunku bardziej ce) postrzega życie jako „bezkresny przestwór”. zmieniły życie w Polsce, przychodzi na myśl optymistycznych diagnoz. Kasandryczny wy- Dzięki swej tajemnej wiedzy, którą posiadł, od- jeszcze jeden jego utwór z programu Wojna – Wydzieraliśmy oczy palcami – Tak jest! dźwięk zostaje podkreślony w ostatniej, dwu- czuwając kontakt ze Stwórcą, kosmiczny Chaos postu z karnawałem. Koniec wojny trzydziesto- – Przegryzaliśmy gardła zębami – Tak jest! krotnie zaśpiewanej strofie: rozumie jako Ład. Tytułowy Astrolog opisuje letniej to pieśń przywołująca krwawy konflikt – Przez trzydzieści lat bez wytchnienia dwie sprzeczne postawy ludzi wobec przemian o podłożu religijnym, który objął całą Europę Zabijaliśmy w sobie sumienia! – Tak jest! To antylitania chwili dokonujących się w „czasach przejściowych”: w pierwszej połowie XVII wieku. Poeta, kon- – Teraz, gdy stygną stosy ofiarne Przejściowej, lecz nie – bezkarnej człowiek mądry w obawie o bezpieczeństwo struując wypowiedź przez chóralny dialog Chcesz, by to wszystko poszło na marne? Byli już tacy, co śnili + preferuje roztropny dystans, porywczy chłystek dwóch stron, mówiących o wyrządzanych Chleb, Księgę i Krzyż – na marne domaga się uczestnictwa w doniosłych, choć okrucieństwach, zmierza do finału, w którym – Tak jest. niebezpiecznych wydarzeniach. Perspektywa Wykorzystanie konwencji litanii po to, by głównego bohatera wykracza jednak dalece + KRZYSZTOF GAJDA + odwrócić jej błagalny charakter, korespon- poza doraźne spojrzenie, puenta zaś pokazuje, dowało z treściami przewijającymi się przez że głęboka mądrość spotyka się z karą, która cały, złożony z 24 utworów, program. Pyta- w trybach społecznej machiny jest nieunik- ny o kondycję natury ludzkiej w świetle słów niona: o daremności marzeń z finału pieśni, Jacek Kaczmarski odpowiadał: Prawie każdy śni Idę więc do nich i mówię, że czas chleb, księgę i krzyż na marne. Max Planck Jest zawsze przejściowy, a chaos jest w was! powiedział, że to nie prawda zwycięża, tylko I za to sądzili – i za to spalili. JACEK KACZMARSKI I „CZASY PRZEJŚCIOWE” I „CZASY KACZMARSKI JACEK wymierają jej przeciwnicy. To, co nazywamy Stos zgasł… + prawdą, i wartości, do których przywiązujemy Dokładnie w od zawsze pisanej mi chwili. wagę od pokoleń, to są wartości ludzi, generalnie rzecz biorąc, przegranych, ludzi odrzu- Czasy są zawsze przejściowe, a prawdziwy cha- conych w życiu społecznym albo nawet zabi- os tkwi w człowieku – to uniwersalna diagno- janych za wierność tym prawdom. Większość za, która swą wymowę objawia także dziś, po społeczeństwa występuje zwykle przeciwko trzech dekadach od wydarzeń, które zmieniały indywidualistom. Polskę, Europę i świat. Ludzie, gotowi uwierzyć w diagnozę Francisa Fukuyamy o „końcu hi- W dalszej części wypowiedzi, jak na intelektu- storii”, który miał nastać wraz z upadkiem ko- alistę przystało, racjonalizuje swój sąd, dostrze- munizmu i zwycięstwem liberalnej demokracji, gając złożoność sytuacji i faktyczną koniecz- musieli od tego momentu wielokrotnie prze- ność dostosowywania się jednostek do reguł wartościowywać ten pogląd. Żadna sytuacja narzucanych przez społeczeństwo. To właśnie społeczna, żadna wolność (ani niewola) nie są napięcie między bezwarunkową wolnością, dane na zawsze i bezwarunkowo, a człowiek która prowadzi do anarchii, a konformizmem jest bytem nieodgadnionym. Społeczeństwa i uległością postrzegał jako kluczowy dylemat zdolne są do czynów wielkich i równie wiel- życia społecznego. Niewykluczone zresztą, że kich okrucieństw. Obserwując współczesną poeta myślał jednocześnie o innej piosence walkę kulturową, która toczy się w naszym 2PRZEŁOMY 76 77

Andrzej Bogunia-Paczyński ciągłe dudnienie, w trzask taki, jakby się tony ją i zapowiedział „koniec lodowej powłoki”, szkła sypały na ziemię. metaforyczny i symboliczny obraz pęka- MM 176 jących lodów i ogólnej „łamanicy” w pro- – Łamanica! – zakrzyknął Markowski, z łóżka zie Eugeniusza Paukszty na łamach „Echa PRZEDPAŹDZIERNIKOWY PRZEŁOM się zerwał, pośpiesznie wciągał na siebie portki. Krakowskiego”.

W POLSKIEJ MUZYCE ROZRYWKOWEJ Wybiegli ludzie ze wszystkich domów, stawali Lody pękają, łamanica, odwilż… u progów, patrzyli, słuchali. Na wschodzie ledwie się zaczynało rozjaśniać. Wszystko stało Na początku 1953 roku w krakowskim Teatrze jeszcze szare, od góry opatulone niskim pułapem Satyryków na Grzegórzkach5 – po inaugura- chmur, od dołu przedrannym oparem namarz- cyjnej premierze I programu, w którym Maria łej ziemi. A potem słabsze już nieco dudnienia Koterbska zaśpiewała po raz pierwszy Wio, nieustannie nadbiegały z powierzchni jeziora. koniku!6 – przygotowywano nowy program Wzmagały się, gasły, znowu wybuchały groź- zatytułowany Tu przypiął, tu przyłatał, czyli nym pomrukiem. Nie płoszyło to ludzi. Stali coraz cieplej (Coraz cieplej to był tytuł jedne- zasłuchani, wpatrzeni… go z utworów Mrożka, autora debiutującego

w tym programie). Premierę II programu, + ANDRZEJ BOGUNIA-PACZYŃSKI + – Łamanica! – powtarzano sobie z ust do ust. planowaną na pierwsze dni marca, trzeba było jednak – w związku z ogłoszoną po śmierci Prawdziwą plagą kin krakowskich są chuligani. Ostatnio złapano takiego chuligana w kinie „Wanda” – okazał się nim 24-letni student UJ, Piotr Skrzynecki, zam. w Krakowie przy ul. Wyniosła góra lodowa zadrgała… I nagle, po- Stalina żałobą narodową – przełożyć. Odbyła Groble 3, który wszedł na salę bez biletu, a następnie wywołał awanturę. Odgrażał się on + również pracownikowi kina za to, że ten wyprowadził go z sali. Skrzyneckim – w ramach tężniejąc w huku, wzburzając powietrze zapada się ona dopiero 22 marca 1953 roku, a tytuł walki z chuliganerią i bikiniarstwem – zajęła się Milicja Obywatelska. się w głąb z okropnym łomotem, wytryska wodą, programu uległ skróceniu, kierownictwo Te-

MM 176 „Echo Krakowskie” 1954, 7–8 II siklawą… atru Satyryków nie zdecydowało się bowiem + na pełne jego brzmienie – pominięto „coraz Łamanica. Najmocniejszy, trwały znak wiosny. cieplej”… Koniec lodowej powłoce! Lody pękają, łamanica, odwilż, coraz cieplej… olskie tłumaczenie pierwszej czę- Warto przypomnieć – bo nie jest to wiedza po- Ludzie też jakby odmłodnieli w te dni. W serca ści Odwilży Ilii Erenburga1 – wielkiej wszechna – że w Krakowie lody zaczęły pękać wstępowała ochota. Wiedzieli, że jeszcze mrozy W pierwszych dniach stycznia 1954 roku – Ppolemiki moralnej ze schematycznym wcześniej… Oto bowiem „Echo Krakowskie” upomną się o swoje, że zamieć śnieżna może wtedy, kiedy „Echo” kończyło druk Lodów – do obrazem człowieka radzieckiego w literatu- już 1 sierpnia 1953 roku rozpoczęło druk po- jeszcze nieraz zaprószyć oczy, że ręce zgrabie- Krakowa zjechał pozyskany przez Teatr Saty- rze i sztuce, powieści, która urosła do ran- wieści Paukszty w odcinkach! Przez pół roku, ją od zimnych wiatrów. Ale to będą już krót- ryków popularny pieśniarz Zbigniew Kurtycz, gi symbolu polityczno-filozoficznego, a jej dzień w dzień, z łamów „Echa” krzyczał tytuł: kie chwile. Bo mocniejszy nad wszystko był ów o którym prasa krakowska pisała, zapowiada- tytuł stał się w Polsce2 obiegowym określe- Lody pękają, a 12 stycznia 1954 roku ukazał wiosenny wiatr, co się burzą radosną przewalił jąc jego przyjazd, że świetnie interpretuje – przy niem ówczesnych przemian – ukazało się się ostatni odcinek tej przełomowej zaiste onegdaj nad światem…4 akompaniamencie własnej gitary – nastrojowe wiosną 1955 roku. W tym samym czasie, powieści. Przytoczmy końcowy jej fragment: piosenki polskie i radzieckie i w mig opanowuje w marcu 1955 roku, to samo wydawnictwo Jeżeli więc mówimy o październikowej „od- całą salę7. 14 lutego Kurtycz zaśpiewał po raz opublikowało powieść Eugeniusza Pauksz- Ciemno jeszcze było, gdy nagle potężny huk po- wilży” roku 1956 – zaczerpniętej z tytułu pierwszy w V programie Satyryków8 swoją ty o równie odwilżowym tytule – Lody szedł po wiosce, aż się zatrzęsły ściany domów. powieści Erenburga – godzi się przypo- nową piosenkę, z tekstem Ludwika J. Kerna – pękają3. Jakby ze stu armat waliło. Huk przeszedł w prze- mnieć i pamiętać, że w Krakowie poprzedził Cicha woda.

1 I. Erenburg, Odwilż, przeł. J. Brzechwa, Warszawa 1955. 4 E. Paukszta, Lody pękają, „Echo Krakowskie” 1954, 12 I. 2 W ZSRR nazwa „odwilż” na oznaczenie okresu ożywienia kulturalnego i złagodzenia restrykcji politycznych przyjęła się – jak pisze Stani- 5 Kinoteatr Związkowiec, ul. Grzegórzecka 71. sław A. Kondek, autor szkicu Strategia agitatora. Wokół polskiego wydania „Odwilży” I. Erenburga („Acta Universitatis Lodziensis” 2006, 13) 6 Teatr Satyryków, Obecność obowiązkowa, prem. 22 XI 1952. – dopiero w okresie pierestrojki. 7 T. Kwiatkowski, „Pralnia komiczna” – premiera w Teatrze Satyryków, „Od A do Z” 1954, 21 II. 3 E. Paukszta, Lody pękają. Cykl powieściowy o Mazurach, cz. 2, Warszawa 1955. 8 Teatr Satyryków, Pralnia komiczna, prem. 14 II 1954. 78 79

Lody pękają, łamanica, odwilż, coraz cieplej, ponury kicz, który przyprawił mnie o przygnę- wam taki szlagier, to jest złe!”… No, i puszczali, społeczeństwa… – pisała Z. Lissa w obszernym a cicha woda brzegi rwie… bienie, zachwiawszy moją wiarą w przyszłość a ludzie walili drzwiami i oknami, żeby tylko to tekście ogłoszonym na łamach „Odrodzenia”. naszej kultury…11 usłyszeć…12 – Budując na nowych podstawach kulturę * współczesnej Polski, nie wolno nam pomijać Film jednak publiczności bardzo się podobał, – Największym powodzeniem cieszył się tam żadnego ze środków wiodących do przyciągnię- W lutym na ekrany kin krakowskich wszedł przed kinem „Warszawa”, w którym wyświe- kąt, w którym na ekranie filmowym przy dźwię- cia nowych klas społecznych do konsumpcji mu- nowy polski film – komedia muzyczna Przy- tlano Przygodę na Mariensztacie, ustawiały się kach „dzikiego jazzu” pokazywano dekadenckie zycznej, choćby to była na razie skromna, ale goda na Mariensztacie Leonarda Buczkowskie- długie kolejki. Równie długie kolejki dało się „tańce łamańce”… – dodaje Jan Borkowski. – wartościowa artystycznie pieśń masowa. Czas go i Ludwika Starskiego, z muzyką Tadeusza zaobserwować w tym samym czasie przed No- Polskim odpowiednikiem amerykańskich miło- wielki, by postawić u nas zagadnienie polskiej Sygietyńskiego, z udziałem Państwowego Lu- wym Gmachem Muzeum Narodowego – wielu śników jazzu stał się potem bikiniarz tańczący pieśni masowej i by ludzie powołani do tego dowego Zespołu Pieśni i Tańca „Mazowsze”, było chętnych do obejrzenia niezwykłej wysta- dżajfą, gumą lub heinemediną13. przystąpili do jego praktycznego rozwiązania!14. z Lidią Korsakówną i Tadeuszem Szmidtem wy, która przyjechała właśnie z Warszawy… w rolach głównych. Wystawę Oto Ameryka w Nowym Gmachu Jak praktycznie przystąpić do rozwiązania tego * MN w Krakowie w przeciągu dwóch miesię- zagadnienia, jak tworzyć pieśń masową? Zo- Zespół „Mazowsze” prezentował w tym fil- cy obejrzało ponad 100 000 ludzi. Oczywi- fia Lissa miała proste i przekonujące recepty mie trzy piosenki Sygietyńskiego i Starskiego: Wystawę dokumentalną Oto Ameryka po- ście liczbę tę zawyżyli krakowscy miłośnicy i wytyczne: W roku 1947 nie można karmić

To idzie młodość, Cyraneczka i Jak przygoda, kazywano najpierw w Warszawie, potem ru- jazzu kilkakrotnie odwiedzający ekspozycję, ludzi tym samym materiałem pieśniarskim, + ANDRZEJ BOGUNIA-PACZYŃSKI + to tylko w Warszawie; jako solistka wystąpiła szyła w Polskę, w Krakowie była dostępna od a miejscowi bikiniarze – zwani w Krakowie co w latach 1927–1937. Piosenka musi tchnąć Irena Wiśniewska (Santor). Przygodę na Ma- 4 marca. Ta propagandowa ekspozycja miała także dżolerami (dżoler, dżolo) – opuścili na- nowym duchem! Nie powinniśmy nadal pozwa- riensztacie – pierwszy polski pełnometrażo- na celu ukazanie i napiętnowanie dyskrymina- wet swoje stałe miejsce spotkań na rogu Plant lać na to, by smak szarego człowieka w Polsce

+ wy film barwny – przyjęto entuzjastycznie: cji rasowej i wyzysku klasy robotniczej w USA i Szczepańskiej, przed Kawiarnią Dancingo- psuły wulgarne szlagiery i liche naśladownic- recenzenci dzienników krakowskich zgodnie oraz ośmieszenie amerykańskiego stylu życia. wą „Powszechna” w dawnej Drobnerówce – twa szlagierów amerykańskich. Bo cóż śpiewa-

MM 176 chwalili dzieło Buczkowskiego i Starskiego: Ta Jednym z jego atrybutów (i eksponatów wy- i przez prawie dwa miesiące godzinami okupo- ła i śpiewa nasza „masa”? Przed wojną była + nowa polska komedia filmowa ma dużo wdzię- stawy) była (obok coca-coli, gumy do żucia, wali okolice wejścia do Muzeum Narodowego. to „Titina”, „Czy pani mieszka sama?” i tym ku i… barwy. Otrzymaliśmy pierwszą naprawdę kolorowych skarpetek, krawatów, koszul, dżin- podobne wulgarne w muzyce i słowie piosen- radosną i wesołą komedię. Podoba się muzyka, sów i kowbojskich gadżetów) muzyka jazzowa. * ki, które nie tylko świadczyły o ciasnym kręgu podobają się piosenki „Mazowsza” […] „Przygo- Wbrew jednak intencjom organizatorów eks- muzycznym i ideowym konsumenta tych piose- da na Mariensztacie” ma w sobie coś z klimatu pozycji to właśnie jazz, prezentowany z orygi- Kampania „o polską pieśń masową” rozpo- nek, ale i o wyrafinowanej metodzie ogłupiania filmów René Claire’a…9 nalnych nagrań płytowych w jednej z sal wy- częła się już w połowie 1947 roku. Jej inspira- i obniżania jego poziomu, świadomie stosowana stawowych, wzbudził wielkie zainteresowanie torką, głównym ideologiem i niestrudzonym przez producentów takiej „muzyczki”15. Mniej zachwycony Przygodą na Mariensztacie młodzieży, która tłumnie i wielokrotnie odwie- bojownikiem była prof. Zofia Lissa, która do- był recenzent „Przekroju” Lucjan Kydryński, dzała wystawę, mogąc swobodnie i bezkarnie piero co powróciła do kraju (przez dwa lata Jaka zatem muzyka, jaka pieśń masowa win- który napisał tak: Barwy – jak na pierwszy raz słuchać publicznie – po raz pierwszy w Krako- pełniła funkcję attaché kulturalnego ambasa- na być teraz upowszechniana? Oczywiście – – zupełnie dobre, nastrój przyjemny, muzyka wie! – zakazanego i wyklętego jazzu, symbolu dy polskiej w Moskwie), by objąć stanowisko typu radzieckiego, bo to prawdziwe arcydzieła: łatwo wpadająca w ucho… Zapomniano tylko kulturalnej odwilży. Stanęliśmy z otwartymi wicedyrektora Departamentu Muzyki w Mi- kompozycje Sołowiow-Siedoja, Nowikowa, o jednym: na komedii chcemy się śmiać, a tu gębami, bo to było nasze pierwsze spotkanie nisterstwie Kultury i Sztuki; powierzono jej Dunajewskiego, Milutina, Aleksandrowa… niestety – nie bardzo jest z czego…10 Natomiast z jazzem nowoczesnym… – wspomina Jan Pta- zadanie organizacji życia muzycznego i upo- Pieśń i piosenki o wysokiej wartości artystycz- felietonista tygodnika „Od A do Z”, Sławomir szyn-Wróblewski, który wystawę Oto Amery- wszechniania kultury muzycznej. Rozśpiewa- nej, słuchane przez miliony ludzi w Związku Mrożek, nie od razu wprawdzie, bo dopiero po ka oglądał wtedy w Poznaniu. – Wskazywano nie mas to jedna z dróg upowszechniania muzy- Radzieckim, utwory, których twórcy otrzy- kilku miesiącach, wyraził się o tym filmie krót- tam różne przykłady wypaczeń, m.in. właśnie ki, pieśń jest środkiem umuzykalnienia naszego mują za nie nawet najwyższą państwową Na- ko i dosadnie: „Przygoda na Mariensztacie” to muzykę jazzową; mówili nam: „Teraz puścimy

12 M. Brzywczy, Na eksperymenty już nie ma czasu. Rozmowa z Janem Ptaszynem-Wróblewskim, „Przekrój” 2012, 19 XI. 9 S. Morawski, „Przygoda na Mariensztacie”, „Gazeta Krakowska” 1954, 2 II. 13 J. Sawicki, Nasza generacja: Jazz w Polsce. Kalendarium: II. Wyjście z podziemia, Telewizja Edukacyjna, TVP 1, 1995. 10 L. Kydryński, Film: „Przygoda na Mariensztacie”, „Przekrój” 1954, 7 II. 14 Z. Lissa, O polską pieśń masową, „Odrodzenie” 1947, 20 VII. 11 S. Mrożek, Felieton, „Od A do Z” 1954, 12 XII. 15 Tamże. 80 81

grodę im. Stalina… W zakończeniu artykułu uważać za muzykę upośledzonego ludu murzyń- Gustaw Morcinek, uczestnik sesji w Stalino- nał odbył się podczas czerwcowych Dni Kra- autorka wzywała polskich twórców, by pisali skiego, aby wszystko było w porządku… Koledzy grodzie, ciekawie relacjonował na łamach kowa; w grupie I („głosy nieszkolone”) zwycię- i komponowali pieśni masowe według najlep- z zarządu dostojnie i w milczeniu wpatrywali „Przeglądu Kulturalnego” jej przebieg i efek- żył Stefan Kudasiewicz, w grupie II („uczący szych radzieckich wzorów – pieśni do śpie- się w przestrzeń, uznawszy moje powiedzenie za ty: Minister Sokorski zapowiedział wykonanie się śpiewu”) – Roman Węgrzyn. wania „w walce i na budowie, w marszu i na niesmaczny żart. A tymczasem ja, znając wagę, uchwał powziętych na XII Sesji Rady Kultury świetlicy”… jaką przykładało się wówczas do słów i sformu- i Sztuki. Nie ma sztuk scenicznych dla ama- Poważna liczba zgłoszeń i zainteresowanie, łowań, po prostu podrzucałem odpowiednią torskich zespołów teatralnych? Muszą być! Nie jakie towarzyszyły imprezie – mówiła w pod- Minęło siedem lat przymusowej nauki maso- przynętę. I rzeczywiście – z czasem tu i ówdzie ma odpowiednich pieśni i melodii? Muszą być! sumowaniu przebiegu konkursu prof. Stani- wego śpiewu pod dyrekcją prof. Lissy. Pod ko- chwyciła...16 Brak odpowiednio wykształconych kierowników sława Hoffmanowa, wiceprzewodnicząca Sądu niec stycznia 1954 roku w Poznaniu odbywało świetlic i zespołów pieśni i tańca. Nie ma ich? Konkursowego – świadczą o tym, jak ważne się wyjazdowe posiedzenie zarządu Związku Głos Kisiela skwitowano głuchym milczeniem, Ha, to będą!... Pieśń masowa wygasa – wyrasta jest zaspokajanie potrzeb kulturalnych wśród Kompozytorów Polskich – dyskutowano o ak- ale, jak się okazało, zamilkła też wkrótce Zofia i zastępują ją inna pieśń masowa – nie marszo- społeczeństwa. Dochodzą wiadomości z pro- tualnej sytuacji w polskiej muzyce rozrywko- Lissa – był to jej ostatni występ w roli wicepre- wa, nie koturnowa. Taka, jaką tańczy i śpiewa wincji o zapale, z jakim odnosi się młodzież do wej. Wypowiadała się tam również wiceprezes zesa Związku. W kwietniu nowym prezesem lud Paryża czy Moskwy. Po prostu – piosenka!17 spraw konkursów śpiewaczych. Ruch muzyczny Związku, prof. Zofia Lissa – inicjatorka kam- Związku Kompozytorów Polskich został (po ożywia się, rośnie frekwencja na próbach chó- panii o polską pieśń masową. Pani wiceprezes T. Szeligowskim) prof. Kazimierz Sikorski. * rów świetlicowych, budzi się ambicja wypróbo-

Lissa – nazywana w środowisku „żandarmem Jedną z pierwszych inicjatyw nowego prezesa wania sił na szerszej arenie. Jeżeli wśród rzesz + ANDRZEJ BOGUNIA-PACZYŃSKI + w spódnicy z klapkami na uszach” – nie miała była zorganizowana pod koniec maja wielka Na początku maja redakcja „Echa Krakow- młodzieży silniej odezwą się wołania o sztukę, wiele nowego do powiedzenia w tej dyskusji. Narada Twórcza poświęcona w całości pro- skiego” (pod energicznym kierownictwem jeżeli przegląd naszych sił potencjalnych w tej Powtórzyła jeszcze raz swoje znane, powszech- blemom muzyki popularnej, podczas której Tadeusza Sikorowskiego) ogłosiła konkurs dziedzinie znajdzie zrozumienie i pobudzi do

+ nie obowiązujące krytyczne opinie o przedwo- powołano Komisję dla Spraw Muzyki Roz- dla śpiewaków amatorów pod nazwą „Szuka- działania czynniki decydujące, zadanie kon- jennej „muzyczce szlagierowej” i, jak zwykle, rywkowej i Tanecznej. Komisja w krótkim my młodych talentów”. Żywy odzew, z jakim kursu „Echa Krakowskiego” będzie całkowicie

MM 176 w najgorszych słowach wyrażała się o muzyce czasie przygotowała raport i listę postulatów spotkała się wśród młodzieży ta inicjatywa, spełnione…18 A przewodniczący jury, artysta + jazzowej amerykańskiej… I wtedy zdecydował koniecznych zmian „na odcinku muzyki maso- przeszedł wszelkie oczekiwania organizatorów: śpiewak Adam Mazanek, dodawał: Uważam się zabrać głos prezes oddziału krakowskiego wej” i materiał ten przekazała niezwłocznie do na konkurs zgłosiły się aż 133 osoby, głównie konkurs śpiewaczy „Echa Krakowskiego” za ini- Związku Kompozytorów Polskich, Stefan Ki- działającej przy Ministerstwie Kultury – Rady z Krakowa (85) i Nowej Huty (12), ale także cjatywę społecznie słuszną i bardzo aktualną. sielewski… Kultury i Sztuki, przygotowującej kolejną sesję z województw krakowskiego, kieleckiego i rze- Świadczy o tym nadspodziewanie wysoka liczba Rady. Przełom nastąpił już w miesiąc później! szowskiego. Redakcja zmieniła nazwę konkur- zgłoszeń oraz bardzo ciekawe i cenne materia- Kisielewski tak wspominał kilkanaście lat póź- – na odbywającej się w Stalinogrodzie od 18 su na: Wielki Konkurs Śpiewaczy „Szukamy ły głosowe. Spośród takich właśnie amatorów, niej: Pamiętam, chyba w roku 1954 – zacząłem do 20 czerwca XII Sesji Rady Kultury i Sztuki młodych talentów”; rozpoczęły się przesłucha- spośród młodzieży ze wsi i miast należy wy- wtedy kruszyć o jazz kopie – było jakieś plenum poświęconej zagadnieniom upowszechniania nia kandydatów, które trwały ponad miesiąc. szukiwać i kształcić kadry przyszłych naszych zarządu Związku Kompozytorów w Poznaniu, kultury, na której przyjęto główne tezy „od- Ponieważ regulamin pozwalał na całkowicie śpiewaków operowych, operetkowych i estrado- gdzie twórczyni naszej powojennej muzykolo- wilżowego” referatu programowego ministra swobodny dobór repertuaru – kandydaci śpie- wych… Dla mnie osobiście bardzo radosny jest gii… [Zofia Lissa, Kisielewski nie chciał nawet Włodzimierza Sokorskiego i „wytyczne na wali więc przede wszystkim najróżniejsze arie fakt ujawnienia się w konkursie kilku doskonale wymienić tego nazwiska – A.B.-P.] wypowie- okres najbliższy”, takie jak: zachęta do prze- i wyjątki operowe, pieśni kompozytorów pol- zapowiadających się basów19. działa na temat jazzu kilka pogardliwych a peł- łamywania skostniałych schematów realizmu skich (najczęściej Moniuszki), wielu wybrało nych nieznajomości tematu uwag. Wygłosiłem socjalistycznego w sztuce, konieczność akty- pieśni radzieckie, nieliczni tylko polskie pieśni Jedną z laureatek konkursu „Echa Krakowskie- wówczas dłuższą filipikę na rzecz synkopowa- wizacji działań ośrodków i domów kultury, masowe i popularne piosenki ludowe, kilku go” została 18-letnia maturzystka z Liceum Jo- nej muzyki, na końcu zaś powiedziałem, że jeśli preferowanie własnych, oryginalnych inicjatyw uczestników obdarzonych głosem basowym teyki, Danuta Smykla. chodzi o sprawy ideowo-polityczne, wystarczy twórczych i – uwaga! – zakładanie amatorskich próbowało wykonywać pieśni murzyńskie przestać uważać jazz za muzykę imperialistycz- zespołów artystycznych: muzycznych, śpiewa- Paula Robesona, z Old Man River na czele. Fi- * nego kapitalizmu amerykańskiego, a zacząć go czych i tanecznych.

17 G. Morcinek, Byłem na Sesji w Stalinogrodzie…, „Przegląd Kulturalny” 1954, 1–7 VII. 18 Szukamy młodych talentów, „Echo Krakowskie” 1954, 19 VI. 16 S. Kisielewski, Przedmowa czyli piękne wspomnienia, [w:] J. Radliński, Obywatel Jazz, Kraków 1967. 19 Szukamy młodych talentów, „Echo Krakowskie” 1954, 22 VI. 82 83

Zielone światło dla amatorskich zespołów ar- Powstanie kierowanego przez J. Borowca ze- łam, że chętnie po koncercie spróbowałabym coś Zespół MM 176 nie pozostawił niestety żad- tystycznych zapalone na XII Sesji w Stalino- społu MM 176 przy Wojewódzkim Domu Kul- zaśpiewać… I zaśpiewałam „Summertime”. nych nagrań, brak też jakichkolwiek mate- grodzie najszybciej dotarło do Krakowa – do tury w Krakowie Andrzej Kurylewicz oceniał […] Tak znalazłam się w zespole MM 17621. riałów ikonograficznych – reprodukowane Wojewódzkiego Domu Kultury „Pałac pod jako wydarzenie przełomowe: Sesja Rady Kul- tu (mimo niskiej jakości technicznej) zdjęcie Baranami”. Dyrektor Leopold Grzyb udzielił tury w Stalinogrodzie zapoczątkowała klimat Tak w zespole pojawiła się Wanda Warska. z koncertu na dziedzińcu WDK to jedyna od- wszelkiej pomocy i już w ostatnich dniach „odwilżowy”. Bezpośrednim jej rezonansem sta- naleziona fotografia zespołu Jerzego Borowca. czerwca – a więc dosłownie w tydzień po sesji ło się zorganizowanie przez Wojewódzki Dom * Zofia Komedowa-Trzcińska zachowała entu- stalinogrodzkiej – zaczęły się „Pod Baranami” Kultury estradowego zespołu muzyki tanecznej. zjastyczne wspomnienie o MM 176: Zespół intensywne próby i przygotowania organiza- Był to ewenement na skalę krajową – MM 176 Zespół MM 176 zadebiutował, jak już powie- MM 176 – jak oni żywiołowo grali! Mieli w re- cyjne. stanowił pierwszy po okresie schematyzmu dziano, 7 lipca 1954 roku na scenie Teatru Stu- pertuarze swing z elementami amerykańskiej zespół grający koncertowo muzykę taneczną, dio koncertem zatytułowanym Melodia i rytm; jazzowej klasyki i be-bopu. I występowali na 7 lipca 1954 roku o godzinie 20 na scenie Te- w dodatku – opłacany ze społecznych fundu- do końca lipca dał tych koncertów 16. Wobec normalnych, ogólnodostępnych scenach, nie atru Studio przy ul. Skarbowej – dziś Teatr szów. Jego występy były każdorazowo wielkim wielkiego zainteresowania słuchaczy dyrekcja katakumbowo, czyli w czyichś mieszkaniach czy Groteska, wówczas scena w zarządzie Wo- wydarzeniem w Krakowie, publiczność waliła Wojewódzkiego Domu Kultury podjęła decy- zakamuflowanych norach! Na pomysł założenia jewódzkiego Domu Kultury – wystąpił po drzwiami i oknami! Na jednym z koncertów zję o przeniesieniu występów na dziedziniec takiego zespołu wpadł Jerzy Borowiec, przyszły raz pierwszy z oficjalnym koncertem zespół nie bez satysfakcji dostrzegłem profesorów – Pałacu pod Baranami. Pierwszy koncert plene- współtwórca powstałego w październiku 1956

MM 176 Jerzego Borowca – zespół estrado- Sztompkę i Drzewieckiego. […] Któregoś dnia rowy z cyklu Melodia i rytm odbył się 5 sierp- roku Krakowskiego Klubu Jazzowego. Udało + ANDRZEJ BOGUNIA-PACZYŃSKI + wy grający koncertowo, czyli do słuchania, zgłosiła się do nas dziewczyna. Zaśpiewała i… nia o 20.00, ostatni – 15 sierpnia. Mieli grać się dzięki odwilżowym decyzjom Rady Kultu- nie tylko do tańca, swingującą, synkopo- została, by odtąd towarzyszyć wszystkim moim do końca sierpnia, ale koncerty zostały prze- ry i Sztuki. I tak w 1954 roku pod patronatem waną i improwizowaną muzykę rozrywko- występom. Nazywała się...20 rwane z powodu kłopotów organizacyjnych krakowskiego Wojewódzkiego Domu Kultury

+ wą. Dlaczego taka nazwa? „MM” – to po uniemożliwiających zapewnienie porządku powstał zespół MM 176. Grali w nim: liderzy prostu metronom Melcla (Mealzla) z usta- Wanda Małolepsza, 22-letnia poznanian- i bezpieczeństwa tłumom młodzieży usiłującej – Kurylewicz, Trzaskowski i Borowiec, Zbyszek

MM 176 wionym na „176” tempem taktowania odka – gdy tylko do Poznania doszły wieści, że dostać się na dziedziniec. Sprzedawano ponoć Gadomski, „Julek” Mysiński i „Elik” Przebin- + powiadającym w utworze jazzowym tempu w Krakowie powstał pierwszy w Polsce zespół więcej biletów, niż było miejsc na dziedzińcu, dowski. Gadomskiemu pozwolono improwi- medium-swing. grający oficjalnie i legalnie muzykę jazzową dochodziło do przepychanek i awantur, in- zować basem à la Louis Armstrong, a „Elika” – nie zastanawiała się ani chwili: na początku terweniowała milicja. Koncerty przerwano dopuszczono do mikrofonu, aby swoim sub- Zespół grał w składzie: Andrzej Kurylewicz lipca pospiesznie przyjechała do Krakowa, za- i przeniesiono z powrotem do sali Teatru telnym głosem śpiewał romantyczne piosenki (fortepian, puzon), Andrzej Trzaskowski trzymała się tu u swojej przyjaciółki Zofii Lach Studio, gdzie trwały one do końca grudnia francuskie. Do tego nowatorsko swingująca (akordeon, fortepian), Zbigniew Gadomski (późniejszej Komedowej-Trzcińskiej), a ta za- – łącznie 66 koncertów Melodia i rytm. Jed- wokale Wanda Warska… Rewelacja! Odnieśli (gitara, puzon), Feliks Kotarba (wibrafon), raz pomogła jej zdobyć bilet na jeden z pierw- nocześnie zespół MM 176 grywał też na wie- wielki sukces i był to niewątpliwie pierwszy au- Krzysztof Elik-Przebindowski (kontrabas), szych koncertów zespołu MM 176. czorkach tanecznych w Klubie Studenckim tentycznie oficjalny debiut jazzu w powojennej Juliusz Mysiński (perkusja) i Jerzy Borowiec „Rotunda” i w auli II Liceum Króla Jana III Polsce! Kiedy muzyków MM 176 pytano, czemu (saksofon, klarnet, kierownictwo muzyczne); Z ogromnymi trudnościami zdobyłam bilet i po- Sobieskiego22. W pierwotnym składzie działał grają te jazzowe wygłupy, a nie jakąś normal- śpiewali: Bogumiła Lesicka, Wanda Warska, szłam na ich koncert, który odbywał się w Te- do stycznia 1955 roku23 (kiedy Trzaskowski ną, polską, czy też radziecką lub w ostateczno- Jacek Basowski, Krzysztof Elik-Przebindow- atrze Studio na Skarbowej… – wspominała po odszedł do Melomanów, a Kurylewicz zało- ści europejską muzykę, odpowiadali ze stoickim ski i Zbigniew Gadomski; solistom towarzy- latach. – Byłam nim zachwycona, a szczególnie żył swój własny zespół), a później, w składzie spokojem: – Ta muzyka nie jest ani zgniła, ani szyły w niektórych utworach grupy wokalne Andrzejem Kurylewiczem. Podeszłam do muzy- zmienionym, jako Krakowski Zespół Jazzowy też amerykańska, to tylko taki prosty, szwedzki WDK ZZ – najczęściej kwartet mieszany Ich ków z gratulacjami, a odwagi dodał mi fakt, że Jerzego Borowca. be-bop…24 Czworo, niekiedy kwartet rewelersów Orion znałam Krzysztofa Komedę z Poznania. Pretek- – a także solista-instrumentalista Zbigniew stem było właściwie przekazanie pozdrowień od Cierpik (harmonijka ustna). Zapowiadał Jerzy Krzysztofa dla wszystkich muzyków. Zjawiłam 21 Cyt. za: A. Krupa, Miasto błękitnych nut czyli historia krakowskiego jazzu i nie tylko…, Kraków 2008. Bibel. się za kulisami. Przyszedł Borowiec. Powiedzia- 22 Autorzy opracowań historii jazzu w Krakowie potwierdzają istnienie amatorskich zespołów jazzowych w krakowskich szkołach średnich w tym okresie: Jan Poprawa w Kronice jazzowych wydarzeń w Krakowie notuje: 1950–53 – amatorskie zespoły szkolne w Liceum Muzycznym i w Liceum im. J. Sobieskiego (J. Poprawa, Jazz w Krakowie, Kraków 1975); Roman Kowal w szkicu Jazz schodzi do katakumb (1949–54) wspomina ogólnie: Działały amatorskie zespoły w liceach, przy dźwiękach jazzu odbywały się bale szkół artystycznych. Z wolna kruszył się pancerz zakazów i politycznego ostracyzmu (R. Kowal, Polski jazz. Wczesna historia i trzy biografie zamknięte: Komeda – Kosz – Seifert, Kraków 1995). 23 12 I 1955 – ostatni koncert Zespołu MM 176 w Teatrze Studio. 20 W piwnicy u wujka Kuryla. Rozmowa z Andrzejem Kurylewiczem, [w:] J. Radliński, dz. cyt. 24 Z. Komedowa-Trzcińska, Nietakty. Mój czas, mój jazz, Warszawa 2015. 84 85

Ważną też rolę – może nawet decydującą 176, błędnie zresztą datując jego powstanie na Atom powstał w sierpniu 1954 roku, pierw- naczelny: Witold Rudziński – kompozytor, o powodzeniu nowatorskiego przedsięwzię- koniec lata 1954 roku27. szy koncert – zatytułowany Tysiąc taktów ja- historyk muzyki i pedagog. Powstanie nowe- cia dyrekcji Wojewódzkiego Domu Kultury zzu – dał w Teatrze Studio 3 września 1954 go czasopisma poświęconego piosence oraz – odegrały entuzjastyczne, choć wyważone Pod koniec lata roku 1954 to w Krakowie po- roku. Po pół wieku Alojzy Thomys tak mówił muzyce tanecznej i rozrywkowej to również recenzje koncertów zespołu MM 176 autor- wstawał już… drugi zespół „jazzujący”! Atom! o swoim pierwszym zespole: Założyłem wtedy jeden z pierwszych rezultatów XII Sesji Rady stwa Sławomira Mrożka w „Dzienniku Pol- I również w Wojewódzkim Domu Kultury zespół jazzowy w Wojewódzkim Domu Kultury. Kultury, praktyczna realizacja wezwania skim” 25 i Leszka Herdegena na łamach „Życia „Pod Baranami”; jego twórcą był alcista Orkie- Było to możliwe dzięki dyrektorowi Leopoldowi do stwarzania warunków dla rozśpiewania Literackiego”26. stry Polskiego Radia w Krakowie, Alojzy (Al) Grzybowi. Był on wysoko postawioną osobisto- i umuzykalniania młodzieży poprzez pomoc Thomys, czyli A. Thomys, stąd nazwa – Atom; ścią i zaryzykował podjęcie decyzji o powstaniu w zakładaniu amatorskich zespołów muzycz- * zespół tworzyli studenci i absolwenci Akade- zespołu jazzowego. W tych czasach granie jazzu nych, śpiewaczych i tanecznych. Każdy zeszyt mii Medycznej, którzy muzykowali dotąd po- było uznawane za propagowanie amerykańskie- „Śpiewamy i Tańczymy” zawierać będzie – pi- W opracowaniach historyków polskiej mu- kątnie i półlegalnie w podziemiach Domu Me- go stylu życia…28 sał W. Rudziński – pięć popularnych piosenek zyki rozrywkowej i jazzowej – Borkowskiego, dyczek przy ulicy Grzegórzeckiej, zaś solistami (muzyka i tekst) i informacje dotyczące muzyki Brodackiego, Gaszyńskiego, Kowala, Krupy, Atomu zostali laureatka czerwcowego Wiel- Jeżeli więc jeszcze w sierpniu 1954 roku była lekkiej i tanecznej, objaśnienia skróconej pisow- Michalskiego, Radlińskiego i Schmidta – brak kiego Konkursu Śpiewaczego „Echa Krakow- to decyzja ryzykowna – tym większej odwa- ni nutowej, porady i wskazówki praktyczne dla informacji szczegółowych o powyższych wyda- skiego” Danuta Smykla (Rinn) i Aleksander gi wymagać musiała jego, Leopolda Grzyba, zakładających zespoły muzyczne i chóry, wy-

rzeniach – jedynie autor Historii jazzu w Pol- Szarota. czerwcowa inicjatywa utworzenia pierwszego wiady z kompozytorami, życiorysy twórców + ANDRZEJ BOGUNIA-PACZYŃSKI + sce, Andrzej Schmidt, wspomina o zespole MM zespołu MM 176. Dodajmy – w niespełna dwa muzyki popularnej, aktualności, ciekawostki, lata później dyrektor Grzyb znowu ryzykował, fraszki muzyczne itd.30 oddając grupie młodych zapaleńców piwnice

+ Pałacu pod Baranami, siedzibę przyszłego ka- I rzeczywiście, w pierwszych numerach „Śpie- 25 Fragment recenzji Sławomira Mrożka: Niewiele imprez krakowskiego Domu Kultury cieszy się takim powodzeniem, jak „Melodia i Rytm”. Ten baretu. wamy i Tańczymy” (październik–grudzień) młody zespół daje któryś tam już z rzędu koncert, a sala wciąż pełna. Prawdopodobnie przyczyną takiego powodzenia jest wyjątkowość imprezy tego MM 176 rodzaju – dotąd nie słyszeliśmy muzyki jazzowej z estrady. Przede wszystkim należy stwierdzić: dobrze się stało, że instancja najbardziej ku temu po- obok artykułów programowych, takich jak To + wołana – Dom Kultury, nareszcie wzięła się do rzeczy, czyli zajęła jakieś konkretne stanowisko wobec tego, dotąd przemilczanego lub zagadywanego, * chcemy śpiewać, Jak i co tańczyć?, Załóżmy or- popychanego lub przykrywanego z głową – fenomenu muzyki jazzowej. Dotąd jazz był w naszym mieszkaniu jakby brzydkim krewniakiem-sierotą. […] Były nieporozumienia z tym kłopotliwym bękartem. Że nie nasz spod Miechowa, że w ogóle nie z tych stron, że źle się prowadzi, włóczy po no- kiestrę mandolinową, pojawiły się również za- cach… Faktycznie – nasz chłopaczek nie zawsze prowadzi się dobrze. Bywał w różnych podejrzanych lokalach, miał opinię wybitnie niespołecznego i niepewnego (jeśli nie wrogiego) pod względem politycznym. Jednak czy nie było w tym naszej winy? Zamiast zająć się nim, skoro już jest (zaprze- – Przychodzę po pracy do domu, otwieram powiedziane i bardzo oczekiwane popularne czyć jego istnieniu, jego bardzo szerokiej i trwałej popularności zaprzeczyć nie można) – myśmy właśnie zaczęli zaprzeczać, zamykać go w łazience. radio i co słyszę? – mówił murarz na dyskusji piosenki w prostym układzie na głos i fortepian Zamiast go wychować jakoś, oswoić i w ten sposób zlikwidować jego wybryki – kazaliśmy mu stać w kącie, spać w kuchni, ciągle krzyczeliśmy na niego, aż zaczął z tego wszystkiego głupieć. Nie można mu się dziwić, że w tych warunkach dostał się pod wyłączny wpływ złego towarzystwa. Tę dobrą, o piosenkach w Domu Kultury Budowlanych bądź akordeon, między innymi: Marynika, Na w gruncie rzeczy ludową muzykę oddaliśmy w wyłączną dzierżawę elementom obcym i wrogim. […] Widownia w części składa się z tzw. bikiniarzy. w Warszawie. – Słyszę piosenki o cegłach, ławeczce, Pójdę na Stare Miasto, Pociąg zako- Chłopaczkowie z bakami, dziwne uczesania, gardłowe okrzyki… owszem, przychodzą też i tacy. I to właśnie bardzo dobrze, że tacy przychodzą. Siedzą, słuchają i trzeba przyznać – zachowują się zupełnie przyzwoicie. […] Zespół spełnia podstawowy warunek dobrego wykonania muzyki o wapnie, o murowaniu… A dajcież mi spo- chanych, Gdy się kogoś ma, Naucz mnie tańczyć, jazzowej – nie „odwala” sztywno swojej roboty, ale sam bawi się nią i przejmuje. Dobry jazz, który tak wiele ma z improwizacji, nie znosi obojętnego, kój! Wapna i cegły to ja mam dosyć przez cały Bo mój chłopiec piłkę kopie, Cicha woda… sztywnego, „akademickiego” wykonywania. Lubi natomiast zapaleńców. Młodzi ludzie z zespołu oznaczają się wielką muzykalnością, wyczuciem tego gatunku muzycznego, który uprawiają, opanowaniem technicznym i czymś, co można by nazwać – jazzową intuicją. Wydaje się nawet, że za dzień na budowie… Chcę posłuchać piosenki mało wykorzystują te walory, to znaczy grają zbyt nieśmiało […], nie wszyscy czują się jeszcze zupełnie swobodnie na estradzie. Spośród wokalistów 29 bez wątpienia największym wyczuciem piosenki i wyrazem indywidualnym odznacza się Krzysztof Elik. Jacek Basowski dobrze powtarza piosenki o ludziach, o nas samych… * amerykańskie. […] Cały zespół, którego wszystkich uczestników trudno tu wymieniać, gra pod kierunkiem uzdolnionego, opanowanego i stylowo prezentującego się Jerzego Borowca... S. Mrożek, Nawrócenie piegowatego siostrzeńca, „Dziennik Polski” 1954, 5 VIII. 26 Fragment recenzji Leszka Herdegena: Zespół instrumentalno-wokalny Domu Kultury dawał koncert muzyki jazzowej i rozrywkowej. Afisz Ten głos murarza, głos charakterystyczny dla To, co stało się w Krakowie w połowie roku głosił, że będzie – „Melodia i rytm”. Zająłem miejsce i z niedowierzaniem czekałem, aż się zacznie. […] Wszedł w końcu konferansjer, wygłosił ówczesnych nastrojów radiosłuchaczy, przyto- 1954, możemy nazwać przedpaździernikowym krótkie przemówienie i usposobił nas ideologicznie do tematu, oświadczając, że Murzyni są narodem i że businessmani amerykańscy starali się przekształcić ludowy jazz w muzykę elitarną, ale się im to nie udało. Powiedział ponadto kilka słusznych rzeczy, na przykład to, że jazz w istocie czony został w artykule wstępnym pierwszego przełomem w polskiej muzyce rozrywkowej. swej wcale nie jest kosmopolityczny, ponieważ wywodzi się z twórczości ludowej. A potem zaczął się koncert, którego słuchałem z rosnącym zainte- numeru dwutygodnika „Śpiewamy i Tańczy- Przemiany zapoczątkowało powstanie zespo- resowaniem, rezygnując ze sceptycyzmu, pełen podziwu dla bogactwa tej muzyki, dla jej kolorytu, temperamentu, odkrywczości instrumentacyjnej, bardzo szerokiej skali tematycznej i niekłamanej ludowości w motywach murzyńskich i meksykańskich, w kabaretowych motywach francuskich, my”, który ukazał się na początku październi- łów MM 176 Jerzego Borowca i Atom Alojzego rodem z Dzielnicy Łacińskiej, w tematach włoskich piosenek i foxtrottów, tak wyraźnie dźwięczących canzoną. […] Na pewno mieliśmy słuszność krytycznie ustosunkowując się do ordynarnego, wrzaskliwego wykonawstwa muzyki jazzowej. Na pewno mieliśmy słuszność atakując trywialność ka 1954 roku; wydawca: Polskie Wydawnictwo Thomysa. Na tym się zresztą nie skończyło – i szmirę. Ale z pewnością bywaliśmy czasem nierozsądni, stosując wprost haubicowe kryteria mające podważyć zasadę tej niezwykle popularnej Muzyczne z siedzibą w Krakowie, redaktor utworzenie tych pionierskich grup jazzowych rozrywki, która właśnie wśród pół-bikiniarzy może spełnić ładną robotę wychowawczą, niepostrzeżenie kształcąc smak i pierwsze stopnie kultury muzycznej. Zaobserwowałem na przykład, że subtelne, liryczne piosenki francuskie i włoskie, śpiewane przez Krzysztofa Elika i sentymentalne mu- rzyńskie, bardzo oszczędnie, nawet oschle, interpretowane przez Jacka Basowskiego – bardzo podobały się młodym ludziom z baczkami, odzianym w wąskie spodenki. […] Zespół Domu Kultury znalazł „chwyt”. Ma poza tym kulturę i wyczucie stylu. Ma ambicje: repertuar koncertu nie jest łatwy – Duke Ellington, Louis Armstrong, Paul Robeson, Flach, Utiosow, Jack Elian – to różne style, a nawet „epoki” muzyki jazzowej. „Dyrygent” Jerzy Borowiec (pełen inwencji klarnecista i saksofonista) widać, że „tym żyje” – jego temperament, świetne wyczucie rytmu, pomysłowość i tak ważna, 28 Cyt. za: A. Krupa, dz. cyt. powtórzmy, kultura – zapowiadają interesujący talent... L. Herdegen, Caballero ma sombrero, „Życie Literackie” 1954, 15 VIII. 29 W. Rudziński, To chcemy śpiewać, „Śpiewamy i Tańczymy” 1954, nr 1, X. 27 A. Schmidt, Historia jazzu, Lublin 2009. 30 Tamże. 86 87

BIBLIOGRAFIA I WYKAZ ŹRÓDEŁ było zaledwie letnią forpocztą doniosłych byłoby się temu jazzowi rozwinąć – jazzowi, Brzywczy M., Na eksperymenty już nie ma czasu. Rozmowa z Janem Ptaszynem-Wróblewskim, „Przekrój” 2012, 19 XI. wydarzeń późnej jesieni: 27 października publiczności, muzykom – i stworzyć to całe Erenburg I., Odwilż, przeł. J. Brzechwa, Warszawa 1955. w Klubie Literatów na Krupniczej urządzono jakieś uniwersum jazzowe… Kraków to jest to Herdegen L., Caballero ma sombrero, „Życie Literackie” 1954, 15 VIII. Kisielewski S., Przedmowa czyli piękne wspomnienia, [w:] J. Radliński, Obywatel Jazz, Kraków 1967. pierwszy w Krakowie koncert Zespołu „Me- dosyć specjalne miejsce – i środowisko, i trady- Komedowa-Trzcińska Z., Nietakty. Mój czas, mój jazz, Warszawa 2015. lomani” Jerzego „Dudusia” Matuszkiewicza; cje, tu Kisielewski i Polewka piją sobie razem Kondek A., Strategia agitatora. Wokół polskiego wydania „Odwilży” I. Erenburga, „Acta Universitatis Lodziensis” 2006, 13. Kowal R., Jazz schodzi do katakumb (1949–54), [w:] tegoż, Polski jazz. Wczesna historia i trzy biografie zamknięte: Komeda – Kosz – Seifert, występ poprzedziła prelekcja na temat jazzu wódkę, wszystko bardzo dobrze, Polewka pilnu- Kraków 1995. Jerzego Skarżyńskiego, a zakończyło pierwsze je, żeby mógł się odbyć jam-session w Związku Krupa A., Miasto błękitnych nut czyli historia krakowskiego jazzu i nie tylko…, Kraków 2008. Kwiatkowski T., „Pralnia komiczna” – premiera w Teatrze Satyryków, „Od A do Z” 1954, 21 II. całonocne jam session, które zresztą odbiło Literatów, Otwinowski zaprasza i wita wszyst- Kydryński L., Film: „Przygoda na Mariensztacie”, „Przekrój” 1954, 7 II. Lissa Z., O polską pieśń masową, „Odrodzenie” 1947, 20 VII. się w mieście szerokim echem (w ocenie An- kich tam przybyłych wielkich kompozytorów Morawski S., „Przygoda na Mariensztacie”, „Gazeta Krakowska” 1954, 2 II. drzeja Trzaskowskiego31 październikowy wy- ówczesnych, Malawskiego, Skrowaczewskiego, Morcinek G., Byłem na Sesji w Stalinogrodzie…, „Przegląd Kulturalny” 1954, 1–7 VII. Mrożek S., Felieton, „Od A do Z” 1954, 12 XII. stęp Melomanów w Krakowie zapoczątkował Lutosławskiego i innych… To wszystko ma Mrożek S., Nawrócenie piegowatego siostrzeńca, „Dziennik Polski” 1954, 5 VIII. w Polsce jazzowy ruch koncertowy). Kilka zaś jakieś swoje wytłumaczenie, jeżeli się zna at- Paukszta E., Lody pękają. Cykl powieściowy o Mazurach, cz. 2, Warszawa 1955. Paukszta E., Lody pękają, „Echo Krakowskie” 1954, 12 I. dni później doszło w Krakowie do pierwszego mosferę Krakowa. Sądzę, że ani na Wybrze- Poprawa J., Kronika jazzowych wydarzeń w Krakowie, [w:] tegoż, Jazz w Krakowie, Kraków 1975. Rudziński W., To chcemy śpiewać, „Śpiewamy i Tańczymy” 1954, nr 1, X. ogólnopolskiego spotkania muzyków i miło- żu, ani w Warszawie w tym czasie to było Schmidt A., Historia jazzu, Lublin 2009. śników muzyki jazzowej: od 31 października niemożliwe…32 Szukamy młodych talentów, „Echo Krakowskie” 1954, 19 VI. Szukamy młodych talentów, „Echo Krakowskie” 1954, 22 VI. do 2 listopada w sali Szkoły Podstawowej przy Trzaskowski A., Jazz, [w:] B. Schäffer, Leksykon kompozytorów XX w., t. 2, Kraków 1999.

ul. Królowej Jadwigi odbyły się I Zaduszki Ja- *** W piwnicy u wujka Kuryla. Rozmowa z Andrzejem Kurylewiczem, [w:] J. Radliński, Obywatel Jazz, Kraków 1967. + ANDRZEJ BOGUNIA-PACZYŃSKI +

zzowe. Sawicki J., Nasza generacja: Jazz w Polsce. Kalendarium: II. Wyjście z podziemia, Telewizja Edukacyjna, TVP 1, 1995. I wreszcie ostatni dzień roku 1954 – finał Teatr Satyryków, Obecność obowiązkowa, prem. 22 XI 1952. Teatr Satyryków, Pralnia komiczna, prem. 14 II 1954. Imprezy te zakończyły ostatecznie pięcioletni, przedpaździernikowego przełomu w polskiej

+ trwający od 1949 roku, okres „katakumbo- muzyce rozrywkowej, przełomu, który doko- wy” polskiego jazzu – nielegalnego grania tej nał się w Krakowie: 31 grudnia, Sylwestro-

MM 176 wyklętej muzyki w prywatnych mieszkaniach wo-noworoczny koncert symfoniczny w wy- + i piwnicach. Jerzy Skarżyński, znakomity konaniu Orkiestry Filharmonii Krakowskiej znawca i niestrudzony propagator jazzu, ini- pod dyrekcją Bohdana Wodiczki. Dzięki sta- cjator krakowskiego koncertu Melomanów, raniom i śmiałym decyzjom dyr. Wodiczki przypominając po latach atmosferę tej pre- – przy wsparciu dyskretnej kampanii praso- zentacji w Klubie Literatów, podkreślał zna- wej Lucjana Kydryńskiego – po raz pierwszy czenie specyficznego charakteru krakowskiego w powojennej Polsce rozbrzmiała tu muzyka środowiska artystycznego: Jazz to jest muzyka George’a Gershwina: Amerykanin w Paryżu młodości. Nie wiem, czy gdziekolwiek łatwiej i Błękitna rapsodia…

31 A. Trzaskowski, Jazz, [w:] B. Schäffer,Leksykon kompozytorów XX w., t. 2, Kraków 1999. 32 J. Sawicki, dz. cyt. 88 89

Józef Lipiec (z Salomeą Fijak i Michałem Tasiemskim na sprawował funkcję kierownika literackiego. czele). Przy fortepianie zasiadali kompozy- Wspomagał go na co dzień Leszek Moczulski, KRÓTKA HISTORIA torzy: sławny już Zygmunt Konieczny i nie- a na próbach bywali często mieszkający „na zwykle uzdolniony, młodziutki pianista ja- mieście” Beata Szymańska i Mietek Czuma. STUDENCKIEJ ESTRADY zzowy Adam Matyszkowicz (później znany Czwórka poetów zmonopolizowała zresztą w świecie jako Makowicz). Wtedy to Leszek całą sferę tekstową. Jako okazjonalne wyjątki I TEATRU PIOSENKI W KRAKOWIE (1960–1962) Moczulski i Wicek Faber zwrócili się do mnie pojawiły się później propozycje Leszka Długo- z propozycją objęcia kierowniczego steru sza i Tadeusza Śliwiaka. w piosenkarskim przedsięwzięciu i stworzenia stabilnej formuły w postaci Studenckiej Niezwykle interesujący był zestaw kompozy- Estrady Piosenki. Dlaczego mnie spotkał ten torów (zarazem akompaniatorów). W pierw- zaszczyt? Doprawdy nie wiem. Prowadziłem szym okresie, jak wspomniałem, było ich tylko wówczas w Alma Radio redakcję publicystyki dwóch, mianowicie Konieczny i Matyszko- kulturalnej, pisząc regularnie recenzje filmowe wicz. Pierwszy rozdwajał się między „Piw- i muzyczne (z koncertów filharmonii), pełniąc nicę” a naszą Estradę, czasem nawet tę samą również dyżury spikerskie. Miałem też własne piosenkę przeznaczając dla jednej i drugiej skromne udziały w sztuce śpiewanej, teatral- sceny. Specjalne miejsce zajmował Adaś Ma- nej i recytatorskiej. Studiowałem sumiennie tyszkowicz (vel Makowicz), jako nasz główny filozofię (głównie pod auspicjami Romana akompaniator oraz autor kilku melodii. On też + JÓZEF LIPIEC Ingardena), a dodatkowo także matematykę przetransponował parę tematów jazzowych, i historię sztuki, później socjologię. Propozycję do których słowa napisał Faber (na przykład NARODZINY karskich. Beata i Wicek Faber mieli już w tej jednak przyjąłem i odtąd, mniej więcej przez bluesy Po co? i Epitafium dla trębacza). Adam dziedzinie pewne doświadczenia, wyniesione dwa lata, prowadziłem tę estradowo-teatralną stawał się już wtedy wschodzącą gwiazdą ja- ył początek lat 60., a może kilka mie- przede wszystkim ze współpracy z „Piwnicą działalność piosenkarską, łącząc funkcje orga- zzu, grając w trio Jurka Porębskiego (z Wojt- sięcy wcześniej. Wśród rozkwitających pod Baranami”. Szymańska wraz z Zygmun- nizacyjne z reżyserskimi (jeśli wolno je tak na- kiem Hobgarskim na perkusji) oraz w kwar- Bbujnie studenckich grup artystycznych tem Koniecznym stworzyli Czarnego narcyza zwać). Byłem też jednym z wykonawców oraz tecie z Porębskim, Wellsem i Perelmutterem. zjawił się ciekawy kwartet poetycki w skła- (w wykonaniu Oli Kurczabówny, potem Ewy w pierwszym okresie również konferansjerem. Późniejsza kariera Makowicza po wyjeździe

+ KRÓTKA HISTORIA STUDENCKIEJ ESTRADY + + KRÓTKA HISTORIA STUDENCKIEJ ESTRADY dzie: Mieczysław Czuma, Wincenty Faber, Demarczyk), a Faber napisał Jaki śmieszny je- z Polski potwierdza opinię o naszej szczęśli- Leszek Moczulski i Beata Szymańska. Czuma, steś pod oknem i Miłość, gitara i parasolka (tak- ESTRADA PIOSENKI wej ręce w doborze muzyków (także i później). Moczulski i Szymańska studiowali polonisty- że z Koniecznym). Dodam przy okazji, że i ja osobiście wykony- kę (Beata także filozofię), Faber zaś finalizował Trzy główne problemy, jakie stanęły przed wałem utwory zarówno Zygmunta, jak i Ada- slawistykę. Właśnie oni stworzyli w Krakowie W kabarecie „Cyrulik” pojawił się też wtedy nami, to: kwestia repertuaru, z założenia wła- ma (tego drugiego pastisz Złotego pierścionka grupę poetycką „Żaczek”, nazwę biorąc od uży- Konik na biegunach Fabera z muzyką Jacka snego, oryginalnego – po pierwsze. Po wtó- z tekstem Czumy). Do grupy muzycznej dołą- czonej im siedziby w klubie „Żaczek” miesz- Dybka (śpiewany przez Franka Serwatkę i An- re, odpowiedniego poziomu wykonawstwa. czali sukcesywnie kolejni artyści. Pojawił się czącym się w II Domu Studenckim UJ. Kilka drzeja Łypkę). Pełną sławę zdobył ten utwór po Po trzecie – znalezienia ciekawej formuły Tomasz Ochalski, pupil profesora Zbigniewa lat później cały dom akademicki przybrał ta- reaktywacji niemal półwiecznej. inscenizacyjnej, innej niż banalne składanki Drzewieckiego, bolejącego pono, że Tomek kie miano, zaś obok „Starego Żaczka” powstał dominujące w tamtym czasie. Rozpoczęliśmy przedłożył lekką muzę nad klasykę (zwłasz- kolejny klub zwany „Nowym Żaczkiem”. Po Grupa „Żaczek” zapragnęła jednak suwe- wtedy intensywne i systematyczne próby, przy- cza szansę na sukces w Konkursie Chopinow- kilkunastu wieczorach literackich i debiutach renności rozszerzonej. Zabiegi spotkały się gotowując regularne koncerty, w szczególno- skim). Tomek napisał też kilka piosenek do publikacyjnych poeci grupy „Żaczek” rychło z życzliwością uniwersyteckiego ZSP oraz ści pełne spektakle. Spotkania indywidualne tekstów Fabera (zapamiętałem, jako wykonaw- wystąpili ze wspólną książką, zatytułowaną Rady Mieszkańców, której rządy objął Leszek i zbiorowe odbywały się niemal codziennie, ca, frazę refrenu: Zacinamy się w dłoń fińskim Próba porównania a wydaną przez prestiżo- Moczulski. Tak zaczęły się pierwsze próby a oprócz ćwiczeń interpretacji i ruchu sce- nożem, już nie bawią nas własne pomysły). we wówczas Wydawnictwo Literackie. Dość i nieśmiałe występy organizowane właśnie nicznego (z mikrofonem i bez) wprowadzi- Rozwijał się Leszek Długosz, artysta integral- szybko zjawiła się też kolejna ambicja, miano- w klubie „Żaczek” („Stary”) oraz w „Nawojce”. łem standardowe lekcje emisji głosu (pod ny, twórca muzyki i tekstów do własnych wy- wicie przydanie wierszom oprawy muzycznej, Wśród wykonawców znalazł się Leszek Dłu- opieką prof. Frogniego z PWST). Wincenty konań. Cennym nabytkiem był Jacek Dybek, a nawet pisanie specjalnych tekstów piosen- gosz, wraz grupą początkujących piosenkarzy Faber znakomicie i z pełnym entuzjazmem multiinstrumentalista samouk z Krzeszowic. 90 91

Na krótko dołączył Staszek Krawczyński. Moc- władzom UJ i ZSP. Zakupy były wcale obfite, liśmy w Domu Kultury w Słupsku, występując dyskretny ruch sceniczny, a przede wszystkim no zaznaczył swą aktywność (nie tylko postu- objęły zabudowę sceny, oświetlenie i mikro- codziennie albo w nadmorskich kurortach (od na muzykę. Miałem wówczas silne przekona- rą) Wiktor Węgrzynowski, akordeonista, znany fonizację oraz nowy fortepian. Prace fizyczne Ustki poczynając), albo w ośrodkach miejskich nie, iż jest ona – obok urody wierszowanych publiczności krakowskiej z fortepianowych wa- i administracyjne wykonywaliśmy, oczywiście, i gminnych dalej od morza położonych. Za- strof – najmocniejszą stroną naszych ówcze- riacji jazzowych, grywanych często przed wy- sami. notowaliśmy sporą frekwencję i dobrą prasę. snych propozycji. stępami „Piwnicy”. Skomponował on muzykę Gazety tamtejsze kwitowały niemal każdy do słów Beaty Szymańskiej. W jednej z nich W KRAKOWIE I W TRASACH KONCERTOWYCH występ ciepłą recenzją. Studencka piosenka Spektakl Ballady i romanse był wyrazem po- rozległo się wołanie – w swingującym śpiewie w naszym wydaniu była w istocie poezją śpie- szukiwania nowej poetyki, zarazem jednak Hobgarskiego: Nie idź miła tak szybko, nie ucie- W pierwszych miesiącach zaczęła krzepnąć waną. Publiczność przyjmowała tę propozycję stanowił swoisty kompromis (by nie użyć ter- kaj ode mnie, daleka, niewidzialna, nieznana. nasza drużyna piosenkarska. Przewinęło się niezwykle życzliwie. Pamiętny występ w cen- minu „eklektyzm”). Nasze występy miały nie- Bo nie zdążę cię znaleźć, zanim życie przeciek- wiele osób, jak to bywa, z rozmaitymi warun- trum kultury słupskiej fabryki „Pomorzanka” zły odbiór wśród publiczności, a jeszcze lepszą nie między mymi pustymi rękami. W ostatnim kami głosowymi i ogólnymi dyspozycjami zakończył się, prócz owacji, wręczeniem pa- prasę. Równolegle toczyły się prace przygoto- okresie zjawił się Leszek Żądło, już wtedy cza- wykonawczymi. Jedni rezygnowali po paru czek z eksportową czekoladą, produkowaną wawcze nad nowym spektaklem, głównie nad rujący brzmieniem swego saksofonu wirtuoz próbach, dochodzili inni, debiutanci lub oso- właśnie w tym zakładzie. jego podłożem literackim, mniej obyczajo- jazzowy. Do sekcji rytmicznej włączyli się także by z pewnym doświadczeniem scenicznym. Od wym i żartobliwym, bardziej metafizycznym. Bogdan Wells (kontrabas) i Wiktor Perelmutter początku i nieprzerwanie związany z Estradą Nie wszyscy, niestety, mogli uczestniczyć w tej Punktem wyjścia miała się stać Droga Wicka (perkusja). Ten wielobarwny i pełen indywi- i Teatrem Piosenki był tylko Leszek Długosz. wyjazdowej przygodzie. Śpiewały z wdziękiem Fabera, wszystkie zaś piosenki tego programu dualności zespół twórców okazał się w grun- Długo śpiewała Salomea Fijak. Potem doszedł panie Salomea Fijak i Majka Omielska. Tak- powinny nawiązywać do odwiecznego proble- cie rzeczy zamkniętym kręgiem muzycznych Wojtek Hobgarski i ja, a nieco później Majka że Leszek Długosz, Wojtek Hobgarski, i ja. mu poszukiwania moralnych wektorów życia. + JÓZEF LIPIEC talentów, samodzielnie poszukujących swych Omielska, studentka PWST, zarekomendowa- W nadmorskiej trasie uczestniczyli też mu- W latach 60., zwanych ironicznie okresem dróg rozwojowych, ale i gotowych do współ- na przez Koniecznego (jako aktorka scen kra- zycy: Zygmunt Konieczny, Jacek Dybek, Sta- „małej stabilizacji”, była to kwestia równie pracy. Pozwoliło to na ukazanie walorów roz- kowskich występowała z imieniem Barbara). szek Krawczyński i Wiktor Węgrzynowski. doniosła jak zawsze i wszędzie. W pomyśle maitości stylistycznej oraz na utrzymanie cią- Doszła też Teresa Lipowska, także studentka Nieobecny w wyprawie Wicek Faber co drugi tym kryła się, nie ukrywam, pokoleniowa na- głości swoistego estetycznego powinowactwa. PWST (ze względu na zbieżność imienia i na- dzień przysyłał tęskny list z koszar we Wrocła- iwność. Z późniejszego doświadczenia wiem Problem tła muzycznego wydawał się tedy nie- zwiska ze starszą koleżanką z Warszawy wystę- wiu, gdzie akurat odbywał ćwiczenie wojskowe jednakże, iż z ważnych polskich utworów trudny do rozwiązania, tak w odniesieniu do pująca potem jako Monika). Dołączył wreszcie (oczekując równie częstych listów ode mnie). śpiewanych w tamtej epoce można by ułożyć aranżacji poszczególnych utworów, jak i w per- student prawa Marian Kawski, laureat pierw- Nastał też wówczas czas przemyśleń i dysku- przynajmniej dziesięć solidnych spektakli

+ KRÓTKA HISTORIA STUDENCKIEJ ESTRADY + + KRÓTKA HISTORIA STUDENCKIEJ ESTRADY spektywie wizji całościowej. Stało się regułą, że szej nagrody (ex aequo z Edwardem Luba- sji. Czy pozostać w formule estradowej, czy i koncertów o wysokiej filozoficznej doniosło- w pierwszym, estradowym okresie kompozyto- szenką) na I Konkursie Piosenki Studenckiej. zmierzać do zbudowania teatru piosenki? Jak ści Dziś wiem, iż mojemu Teatrowi Piosenki rzy grali swoje utwory, toteż niemal co piosen- Przy okazji przypomnę, że Ewie Demarczyk kształtować treści repertuaru, a jak nowocze- nie wszystko się wtedy udało, niestety. Entu- kę zmieniali się przy fortepianie. W ostatniej, przyznano wtedy lokatę drugą (co wystawiło sną formę ekspresji? zjazm w zespole okazał się mniejszy niż mój. teatralnej fazie dokonała się istotna ewolucja niezbyt pochlebne świadectwo kompetencjom Ja sam też zapewne nie dawałem gwarancji w stronę jednego, rozbudowanego zespołu, to- jurorów). Kawski i Lubaszenko śpiewali tak- W STRONĘ TEATRU PIOSENKI powodzenia czytelnego w formie, gęstego zaś warzyszącego wszystkim wokalistom. że pięknie, rzecz jasna, obaj zresztą czystym, w treści Teatru Piosenki. Rozstanie zbliżało się głębokim basem (nieczęstym w piosenkarskim Kolejny sezon upłynął pod znakiem przygoto- tedy nieuchronnie. Dymisję złożyłem bez żalu. Po przekształceniu Studenckiej Estrady Piosen- fachu). Specjalnym kryterium mobilizacji wań do stworzenia nowego programu, wedle Moje kolejne zainteresowania zawiodły mnie ki w Studencki Teatr Piosenki dopracowaliśmy i sprawdzianem artystycznej wydolności kra- moich ówczesnych upodobań i wyobrażeń ku Teatrowi Y-6 (nota bebe z poważnymi kło- się kwartetu, którym kierował Tomek Ochalski. kowskiego zespołu okazał się wakacyjny wy- bardziej zbliżonych do zwartej, teatralnej for- potami natury polityczno-cenzuralnej po pre- Ten skład towarzyszył pierwszej – i ostatniej jazd na Wybrzeże. Organizowany był podczas muły przekazu sensu i urody piosenki, mniej mierze Pierwszego wieczoru grupy „Odpryski”). – mojej premierze spod nowego znaku, wła- wakacji 1961 roku pod protektoratem finanso- zaś do składankowej estrady. Podstawą mia- Niedługo potem zaczęła się moja wieloletnia śnie Studenckiego Teatru Piosenki. Spektakl wym i patronatem Ministerstwa Kultury i Sztu- ły być – i były – dobre i mądre teksty, two- przygoda z Teatrem 38 (a jeszcze później dok- zatytułowany został – za Wieszczem – Balla- ki oraz Rady Naczelnej ZSP. Zgodnie z ówcze- rzące nie tylko rozwiązania epizodyczne dla torat, habilitacja, profesura, książki, słowem dy i romanse. Premiera była zarazem imprezą snym zwyczajem nie było mowy, rzecz jasna, pojedynczych prezentacji, lecz kreujące ciągi – proza życia). otwarcia nowego klubu, w nowym skrzydle o żadnych honorariach, ale byliśmy zaproszeni znaczeniowe i emocjonalne danego spektaklu. domu studenckiego. Tak się zaczęła era „No- na koszt organizatorów na miesięczną trasę Zrezygnowałem więc w pierwszym rzędzie ze Teatr Piosenki okazał się miłością młodzień- wego Żaczka”. Sponsoring zawdzięczaliśmy koncertową (jak to się dziś nazywa). Mieszka- słowa wiążącego, przenosząc rolę spoiwa na czą, autentyczną zapewne acz niespełnioną. 92 93

Stało się zatem to, co stać się musiało. Zespół dedykacją). O innych osobach wspominałem wcześnie, Pierwszy nas opuścił Wicek Faber. ka Moczulskiego. Nosi tytuł Park Jordana. zawiesił swą aktywność, ale że życie nie znosi wcześniej, z dumą, rosnącą proporcjonalnie do Potem dotarła wieść o Wojtku Hobgarskim. Była długo śpiewana w moim Teatrze Pio- pustki, wnet się odrodził, i to w dwóch posta- ich późniejszych sukcesów krajowych i mię- Inni odeszli później (Węgrzynowski i Wells) senki (chyba przez kolejnych czterech wy- ciach. Najpierw powstał Hefajstos z Faberem, dzynarodowych. Miałem wtedy 20 lat. Pamięć albo zgoła niedawno, jak Leszek Moczulski po konawców). Pytałem kiedyś autora tekstu, Długoszem i Hobgarskim oraz nowym, świet- wsteczna działa we mnie wciąż bez zakłóceń. zasłużonym świętowaniu jubileuszu 80-lecia. czy może powtórzyć słowa tego lirycznego nym kompozytorem Andrzejem Zaryckim Gdzie więc są chłopcy i dziewczęta z tamtych Na wspomnieniowych galach spotykam Ninę utworu. Leszek nie pamiętał. Pytałem Zyg- (i nową gwiazdą – Niną Repetowską). Potem lat? Repetowską, Andrzeja Zaryckiego, Mietka munta, czy potrafi odtworzyć udaną, ory- dołączył Sowizdrzał z Moczulskim, braćmi Czumę i wiecznie żwawych Andrzeja i Jacka ginalną melodię. Zapomniał, nawet frazy Zielińskimi i Felkiem Naglickim (dając począ- Talent i pracowitość Adama Matyszkowicza Zielińskich. W Szwajcarii odwiedzam Felka pięknego refrenu. Okazuje się, że po latach tek Skaldom). Obydwa zespoły były bliskie for- (Makowicza) powiodły go na szczyty świato- Naglickiego. pamiętam tę piosenkę tylko ja. Odtworzy- mule kabaretu muzycznego. Z przyjemnością wej czołówki jazzowej. Zygmunt Konieczny, łem nawet jej fragment na którymś z licznych chodziłem na ich występy. Potrzebę doznań wiadomo – to zjawisko niezwykłe i niepo- POST SCRIPTUM świąt „Żaczka” i legendarnego kierownika egzystencjalnych zaspokajali zaś wówczas nade wtarzalne. Miałem okazję wręczać mu zresztą Jana Buszka. Zainteresowanym historykom wszystko Ewa Demarczyk w „Piwnicy” oraz zasłużony order „Ecce Homo”. Piękną karierę Powstała ongiś, jak to się mówi: „za moich dawnej studenckiej piosenki jestem gotów Czesław Niemen śpiewający Norwida. W po- zanotował Leszek Długosz (mój niedawny czasów”, jedna jedyna piosenka wspólnego przekazać tekst i melodię na wieczną rzeczy dobną stronę podążali też Skaldowie i Anawa partner w rehabilitacji kardiologicznej). Maj- autorstwa Zygmunta Koniecznego i Lesz- pamiątkę. Pawluśkiewicza z Grechutą (z późnymi teksta- ka Omielska po zakończeniu kariery aktorskiej mi Moczulskiego (by wymienić Korowód czy podjęła samodzielne studia nad filozofią czło- Mateusza IV). wieka (czyniąc mi zaszczyt uczestnictwa w mo- + JÓZEF LIPIEC ich seminariach uniwersyteckich). Z profesor WSPOMNIENIE Beatą Szymańską-Aleksandrowicz współpra- cowaliśmy przez długie lata w Instytucie Filo- Estrada i Teatr Piosenki pozostały w mojej zofii UJ. Mogłem też jej gratulować niedawno pamięci jako ciekawe doświadczenie. Był to prestiżowej Nagrody miasta Krakowa za cało- osobliwy, swoiście egzotyczny epizod z lat kształt twórczości. Krzyżują się bezustannie studenckich. Przypominają o nim również nasze ścieżki z Mietkiem Czumą. Nie sposób wycinki z gazet i nagłówki pieczątek zajmu- nie wspomnieć o jego dyrektorowaniu w TV,

+ KRÓTKA HISTORIA STUDENCKIEJ ESTRADY + + KRÓTKA HISTORIA STUDENCKIEJ ESTRADY jące miejsce w mym domowym archiwum. przede wszystkim zaś o redaktorskiej wspania- Dzięki aktywności w ruchu piosenkowym po- łomyślności, kiedy to przez pięć lat drukował znałem wtedy wielu wybitnych artystów słowa regularnie moje felietony jako ostatni krakow- i dźwięku. Uczestnicząc w różnych festiwalach, ski naczelny redaktor „Przekroju”. Z Leszkiem seminariach i warsztatach, miałem szansę Moczulskim łączyły mnie wieloletnie więzi współpracować, na przykład, z Krzysztofem prywatne, dyskretne, choć zawsze serdeczne. Komedą-Trzcińskim, Jerzym Abratowskim Andrzej Zarycki napisał dla mnie przejmu- i Janem Borkowskim (w kołobrzeskich mie- jący 15-minutowy song Samuela do Sędziów sięcznych warsztatach). Z Komedą wiedliśmy Wyspiańskiego (w reżyserii Helmuta Kajzara). długie rozmowy o muzyce i filozofii (kontynu- Spektakl na Festiwalu w Nancy w 1965 roku owane potem w Krakowie, zwykle w okresie stał się wydarzeniem, a również moim osią- Zaduszek Jazzowych). W Kołobrzegu przewi- gnięciem w sztuce śpiewanej – nawet „ekstra- nęło się wtedy wielu ciekawych wykonawców, ordynaryjnym”, jeśli wierzyć ówczesnej krytyce z Teresą Tutinas, Marią Alaszewicz, Michałem francuskiej (był to mój sukces w tej dziedzinie Ochmanem, Frankiem Serwatką, Andrzejem największy, bo jedyny w życiu). Andrzej napi- Łypką i Andrzejem Kasińskim. Ciepło wspo- sał też muzykę do Dwunastu (reżyserowanych minam kontakty z Agnieszką Osiecką. Obda- przeze mnie w Teatrze 38). O paru osobach rowała mnie nawet autorskim egzemplarzem wiem niewiele, kontakty urwały się bowiem swej debiutanckiej książki Kolory (z piękną dość dawno. Niestety, niektórzy zmarli bardzo 95

Jacek Ukleja ZDRÓJ JANA, CZYLI DUCH R&R…

zas niepowtarzalny – jak do tej pory cenia. Pierwsza odbywała się pod hasłem „Nie – z którym się identyfikuję, to lata zabobon, lecz nauka”, a ta druga: „Nie władza

C60. i 70. Wtedy to nastąpiła eksplo- i pieniądze, lecz Love is all you need”. Ta mu- + JACEK UKLEJA + zja, fajerwerk nowej sztuki – muzyki in- zyka obrała bardzo ekspresyjną formę, nadała spirowanej rock and rollem i bluesem, kre- tematom i sprawom moc i rytmy dotychczas acyjnej, nowatorskiej, zwłaszcza w Anglii. niesłyszane. Miała dosłownie siłę przekonywa- Wybuch inwencji, pozytywnej energii, błysk nia. Ten kolejny rozbłysk świata Zachodu opa- radości, coś, czego nie można zapomnieć, nował serca i umysły młodych ludzi, niosąc przejść nad tym do porządku codziennego. nie tylko radość i podnietę, ale sztukę z klasą, Impet tego zjawiska przekroczył zwyczajne na wysokim poziomie. The Beatles, The Rol- normy. ling Stones, Bob Dylan, Procol Harum, Led Zeppelin – pojawili się giganci – cały zastęp Wiemy wszyscy, że czasy były burzliwe i trud- wielkich. ne, a po kątach świata trwały walki i wszela- kie rewolucje. Można oczywiście do sztuki, Średniacy – poprzedzający nową falę pro- która się wówczas ukształtowała, podejść dukcji muzyki popularnej – tkwili po szyję socjologicznie i nadać jej tytuł Revolt into w amerykańskim konserwatyzmie i powtarzali style, można również mniemać, że „Pepper- do znudzenia ten sam lukrowany banał. Mó- landia to wyprysk radości na sinym bebechu wię o średniej, nie o wybitnych dziełach. Nie Wszechświata”, można też mniemać, że van o Sinatrze, Presleyu, mistrzach jazzu, tematach Gogh odciął sobie ucho na skutek niedoli tradycyjnych, bluesie, czy bluegrassie i wielu chłopa na południu Francji. Jednak pozwo- innych. We wspomnianej średniej produkcji lę sobie w tamtym początku nowej muzyki biały człowiek przedstawiał się jako zadowo- widzieć przede wszystkim sztukę jako rze- lony z siebie filister na tle standardowej stabi- czywistość. Jej znaki to: Woodstock, Flower lizacji i kiczowatej laurki o miłości. Szła za tym Power, Beautiful People, All You Need Is Love, forma – dobra rzemieślniczo (nawet bardzo Pepperlandia pełna muzyki i plastyki, będącej dobra), lecz banalna, miła, słodka, bez kan- komplementarną wizualizacją tamtej muzyki. tów. Musiało coś pęknąć. Smutne spotkanie Yellow Submarine stała się ikoną tamtego cza- Odchodzącego Króla z The Beatles musiało su. Myślałem nawet, że to druga faza Oświe- nastąpić. 96 97

Kiedy poznawałem tę nową muzykę, nie by- o „bębenkach”, czy „basiku” i innych rutyno- Nie naśladowaliśmy, nie trzymaliśmy się wzo- Me pierwszy raz usłyszałem u Bronka i wra- łem muzycznym ciemniakiem. Właśnie skoń- wych zagraniach. Właśnie zrywano z rutyną. rów i sformułowań, nie „odgapiliśmy” żadnej całem od Bronka do domu, idąc przez Swin- czyłem podstawówkę muzyczną, a na dyplom Model „piosenkarza” na tle „zespołu towa- solówki. Szliśmy na żywioł, na nasze własne gin’ London, lewitując od usłyszanej muzyki. zagrałem koncert skrzypcowy A-moll Jana Se- rzyszącego” przestał być aktualny. Rockmani interpretacje owego ducha. Nie pociągało nas Z czasem razem wsłuchiwaliśmy się w nowe bastiana Bacha, jeden z najpiękniejszych kon- stworzyli wersję egalitarną – każdy w zespole full HD, klarowność, heblowanie kantów, czy- longplaye, komentując je i wyłapując uderza- certów skrzypcowych wszechczasów, który gra jest gwiazdą, a vocal jest jednym z instrumen- telność i poprawność akademicka. Nie byliśmy jące świetnością detale. Bronek wkrótce pomi w głowie i będzie grał do końca moichdni. tów. Współpraca zastąpiła konkurencję, a wraz ciekawi, jak nazwać to, co nam wychodziło, in- jechał do Londynu. Wrócił z profesjonalnym z legendą The Beatles więź i solidarność spa- tuicyjnie wygenerowany rezultat właściwie był kufrem płyt oraz z informacjami „z pierwszej Tej nowej muzyki słuchałem więc raczej świa- jały zespoły. Może nie zawsze był to rzetelny dla nas spełnianiem jakichś tęsknot. ręki”. Nieco później oglądałem go wśród audy- domie i wzbudzała ona moją ekscytację i en- fundament, ale lansowanie tegoż na pewno torium na clipie Hey Jude Mc Cartneya. Jego tuzjazm. Była tak pełna muzycznych odkryć, przypominało o dobrej idei. * fascynacja muzyką trwa do dziś. W czasach kreacji, nowatorstwa w brzmieniu i stylu. Była Zdroju Bronek towarzyszył nam często pod- też promocją amatorstwa (od łac. amare – ko- Kolejnym atutem nowej fali było przyjęcie Urodziłem się w Gliwicach. Wiele zawdzię- czas występów, nagrywając je na kasetowy chać), z czego wyszło wielu świetnych artystów. modelu autorskiego, zwłaszcza w angielskich czam temu miastu – mój charakter, jakąś pra- magnetofon, robił też dużo zdjęć zespołowi Nie będąc nauczeni, jak się na czymś gra, byli zespołach. Był to też wynik pojawienia się wość. Szkoła muzyczna uczyła mnie rozumieć w różnych okolicznościach. Z uwagi na tamten samoukami, którzy doprowadzając swą sztukę znaczących indywidualności, zdolnych do muzykę i edukowała w pracowitości. Miałem dawny sprzęt i specyficzną akustykę naszych do mistrzostwa, zachowali individual touch – tworzenia własnych, bezkompromisowo ory- tu prawdziwych Przyjaciół. Jan Ringler – „Ja- występów nagrania te nie są teraz okazowe, ale własne, wykreowane dotknięcie. Własny so- ginalnych dzieł. Inwazja osobowości i talentów, siuringler”. Od pierwszej klasy podstawówki stanowią najcenniejszą dokumentację. Wła-

und. Bo stąd przecież jest vocal Micka Jaggera, wręcz magiczna jakaś. A jeśli mowa o magii, był moim alter ego, częścią mojej edukacji kul- śnie z Bronkiem założyliśmy zespolik w ogól- + JACEK UKLEJA + gitara Keitha Richarda, slide George’a Harris- to jak inaczej określić tak powszechne docie- turalnej. Książki, muzyka, teatr, film, ambicje, niaku, a z Jasiuringlerem postanowiliśmy, że sona. Brian Jones sam nauczył się grać na gita- ranie utworów do serc i umysłów młodych lu- aspiracje – to różne tematy naszej przyjaźni. koniecznie musimy się dostać na studia do rze, wiolonczeli, marimbie, dulcimerze, flecie, dzi, ponad granicami językowymi, jakby fani A teatrzyki szkolne, „Kabaret” w liceum, filmi- Krakowa. Janek myślał o prawie i filozofii, a ja sitarze, pianie… doczytywali się ich przesłania z samego hasła ki na „ośemce”, w końcu wyjazd na studia do o ASP. Tam właśnie spotkałem muzykalnych tytułowego lub jakby sugestywność muzyki, Krakowa i zakładanie Zdroju Jana – to nasze plastyków. A doskonale podpierający The Beatles bas był klimatu i interpretacji przynosiła więcej, niż wspólne przygody. Nie potrafię zliczyć plusów robotą trębacza i gitarzysty. A przedziwny, się można spodziewać? Magia! i inspiracji tą przyjaźnią. W ‘68 wyjechał do *

+ ZDRÓJ JANA, CZYLI DUCH R&R… + + ZDRÓJ JANA, oktawowy vocal Boba the Beara Hite’a? I tak Szwecji1 i dalej wspieramy się przez Bałtyk. dalej… I jeszcze do tego – szata godowa, ro- * Mam egzemplarz „Zeszytów Literackich” Od dziecka interesowałem się plastyką i mu- mantyzm R&R! Ukazali się piękni, smukli, z zestawem wierszy Janka. Mam też jego albu- zyką. Przez dziurawy „filtr” PRL-u docierał do efektowni artyści. Nie „jag szyssy”, lecz wyjąt- Tu powstaje pytanie: cóż miałby mieć „do mik – memoriał naszego Liceum – poetycki mnie wir zjawisk tego świata. Coś słyszałem kowi, niezwykli. Dbałość o emplois wykluczała szukania” w tak wspaniałym kontekście jakiś i zdjęciowy. Dzieło sztuki, choć nieduże. Za o jazzie, trochę później o rock and rollu do pospolitactwo, przeciętność wyglądu, wymaga- Zdrój Jana, prowincjonalny zespolik z dale- to dokumentacja wrażliwości i przedmiotu – tańca – wyłącznie. W piątej chyba klasie za- ła szczególnych względów dla dam. Zalotności, kiego kraju? Duch przenikał otóż i animował wielka. pragnąłem płyty z komisu Garry Mulligan and staranności, indywidualizmu. Romantyka R&R w ludziach wiarę w pozytywy, w sens rocko- Bob Brookmayer, Who Plays the Blue Trombo- – powiesz, Czytelniku, że coś zmyślam. A ja wej sztuki i w nasze możliwości. I uwierzyli- Bronek Pasiecznik – znamy się od ósmej klasy ne, Mama kupowała mi płyty z Festiwalu Ja- wierzę swojemu oglądowi świata! R&R obda- śmy w nie, bez pretensji do sukcesu i szerokiej liceum. To już czasy rock and rolla. Wtedy, jest zzowego w Sopocie (między innymi Big Bill rował świat nową wrażliwością na miłość i na akceptacji. Pragnęliśmy naszą aktywnością tak zresztą do dzisiaj, był entuzjastą tej muzy- Ramsey, Stan Getz). Temat Andrzeja Kuryle- kobietę. Po ckliwej obłudzie lat wcześniejszych podpisać się pod listą wierzących w rockową ki, później drummerem w naszym licealnym wicza z Pociągu dzwonił mi cały czas w głowie. prawie znikł ślad. aksamitną rewolucję. Wszyscy z nas mieli jakiś zespole, posiadał magnetofon, znakomite ra- Dużo ćwiczyłem na skrzypcach, malowałem pazur, żarliwość, ambicję wykorzystania swo- dio, miał zdolności plastyczne, poczucie este- „nowoczesne” obrazki. Usłyszałem Modern Co jeszcze było odkrywcze w tej muzyce? Ryt- jego amatorstwa i zamiar pracy nad nim, żeby tyki – był Cywilizowany. Był moim przewod- Jazz Quartet i z zachwytu nie mogłem się pomy! Wyszły na prowadzenie. I nie chodzi tu nie okazało się amatorszczyzną. Duch przeni- nikiem po dokonaniach R&R, nagrywanych zbierać. Dotarło do mnie, że jacyś Czerwono- tylko o głośność perkusji. Wszystkie składowe kał otóż. Byliśmy ludźmi wrażliwymi i mieli- z Radia Luksemburg i innych. Please, Please -Czarni grają na wybrzeżu rock and rolla. utworu miały we współpracy wytworzyć po- śmy już za sobą jakąś propedeutykę kultury rywający puls, zaskakujący i wyrazisty. On da- muzycznej, toteż szliśmy za głosem intuicji, wał utworowi „twarz” i „duszę”. Nie było mowy która jakoś tam owym duchem się zachwyciła. 1 Jan Ringler zdobył w Szwecji pozycję cenionego psychologa. 98 99

Po siódmej klasie pojechałem z Mamą na wanie tak, całkiem nie tak… I muszę wspomnieć ekstrawagancki – co dotyczyło też używanego * kacje do Gdańska. Był on oknem na świat, o Józku Krzeczku – pianiście, moim zdaniem przez niego języka, w czym zapewne eduko- przez które przylatywały z Zachodu nowe tren- charyzmatycznym mistrzu boogie na klawiatu- wał go Jeremi Przybora. Mówię o żonglerce W roku 1966 i następnym zbliżyło się do nas dy, nowa sztuka. W świetnym Pawilonie Wy- rze. A gdy patrzę na niego z perspektywy mojej wielkim zasobem słów, również kreacyjnych wielu. Byliśmy z Ryśkiem Antoniszczakiem stawowym BWA w Sopocie oglądaliśmy wielką obecnej wiedzy o całym wspaniałym rozkwicie i pozwalających tym samym zreferować najde- zdeterminowani i to ich przekonywało. Wieść wystawę Piotra Potworowskiego, nowej sztuki rock and rolla, jestem pewien, że mógłby za- likatniejsze niuanse, jak i o ciętości jego replik zarazem się niosła. Znalazł się, dzięki znajo- francuskiej, wzornictwo skandynawskie… stąpić Iana Stewarta u Stonesów, a oni byliby – na wszelkie sytuacje. Każdym odezwaniem mym, basista – Paweł Partyka. Długowłosy, Tu działał „Bim Bom” z Kobielą i Cybulskim, zachwyceni. Wątpię, żeby był w ogóle w tym mógł zaskoczyć, rozśmieszyć, dawać do myśle- hipisowaty, zainteresowany okultyzmem – Festiwal Organowy w Oliwie miał europejską kraju tak szaleńczo rockandrollowy pianista, nia. Pisał. Powiedziałem mu o moim zamiarze. student fizyki. Był kontaktowy, koleżeński, markę. Ach! Zobaczyłem afisz i poszliśmy ale, kiedy jeszcze nie zniszczyła go wódka, Zainteresował się bez wahania. Przedstawił mi a również deklarował zajmowanie się elektro- z Mamą na koncert Czerwono-Czarnych w te- nikt się na nim nie poznał. Taki kraj… Z tras swoje wiersze, żarty, prozę – to było oś niepo- niką i sprzętem, do czego miał kompetencje. atrze Muzycznym w Gdyni. Wyszedłem nie- z Czerwono-Czarnymi wróciłem do Gliwic. spolitego, z polotem. Pomyślałem – ależ to jest Niemiecka gitara basowa była wielka i po po- przytomny, ze łzami w oczach. Tego właśnie Chyba na dokładkę do wrażeń w tym samym ktoś! Rysiek Antoniszczak wniósł do Zdroju kryciu jej obiciówką, szarą w kwadraty, miała zapragnąłem najmocniej! To było dla mnie roku zjechała do Gliwic Piwnica pod Barana- potężną dawkę niezależnego, twórczego my- groźny wygląd. Jej sound był niski i dudniący, przeżycie orgiastyczne! Po powrocie do Gliwic mi z Ewą Demarczyk, z Zygmuntem Koniecz- ślenia. Czuję w tym wpływ jego starszego brata co nas cieszyło. Doniesiono nam, że niejaki od razu sięgnąłem po gitarę pana lutnika Cheł- nym… Zobaczyłem, co znaczy „Kraków”, Sztu- – Juliana. Julian był niesłychanym indywidu- Jurek Wójcik zagra recital Dylanowski w Pa- miniaka z Krapkowic. Miałem ją już rok, ale do ka z Krakowa. Znowu wracałem do domu na um w zakresie tworzonego przez siebie (na derevianum, czyli na anglistyce UJ. Poszliśmy zabawy. Później właśnie na niej przejechałem szmacianych nogach… przykład w filmie animowanym) uniwersum. tam z Ryśkiem. Wójcik, otoczony wianuszkiem

cały Zdrój Jana, tylko została pomalowana na Artystą szalonym, wynalazczym, niepoha- (dużym wianuszkiem) ślicznych anglistek, pre- + JACEK UKLEJA + biało i zelektryfikowana. Teraz zabrałem się Podsumowuję teraz moją młodość w Gliwi- mowanym. Uprawiał brutalny pure nonsense. zentował Dylana z energią i zapamiętaniem; do niej na serio. Jednocześnie zgłosiłem się do cach: powiew „zachodniego wiatru” przyniósł My z Ryśkiem, podpierając wzajemnie nasz gitara brzmiała znakomicie, podobnie jak konkursu: „Czerwono-Czarni szukają młodych mi nową tożsamość, nadał nowy sens mojemu entuzjazm i wolę, wytworzyliśmy jakąś siłę angielszczyzna Jurka. Podeszliśmy, przedsta- talentów”, właśnie ogłoszonego. życiu. Od pierwszego Please, Please Me czułem, przyciągania ludzi z potencjałem do „kreacji”. wiliśmy nasz zamiar. Wójcikowi błysnęło oko, że muszę się do tego zbliżyć, robiąc muzykę, W miarę powiększania się grupy zaintereso- bo był już o nas poinformowany i spodziewał I etap – Łabędy pod Gliwicami, II etap – Kato- będąc w zespole. Moja przyszłość zaświeciła mi wanych, coraz więcej osób (z ASP i nie tylko) się nas. I tu zaczęła się nasza wspaniała mu- wice, III – Warszawa, finał – Festiwal Młodych się jak nowe Słońce. zgłaszało swój akces. Bezinteresownie! I kolej- zyczna przyjaźń, z Jurkiem i jego późniejszą

+ ZDRÓJ JANA, CZYLI DUCH R&R… + + ZDRÓJ JANA, Talentów w Szczecinie, 1962. Należałem do ne personalne odkrycie. Brat naszej koleżanki żoną Krysią Święcicką, również anglistką. najmłodszych uczestników festiwalu, a mimo * z pierwszego roku, Marysi – Piotr Walewski. Z upływem czasu dowiedzieliśmy się, co to to znalazłem się w tak zwanej Złotej Dziesiąt- Miał świetny, klasyczny wygląd angielskiego był za świetny facet! Wszechstronny, zainte- ce laureatów, razem z Czesławem Wydrzyckim Był rok 1965. Właśnie zdaliśmy z Jasiurin- rockmana, a na to zwracałem uwagę. Piotr stu- resowany mnóstwem spraw i rzeczy, grał na (później Niemenem), Heleną Majdaniec, Karin glerem na studia w Krakowie, zamieszkali na diował grę na organach w Państwowej Wyż- strunach nie tylko gitary, ale różnych struno- Stanek, Wojtkiem Kędziorą (później Kordą), stancji i studiowali. Na pierwszym roku ASP szej Szkole Muzycznej w Krakowie, miał więc wych, również na skrzypcach. Był entuzjastą Wojtkiem Gąssowskim i innymi. W wakacje trenowałem rysunek u prof. Mikołaja Kocha- w palcach wszystkie klawiatury, a do tego był bluesa, oczywiście grał na blues harp, znał wyruszyliśmy z Czerwono-Czarnymi w „tra- nowskiego. Ostra kreska, śmiałość, ekspresja, niezwykle muzykalny, o wysokiej kulturze mu- wiele utworów, wiele stylów. Był samoukiem sę”2 po miastach i kurortach. Jak dla mnie dociśnięcie narzędzia, niedopowiedzenie… zycznej i tej ogólnej. Okazało się, że mógłby na wszystkim (no, chyba ktoś wspomógł jego było to szaleństwo. Wszędzie na widowni był Kiedy przeglądam po pięćdziesięciu latach zagrać po swojemu na różnych instrumentach, początki na gitarze). Komponował, pisał teksty entuzjazm i radocha, a ja mogę tylko żałować, te rysunki, myślę że ten facet przy pracy nad wyłączając dęte, gdyby było trzeba. Na forte- angielskie, rysował. Był karateką. Już za cza- że nie byłem nieco dojrzalszy, a jeszcze do Zdrojem Jana trzymał się swojego rysunkowe- pianie grał porywająco i motorycznie. Jego sów Zdroju otrzymał swój czarny pas karate tego miałem szczeniacki wygląd, bo byłoby go stylu i coś z tego stylu sugerował Zdrojowi. współpraca przedstawiała się jako niezbędna! Kyokushin, z rąk samego Masutatsu Oyamy, jeszcze weselej. Mało powiedziałem o Czer- Na zajęciach z rysunku poznałem niezwykłą Prawdę mówiąc, nie przewidywaliśmy oparcia na mistrzostwach świata w Japonii. Jurek pra- wono-Czarnych, a to nie było wcale takie postać – Ryśka Antoniszczaka. Był bardzo in- zespołu na klawiaturach, ale tu na pierwszym cował za czterech, a z czasem dowiedzieliśmy jednoznaczne, że to prapoczątki i chała. Otóż teligentny, purnonsensowo dowcipny, ogólnie planie był znakomity, arcymuzykalny Piotr. się, że jest chory na cukrzycę i bierze insulinę. Więc było nas już czterech. Nikt z nas nie py- Był też inteligentnie dowcipny, bystry, z re- tał, „co będzie z tego miał”, lecz miał nadzieję fleksem, błyskiem i ostrością. Miał charakter

2 Trasa – środowiskowe określenie cyklu koncertów granych zwykle dzień po dniu lub w innych bliskich odstępach czasowych w różnych na ciekawą przygodę artystyczną. i emplois. miastach Polski. 100 101

Najdłużej czekaliśmy na perkusistę. Udało Dzierżyńskiego (teraz Lea) jest nieczynna w Cafe Rio na Jana, co trwało do końca Zdro- Niestety, już bez Jasiuringlera, który przeniósł nam się przesłuchać paru chętnych, którym piwnica i żebyśmy się o nią postarali. Mieli- ju i nie tylko. Wspomagały nas, i Zdrój Jana, się do Sztokholmu… nie obiecywaliśmy „pracy”, lecz bez rezultatu. śmy w akademiku wielu znajomych, z których dziewczyny: Krysia Święcicka (śpiewająca), Chłopcy grali dżezawo, dzwonili po talerzy- Jurek Nowakowski i Antek Porczak najbardziej Basia Wolińska, Bogna Idziak (grała na fletach Pierwszy Program wymyślił się i napisał kach, smyrali po kociołkach… Wyobrażali- nas wspomogli. Wraz z przychylnym sprawie blokowych, a jej zdjęcia – była córką znanych w domu Ryśka Antoniszczaka, w nieustannych śmy sobie motoryczne, potężne bębny, a te prorektorem ASP Antonim Hajdeckim wypra- fotografików z Katowic Haliny i Leonarda korektach i zmianach pomysłów, a miał cha- były rutynowe, „bez treści” jakieś… Wresz- cowali zgodę. Do tego Akademia sfinansowała Idziaków oraz siostrą operatora filmowego rakter fabularny, zakłócany pomysłami nie na cie przyszedł Marek Wilczyński. Od pierw- nam nieco sprzętu, jak klawiaturę elektryczną Sławomira Idziaka – znakomicie przekazy- temat, jak na przykład Tunel Aerodynamiczny, szych uderzeń okazał się NASZ! Talerze były z piecykiem3 i szafkę gitarową. To, co zdoby- wały klimat i ekspresję naszych występów, jak czyli Międzynarodowy Zjazd Muzyków Tuneli do znaczącej akcentacji, a rytmy oszczędne liśmy od ASP i od ludzi było za „dziękuję”. i całej Piwnicy Pod Ręką, która była gotowa Kolejowych i Tuneli Aerodynamicznych. Od- w środkach, za to elektryzujące. Lubił w te My też działaliśmy za „dziękuję” i na razie nie w 1968 roku). bywał się on w ultrafiolecie, a cały zespół ist- swoje białe bębny przyłożyć. Oczywiście to, przewidywaliśmy, że ma być inaczej. Dzisiaj niał na scenie w białych szpitalnych kitlach. co nam przedstawił, to nie były „gotowce”, bo chyba powstanie Zdroju Jana byłoby niemożli- * W Tunelu mieściły się utwory bez związku takiej oferty nie oczekiwaliśmy. To był zarys we. Cała impreza była bezinteresowna i to było z wiodącą fabułą, za to bardzo kochane przez jego intencji, a w rozmowach doskonale wy- piękne. I naturalne. Co więcej, rodzice Ryśka Wnętrze Piwnicy Pod Ręką było dziwacznym nas, jak Like a Rolling Stone Dylana, Urban kazał swoje otwarcie na eksperymentowanie Antoniszczaka postanowili mnie i Jasiuringle- połączeniem prymitywu i marzeń, jakby nie Spaceman Bonzo Dog Doo Dah Band czy i współtworzenie muzyki. Poza tym – miał rowi odstąpić jeden z trzech pokoi, żebyśmy z tego świata, jak na przykład biały napis: Szekspirowski Sonet 49 Piotra Walewskiego. wielką jej świadomość i szerokie zaintereso- mieli ułatwioną współpracę nad programem: The international railway`s and aerodinami- Tunelowi patronował Jerzy Wójcik. Jego an-

wania, potrafił ciekawie i dowcipnie referować scenariuszem, tekstami, utworami. Chwała cal tunnels musician`s convention, known to glo-amerykański duch i odpowiedzialność ję- + JACEK UKLEJA + swoją wiedzę. Również o muzyce współcze- im za to! Próby muzyczne – akustyczne, nie all of us as IRATMUC, albo Annuncjata lub zykowa powodowały, że to on dostarczał tek- snej. Studiował muzykologię. Był zafascyno- elektryczne – robiliśmy więc w „naszym” po- Ballada o Nutriońcach, czy Jaka ty jesteś?… sty, pomysły na utwory, a też był tu głównym wany „kolorami” muzyki i uwrażliwiony na koju lub u Piotra Walewskiego, zanim Piwnica Na dramatycznie niechlujnym białawym su- wokalistą. Spontaniczna atmosfera Tunelu gra- sonorystykę. Wkrótce po pojawieniu się syn- Pod Ręką się nie posprzątała – rękami naszy- ficie (oddającym przez przypadek siermięż- niczyła z chaosem i „odjazdem” treściowym tezatora Mooga zapragnął on go i sprowadził. mi i chłopaków z akademika. A przy okazji ną rzeczywistość) wypisywaliśmy kopciem i semantycznym. Co jeszcze stanowiło ważny Jego hobby było studiowanie wiedzy o elek- zyskiwaliśmy nowych przyjaciół do współpra- świec koślawe napisy: „Zdrój Jana”, „Piwnica element – Jurek Nowakowski jako „K.S. Ge- tronice muzycznej i nagraniowej, a zarazem cy: Jurka Nowakowskiego (po latach dzieka- Pod Ręką” „Rokendrol” itp. Cztery wielkie nerator, zasilający zespół bigbitowy w energię

+ ZDRÓJ JANA, CZYLI DUCH R&R… + + ZDRÓJ JANA, gromadzenie tejże, w ramach możliwości na rzeźby i prorektora ASP), Antka Porczaka szafy głośnikowe, pokryte złotym brokatem elektryczną”. Na leżącym fortepianie pod ścia- finansowych. (również przyszłego prorektora ASP) i Mariana w czerwonym aksamicie, wisiały nad głowami ną stał specjalny rower na stojaku, bez przed- Knoblocha – rzeźbiarzy, Zbyszka „Hahara” Gu- widzów. Na niedużej estradzie leżał fortepian niego koła. Jurek pedałował na nim niemiło- Paweł Partyka przedstawił nam swojego ko- bernata, kolegę Pawła Partyki, Piotra Łopalew- bez nóg, drugi, lepszy, stał przed estradą, pod siernie, a dynamo z tylnego koła zbierało prąd legę Rafała Marchewczyka. Rafał studiował skiego, Jacka Dębosza, Zbyszka Durakiewicza ścianą… Ach, szkoda gadać. W miarę postępu i lampa w rowerze szalała po widzach. Jurek dyrygenturę, grał na klawiaturach, a również (naszego pierwszego basistę), Mariusza Kulpę prób i występów scena i salka zyskiwały wyraz doskonale wpasowywał się w ekspresję utwo- na saksofonie, fletach blokowych, mógł „da- (przyszłego profesora PWSP w Gdańsku), i charakter. rów i sytuacje. Tak na marginesie: niedawno wać głos”. Muzyczna przygoda z oryginalnymi Krzysztofa Regulskiego – grafika (projekto- widziałem na TVN24 donos, że w USA na ludźmi bardzo go interesowała, zbudował in- wał świetne okładki płytowe – po studiach * siłowni zastosowano taki właśnie system do strument perkusyjny z dzwonków rowerowych. zamieszkał w Paryżu, a w 1968 roku przywiózł zaopatrywania w prąd. Muszę podkreślić, że Na naszej płycie z 2011 roku ma go w ręce. nam w prezencie „czarne światło” z Paryża, tak Pierwszy Program Zdroju Jana ruszył we pięćdziesiąt lat po Zdroju Jana...! zwaną neonówkę ultrafioletową). Nieco póź- wstępnym składzie: Rysiek Antoniszczak na * niej poznaliśmy kolegę Jurka Wójcika z angli- perkusyjnych, Piotr Walewski na fortepianie Inny odjazdowy element Pierwszego Pro- styki – Andrzeja Keyhę, fanatycznie oddanego klasycznym i elektrycznym, Jasiuringler na fle- gramu: Marian Knobloch jako „zdziczały, W międzyczasie koledzy z ASP poinformo- muzyce anglosaskiej, jej odpowiedzialnego tach, okarynie, tamburynie oraz blejtramach rozszalały do nieprzytomności Kozak Po- wali nas, że pod akademikiem Akademii na znawcę. Cała nasza grupa zaczęła się spotykać malarskich traktowanych perkusyjnie, ja na lny…”. Szalał w peruce ze skłębionej taśmy gitarach i skrzypcach – plus vocal, no i Zby- magnetofonowej, rycząc i niemal powodując szek Durakiewicz na basie. Ta wstępna wersja panikę w Balladzie o Nutriońcach jako jej fi- przekształciła się w roku ‘68 w pełną wersję, nał… I takie różne… Teraz, po pięćdziesięciu 3 Piecyk – środowiskowe określenie wzmacniacza estradowego. z całym składem Zdroju i sporą aparaturą. latach od Pierwszego Programu, patrzę nań 102 103

i dalej akceptuję to rozdarcie wariackie jakieś eksploatowania go wymyślaliśmy następny Kiedy widzowie wchodzili, Piwnica pod Ręką Cały program miał łączniki podpierane fleta- między opowieścią o wybojach losów poetów program i próbowali nowe utwory. Jeździliśmy była ciemnawa, na pół sceny wisiała Kurtyna mi blokowymi. Grał, kto miał w danym miej- Ovoca Płynnego i Zdenka Ścibój-Maczanego nieco z „audycją”, bo trudno inaczej określić Miasta, na której paliło się – animowane tusza- scu możliwość. Partie były skomponowane. oraz niejakiej Polissy a rock and rollem. Rysiek koncert/występ poza naszą Piwnicą pod Ręką. mi w kuwecie projektora – Słońce we wczesnej Grali więc: Bogna Idziak, Piotr Walewski, Ra- umieścił ich wszystkich, z ich problemami, na Żałuję, że nie można było nagrać „po nasze- fazie zachodu. Dół kurtyny powycinany był fał Marchewczyk, Rysiek Antoniszczak, Jurek jakimś beznadziejnym zadupiu (czyli nigdzie) mu” Pierwszego Programu w całości, z nar- w sylwety domów miasta, a przez nie maja- Wójcik, ja chyba też… Kolejny utwór, Ballada i w subtelnym, pełnym wyrozumiałości i żar- racją, atmosferami i klimatem. Nie, żeby na czył w mroku dół bębnów Marka, stojących na bramce, miał wyczynowy podkład gitarowy tu języku opowiadał ich ludzką kondycję (jak upartego nie można się było dopchać do ta- tuż za. Z szaf szły odgłosy miasta, zmontowane – Jurek Wójcik i ja, tempo i impet. Pierwsza i naszą własną) wobec świata, szalejącego nad kiej możliwości, ale nie ufaliśmy „fachowcom” z naszych własnych nagrań z Krakowa, a ten zwrotka: nimi wichrem rock and rolla – którego ryk jak i ich wyobrażeniom o muzyce. Im zakodował szum miał jakiś kreacyjny, niepokojący klimat. trąba powietrzna wciągał ich w inny wymiar. się „piosenkarz na tle zespołu akompaniujące- Przez cały czas zapełniania się widowni słoń- Na bramce mojego ogrodu spędzałem całe tygodnie, To było o nas. Dość osobiste. Kiedyś myślałem, go”. Wiem, bo już nam właśnie zasunęli parę ce nabierało gęstości w czerwieni, aż wreszcie, Za bramką mojego ogrodu jak deszcz szeleścili przechodnie że to surrealizm, a to była ironia… kompromitujących nas nagranek w stylu ka- już ewidentnie zachodzące, zjechało na sam […] baretowo-restauracyjnym… I co nam pozo- dół kurtyny, a jego krąg wpisywał się na dole W moim ogrodzie nie rządzą plantowi z gminnej puli, Na zakończenie tej skrótowej informacji stało? Wspomnienie…, jak mówi Telimena do w bęben taktowy. W międzyczasie wychodzi- Do lochu zapomnienia wtrąciłem wszystkie kreatury. o Pierwszym Programie zacytuję tekst jego Hrabiego… liśmy na scenę, ja brałem białą gitarę i gra- finału, dla „klimatu”. Oto końcówka Ulicy łem trzykrotny, ostry riff intro. Na trzeci riff Nie pamiętam bez notatek, które przepadły Bezalkoholowej – piosenki dziewczyny, którą * kurtyna spadała pomiędzy bębny, za Piotrem w przeprowadzkach, jak oto wytaszczył się

wykonywała Krysia Święcicka (nie lubię słowa przy fortepianie, przed estradę. Słońce pozo- w systemie cięgieł, z bocznych drzwi na sce- + JACEK UKLEJA + „śpiewała”, gdyż aby „śpiewać”, należy mieć Program Drugi – Ballada o jesiennym słupo- stawało na bębnie Marka. Graliśmy pierwszą nę, ekran do tak zwanego Filmu. Był to ciąg „piękny głos”, a nie o to szło nam w Zdroju): łazie Józefie Gławbądzu. Nowe, kompletujące pieśń. Muszę wyjaśnić, że z tyłu widowni było kadrów namalowanych przeze mnie, do wy- się i udoskonalane teksty Ryśka Antoniszcza- stanowisko świetlne i stamtąd „szły” projekcje świetlania projektorem na korbę. Kadr miał Więc lepiej wróćmy do mieszkania, ka były inspirujące. Były „miejskie” i raczej na – Piotra Łopalewskiego i Zbyszka Guberna- się zmieniać na „raz”, czyli na bęben taktowy sam widzisz, nie masz po co iść. serio. Osnową znów miała być fabuła, ale nie ta. Ich współpraca i inwencja były niezwykle w Balladzie o Nowym Sączu: Przeczekasz u mnie do świtania, purnonsensowa. Przewodnikami mieli znowu przydatne. Zbyszek był budowniczym naszych będziemy razem, będziemy razem, być poeci – Józef Gławbądz i Narrator. Pierw- „stroboskopów”, czyli układów żarów w skrzy- Od białych dzwonnic, z dna doliny,

+ ZDRÓJ JANA, CZYLI DUCH R&R… + + ZDRÓJ JANA, będziemy razem kompot pić. sza pieśń: niach, obsługiwanych ręcznie na „klawiaturze”, w powietrze w kropli słońca stygł, co było jego domeną. Piotr Łopalewski, dosko- Dzwon czterolistnej koniczyny Narracja (Zbyszek Gubernat): Poeta Zdenek Za wzgórzem upust stali, czerw słońca spełzł po niebie nale zorientowany w świecie rock and rolla, niesie dzieciństwa pozytywkę. Ścibój-Maczany podążał stanowczym krokiem I zmierzch w piecach wypalają hutnicy nietoperze. świetnie obsługiwał urządzenia projekcyjne, Ponad polami, gdzie dmuchawcom w kierunku pobliskiego dworca kolejowego, aż Nad miastem się rozpina jesienna peleryna również naszej produkcji, i udzielał się „ak- puchate głowy wiatr uszczupla, wreszcie piosenka dziewczyny, gasnąca na ma- I sto uczennic siada do wprawek za pianina. […] torsko”. Ponad sztrekami, w których pociąg sce nocy, przeszła w gwizd i odgłosy przetacza- Znów za mną jakiś pijak przekleństwo głośne posłał swój gwizd pospieszny w słońcu utkał nych i przygotowywanych do drogi pociągów. I palcem mnie pokazał, i tłumu zdobył poklask. […] * I ponad czasem, który blachę niejednej Rysiek Antoniszczak: To właśnie owa bezpań- Więc w porze tej poeta, nim zstąpi w miasta otchłań, rynnie starł na łokciu, ska piosenka. Wiele śmiałkiń próbowało podjąć Pomyśl,i czy się lepiej nie przebrać za przechodnia […] W wymienionej wcześniej Pieśni na wolnym Pozostał jeszcze ten słodkawy, ją na usta swoje, lecz żadna nie sprostała zada- powietrzu dawałem głos, grając na skrzypcach od frontu domu zapach floksów. niu. I tu następował huk końcowej Annuncjaty, Dalej obserwujemy poetę, który: z elektryką. Utwór wart był usłyszenia, ale ni- porywające, podwójne bębny, bass, afrykańskie gdy nam się dobrze nie nagrał, no, chyba trze- Projekcja Filmu dawała utworowi taką para- potężne grzechoty, ryk i wreszcie KONIEC! – W przebraniu świat przemyca, swój własny i bezcenny. cia zwrotka, gdzie zespół się wycofywał. Był lelną ilustrację: z domu w sielskim krajobra- cisza i ciemność. I gdy szuka dziewczyny, która byłaby pierwsza, to ponury i brutalny „walc” – czerwony blask zie i w letnim słońcu wychodzą: Ojciec, Mat- By w jej oczach co wieczór gubić pointy od wiersza, krążył po grających: ka i jakieś Ciotki. Po kolei, idąc na kamerę, Pierwszy Program miał trzy „edycje”: Pierw- Kiedy dziwne podwórka będzie zwiedzał o zmierzchu z każdym kadrem zapadają się coraz głębiej szy – ‘68/69, Drugi Pierwszy – ‘69/70, Trzeci Spotka kogoś, kto taką śpiewa pieśń, na wolnym powietrzu. Tylko słońce za hutą żyletek, jakby raptem wpół przecięte, w piasek drogi, aż znikną. Dom też marnie- Pierwszy – ‘70/71. Miał też swoje życie i mo- W osoczu krwawym stygło skrzepem, gdym zwijał swoje je, szkielecieje, niknie. Z głębi pejzażu zbliża dyfikacje, ale nie jakieś zasadnicze. W czasie * racje śnięte… się kolorowy motyl i w bliskim planie siada 104 105

w miejscu, w którym stał dom… Trafiła mi Wy, co chylicie głowy, gdy z niewiary mądrość uczycie szła nieźle, ludzie dostawali wydrukowane z ulicy nasłali na nas Sanepid, straż pożarną w ręce dawna (1975) recenzja w „Kulturze” głosić, prawdy ze zwątpienia… linorytowe zaproszenia, z rozkładaną okładką i zasypali administrację donosami, ażeby nas pod tytułem Projekcja, której przedmiotem A jest wiara, co czyn, cuda, słyszycie, wyzwal,a i ja ulecę, z naszymi portretami, na wewnętrznej stronie wykurzyć z Piwnicy pod Ręką. Nastąpiły naj- jest Film, a autorem pani Zofia Gołubiew, patrzcie, siłą wiary płynę nasz okolicznościowy „manifest”, może trochę ścia kilku komisji, a opinia ich była miażdżąca. wieloletnia Dyrektor Muzeum Narodowego przeideologizowany; a w okładce – płytę, na Piwnicę jako miejsce do gromadzenia publicz- w Krakowie. Recenzja ta jest obszerną, bar- Proszę w żadnym wypadku nie mieszać zna- razie wydrukowaną na kartonie. ności – zdyskwalifikowano: wąskie schodki, dzo wnikliwą, popartą drobiazgową analizą czenia słów „dobra wiara” i „zła wiara” z tak piwniczne zakratowane okienka, możliwość i rozlicznymi skojarzeniami apoteozą Filmu. zwanym sacrum. To siła ducha i słabość ducha * pożaru drewnianych gratów, przeciążona Dla mnie satysfakcja na całe życie, a zarazem – nic więcej. elektryka… Donosy na hałas zrobiły swoje dowód na istnienie w Zdroju Jana elementów Pora wspomnieć postać bardzo charaktery- również. ASP nie dała rady nas wybronić. Stra- „na poziomie”. Kolejny ekran nad głowami widzów i film styczną, z którą od końca lat 70. mieliśmy ciliśmy więc naszą „maszynę do grania” – nasz z projektora korbowego, „edisograficzne” dzie- mobilizujący kontakt – Andrzeja Keyhę4. matecznik (1972/73). Nie byliśmy przygotowa- A wracając do Programu: przebiegające ło Ryśka – piękne, poruszające! Muzyka Piotra Zetknięcie z nim, jego temperamentem, było ni do przenoszenia ani klimatu, ani elementów utwory, zahaczające temat dobrej i złej wiary Walewskiego. energetyzujące, jeśli nie krytyczne. Mówił plastyki spektaklu w inne warunki, pozosta- (w aspekcie świeckim, rzecz jasna), do- dużo i szybko, a jakoś do rzeczy, a najchętniej wałoby nam granie „audycji”, co nas zubażało. prowadzają do Manifestu jesiennego słu- Poeta Józef Gławbądz, o świecie rock and rolla, o którym wiedział Postanowiliśmy zrobić przerwę, aż wyklaruje połaza – utworu Jurka Wójcika. Pierwsza w lansadach i balansach, wszystko. Miał fenomenalną pamięć i potra- się możliwość innego lokalu. Rozglądaliśmy zwrotka: opadał porą ranną fił z niej korzystać. Często bywał na naszych się, z wysoko ustawioną poprzeczką, ale stało

w powieki śpiących mansard. programach, włączał się do speakers cornera się jeszcze gorzej. + JACEK UKLEJA + Pożółkłe kokardy jesiennych motyli, Szybował, żółkł i miął się w Tunelu Aerodynamicznym, pisywał o nas do wiatr z kurzem na drodze i z liśćmi pomylił – i listnym użyleniem prasy, pisał też ciekawe teksty. Spotykałem się Wyciągnął po nas rączkę szołbiznes – ten sa- I z opadem je skojarza w smutną fazę kalendarza… w jesiennym, szczodrym brązie z Andrzejem, próbując zbudować z jego tek- miuśki, który wtłamsił Niemenowi tekst: Nie opadał wprost na ziemię. stów całość jakiegoś następnego programu, bądź taki bitels, do fryzjera idź. Ten samiuś- I ostatnia zwrotka: I spoczął cicho w znak zastygły, ale jeszcze mieliśmy sporo pracy przed sobą. ki, który z chłopaków o rasowym rockowym tak prosty, że go trudno dojrzeć Udało mi się naszkicować parę nie najgorszych zacięciu zrobił Trubadurów – Kozaków z ba- Jak nauczyć ludzi na świat patrzeć nietypowo, I czeka niczym liść wśród liści, utworków, na przykład do Sklepu z cudami: łabajką, wcisnął im do grania trepaki i koza-

+ ZDRÓJ JANA, CZYLI DUCH R&R… + + ZDRÓJ JANA, budująco i inaczej, aż go podejmie ktoś i pojmie, czoki, nadał im kierownika o restauracyjnym, Żeby wreszcie w myśli ich ognisku strzelił aż go podejmie ktoś i pojmie, Deszcz niósł westchnienie poniedziałku, dancingowym guście… Jezus Maria – prowin- kasztan cennego pomysłu. aż go podejmie ktoś i… Powietrze smak czerstwego chleba. cja i bezwstyd! Tu kupowałem bardzo dawno W perspektywach wieczornych ulic z projek- Światła – do zespołu dołączał barwny „Ekran Celuloidowy skrawek nieba A w naszym zespole pojawiły się rozbieżności. tora poeta Narrator znów spotyka poetę Józefa Sztandar Popu” i szedł końcowy utwór – Za Zdrój Jana nikt jeszcze nie zarobił pięciu Gławbądza – współgrały tu slajdy ulic i osobne Dziewczyna śpiewna Piotra Walewskiego: Celuloidowy skrawek nieba – piękny nostal- groszy, więc niektórzy byliby gotowi zaryzy- Narratora i Józefa Gławbądza (animacja pro- giczny opis ważności pocztówek dźwiękowych kować i spróbować. Ja nie. Byłem pewien, że jektorowa z ręki). Narrator: Wzdłuż sennych gzymsów miasta idzie dziewczyna w PRL-u lat 70. … nas wydudkają i zeszmacą, zasuną nam płytkę, śpiewna, pod jej stopy jak te parę żenujących nagranek radiowych, na Nim echem pieśń wygasła, oddalił się w ulice, Płynie w seledynowym świcie podziw * które żeśmy się schytrzyli około 1970, upojeni unosząc słupołazy, przedziwne półksiężyce [...] dalekich lokomotyw. własnym entuzjazmem a nieświadomi krajo- Przed słupem elektrycznym zatrzymał się słupołaz, Nie oglądając się za siebie, Niezrealizowana współpraca, która dotyka wych realiów. Rozbieżności trwały, nie było szczyt jego łowi wzrokiem, zamiarom chcąc podołać [...] w kołnierzu swoich własnych spraw wielu, dotknęła i nas... Zaczynaliśmy układać zgody. Więc wystąpiłem z zespołu… Żeby Wśród stu izolatorów, w gwar rozmów stutysięczny Przechodzi ona, która nie wie nasz Trzeci Program, aż nagle nas dopadło! się nie wstydzić na starość. Żeby zachować zasłuchał się słupołaz samotnie i posępnie [...] – ile jest nieraz prawdy w snach… Nadwrażliwi na huk, łomot i wycie lokatorzy punkt odniesienia i pamiętać, że to był band

Słychać było szum zgromadzonych wokół słu- W Programie wstawał więc nowy dzień, pa ludzi. Do nich Józef Gławbądz adresował a utwór wyrównywał nastrój widzów na po- 4 Andrzej Keyha (1949–2019) anglista, tłumacz, dziennikarz, znawca muzyki, współpracownik pisma „Twój Blues”; działacz opozycji taki tekst: żegnanie. Ballada o jesiennym słupołazie… i członek pierwszej „Solidarności”, współpracownik prasy niezależnej w latach 1980–1989. 106 107

Marek Wilczyński, jeszcze w czasach Zdroju, do stanu wojny domowej, po czym okazać się miał zamiar komponować muzykę filmową sługusem Ady, która wkracza do ogrodu niby i zbierał sprzęt do jej nagrywania. Po zawie- z zamiarem załagodzenia kłótni i uporządko- szeniu Zdroju wyjeżdżał do Stanów i zawsze wania sytuacji, ale porządek zaprowadza ona coś ze sprzętu przywoził. To była jego fascy- łagrowy, aż kolory opuszczają ogród i opano- nacja. Zaczął się udzielać w Studiu Filmów wuje go smutas i beznadzieja. Zatytułowaliśmy Animowanych w Krakowie, w czym pomógł ten film Frrrrrr, bo zaczyna się nocnym lotem mu Rysiek Antoniszczak. Miał robić muzykę Chrobaka. Warto wspomnieć o głupawej mu- do następnego jego filmu Fantomobil. Film zyce, nagranej przez nas dwóch z Markiem, zapowiadał się hipisowsko-filozoficznie. Dziś a obfitującej w efekty na gębach. Idiotyzm. uważam, że wyszło skończone dzieło, świet- ne, poruszające. Kiedy myślę o Ryśku, Fanto- Kolejny średni metraż zaproponowany nam mobil staje mi przed oczami. Jest o spotkaniu przez Sławomira Idziaka to Debiut, o nawie- kolegów szkolnych – T.M.-a, wł. Hippisa i jego dzonym operatorze, dążącym za wszelką cenę dość przeciętnego kolegi. Rysiek użył w sceno- do realizacji swojego pomysłu. Dużo krótkich grafii swojej „edisografii”, techniki odręcznej, wejść muzyki, rzecz dzieje się w Zakopanem. ale jakby miedziorytu. Marek robił muzykę Nagraliśmy to w prawie-studiu u Pawła Party- pod spowiedź życia „kolegi”, ja pod T.M.-a. ki. Jurek Wójcik, Paweł, ja.

Muzyka – jedna i druga – staje na wysokości + JACEK UKLEJA + filmu. W międzyczasie Marek, pomnażając swój dorobek muzyczny w filmach, zapraszał Jur- * ka i mnie do udziału w nagraniach. Graliśmy więc, w zależności od potrzeb, na różnych in- Kiedy jeszcze mogliśmy działać w naszej Piw- strumentach, a nagrania odbywały się często nicy (z wyłączeniem występów dla publicz- w Studiu Filmów Animowanych w Bielsku, ności), Sławomir Idziak zaproponował nam z zaprzyjaźnionymi już z nami Otokarem Bal- muzykę do swojego autorskiego średniego cym i Irenką Husar – dźwiękowcami. Lubili- metrażu Z czterech stron. Byliśmy przy zdję- śmy to miejsce. Tam właśnie w późnych 70. ciach, które zorientowały nas w klimacie dość nagraliśmy dla siebie próbnie Lokomotywę Od lewej: Paweł Partyka, Jacek Ukleja, Rafał Marchewczyk, Jerzy Wójcik, Marek Wilczyński, fot. Stanisław Klimowski obskurnego miasta, jego zaniedbanych ruder, węglowo-drzewną, która była przewidywana łogawej ludności… Komponowałem muzykę do Trzeciego Programu Zdroju Jana. Graliśmy do tego realizmu, co miało brzmieć odważ- całym Zdrojem. Był to nostalgiczny, mocny nie, ale nie pięknie. Nagraliśmy to w naszej utwór, ale nagranie jego i paru innych jeszcze undergroundowy, a nie chałturowy. No i się nie studiach został reżyserem filmów animowa- Piwnicy sami, uznając, że ten dźwięk ma być niewyjściowe. Jednak wtedy wszystko wyda- wstydzę. I tak zakończyła się historia Zdroju nych i zdecydował się zrobić według swojego szczególny, tknięty jakimś niedostatkiem, nie- wało się „przed nami”. Jana w pełnym składzie na estradzie, w przy- tekstu, który nie zaistniał na estradzie, Historię doskonałością. Po montażu miałem poczucie jacielskim, zgodnym stadzie. o dziadku Kolejofilu w animacji. Film miał się adekwatności do obrazu i trochę niepokoju, * nazywać Żegnaj paro. Zaprosił mnie do współ- że za odważnie, za brutalnie, ale... nawet po Ale to – rany Boskie – absolutnie nie był ko- pracy plastycznej i do muzyki. Balladę rockową latach reżyser ceni sobie ten film. Nagrał to W roku 1976 zacząłem być scenografem te- niec! Jakiś czas trwał stan wzajemnych pre- nagrał Zdrój Jana. Nagranie nie było najgorsze, wtedy cały skład Zdroju, w różnych konfigu- atralnym, później również Teatru TV. Mój tensji, ale potem, krok po kroku powracało a film zarobił Brązowego Lajkonika na Festi- racjach. czas do dyspozycji znacznie się zmniejszył. uzasadnione poczucie więzi i artystycznego walu Filmów Krótkometrażowych. Zrobił się Miałem dobre propozycje od dobrych reżyse- szacunku jednych do drugich, aż wreszcie przebojowy. Jeszcze parę lat temu „Kultura” Chyba po tym filmie Rysiek zaproponował mi rów: Golińskiego, Hussakowskiego, Skuszan- wróciliśmy do przyjaźni, w różnych konfigu- wyświetlała go prawie codziennie. Nie mam plastykę i muzykę do jego scenariusza wierszy- ki, Grabowskiego. Trudno było je lekceważyć, racjach i na różnych polach, z dewizą „Zdrój pojęcia, kto go tak popychał, ale byłem zaszo- kowego o kłótni warzyw w ogrodzie, perfidnej wchodząc do Teatru. Oczywiście, „zdrojowa” Jana Wiecznie Żywy!”. Rysiek Antoniszczak po kowany. akcji Psuja, który ma skłócić warzywa ze sobą więź sprawiła, że spotykaliśmy się wszyscy pod 108 109

hasłem „Zdrój Jana Wiecznie Żywy”, wierząc, Teraz wrócę do lat 80., do Jurka i Krystyny Ryśka Antoniszczaka stan wojenny zastał Ja też jeździłem do Szwecji, do Ryśka i do Ja- że czas będzie po naszej stronie. Na razie Piotr Wójcików, a zwłaszcza do ich wyjazdu do w Szwecji, gdzie został, Marek Wilczyński wy- siuriglera z Ewą. Z filmów w SFA ważniejsze to Walewski związał się, jako pianista, z Piwnicą Londynu, bardzo owocnego w skutkach dla jeżdżał do Stanów, więc perspektywa reakty- dwa średnie metraże – Reniferus, czyli historia Pod Baranami, obdarowując ją swoją znako- nas. Oczywiście opowiadaniom po powrocie wacji Zdroju na jakiś czas się oddaliła. W 1989 świąteczna o rosochatym włóczędze i Wielka- mitą Dezyderatą, perfekcyjnie trafiając w styl nie było końca. Obserwując bacznie londyń- roku Jerzy Wójcik, po brutalnym nasileniu nocna weranda Pana Myszki. I fabularny Miki Piwnicy. Rysiek pracował intensywnie nad ski wir, zauważyli, że Zdrój Jana nie powinien się cukrzycy, opuścił nas na zawsze. Chwała Mol i straszne płaszczydło. Te dwa średniome- książkami o Miki Molu i scenariuszami fil- mieć szczególnych kompleksów i niech robi mu za piękne, intensywne i twórcze życie, ale trażowe „chodziły” w TVP regularnie przez 20 mów. Marek, Jurek i ja nagrywaliśmy muzykę swoje. Były też zdobycze z wycieczki: pięcio- nam przyszło odczuć straszliwą pustkę i zapaść lat, w Boże Narodzenie i w Wielkanoc. Rysiek Marka do tych filmów. Doskonale słuchało strunowe, klasycznie amerykańskie, bluegras- w niewiarę w przyszłość Zdroju… Oczywiście przywoził też nowe teksty, ale Jurka Wójcika się z Markiem muzyki, której różne postacie sowe banjo – dla Jurka – i elektryczna gitara był niezastąpiony! już nie było. Bardzo nie było… Bardzo… kolekcjonował on na płytach i w nagraniach. Fender Bullet, biała – dla mnie! O rany – moja Kultową „naszą” płytą była Muzyka Afryki pierwsza prawdziwa gitara! Już z tą gitarą czę- Po jakimś czasie sytuacja jęła się normować, Po odejściu Jurka jego żona – Krystyna Świę- z serii Etno, czeskiego Suprafonu. Jako zainte- sto robiliśmy u Jurka, we dwóch, próby przy- ale Zdrój jakoś się rozjechał. W świat. Piotr cicka, która już znała Grzegorza „Grega” Ję- resowani bezkompromisowym R&R, byliśmy szłych utworów. Jurek przekładał na język an- Walewski znalazł się w Niemczech, gdzie po- drzejowskiego, zdecydowała się udostępnić mu porażeni bębnami z Czadu, nomen omen, gielski niektóre teksty Zdroju, a także do moich czątkowo grał na organach kościelnych, póź- zestaw angielskich tekstów autorstwa Jurka do straszliwy był czad z dwóch wydrążonych kłód próbek parę tekstów napisał, jak Let the Band niej udzielał się jako pianista, komponował muzyki, którą Greg komponował z myślą o so- wygenerowany przez dwóch „dzikich”! Do tego Play Forever. Przymierzaliśmy się też do cał- muzykę, a z żoną Chinką, pianistką, koncer- lowej płycie. Greg nagrał LP Greg Plays George a capella (tylko z hand clapem) chór Pigmejów kowicie Jurkowych utworów. A jednocześnie towali, jeżdżąc z recitalami klasyki. W kraju z 12 utworami. Zostaliśmy z Markiem zapro-

i banalna historia Mbomboque, Mbomboque, banjo z Londynu miało służyć mu do grania bywał, grywał w Piwnicy pod Baranami, spo- szeni na recital Grega w Krakowie i odnieśli- + JACEK UKLEJA + wybira larwy z bambusu (tłumaczenie czeskie). bluegrassu, co intensywnie trenował. Wkrótce tykał się ze mną towarzysko. Paweł Partyka śmy bardzo dobre wrażenie. Greg, o wyglądzie Tak potworne „kopyto”, groove, że łeb odpada, zebraliśmy się w składzie: Krystyna Święcicka wyjechał do Danii, gdzie zajął się studiem rasowego rockmana, młodszy od nas, z czar- gaz, precyzja, Jezus Maria! Dalej – dziewczyn- – gitara, bass, przeszkadzajki rytmiczne, vocal, komputerowym. Marek Wilczyński wyjeż- ną yamahą APX, marshallem, w chomącie ka z dżungli z wydającym jeden dźwięk (przy Piotr Łopalewski – mandolina, gitara, nawet dżał na dłuższe okresy do Stanów, a wraca- z harmonijką, zagrał bardzo rzetelny koncert, wdechu) flecikiem nosowym i słabym głosi- bębny czasem, Jurek Wójcik – banjo, gitary, jąc – wzbogacał swoje studio urządzeniami z dbałością o wszystkie szczegóły. Profesjo- kiem podającym (przy wydechu) delikatne, skrzypce, vocal, ja – skrzypce, gitara. Wszyscy do nagrywania. Nasze spotkania przeważnie nalnie. Poważnie, bez kokieterii, jak ci, którzy sylabiczne dźwięki. Obie składowe tej piosn- mogliśmy dodawać głosy. Tak się zaczęła przy- dotyczyły nowych utworków, nagrywaliśmy służą muzyce, a nie muzyka im. Podeszliśmy

+ ZDRÓJ JANA, CZYLI DUCH R&R… + + ZDRÓJ JANA, ki tworzyły całość tak piękną, że staliśmy na goda Little Ole Opry. Graliśmy muzykę ame- różne ich próbki. W Stanach Marek robił mu- i pogadali. Później wielokrotnie pogadywali- baczność zachwyceni. Był to przykład mocy rykańską, tradycyjną, a czasem nowszą, jak na zyki do filmu – jak na przykład Close to You śmy i odkrywali prawdę o Gregu. On był jak talentu i przekonania przy ubogich instrumen- przykład Evangeline Emylou Harris i The Band Jerzego Jogały – a także muzykę dla Teatru jeden z nas. I wstąpiła w nas nadzieja, że oto tach. To wszystko była charyzma i intuicja tych lub Dead Skunk in the Middle of the Road; tak- Polonii. Grał też z afroamerykańskimi mu- możemy znowu myśleć, że coś jest przed nami. muzyków z dżungli, a w zasadzie rock and roll że angielską, jak na przykład pieśń górników zykami, w zespołach. Ja w latach 90. robiłem Miał niewątpliwą osobowość i wysokie ego, w istocie! walijskich Down in the Coalmine. Kiedy doszli- scenografie, również za granicą, i wiele spek- nie manifestował go jednak wobec nas, chyba śmy do formy, jeździliśmy fiatem 125 Jurka na takli z Mikołajem Grabowskim. Zostałem też wyczuwając w nas jakieś pokrewieństwo. Miał Moja współpraca z Markiem na polu teatru rozliczne występy, klubowe i inne, na festiwale zaproszony do współpracy przez samego Ka- w swoim zachowaniu wiele kultury. W kultu- też się rozpoczęła. W ‘78 z Jerzym Golińskim – jak Folk-Blues Meeting w Poznaniu. Czasa- zimierza Dejmka – legendę polskiego teatru. rze zresztą pracował, jako kurator wystaw robiliśmy Burzę Szekspira – Marek muzykę, mi, jeśli czas mu pozwalał, grał z nami Marek Zacząłem również scenografować dla Teatru w dużej wystawowej galerii „Piętro Wyżej” ja scenografię. Wyszedł z tego bardzo dobry Wilczyński na basie, ale nieczęsto. Nagraliśmy TV. Praca w TV dała mi możliwość równocze- w Górnośląskim Centrum Kultury w Katowi- spektakl. Naszą teatralną współpracę z Mar- dokumentacyjnie w Studiu w Bielsku zestaw snego ze scenografią komponowania muzyki – cach. Muszę wspomnieć, że kiedy byliśmy już kiem zakończyliśmy (już w następnym wie- naszych utworków, z których The Ballad of w przerwie między końcem zdjęć a kolaudacją. doświadczeni we współpracy muzycznej, Greg ku) dwoma dużymi spektaklami w reżyserii Jessie James jest naprawdę brawurowa, a Evan- W studiu Marka nagraliśmy we dwóch skom- zainteresował się moimi pracami plastycznymi Kazimierza Dejmka: Snem pluskwy Tadeusza geline, śpiewana przez Piotra, Jurka i Krystynę ponowaną przeze mnie muzykę do spektakli do filmów Ryśka i zaproponował mi wystawę Słobodzianka oraz Hamletem Szekspira, przy – piękna! Tak nam się grało, ale im bliżej stanu Pogodzić się ze światem według Edwarda Sta- u siebie w galerii. Okazała się ona wielką wy- realizacji którego, już w samej końcówce pracy wojennego, tym atmosfera wokół stawała się chury oraz Goofy the Dog według Marka Hła- stawą (blisko 90 plansz w formacie 100 na 70 – Kazimierz Dejmek tragicznie odszedł. coraz cięższa, wreszcie instrumenty wypadły ski. Rysiek Antoniszczak siedział w Szwecji, oraz 70 na 50 cm). Baner z tytułem Radosna nam z rąk… a kiedy przyjeżdżał – robiliśmy razem filmy twórczość Jacka Uklei przysłaniał fasadę GCK. * w Studiu Filmów Animowanych w Krakowie. Ważne, że w tej wystawie istniał również Ry- 110 111

siek Antoniszczak, jako scenarzysta i autor fil- zrozumiała… A mimoto – mówiąc po japoń- lazł teren jej paszowy na nasypie kolejowym... stelowym tle nagle wybucha taka petarda, ryk mów. Więc znowu grupowa przygoda Zdroju sku – nabyło ją parę osób, a do tego wypisało I dalej: Tu zapoznał się z kolei z urokami on i huk z innego świata, że serce rośnie. I to jest Jana na oryginalnej płaszczyźnie – rok 2008. nam w prasie i pismach recenzje, z których nie- kolei, tak dalece, że gdy przysnął, śnił, że został Zdrój Jana! które były dla nas powalające. Najwspanialsza maszynistą. Wreszcie nadszedł dzień krytycz- Ustaliliśmy więc z Markiem, jakie utwory – Jarka Szubrychta w „Przekroju” – wyciągnęła ny, kiedy pociąg zobaczywszy, przestał pasać Chcę jeszcze krótko – na koniec – podkreślić, Zdroju Jana zaczniemy nagrywać w jego studiu na wierzch wszystkie nasze rockowe ambicje i jak stał, puścił się wzdłuż torów w dal. Dalszy że wszyscy byliśmy w Zdroju spragnieni wyra- i jak poradzimy sobie z logistyką, z zebraniem i potwierdziła naszą nadzieję, że szliśmy z du- ciąg to starania dziadka o pracę maszynisty żenia naszych przemyślanych tęsknot, zawie- z różnych stron świata „naszych”. Uwierzyliśmy chem R&R. Była spełnieniem naszych marzeń i w końcu zostaje stroicielem gwizdków paro- rzeń i refleksji, a rozzuchwaleni wspaniałym w nagranie płyty. Pogodziliśmy się z taką tak- o takiej właśnie recepcji. Kiedy po paru la- wozów. Jest to o jakimś buncie, ale nie o taki narzędziem, jakie wcisnął nam do rąk feno- tyką, że będziemy nagrywać zespołami – po tach stwierdziłem, że układ utworów mógłby chyba chodziło… men nowej, rockowej muzyki przyjęliśmy, że dwóch, po trzech, po ilu da się zebrać, kiedy być korzystniejszy, wykonałem nową edycję mamy taką możliwość. Mieliśmy dobrą wiarę Marek będzie w kraju (a starał się już o oby- i w każdej okładce dodałem przedrukowaną Drugie wydarzenie: po wyjściu płyty Zdrój w działania pozytywne. Nie szukaliśmy dziu- watelstwo amerykańskie i miał już normo- recenzję pana Szubrychta, żeby czytając ją, Jana Cd Piotr Metz zaproponował nam ry w całym, nie marudziliśmy, lecz cieszyliśmy wany czas wizyt w PL). Na zachętę dla reszty nabywca był wprowadzony po mistrzowsku umieszczenie na jego płycie Polski Top Wszech- się, że mamy wiarę w sens tego działania. Jako nagraliśmy Hymn – tylko we dwóch, licząc, w temat. Muszę wspomnieć o recenzji w mie- czasów naszego Kiedy będę żałował. Powie- grupa rozumiejących się ludzi mogliśmy też że kiedy przyjadą inni, podmienimy ślady na sięczniku „Lampa” pióra Dariusza Dudzińskie- działem, że nie ma mowy o nagraniu radio- zmieniać „narzędzia”. Użyć środków filmu, te- ich. Na inną sesję przyjechał z Bytomia Greg go. Recenzja niezwykle czuła, ale i krytyczna, wym, ale jest nasze własne nagranie, zrobione atru, plastyki, literackich, a to wszystko miało z pełnym autem sprzętu i nagraliśmy (Greg zawierająca takie fragmenty: Znów przeżywam przez nas samych na grundigu w „Krzysztofo- iść w kierunku budowania jakiejś rzeczywisto-

i ja) gitary do Blow, Blow. Tu już Greg wykazał tę samą „ekstazę nerwową” i znów mi się wyda- rach” i to prezentuje Zdrój Jana, jakim zespo- ści, którą zasygnalizował duch czasu. Okazało + JACEK UKLEJA + swój smak, wyczucie stylu i wirtuozerię. Za- je, że „Zdrój Jana” to nie najlepsza polska kapela łem był. Podkręciliśmy to nieco dynamicznie się to idealizmem, ale idealizm właśnie, nawet razem oszczędność w dźwiękach i środkach, bez płyty, tylko najlepsza polska kapela w ogóle. z Gregiem i wysłali. Pan Piotr zaakceptował utopijny, był inspiracją dobrych zmian. Cza- co potwierdzało wszystkie nasze nadzieje, że Lub: jednak genialny pierwszy kwadrans płyty i wyszło. Teraz, kiedy słucham płyty, na jej pa- sami udanych… to „nasz”. Zagrał też z wielkim wyczuciem po- i stężenie emocji, przekraczające wszelkie do- tężny bas do Małego Wozu. Po pierwszych se- puszczalne normy… W nas zaś nastąpiło stęże- Od redakcji: sjach Marek musiał wracać za ocean, a ja – do nie satysfakcji przekraczające wszelkie normy Zdrój Jana to prawdziwa legenda polskiej psychodelii, przez lata owiana nimbem kultu w kręgach rodzimych hipisów. Dużo miejsca zespołowi teatru. Stanęliśmy na pewnym gruncie, ale mu- – po lekturze. Wszystkim autorom recenzji je- poświęca Kamil Sipowicz w swojej książce Hipisi w PRL-u.

+ ZDRÓJ JANA, CZYLI DUCH R&R… + + ZDRÓJ JANA, sieliśmy się pogodzić, że z powodów logistycz- steśmy wdzięczni za podejście bez uprzedzeń Zdrój Jana założyli w 1968 r. studenci ASP – Jacek Ukleja (kompozytor) i Ryszard Antoniszczak (autor tekstów) wraz ze studentem prawa UJ nych sesje będą miały dłuższe przerwy. Zasada do zespołu znikąd, sprzed 40 lat, i obdarzenia i muzykiem Janem Ringlerem. Zespół wytworzył własną i niepowtarzalną formułę rockowego kabaretu. Przez kilka lat prezentował kunsztowne jedności czasu, miejsca i akcji, obowiązująca nas tekstami pełnymi zainteresowania, sympa- widowiska muzyczno-plastyczne w krakowskim klubie Akademii Sztuk Pięknych „Pod Ręką”.

w teatrze greckim, u nas brzmiała: Z braku tii i akceptacji naszych intencji. W tym czasie dokonał kilku nagrań radiowych. Sonet 49 Szekspira z muzyką Piotra Walewskiego zyskał popularność i do dziś jest nagrywany czasu akcja nie miała miejsca. Tak to szło, ale przez różnych wykonawców (w Piwnicy pod Baranami śpiewała ten utwór Halina Wyrodek). Piosenka Kiedy będę żałował przez kilka miesięcy zajmowała czołowe miejsca na ówczesnych listach przebojów. był to porywający okres naszego życia. Część * nagrań zrobiliśmy w domu Grega w Bytomiu, Zespół stosował niekonwencjonalne efekty brzmieniowe (korzystając również z instrumentów i wzmacniaczy własnej produkcji) i wizualne część ostatnią w studiu OBUH Wojcka Czerna Gwoli zakończenia i podsumowania historii – np. lampy stroboskopowe, tzw. czarne światło, wykorzystywane szeroko wiele lat później, czy projektor filmowy na korbę. Były wyświetlane specjalnie przygotowane filmy animowane, a nawet używana była animacja chemiczna. W 1973 r. zespół nagrał piosenkę do filmu animowa- (analogowym, z preampami Lions czy Helios, Zdroju muszę wspomnieć dwa wydarzenia. nego Żegnaj paro, w którym członkowie zespołu zostali przedstawieni jako zabawne rysunkowe postacie. Dopiero po wielu latach – w roku przywiezionymi z Monachium, na których – Chyba w okolicach roku 2010 zwrócił się do 2011 – zespół, już bez Jerzego Wójcika, nagrał swoją pierwszą (sic!) płytę pt. Zdrój Jana Cd.

właśnie tych – Stonesi nagrali It’s Only Rock nas Kamil Sipowicz z propozycją wydania na- Zespół tworzyli: Jacek Ukleja – głos, gitary, skrzypce, fortepian; Ryszard Antoniszczak – instr. perkusyjne, głos; Piotr Walewski – fortepian, and Roll i parę innych). Masterował nam to szego utworu na płycie z serii Polskie Dzieci klawiset, organy, lutnia; Jerzy Wójcik (1945–1989) – głos, gitara solowa; Rafał Marchewczyk – głos, fortepian, saksofon, flet blokowy, instr. perkusyjne; Paweł Andrzej Partyka – gitara basowa, głos; Marek Wilczyński – bębny. Piosenki komponowali: Jacek Ukleja, Piotr Walewski, Piotr Nykiel z akustyki na Politechnice War- Kwiaty. Zaproponowaliśmy Historię o dziadku Jerzy Wójcik. Autorem tekstów był Ryszard Antoniszczak. Skład zespołu poszerzał się w zależności od potrzeb. W spektaklach udział brali szawskiej, a zmyślną graficznie okładkę zapro- Kolejofilu z naszego filmu Żegnaj paro. Płyta także: Krystyna Święcicka – wokal, Bogna Idziak – okaryna, Piotr Łopalewski, Jerzy Nowakowski, Marian Knobloch i Zbigniew Gubernat (za: http://www.zdrojjana.art.pl). jektował, oczywiście, Rysiek Antoniszczak. My wyszła i zobaczyliśmy, że ma podtytuł Bunt. z Markiem szukaliśmy sponsorów. Dużo by tu Zaś cały bunt w Balladzie o Kolejofilu polegał Oprac. i podał do druku Andrzej Pacuła mówić, więc sięgnąłem do kieszeni… na tym, że dziadek od strony mamy, gdy był jeszcze młodociany, nie przyjmował wiadomo- Jacek Ukleja (1947) – malarz, grafik, rysownik, scenograf, muzyk, współzałożyciel (w roku 1966) zespołu muzycznego Zdrój Jana. W latach 1991–1999 scenograf Teatru im. Słowackiego w Krakowie, w latach 2000–2003 Teatru Nowego w Łodzi. Od roku 1976 współ- Płytka wyszła. Nie była skierowana do najszer- ści, że w realnym świecie gości. Uradzono więc, pracuje z teatrami w Polsce i za granicą, a także z Teatrem Telewizji. Projektował scenografię filmową i kostiumy. Mieszka w Gliwicach. szej publiczności, co publiczność doskonale że krowę Bluzkę będzie pasł. Dziadek więc zna- 112 113

Marcin Jacobson BIG BEAT – JAK TO SIĘ ZACZĘŁO Karin Stanek, fot. Marek Karewicz Marek fot. Stanek, Karin

okładnie dziesięć lat temu na łamach był jedynie stylizacją tworzoną przez wykształ- + MARCIN JACOBSON + nieistniejącego już miesięcznika „Ma- conych, profesjonalnych muzyków estradowych, Dchina” opisywałem w odcinkach pięć którzy umiejętnie manewrowali między oczeki- dekad polskiego rock’n’rolla (rock & roll lub waniami rynku a proradzieckimi wytycznymi r&r). We wstępie do tego cyklu napisałem wte- Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Im dy coś takiego: Precyzyjne określenie początku nie bunt był w głowie. Dla większości z nich jakiegoś stylu czy gatunku w sztuce, zwłaszcza hasło rock’n’roll czy rock miało czysto merkan- w muzyce rockowej, jest praktycznie niemożli- tylny sens, który rekompensował im wzgardę, we, za cezurę przyjmuje się więc albo powstanie z jaką początkowo traktowało ich środowisko jakiejś znaczącej formacji albo też datę wyda- „prawdziwych artystów”. Musimy pamiętać, że nia przełomowej płyty. W Polsce datowanie rock’n’roll uznawany był za muzykę na wskroś jest jeszcze trudniejsze, bo z jednej strony płyty prymitywną i pozbawioną jakiejkolwiek war- wydawano z takim opóźnieniem, że trudno tości, a muzyków ją uprawiających nazywano je nazwać wiarygodnym świadectwem czasu. „szarpidrutami” lub „wyjcami”. Prawdopodob- Z drugiej strony, w pierwszym jej dziesięciole- nie wszystkie te czynniki powodowały, że big- ciu nie mieliśmy praktycznie ani jednej grupy -beatowi twórcy robili wszystko, by tego naszego rockowej w pełnym tego słowa znaczeniu. Na rock’n’rolla „udoskonalić”. Znamienne jest to, że Wyspach Brytyjskich mniej lub bardziej uta- w pierwszym dziesięcioleciu, poza Czerwonymi lentowani młodzieńcy w poszukiwaniu alter- Gitarami, nie mieliśmy gitarowego zespołu gra- natywy dla muzyki swoich rodziców, sięgnęli jącego na brytyjską modłę. Sytuacja nie zmie- po amerykański rock’n’roll i rhythm’n’blues, niła się nawet wtedy, gdy wieloosobowe zespoły tworząc muzykę buntu, przy okazji wzniecając estradowe zaczęły przepoczwarzać się w grupy światową rewolucję kulturalna i obyczajową. o bardziej rockowej orientacji. Gdy w świecie Z kolei w Stanach, z podobnych pobudek, biała królowały już pełne ekspresji gitarowe solówki młodzież zawłaszczyła dźwięki towarzyszące i zbiorowe improwizacje, u nas twórcy sięgali po zabawie dołów społecznych, jakim w on czas ideologicznie bezpieczniejszy soul. Ciekawe, że była mniejszość afro-amerykańska. W przeci- w latach 60. tylko Polanie podjęli próbę stworze- wieństwie do obu tych krain, w Polsce big-beat nia polskiej mutacji rhythm’n’bluesa, choć wizy- 114 115

tujące Polskę grupy Animals (1965), Artwoods kultywowanej przez kolonistów i niezwykle twórcy. Tym sposobem taka przetworzona Niebagatelny wpływ na przyspieszenie tego (1966) i Rolling Stones (1967) były u nas wtedy różnorodnej muzyki etnicznej niewolników. już muzyka stała się powszechnie dostępnym procesu miał ówczesny postęp techniczny oraz megagwiazdami. Nie ma też błędu w twierdzeniu, że rock’n’roll dobrem narodowym, którego echa zaczęły in- wynalazki, które zmieniły nasze codzienne wywodzi się: z work-songów śpiewanych na spirować również Europejczyków. życie. W temacie, który omawiamy, na pierw- Powyższy tekst trudno nazwać odkrywczym, plantacjach Południa, ragtime’ów Scotta Jopli- szym miejscu należy tu postawić rozwój radio- ale chyba dobrze opisuje samo zjawisko. Szczu- na, bluesów W.C. Handy’ego i Leadbelly’ego, Druga wojna światowa kompletnie zmieniła fonii oraz lawinowo rosnącą liczbę niezależ- płość miejsca, jakie miałem do dyspozycji, jazzu Fletchera Hendersona i Counta Bassiego układ sił na naszym globie. Zmieniła też my- nych stacji radiowych, których nie dotyczyły zmusiła mnie wtedy do daleko idących uogól- oraz muzyki tanecznej granej przez Lionela ślenie i obyczaje jego mieszkańców. Braterstwo podziały rasowe. W połowie lat 50. było ich nień, spróbujmy więc pochylić się raz jeszcze Hamptona, Louisa Jordana i Earla Bostica. broni w znacznym stopniu zneutralizowało już grubo ponad dwa tysiące, co podsycało nad tym tematem, szczególnie że im bardziej W jaki sposób przebiegała asymilacja tych po- podziały rasowe, a amerykańska muzyka oraz konkurencję i dawało słuchaczowi możliwość oddalamy się od tamtych dni, tym więcej rodzi zornie nieprzystających do siebie elementów, jej luz przeniknęły pod europejskie „strze- wyboru, co jednak wcale nie znaczy, że mło- się wokół półprawd i mitów. Jednym z nich jest w żartobliwej formie wyjaśnił nam holenderski chy”. Nastąpił czas względnej stabilizacji, choć dzież miała swobodny dostęp do tej różnorod- przekonanie, że rock’n’roll był muzyką buntu, pianista, Peter Beets, który nagrał płytę Chopin zimna wojna prężyła już muskuły. Przemysł ności. Problem polegał na tym, że duże lampo- która zawładnęła światem w wyniku jakiegoś Meets the Blues: W czasach gdy świat ogarnęła pracujący dotychczas dla wojska zaczął pro- we radioodbiorniki świadczyły o zamożności zbiegu okoliczności o charakterze geopoli- rewolucja technologiczna, a Stany Zjednoczone dukować coraz nowe towary konsumpcyjne. rodziców, więc to oni sprawowali nad nimi tycznym, społecznym lub ekonomicznym. Sęk rosły w siłę i pomnażały swój kapitał, tamtejsze W czasie gdy Europejczycy lizali jeszcze wo- pieczę. Ten niekorzystny dla młodych układ w tym, że trudno znaleźć jakieś konkretne wy- elity nadal popatrywały na Europę, która od jenne rany i klepali biedę, Amerykanom żyło sił zmienił się, gdy pojawiły się przenośne ra- darzenie, które uruchomiło tę lawinę. Prawda wieków wiodła prym w dziedzinie mody i sztuk się coraz dostatniej. Biali, syci mieszczanie za dioodbiorniki i gramofony. W 1957 roku Sony natomiast jest taka, że styl zwany rock’n’rollem wszelakich. Fryderyk Chopin był wtedy na fali, oceanem z upodobaniem oddawali się bezre- wprowadziło na amerykański rynek zasilany + MARCIN JACOBSON + krystalizował się przez co najmniej dekadę, więc granie jego muzyki, również w Ameryce, fleksyjnej rozrywce, chodząc do kina, grając bateriami niewielki, kolorowy radioodbior- a niebagatelny wpływ na jego kształt mia- należało do dobrego tonu. Na południu Stanów, w baseball i słuchając muzyki nawiązującej nik TR-63, który kosztował 39 dolarów. Nie ły pozornie obce kulturowo dźwięki i rytmy, ze względów klimatycznych, grano jego kom- do przedwojennego swingu i bel canta. Afro- była to kwota mała, ale lawina ruszyła. Dwa które przenikały do muzyki funkcjonującej pozycje przy otwartych oknach, dzięki czemu amerykanie w USA nie mieli tak dobrze, ale lata wcześniej amerykańska firma Philco wy- już w społeczeństwie. Fakt pozostaje faktem, docierały one również na pola bawełny i plan- ich stopa życiowa i status społeczny również puściła do sklepów przenośny tranzystorowy że niejaki Alan Freed – prezenter radiowy tacje cytrusów, gdzie pracowali ciemnoskórzy uległy znacznej poprawie. Wąs sypnął się po- gramofon, dzięki któremu muzyka z salonów z Cleveland – w 1952 roku zaczął lansować niewolnicy. Gdy wreszcie poluzowano im kaj- koleniu, które wojnę znało raczej ze słyszenia wyszła na ulicę. + BIG BEAT – JAK TO SIĘ ZACZĘŁO + TO SIĘ ZACZĘŁO – JAK + BIG BEAT termin „rock’n’roll”, określając tym mianem dany, pozwolono im myśleć i wyrażać uczucia, i dzięki powszechnej edukacji z coraz więk- słowno-muzyczną twórczość będącą konglo- ci pozbawieni tożsamości biedacy zaczęli szukać szym zaciekawieniem rozglądało się po świe- Poza tym zaraz po wojnie kruche dyski sze- meratem ówczesnej muzyki pop, country, ni- lepszego jutra, ale też swych zgubionych korze- cie. Jego przedstawiciele zaczęli również śmie- lakowe wyparte zostały przez trwalsze, wi- szowego wtedy bluesa, gospel, rhythm’n’bluesa ni. Rodziła się nowa tradycja, a w jej ramach lej kreować własne oceny, negujące często to, nylowe płyty mikrorowkowe. Zmieniono też oraz mniej lub bardziej klasycznych dźwięków nowa muzyka, którą tworzono z zachowanych co wpajali im rodzice i nauczyciele. Konflikt standardy dotyczące płyt. Normatyw 78 RPM napływających z Europy. Faktem również jest strzępów afrykańskich rytmów i zasłyszanych pokoleń narastał i przestał być tajemnicą po- (obrotów na minutę) zastąpiono dwoma no- to, że taka synteza najpewniej nie mogłaby melodii Chopina, których melancholia bliska liszynela. Nastolatki instynktownie odrzucały wymi: 33 1/3 RPM i 45 RPM. Ten pierwszy dojść do skutku, gdyby nie postęp technicz- była ich duszy. Muzykę tę niebawem nazwano „zapiętą pod szyję” sztukę pokolenia swych ro- stosowano przy płytach długogrających (LP), ny, zmieniające się po wojnie relacje rasowe bluesem. Przyznać trzeba, że teoria jest kar- dziców, odnajdując siebie na stronach powieści które wprowadziła Columbia, ten drugi obo- i spóźniona reakcja show-biznesu na ten nowy kołomna, ale pamiętajmy o starej jak świat Buszujący w zbożu czy w filmie Buntownik bez wiązywał w przypadku singli (SP) i czwórek trend. prawdzie, że nieistotne jest, czy historia jest powodu. Melodie lubiane przez dorosłych sta- (EP), które wydawała firma RCA Victor. Co prawdziwa, ważniejsze, czy została dobrze ły się symbolem konserwatyzmu i synonimem ciekawe, na tworzenie nowych formatów spo- Gdyby bardzo się uprzeć, do korzeni rock’n’rol- opowiedziana. „obciachu”. W tej sytuacji trudno się dziwić, że ry wpływ miała popularność liczonych w setki la dokopać się można w 1619 roku, gdy to na młodzi zainteresowali się żywiołową, hałaśliwą tysięcy szaf grających, które ciągle wymagały amerykański ląd zeszło wielu Afrykanów, któ- Wiejski blues, o którym opowiadał Beets, tak i porywającą rytmicznie muzyką, którą odkryli nowych nagrań. Ta ciągła pogoń za wciąż rzy niebawem zostali niewolnikami. Wbrew naprawdę narodził się w połowie XIX wieku, „tuż za rogiem”, w dzielnicach zamieszkiwa- zmieniającymi się modami stała się nieopła- pozorom tak głębokie badanie nie jest pozba- po czym rozprzestrzeniał się w wyniku migra- nych przez Afroamerykanów. Dla ich rodzi- calna dla dużych wydawców, więc ustąpili wione sensu, ponieważ cała historia amery- cji Afroamerykanów na Północ, gdzie w mia- ców była to prymitywna muzyka kolorowych, pole mniejszym, którzy z kolei formatowali kańskiej muzyki to wielowiekowy proces wza- stach zaczął przybierać bardzo różne, często a dla poszukującej swej tożsamości młodzieży repertuar pod kątem lokalnych potrzeb rynku. jemnego przenikania się europejskiej tradycji złożone formy, po które chętnie sięgali biali stała się ona objawieniem. Tym sposobem zaczął się tworzyć niezależny 116 117

rynek muzyczny, wspierany przez niezależne do siebie gatunki, które ich rodzice nazywali kreślić, że wszyscy wymienieni wyżej preten- rę, zorganizował publiczną imprezę taneczną rozgłośnie radiowe i wyspecjalizowane sklepy wzgardliwie „muzyką dżungli” czy „wieśniac- denci do tytułu byli artystami tworzącymi ku „The Moondog Coronation Ball”. 21 marca muzyczne. kim graniem”, co tylko potęgowało ich atrak- uciesze ciemnoskórych pobratymców, co jest 1952 roku do Cleveland Arena przyszło trzy- cyjność. Tym pierwszym był przywleczony o tyle istotne, że w USA obowiązywała jeszcze krotnie więcej ludzi, niż mogła pomieścić ta Zamykając ten technologiczny wątek, należy przez ciemnoskórych weteranów z Południa, ścisła segregacja rasowa, która nakazywała 10-tysięczna hala, co doprowadziło do zamie- wspomnieć o jeszcze jednym „wynalazku”, któ- zrytmizowany i zelektryfikowany blues, trafnie między innymi, by biali i kolorowi uczęszcza- szek i przerwania imprezy. W takich to oko- ry szybko stał się orężem i fetyszem rock’n’rol- nazywany rhythm’n’bluesem (r&b). Drugim – li do osobnych szkół, korzystali z odrębnych licznościach odbył się pierwszy rock’n’rollowy la, dzięki któremu młodzież uwierzyła w ha- nieco wygładzona muzyka ludowa, tworzona środków komunikacji, ławek w parkach, a na- koncert w historii. Jego konsekwencją było za- sło: We can do it. Mowa tu oczywiście o gitarze na prowincji centralnych i północnych stanów wet toalet publicznych. Co ciekawe, od 1948 trudnienie Freeda w znacznie większej stacji elektrycznej. Jej protoplaści pojawili się już na (folk, country & western). Tym, co różniło roku przepisy te nie obowiązywały w armii radiowej w Nowym Jorku. Nie mógł tam już początku ubiegłego wieku. Trzy dekady później oba nurty, był synkopowany rytm, instrumen- amerykańskiej, co z pewnością ułatwiło białej korzystać ze swej rozpoznawalnej już marki kilka amerykańskich firm równocześnie zaczę- tarium i improwizacja oraz inne podejście społeczności kontakt z rhythm’n’bluesem. Moondog Show, więc nowy program oraz po- ło produkować takie specjalnie zaprojektowane do intonacji i harmonii. To, co je łączyło, to wiązane z nim koncerty nazywał Rock’n’Roll gitary – między innymi Rickenbacker, Epipho- naturalna ekspresja wykonawców oraz teksty, Nie od dzisiaj wiadomo, że nawet niepozor- Party. ne i Gibson. Prawdziwy przełom nastąpił jed- w których mniej było romantycznych wes- ne zjawiska, wywołujące emocje stosunko- nak, gdy firma Fender wprowadziła na rynek tchnień, a więcej pożądania, nienawiści i znoju. wo wąskiej społeczności, mogą gwałtownie Niedługo potem pojawił się też autorski gitary solid-body1 – Broadcaster/Telecaster Twórcze przenikanie się tych nurtów doprowa- zmienić swą skalę, gdy zainteresuje się nimi program prezentera w ABC TV, który nosił (1951) i Stratocaster (1954). W ich ślady po- dziło do narodzin rock’n’rolla. Całej tej historii jakiś koryfeusz. W przypadku rock’n’rolla swojsko brzmiący tytuł Big Beat, a jego nagry- szedł Gibson, uruchamiając produkcję modelu pikanterii dodaje fakt, że termin ów zaczerp- rolę tę spełnił niedoszły inżynier mecha- wane programy odtwarzano na falach Radia + MARCIN JACOBSON + Les Paul (1952), który dekadę wcześniej uznał nięty został z młodzieżowego slangu i oznaczał nik Alan Freed. Warto zatrzymać się przy Luksemburg, jednak nowojorskie sukcesy za nieperspektywiczny, oraz SG (1961). Nale- „szybki numerek”, czyli niezobowiązujący akt tym człowieku, ponieważ jego działalność już mu nie wystarczały, więc ruszył w trasę żą one do wielkiej czwórki kultowych instru- płciowy, choć nie należy ukrywać, że miał on dobrze ilustruje, jak funkcjonuje show- po kraju. Nie przejmował się przy tym co- mentów rocka, po które nadal chętnie sięgają również bardziej przyzwoite, a nawet wzniosłe -biznes, a z drugiej strony w jego historii raz ostrzejszymi atakami ze strony mediów, najwybitniejsi gitarzyści świata. znaczenia. znajdziemy kilka analogii do narodzin big które oskarżały go o sprowadzanie młodych beatu. ludzi na manowce, a „New York Daily News” W czasach gdy kiełkował rock’n’roll, czyli Przyjęło się, że pierwsze utwory kojarzone nazwał go nawet przestępcą i naczelnym + BIG BEAT – JAK TO SIĘ ZACZĘŁO + TO SIĘ ZACZĘŁO – JAK + BIG BEAT w pierwszej połowie lat 50., Stany Zjedno- z rock’n’rollem zaczęły się pojawiać w poło- Freed zaczynał jako prowincjonalny radiowy deprawatorem młodzieży. Jak silna była to czone były się już hegemonem pod względem wie lat 40., choć niektóre źródła rolę pionierki sprawozdawca sportowy, który przez Akron presja, świadczy fakt, że niebawem skaso- zarówno gospodarczym, jak i politycznym. przypisują siostrze Rosecie Thorpe, popu- dotarł do Cleveland, uważanego za najbar- wano mu program TV, wykorzystując za Przejęły też palmę pierwszeństwa w dziedzi- larnej w tamtych latach wokalistce muzyki dziej przygnębiające miasto USA. Po drodze pretekst to, iż ciemnoskóry Frankie Lymon, nie kultury masowej, zalewając świat produk- religijnej (gospel), której rytmiczny akompa- został prezenterem muzycznym (disc jockey, śpiewając Goody, Goody, zatańczył z białą tami swojej popkultury. Ich ówczesna muzyka niament na elektrycznej gitarze odegrał ich DJ) w jednej z lokalnych stacji radiowych. dziewczyną. rozrywkowa niewiele różniła się od tej, jaką zdaniem kluczową rolę w powstaniu nowego Chcąc tam mocniej zaistnieć, przy wsparciu grano przed i w czasie drugiej wojny, a głów- stylu. Inni znawcy za pierwszy utwór noszący zaprzyjaźnionego sklepu płytowego z dużą Kulminacja ataków na jego osobę miała miej- nymi dostawcami nowych przebojów byli rock’n’rollowe znamiona uznają kompozycję dozą ostrożności zaczął odtwarzać w eterze sce w Bostonie, gdzie władze oskarżyły go nadal Broadway, Hollywood oraz nowojorscy Choo Choo Ch’ Boogie (1946), spopularyzowa- muzykę tworzoną przez Afroamerykanów. o podżeganie do zamieszek, ale Freed nie za- wydawcy z Tin Pan Alley. Dla spontanicznej ną przez saksofonistę Louisa Jordana. Są też Swoje programy rozpoczynał od C-Jam Blu- mierzał ustępować, więc, tak jak Al Capone, młodzieży, złaknionej adrenaliny i seksu, który tacy, którzy palmę pierwszeństwa przyznają es uznanego już jazzmana Duke’a Ellingtona, został aresztowany go pod zarzutem inkaso- ciągle był tematem tabu, były to nudy na pudy, nagraniom dwóch innych saksofonistów: We’re który na żywo „wzbogacał” odgłosami zapoży- wania pieniędzy za promowanie konkretnych więc znalazła sobie alternatywę. Nie musiała Gonna Rock, We’re Gonna Roll Williama „Wild czonymi z bardziej żywiołowej młodzieżowej utworów na antenie (payola). Był to wtedy długo szukać, bo lokalne stacje radiowe serwo- Bill” Moore’a z roku 1947 czy Rocket 88 Jackie muzyki tanecznej. Gdy okazało się, że taka powszechny proceder, a DJ-e od tych kwot wały wszystko to, czego jej brakowało. Uwagę Brensona z 1951 roku. Pozostawiając na boku swobodna improwizacja podoba się słucha- odprowadzali nawet podatki. Proces trwał młodych przykuły dwa pozornie nieprzystające pytanie, który z nich był pierwszy, należy pod- czom, sięgnął po utwór We’re Gonna Rock, dwa lata i skończył się sądową ugodą, bo Freed We’re Gonna Roll, a następnie po kolejne rhy- przyznał się do dwóch z 99 zarzutów. Okupił thm’n’bluesy. Trafił w dziesiątkę i w niecały to jednak uzależnieniem od alkoholu i wkrótce 1 Bez pudła rezonansowego. rok później, by zdyskontować tę koniunktu- zmarł w wieku zaledwie 43 lat. 118 119

Wzrastające ponad rasowymi podziałami za- mas, Bobby Blue Bland, Junior Parker, How- Little Richard, Bo Diddley, Sam Cooke, John- Daltrey (Who), Jimmy Page (Led Zeppelin) interesowanie rhythm’n’bluesem, jak to często lin’ Wolf i James Cotton. Z jego studia wyszła ny Otis czy the Platters. czy Van Morrison (Them) od tego gatunku, bywa, na początku zlekceważone zostało przez najsławniejsza wersja utworu Rocket 88, więc a nie od rock’n’rolla zaczynało swą przygodę rekiny show-biznesu, co wykorzystali niezależ- jako człek przedsiębiorczy wkrótce urucho- W grudniu 1954 roku utwór Shake, Rattle & z muzyką. Co ciekawe, tak popularny na Wy- ni wydawcy i drugorzędni artyści, szukający mił własne wydawnictwo Sun Records (1952). Roll Haleya trafił na brytyjskie listy przebojów, spach skiffle zupełnie nie przyjął się na Sta- swej drogi do sławy. Jednym z nich był biały Miał też marzenie. Powiedział podobno kiedyś: rozpoczynając inwazję rock’n’rolla na Starym rym Kontynencie, natomiast przetworzony prowincjonalny prezenter i muzyk Bill Haley, Gdybym znalazł białego chłopaka śpiewającego Kontynencie, co jak zwykle nie do końca jest tam rock’n’roll niebawem zmienił oblicze tego który co prawda uchodził za jednego z najle- rhythm’n’blues jak czarni, to sprzedałbym tę prawdą, ponieważ wcześniej przywieźli go świata. piej jodłujących pieśniarzy country, ale wielkiej muzykę w całych Stanach. Czas pokazał, że ze sobą amerykańscy żołnierze stacjonujący kariery jeszcze nie zrobił. Gdy dostał kolejną szukał konsekwentnie, nakłaniając białych na terenie Niemiec i Włoch. W praktyce bój Na koniec tego wątku drobne sprostowanie. szansę wydania płyty – wcześniej nagrał sześć chłopaków do śpiewania „czarnej muzyki”, o rząd dusz młodych Europejczyków trwał Otóż popularna u nas w latach 70. Grupa Skif- singli – tym razem sięgnął po popularny już dzięki czemu pierwsze sukcesy odnieśli: Elvis blisko dwa lata i stał się faktem, gdy na kon- flowa „No To Co” nie miała z tym gatunkiem utwór Rocket 88 ciemnoskórego Brenstona. Presley, Jerry Lee Lewis, Roy Orbison, Carl tynentalnych listach przebojów zaczęli się po- wiele wspólnego, natomiast święcący w tym Tym razem się udało, więc w 1953 roku nagrał Perkins, Johnny Cash czy Charlie Rich. W koń- jawiać Elvis Presley i Gene Vincent oraz ich czasie sukcesy zespół Mungo Jerry (In the dwie własne kompozycje w podobnym stylu – cu Philips, mając na koncie 226 wydanych płyt, miejscowi naśladowcy: Tommy Steel, Marty Summertime) był mu bardzo bliski. Crazy, Crazy Man i Whatcha Gonna Do, które sprzedał cały interes i z powodzeniem inwe- Wilde, Billy Fury, Adam Faith i Cliff Richard trafiły na krajowe listy bestsellerów (Billboard stował w inne branże – założył między inny- (W. Brytania); Johnny Hallyday, Henri Salva- Przyjęło się, że narodziny polskiego rock’n’rol- i Cash Box) i dzisiaj uważane są za pierwsze mi pierwszą stację radiową dla kobiet. To, co dor, Eddy Mitchell, Jacques Dutronc, Michel la miały miejsce 24 marca 1959 roku w klubie rock’n’rolle, które tam się znalazły. Co cieka- jeszcze bardziej imponuje, to fakt, że potrafił Polnareff (Francja) itd. Rudy Kot w Gdańsku, gdzie oficjalnie zade- + MARCIN JACOBSON + we, nagrany wcześniej singiel (We Gotta) Rock wmówić ludziom odpowiedzialnym za show- biutowała formacja Rhythm and Blues. Datę Around the Clock przepadł, ale za sprawą fil- -biznes, że rock’n’roll będzie niebawem muzyką Inwazję tę na Wyspach spowolnił zapew- tę traktować należy umownie, pamiętając przy mu Richarda Brooksa Blackboard Jungle został wszystkich. Inna rzecz, że osobowość Elvisa, ne fakt, że w tym samym czasie gdy ame- tym, że jego tworzenie też przebiegało u nas wznowiony w 1955 roku i zyskał niespotykaną którego wybrał do tej roli, idealnie nadawa- rykańska młodzież zaczęła interesować się nieco inaczej niż w Stanach Zjednoczonych, popularność. Kolejne płyty: Shake, Rattle & ła się do realizacji takiego planu. Śpiewał jak rhythm’n’bluesem, młodzi Anglicy odkryli co w dużej mierze wynikało z naszej, innej niż Roll i See You Later Alligator dopełniły dzieła czarny, ale równie dobrze czuł się w repertu- dla siebie skiffle. O paradoksie, ten powsta- tam, sytuacji geopolitycznej i gospodarczej. i rock’n’roll stał się zjawiskiem globalnym. arze pop i country. Na scenie był nieco wulgar- ły w USA gatunek muzyczny już w latach Przede wszystkim w połowie lat 50. Polska + BIG BEAT – JAK TO SIĘ ZACZĘŁO + TO SIĘ ZACZĘŁO – JAK + BIG BEAT nym wulkanem energii i poruszał się z gracją 40. został tam prawie zapomniany. Skiffle należała do obozu krajów socjalistycznych, Kariera Haleya trwała niespełna pięć lat, po- profesjonalnego żigolaka. Poza nią robił wraże- to pogodna mieszanka jazzu tradycyjnego, nad którym pieczę sprawował Związek Ra- nieważ jego wygląd daleki był od wyśnionego nie nieśmiałego, uroczego młodzieńca. W 1956 akustycznego bluesa i muzyki ludowej, która dziecki, a między Wschodem a Zachodem wzorca młodzieżowego idola. Natychmiast roku, gdy po raz pierwszy wystąpił w krajowej na Wyspach miała być antidotum na zalew trwała tak zwana zimna wojna. Śmierć Jó- wypatrzyło to kilku producentów, z których telewizji, wzbudził ogromne kontrowersje, lecz amerykańskiej muzyki popularnej, ale też zefa Stalina i jego namiestnika Bolesława najskuteczniejszym okazał się Sam Philips gdy tam wrócił po kilku miesiącach i zaśpiewał buntem młodych Brytyjczyków wobec este- Bieruta spowodowały polityczną odwilż, ale z Memphis. Był on przedsiębiorczym mło- Hound Dog, całą Amerykę miał u stóp. tycznych wzorców kultywowanych przez ich w dalszym ciągu wszystko, co amerykań- dzieńcem o wiejskich korzeniach, usiłującym rodziców. Na popularność skiffle’a wpłynął skie, budziło nieufność i urzędową niechęć utrzymać w mieście własną rodzinę, który Warto zwrócić uwagę, w jakim tempie rosła również fakt, że tę z gruntu prostą muzykę władz. Paszporty w tym czasie były dobrem gdzieś po drodze zachwycił się muzyką Afro- popularność ten nowej muzyki – już w 1956 grać można było „byle jak i na byle czym”, co luksusowym, a nasze kontakty z zachodnim amerykanów. Pracował między innymi jako roku 76% utworów odnotowywanych na li- w zubożonej przez wojnę Anglii nie było bez światem bardzo ograniczone. Polska pod- prezenter grający muzykę ponad rasowymi stach branżowych (rock’n’roll) trafiło na ogól- znaczenia. Człowiekiem odpowiedzialnym za nosiła się z ruin, a mimo to jej wymęczeni podziałami, który w 1950 roku założył studio nokrajową listę bestsellerów, a dwa lata później jej odrodzenie był grający na banjo i gitarze wojną obywatele nie tracili ducha. W każdym Memphis Recording Service; za kilka dola- ów odsetek wynosił aż 94%. Współodpowie- Lonnie Donegan, który wcześniej praktykował mieście funkcjonowały lokale, w których co rów mógł w nim nagrywać każdy. Rejestrując dzialni za ten sukces, poza Haleyem, byli: The w uznanych zespołach jazzowych. O tym, jak wieczór zespoły grywały do tańca. Tworzyli je swych mniej lub bardziej uzdolnionych klien- Everly Brothers, Buddy Holly, Hank Ballard, wielki to był sukces, świadczy około 40 ty- przeważnie muzycy, którzy wojnę przetrwali tów, łowił talenty i sprzedawał ich nagrania Ricky Nelson, Eddie Cochran, Gene Vincent, sięcy zespołów skifflowych działających tam w kraju lub wrócili z różnych frontów świata. niezależnym wydawcom. Musiał mieć niezłe a skorzystali na nim między innymi ciemno- w latach 50. Symptomatyczne, że na przykład Każdy z nich miał swoje doświadczenia, stąd ucho, skoro współpracowały z nim przyszłe skórzy wykonawcy, którzy wcześniej nie mieli John Lennon i Paul McCartney (Beatles), Mick repertuar takich orkiestr składał się zarówno gwiazdy bluesa i soulu – B.B. King, Rufus Tho- takich to szans – Fats Domino, Chuck Berry, Jagger i Ronnie Wood (Rolling Stones), Roger z przedwojennych szlagierów, w miarę aktu- 120 121

alnych zachodnich przebojów oraz adapto- utwory: Avivato Boogie i niedługo potem Rock wiony odparł: Nigdy nie grałem rock’n’rolla. wyznał kiedyś: Chciałem grać jazz, ale miałem wanych na swojską nutę melodii rosyjskich and Roll śpiewany przez Cezarego Fabińskiego. Śpiewałem wtedy rhythm’n’blues i boogie, bo poczucie, że nie jestem w tym wystarczająco i radzieckich. W tym samym czasie inna jazzowa formacja taka była moda! dobry, więc zainteresowałem się rock’n’rollem, – Władysława Kowalczyka – nagrała kompo- bo wydawało mi się, że łatwiejszy. Do 1958 roku mieliśmy w Polsce tylko dwa zycję Boogie C-dur, bardzo przypominającą Franciszek Walicki pochodził z zamożnej wi- programy radiowe i jeden, emitowany co jakiś rock’n’roll. leńskiej rodziny, był studentem Szkoły Mor- Nie jest moim celem deprecjonowanie zasług czas, program telewizyjny. Radio serwowało skiej w Gdyni, który podczas wojny poznał Franciszka Walickiego, który, moim zdaniem, głównie klasykę, twórczość ludową, piosenki Na szczęście nasi badacze wypracowali Leopolda Tyrmanda. Ten zainteresował go spełnił u nas tę samą rolę, jaką odegrali Fre- z bratnich państw oraz z rzadka francuskie kompromis i uznają, że pierwszym polskim lewicowymi ideami i jazzem. „Byłem komu- ed i Philips razem wzięci, albowiem potrafił i włoskie przeboje. Wyjątkiem była audycja rock’n’rollem, skomponowanym i napisanym chem” – zwykł mawiać w bliższych nam cza- przekonać naszych kacyków, że rock’n’roll Muzyka i Aktualności, w której pojawiał się przez naszych autorów, jest W Arizonie Wiesła- sach. Walicki w 1945 roku trafił do Marynarki jest muzyką „grzechu wartą”. Miał na tyle jazz i anglosaskie „wynalazki”. Państwo miało wa Machana i Janusza Odrowąża, który wiosną Wojennej, gdzie został dziennikarzem. Poznał przebiegłości i determinacji, by przepchnąć monopol na wszystko, a nasz rynek muzycz- 1957 roku nagrał, kojarzony przede wszystkim tam między innymi Józefa Balceraka, który tę ideologicznie i kulturowo obcą nam nowa- ny przypominał bardziej feudalny folwark niż z ponadczasowym przebojem Cicha woda, Zbi- założył i prowadził później pismo muzyczne lijkę przez meandry socjalistycznego absurdu. funkcjonujący na zdrowych zasadach show- gniew Kurtycz. Zrobił on to dwukrotnie – raz „Jazz”. Po demobilizacji Walicki został publi- W efekcie tysiące młodych ludzi chwyciło za -biznes. Nad wszystkim czuwali ludzie, którzy z radiową orkiestrą Kazimierza Turewicza, cystą regionalnego dziennika „Głos Wybrzeża” instrumenty, a on wyławiał indywidualności z merkantylnych pobudek pilnowali, by był to a raz z zespołem Waldemara Kazaneckiego. i aktywistą Gdańskiego Jazz Clubu. Zaczął też i talenty, które do cna zmieniły naszą muzykę układ zamknięty. Przemysł i handel obciążone Niestety piosenka nie stała się hitem, bo wła- wyjeżdżać na Zachód. rozrywkową. W końcu drugorzędną kwestią były dużą dozą inercji, a fonografia cierpiała dze uznały, że tekst może się ideologicznie źle jest, kto był tu pierwszy, bo ważniejsze, kto + MARCIN JACOBSON + na brak surowców i mocy przerobowych. Za kojarzyć. Jak twierdził Tyrmand, ówczesny koryfeusz potrafił ów projekt zrealizować. Konstatacja rozrywkę odpowiadały mocno sprofilowane i arbiter elegantiarum polskiego jazzu, to Wa- ta ma znaczenie, bo jak mantra powraca teza, przedsiębiorstwa imprez estradowych (Estra- Poszukiwanie polskich źródeł tej muzyki kom- licki był inicjatorem I Ogólnopolskiego Festi- że Rhythm & Blues przed oficjalnym debiutem dy) oraz liczne domy kultury. plikuje fakt, że zespół Drążek i Pięciu sakso- walu Muzyki Jazzowej w Sopocie3, czemu ten zagrał kilka koncertów w gdyńskich knajpach fonisty Stanisława Kalwińskiego na afiszach zaprzeczał. Nie ulega kwestii, że przez dwa (Riviera, Picolo, Inter Club) oraz kinie Mewa. Wracając do meritum: jak wiadomo, rock’n’roll reklamował się jako „pierwszy polski zespół lata brał on udział w pracach komitetu hono- Nie da się tego wykluczyć, ale też nie ma na to narodził się w okolicach 1953 roku, a u nas ob- rock and rollowy”. Dociekań tych nie ułatwia- rowego tej imprezy, a gdy przeniesiono ją do żadnego materialnego dowodu. Rzecz w tym, + BIG BEAT – JAK TO SIĘ ZACZĘŁO + TO SIĘ ZACZĘŁO – JAK + BIG BEAT jawił się dopiero w roku ‘59. Mogłoby to świad- ją też wspomnienia Zofii Komedowej, z któ- Warszawy (Jazz Jamboree), to Walicki odwró- że nawet jeżeli we wskazanym czasie i miejscu czyć, że „żelazna kurtyna” skutecznie izolowała rych wynika, że w 1957 roku jej przyszły mąż, cił się od jazzu i skupił się na implantowaniu wystąpił zespół o składzie tożsamym z pierw- nas od Zachodu, co nie całkiem jest prawdą. Krzysztof, chcąc podreperować swój i kolegów rock’n’rolla w Polsce. W kilka miesięcy później szą polską formacją grająca rock’n’rolla, to Dociekliwy dokumentalista, Dariusz Michal- budżet, przyjął dla swego jazzowego zespołu odbył się pierwszy oficjalny koncert formacji wcale nie znaczy, że był to Rhythm & Blues. ski, autor monumentalnego dzieła Historia nazwę Grepsor i Jego Chłopcy i przez całe lato Rhythm & Blues, którą założył. Mniej znana Ten pozorny absurd wynika z faktu, że oba polskiej muzyki rozrywkowej – lata 1900–19732 grał rock’n’rolle w jakiejś knajpie w Między- wersja mówi, że z propozycją zorganizowania zespoły tworzyli zawodowi muzycy, którzy (trzy tomy, ponad 800 stron każdy), wyśledził, zdrojach. zespołu zwrócili się do niego gitarzysta Leszek w zależności od zapotrzebowania byli człon- że już w grudniu 1956 roku w Polskiej Kro- Bogdanowicz (Bogdan Grzyb) i śpiewający kami reprezentacyjnej orkiestry naszej floty, nice Filmowej Carmen Moreno śpiewała Rock Przyczyny naszych rozterek dobrze ilustru- student Bogusław Wyrobek. Uwiarygodnił ją zespołu tanecznego bądź jazzowego, a nawet Around the Clock z infantylnym polskim tek- je deklaracja Franciszka Walickiego, który w jednym z wywiadów ich saksofonista, Jan formacji rock’n’rollowej. W tym przypadkach stem. Z tego samego dzieła dowiadujemy się, stwierdził, że to występ białego Amerykanina Kirsznik, który przypomniał, że w strukturach zapewne grali „do kotleta”, czyli na tak zwa- że w podobnym czasie utwór ten wykonywał Big Billa Ramseya na II Festiwalu Muzyki Ja- Zespołu Estradowego Marynarki Wojennej nych dancingach. Trwały one po kilka godzin Chór Czejanda, który w marcu 1957 roku na- zzowej w Sopocie (15 lipca 1957) zadecydo- (później Flotylla) funkcjonowała rock’n’rollo- i zespół musiał w tym czasie grać w różnych grał też polską piosenkę Tańcz i śpiewaj rock & wał o jego zdradzie jazzu na rzecz rock’n’rolla. wa sekcja muzyki i tańca, którą kierował wła- stylach, bo na parkiecie królowały najrozma- rolla, wydaną niebawem na płycie. Z podob- Z kolei Bill Ramsey, który do dzisiaj jest uzna- śnie Bogdanowicz, oraz również to, że trzon itsze tańce. Z kolei ze wspomnień Walickie- nych „wykopalisk” wynika, że w 1955 roku nym w Niemczech pieśniarzem pop, na wieść nowej formacji stanowili muzycy jego zespołu go wynika, że zmuszony do wielokrotnego zespół jazzowy Jana Walaska wydał na płytach o tym, że to on zapoczątkował lawinę, rozba- Modern Jazz Sextet. Sam Leszek Bogdanowicz bisowania Rhythm & Blues w Rudym Kocie

2 Wydawnictwo Iskry. 3 6–12 sierpnia 1956 r. 122 123 Niebiesko-Czarni, fot. Marek Karewicz Marek fot. Niebiesko-Czarni, 124 125

w praktyce powtórnie zagrał cały „wyjściowy Kończąc wątek Rhythm & Bluesa, warto zerk- klezmerów4 i zespół odrodził się, ale w Krako- rantowało muzykom o wiele wyższe honoraria program”. Dla oddechu mógł wtedy sięgnąć nąć na listę utworów, jakie zagrał na pierwszym wie, a następnie w Warszawie. W stolicy grali – poza graniem przesłuchali blisko 4 tysiące po inne, znane zespołowi utwory, ale on na koncercie, bo nie wszystkie utwory mieszczą przez bite cztery miesiące, co Walicki wyko- adeptów, dodatkowo akompaniowali. Zwień- to nie pozwolił, bo mogłoby to nadwyrężyć się definicji rock’n’rolla. I tak obok piosenek rzystał i na ich koncerty ściągnął całą miejsco- czeniem tego ich wielomiesięcznego maratonu wiarygodność idei, jaką właśnie wdrażał. Do- wylansowanych przez Haleya, Presleya i Tom- wą śmietankę towarzyską. Dzięki temu udało był I Festiwalu Młodych Talentów w Szczeci- kładnie pół wieku później Walicki zareagował my Steela znalazły się tam utwory śpiewane mu się doprowadzić do nagrania pierwszej nie6. Laureaci nazwani zostali Złotą Dziesiątką jak ranny lew, gdy w Subiektywnej historii pol- przez Franka Sinatrę, Paula Ankę i Ethel Wa- płyty i występu w TVP. i z CC ruszyli w wielką trasę. Wśród nich zna- skiego rocka pozwoliłem sobie na niezobowią- ters oraz jazzujące kompozycje Duke’a Elling- leźli się między innymi: Wojciech Gąssowski, zujące stwierdzenie: Kwestią nie rozstrzygniętą tona i Gene’a Krupy. Trafił na nią również ro- Równolegle Walicki „wydeptywał” w Sopocie Wojciech Kędziora (Korda), Krzysztof Klen- pozostanie zapewne pytanie, czy założyciele dzynek, utwór własny Hula-Hoop Boogie. Wraz urzędową zgodę na otwarcie pierwszej „Let- czon, Helena Majdaniec, Karin Stanek, Marek zespołu rzeczywiście myśleli o nowych hory- ze wzrostem liczby solistów-wokalistów – do niej Kawiarni z dancingiem – Non Stop”5. Jej Szczepkowski i Czesław Wydrzycki (Niemen). zontach, czy też stawiając wszystko na jedną Bogusława Wyrobka i Marka Tarnowskiego rezydentem zostali oczywiście CC. Była to jak Rok później powtórzono tę samą zagrywkę, kartę, postanowili znokautować konkurencję (Wojciech Zieliński) dołączyli Andrzej Jor- na owe czasy nowatorska, powielana później laureatami drugiej edycja festiwalu7 zostali w walce o letnie angaże w modnych wczasowi- dan (Anrzej Szmilichowski) i Michaj Burano w wielu miastach inicjatywa, nikt wcześniej między innymi: Halina Frąckowiak, Mira Ku- skach, co świadczy o tym, jak czuły był na tym (Wasyl Michaj) – odsetek poprawił się nienie zorganizował czegoś takiego z myślą basińska, Tadeusz Nalepa, Kazimiera (Katarzy- punkcie. co, ponieważ na set-liście pojawiły się utwo- o młodzieży. Non Stop przetrwał dwie deka- na) Sobczyk, Zdzisława Sośnicka i Marianna ry Fatsa Domino i Little Richarda, ale też na dy i stał się w tym czasie kultową „wyrocznią” Wróblewska. Równolegle CC, korzystając Już po pierwszym koncercie o Rhythm & Blu- przykład odległy stylistycznie przebój Cateriny w zakresie mody i tańca, ale też skuteczną z napływu „świeżej krwi”, stopniowo wymie- esie zrobiło się bardzo głośno, ale był to tylko Valente Malagueña. trampoliną przyspieszającą kariery młodych niali garnitur swoich solistów – Gąssowski, + MARCIN JACOBSON + lokalny rozgłos, więc Walicki wysłał grupę do artystów. Występy w tym miejscu miały też Majdaniec, Sobczyk i Stanek oraz niezwiązani „stolycy” – jak z przekąsem mawiał – gdzie Gdy „straszni mieszczanie” zniszczyli Walic- wpływ na dalsze losy CC, ponieważ ich po- z przeglądem Toni Keczer (Antoni Kaczor), podczas I Ogólnopolskiego Konkursu Ama- kiemu marzenia, ten nie popadł, jak Freed, wodzenie zauważyło dwóch skutecznych or- Maciej Kossowski, Henryk Fabian (Henryk Sa- torskich Zespołów Jazzowych i Rozrywko- w depresję, tylko ruszył do boju i w zaskakują- ganizatorów z Estrady Szczecińskiej, którzy wicki) i Jacek Lech (Leszek Zerhau). Te i licz- wych dała łupnia 26 konkurentom z całego co krótkim czasie przygotował udoskonaloną podkupili Walickiemu zespół. Niedługo potem ne roszady wśród instrumentalistów zupełnie kraju. Niedługo potem ruszyła w ogólnopol- wersję pierwotnego projektu. W zasadzie miał Jacek Nieżychowski i Jerzy Kosiński za pomo- zagłuszyły w zespole rock’n’rollowego ducha, ską trasę, podczas której, przy nadkompletach, to być ten sam zespół, tylko w nowym opako- cą kilku sprytnych pociągnięć marketingo- a działał on jako gotowa na wszystko grupa + BIG BEAT – JAK TO SIĘ ZACZĘŁO + TO SIĘ ZACZĘŁO – JAK + BIG BEAT wywoływała dziki aplauz i równie gorące ataki waniu, ale okazało się, że część muzyków mia- wych przekształcili tę formację w maszynkę zadaniowa. W tej właśnie roli CC zapisali się mediów. Marek Karewicz wspominał, że po ła już inne plany na życie. Czerwono-Czarni do zarabiania pieniędzy. Niestety ceną, jaką kolejny raz w historii polskiej muzyki rozryw- ich jesiennym koncercie w Warszawie rozba- (CC) debiutowali 23 lipca 1960 roku w gdań- przyszło zespołowi zapłacić, było stopniowe kowej, nagrywając w 1968 roku nowatorską wiona młodzież już na ulicy skandowała na- skim Żaku. Ich premierowy koncert był tak oddalenie się od rock’n’rolla. W takich działa- jak na owe czasy mszę beatową Pan przyja- zwiska swych idoli, ale też wystawiła nawet pożądanym wydarzeniem, że po jednodniowej niach oczywiście nie ma nic złego, bo takie są cielem moim Katarzyny Gärtner i Kazimierza tramwaj z szyn. Takiego entuzjazmu ludowa przerwie powtórzono go jeszcze czterokrotnie przecież prawa rynku. Poza tym nawet gdyby Grześkowiaka (Muza XL 0475). władza nie chciała tolerować i specjalnym – narodziła się nowa gwiazda. Niestety sukces przypisać im winę, to zneutralizuje ją oży- rozporządzeniem ograniczyła wielkość sal, nie uchronił zespołu przed kryzysem, bo po wienie, jakie swymi działaniami wprowadzili W początkowym okresie repertuar CC, po- w których zespół mógł występować, co pod wakacjach muzycy wrócili na studia i CC prak- na nasz zgnuśniały rynek muzyczny, zwany dobnie jak u Rhythm & Bluesa, zasadzał się znakiem zapytania postawiło opłacalność ca- tycznie przestali istnieć. show-manufakturą. na powielaniu rock’n’rollowych „standardów”, łego przedsięwzięcia. W sumie Rhythm and ale tym razem ów zestaw rozszerzono o własne Blues oficjalnie wystąpił 39 razy i przestał ist- W ich pierwszym składzie znalazło się czterech Nowi opiekunowie wysłali CC w Polskę utwory instrumentalne i aktualne przeboje ta- nieć. Uderza w tym wszystkim podobieństwo muzyków z Rhythm & Bluesa – Tarnowski, Jor- z hasłem: „Szukamy młodych talentów”, które neczne: Pata Boone’a, Connie Francis czy the do okoliczności, w jakich zamknięto „kramik dan, Burano oraz pianista Zbigniew Gersen wymyślił Walicki. Z jednej strony ułatwiało Platters. Później tych „wątpliwych” utworów Alana Freeda”. To z kolei nasuwa pytanie, czy (Zbigniew Wilk) – oraz między innymi gita- to organizację ich koncertów, z drugiej gwa- było coraz więcej, a niektóre z nich zyskały aby na pewno pionierzy naszego rock’n’rolla rzysta Wiesław Bernolak i saksofonista Prze- padli ofiarą nieludzkiego systemu, czy może mysław Gwoździowski. Gdy los CC zawisł na ludzkiego kołtuństwa i konserwatyzmu? włosku, to ci dwaj nowi skrzyknęli znajomych 4 Klezmer – potoczne określenie dla muzyka grającego w knajpie. 5 2 lipca 1961 r. 6 29 czerwca – 1 lipca 1962 r. 7 4–7 lipca 1963 r. 126 127

ment, że rock’n’roll jest muzyką obcą nam kul- z przekąsem nazywali „Małym Mazowszem”, turowo. Fortel ów, podobnie jak wiele innych, by nie stracić gruntu pod nogami, przeobra- okazał się na tyle skuteczny, że przeniósł NC zili się w formację rockową z Rusowicz i Kor- nagrodę w Opolu oraz płytę Na swojską nutę, dą „na froncie” – unowocześnili brzmienie której sprzedaż osiągnęła nakład ćwierci mi- i przyswoili sobie nowe, właśnie rozkwitające liona egzemplarzy. na Zachodzie nowe muzyczne trendy (rock progresywny). Walicki przebrał ich, zgodnie NC w Żaku zaczynał z trzema wokalistami, z duchem czasu, w gustowne, stylizowane na ale już po pierwszym koncercie ostało się ich folklor stroje i ruszył z nimi na podbój Zacho- dwóch – Bernard Dornowski i Marek Szczep- du, gdzie wystąpili między innymi w Radiu kowski. W niecały miesiąc później wygrali Luksemburg. Po powrocie uznał, że nie tak to eliminacje i w konsekwencji cały II Festiwal miało wyglądać, opuścił zespół i zaczął obmy- Młodych Talentów w Szczecinie. Akt zemsty ślać kolejny projekt (Breakout). Od tej chwili został dokonany, a smakował on tym bardziej, NC, korzystając ze statusu zespołu eksporto- że Walickiemu do nowego zespołu udało się wego, działali samodzielnie przez niemal de- zaangażować: Klenczona, Kordę, Wydrzyc- kadę (1976), grając niewiarygodną liczbę kon- kiego, Michaja Burano i Piotra Janczerskiego, certów (z górą 3 tysiące), nagrywając kolejne na których wielką ochotę mieli również Czer- płyty (32), a przede wszystkim przygotowując wono-Czarni. Od tego momentu kariera NC pierwszą polską rock-operę Naga, której pre- + MARCIN JACOBSON + nabrała rozpędu. Przez dwa kolejne sezony miera miała miejsce 22 kwietnia 1973 roku budowali swą popularność, rezydując w so- w gdyńskim Teatrze Muzycznym. Nie było to pockim Non Stopie (1962–1963), zdobywali udane przedsięwzięcie, ale i tak pokazano je nagrody na festiwalach, nagrywali płyty i za- w kraju ponad sto razy. Marek Karewicz pod- częli wyjeżdżać na Zachód8. By zwiększyć siłę sumował Nagą takim oto bon motem: Miał to Czerwone Gitary, fot. Marek Karewicz rażenia, zatrudnili też żeński chórek Błękitne być kamień milowy, a stał się ich kamieniem Pończochy (Ada Rusowicz). W tym samym nagrobnym. okresie wymienili wszystkich instrumentali- polskie teksty. Liczniej też pojawiać się zaczęły wcześniej pomagał mu w kompletowaniu CC, stów, bo Walicki miał stałą potrzebę zmian, „Korporacyjny” styl zarządzania, jaki Walicki dzieła naszych kompozytorów, których związki oddając Walickiemu pod komendę swój zespół, i to nie bacząc na to, jak wpływają one na re- stosował wobec swoich zespołów, powodował, z rock’n’rollem bywały raczej iluzoryczne. Elektron, który wzmacniono dwoma muzyka- lacje międzyludzkie – zwalniał solistów słab- że zwalniani muzycy wzmacniali konkurencję mi z innych formacji. Gdy już byli gotowi do szych lub takich, których popularność zagraża- lub też tworzyli własne projekty. Jednym z nich „Wrogie przejęcie” CC zraniło Walickiego do startu, zmarł nagle gitarzysta Witold Nowak, ła pozycji zespołu. Ciągłe roszady personalne był surfowy sekstet Pięciolinie, w którym zna- tego stopnia, że pałając żądzą zemsty – do który z takim zapamiętaniem ćwiczył nowy prowadziły do napięć i podziału na frakcje. lazło się aż pięciu muzyków z NC. Grupa po- czego sam się przyznał – postanowił jak naj- program, że przegapił zapalenie płuc, tym Problem pogłębił się, gdy muzycy zorientowali wstała latem 1963 roku, dość szybko nagrała szybciej zorganizować formację, która pomie- samym stając się pierwszą ofiarą polskiego się podczas wyjazdów na Zachód, że wysokość w radiu kilka piosenek i została rezydentem sza konkurentom szyki. Nowy zespół przyjął rock’n’rolla. ich dewizowych przychodów zależy od liczby sopockiego Non Stopu. Wygrała też wyprze- nazwę (NC) i oficjalnie zadebiutował 24 marca osób partycypujących do honorarium. W lecie dane do ostatniego miejsca starcie „Pięciolinie 1962 roku w gdańskim Żaku, ale miał dwumie- Repertuar, jaki NC przygotował Walicki, w za- 1965 roku doszło do rokoszu. Najpierw ode- contra Tony” 9 w nieistniejącej już Hali Stocz- sięczne opóźnienie w stosunku do pierwotnego łożeniach niewiele różnił się od wcześniejszych szła trójka instrumentalistów, którzy założyli ni w Gdańsku. Mimo rosnącej popularności planu,. Tak szybki start był możliwy, ponieważ jego projektów, czyli składał się z modnych polską supergrupę Polanie, a później Niemen. muzycy nie bardzo radzili sobie z logistyką, Walicki zastosował dokładnie ten sam patent rock’n’rolli, kilku twistów oraz własnych utwo- Wcześniej Walicki usunął z zespołu Majdaniec więc sprawy, w pełnej konspiracji, w swoje co poprzednio. Nie wziął jednak pod uwagę, rów instrumentalnych. Novum były jednak i Burano. Niebiesko-Czarni, którzy sami siebie ręce wziął Jerzy Kosela, który właśnie wyszedł że muzycy zespołu ABC Rock (New Rock bitowe adaptacje stylizowanych piosenek „lu- Band), których wytypował jako formację ba- dowych” – Głęboka studzienka, Mamo, nasza zową, uciekli szybciej, niż to zakładał. Z opre- mamo, Gdybyś to tak miała, Stary niedźwiedź. 8 M.in. do słynnej paryskiej Olympii. sji wyratował go gitarzysta Jerzy Kosela, który Posunięcie to miało wybić adwersarzom argu- 9 Zwycięzcy II Ogólnopolskiego Festiwalu Młodych Talentów w Szczecinie (1963). 128 129

z wojska. Tym sposobem w styczniu 1965 roku kont, że zaniedbały tworzenie nowych przebo- ność, z jaką nigdy wcześniej ani nigdy później Pięciu (Warszawa) i Ritornel (Gdańsk). Oba Pięciolinie stały się Czerwonymi Gitarami, jów i w efekcie w 1980 roku przestały istnieć. nie mieliśmy do czynienia. Jej siła wynikała konkursy za patronów miały wszystkie istnie- a muzycy, którzy się w nich nie zmieścili, zało- Po dekadzie wróciły, by pojawiać się i znikać z faktu, że stała się ona alternatywą dla inercji jące wtedy w Polsce organizacje młodzieżowe żyli Pięć Linii, które działały nieco ponad rok. w składzie coraz dalszym od oryginału. i szarości ówczesnej rzeczywistości. Najbar- (ZMS, ZMW, ZSP i ZHP) oraz najprężniejszą dziej budujące w tym wszystkim było to, że agencję impresaryjną (PFJ)12, a mimo to tylko Czerwone Gitary były autorskim projektem Czerwone Gitary zawsze kojarzone były z Be- młodzież swej fascynacji nie ograniczała do nieliczni z grona laureatów doczekali się płyt. Koseli, który zaplanował wszystko na kilka lat atlesami i biorąc poprawkę na nasze realia, konsumpcji i mimo ogromnych trudności Z kolei po legendarnym Festiwalu Awangardy do przodu. Plan zakładał, że będzie to nie wi- osiągnęły porównywalny sukces. Tak jak oni, sama włączyła się w jej tworzenie. W prawie Beatowej13 w Kaliszu, który dobitnie wykazał, kłająca się w układy, w pełni samowystarczalna starali się iść z duchem czasu, unowocześniali każdym mieście, miasteczku czy siole działał jak nasza oficjalna scena bitowa różni się od formacja, jakiej jeszcze u nas nie było – reper- brzmienie, ale, być może z powodu braku pro- co najmniej jeden zespół bitowy. Ile ich było tego, co dzieje w muzycznym „podziemiu”, nie tuar, promocja, sprzęt, logistyka. Wymyślił też ducenta, nie potrafili wyrwać się z popowych naprawdę– tego nie wiadomo, ale w 1966 roku pozostał żaden fonogram. Trochę lepiej, ale tyleż prowokacyjne, co przemawiające do wy- kolein. W niczym nie umniejsza to splendo- Karin Stanek śpiewała, zainspirowany medial- nadal mikro wyglądały w tym względzie dwie obraźni młodzieży hasło „Gramy i śpiewamy ru, na jaki zapracowali, bo też stali się naszą nym komunikatem, przebój Trzysta tysięcy gi- kolejne edycje imprezy, która w międzyczasie najgłośniej w Polsce”, co zresztą było prawdą. jeśli nie najlepszą, to najpopularniejszą grupą tar, co daje pojęcie o skali tego zjawiska. Wia- zmieniła nazwę na Festiwal Młodzieżowej Mu- Najistotniejsze w tym wszystkim było jednak bitową w historii. O paradoksie, na samym po- domo natomiast, że w Trójmieście w latach zyki Współczesnej14. to, że zespół stylistycznie odszedł od „amery- czątku Walicki ocenił, że zespół nie ma szans 60. było ponad sto zespołów, a w następnej kańskiej” formuły zespołu akompaniującego na sukces. dekadzie liczba ta nawet trochę się zwiększyła. Poza wymienionymi powyżej w przedsionku kilku solistom i postawił na model „liverpool- do sławy ugrzęzły między innymi zespoły: ski”, w którym wszyscy instrumentaliści śpie- Sprowadzenie wstępnej historii polskiego Niestety po większości z nich, nawet jeżeli Luxemburg Combo z Częstochowy, Szwagry + MARCIN JACOBSON + wali utwory własne. rock’n’rolla do czterech zespołów i jednego któryś uzyskał sporą lokalną popularność, z Krakowa, Trubadurzy i Kanon Rytm z Łodzi, człowieka byłoby ocierającym się o historycz- nie pozostały żadne dźwiękowe dowody ist- Bardowie i Tarpany z Poznania, Nastolatki, Czerwone Gitary przez dwa kolejne sezony ny fałsz uproszczeniem. Ma ono jednak swoje nienia, ponieważ nasza show-manufaktura Pakt, Romuald & Roman z Wrocławia, Passa- grały w sopockim Non Stopie (1965–1966), uzasadnienie, bo to uwarunkowania geopo- rządziła się swoimi prawami. By nagrać coś ty z Tychów oraz Big Beat Sextet, Pesymiści, budując swą popularność i testując repertuar, lityczne w głównej mierze zadecydowały, że w regionalnym radiu, trzeba było mieć spore i Warszawskie Kuranty z Warszawy. Natomiast w efekcie czego już przed pierwszymi urodzi- nadmorska metropolia składająca się z dwóch znajomości, a i tak nie było gwarancji, że za- w Trójmieście ten los dotknął: Czarne Golfy, nami mieli na koncie dwie „czwórki”, a przed portów oraz kurortu i miasteczka artystów sta- rejestrowany utwór trafi na ogólnopolską an- Meteory, Szeptaczy, Takty, Tony i Złote Struny + BIG BEAT – JAK TO SIĘ ZACZĘŁO + TO SIĘ ZACZĘŁO – JAK + BIG BEAT kolejnymi dużą płytę (LP) To właśnie my, które ła się matecznikiem nowej muzyki i mody. To tenę. Wydanie nawet małej płyty było aktem oraz kilka innych zespołów, które z nich wy- utrwaliły ich absolutną supremację na polskim tutaj powstały cztery formacje, za sprawą któ- nobilitacji i zaszczytem, którego dostępowały rosły. rynku. rych rock’n’roll zawładnął umysłami młodych, przeważnie zespoły z Warszawy. Zmieniło się wchodzących w dorosłość Polaków. Tych ludzi to trochę za sprawą I Wiosennego Festiwalu By zrozumieć, dlaczego tak się działo, należy Plan Koseli był majstersztykiem, ale nie dotykały co prawda cienie traumy wojennych Muzyki Nastolatków, którego finał miał miej- porównać dwa światy – zachodni i ten nasz. uwzględniał czynnika ludzkiego. Walicki był i stalinowskich dni, ale wierzyli, że normalne sce na stadionie Lechii w Gdańsku10. Zgłosiło W USA i Europie Zachodniej decydowały typem dyktatora, który usuwał ze swej dro- życie jest możliwe. Rock’n’roll, który odpowia- się doń ponad tysiąc zespołów i solistów. Lau- o tym prawa rynku, ponieważ muzykę progi ludzi mających odmienne zdanie. Kosela dał ich temperamentowi i miał uwodzicielski reatami zostali: Skaldowie (Kraków), Nastolat- mowały niezależne wydawnictwa i komercyj- postawił na pełną demokrację, ale na tym smak owocu zakazanego, umacniał w nich to ki (Wrocław), Kon-Tiki (Szczecin), Blackout ne stacje radiowe, w sklepach dostępne były właśnie się „przejechał”, bo gdy doszło do po- poczucie. Przed Rhythm & Bluesem działa- (Rzeszów) oraz Dzikusy (Warszawa). Finał aktualne płyty, a młodzi ludzie, gdy poczuli ważnej różnicy zdań, w wyniku głosowania ły przecież orkiestry i zespoły, które grywały drugiej, nie mniej licznie obsadzonej edycji imperatyw tworzenia muzyki, po prostu ku- przegrał i musiał opuścić grupę. Nastał nowy rock’n’rolla, ale to ta trójmiejska grupa zain- (II Młodzieżowy Festiwal Muzyczny11) odbył powali to, co potrzebne im było do szczęścia. szef (Krzysztof Klenczon), ale stare zasady po- fekowała nim całą Polskę. Gdy władza dopro- się w Chorzowie. Laury zdobyli tam: Dżam- U nas by trzymać rękę na muzycznym pulsie, zostały, skutkiem czego i on w trzy lata póź- wadziła do jej upadku, Walicki wymyślił kilka ble (Kraków), Romuald & Roman (Wrocław), należało po nocach nasłuchiwać falującego niej „poległ”. Mimo tych wstrząsów Czerwone podszytych ideologią forteli, dzięki którym Gitary utrzymywały pozycję hegemona. Zgar- Czerwono-Czarni zaczęli szukać w kraju mło- niały wszystko, co było do zgarnięcia, jeździły dych talentów, a Niebiesko-Czarni wzywali by 10 17 lipca 1966 r. po Europie i Stanach, zdobywały „złote płyty” „Polska młodzież śpiewała polskie piosenki!”. 11 19 i 20 lipca 1969 r. i prestiżowe nagrody (MIDEM), ale tak zajęły W efekcie muzyka, która irytowała starszych 12 Polska Federacja Jazzowa, później Polskie Stowarzyszenie Jazzowe. 13 27–30 listopada 1969 r. się pomnażaniem stanu swych dewizowych i nie podobała się władzy, zyskała popular- 14 7–9 stycznia 1972 r. i 1–4 marca 1973 r. 130 131

wśród szumów i trzasków programu Radia ma tu znaczenia, bo obaj byli Amerykana- Na następnym etapie nasi wykonawcy sięgnę- kę, w której wszyscy się taplają, tracąc swe bar- Luksemburg, BBC lub skandynawskich rozgło- mi, a Walicki nie chciał zastępować draż- li po wielokroć sprawdzony pomysł, by do wy. Nasza muzyka młodzieżowa coraz bardziej śni. Potencjalny muzyk musiał liczyć się z tym, niącego urzędników terminu innym amery- zachodnich przebojów pisać polskie teksty, trąciła myszką, podczas gdy świat w tym czasie że będzie zmuszony postarać się o samodziel- kańskim słowem, więc wymyślił mu nowe które przeważnie nie miały nic wspólnego aż kipiał od nowych pomysłów. Na szczęście nego wykonania instrument i niezbędne akce- pochodzenie. z oryginalnym przekazem. Wynikało to mię- nasze zespoły zaczęły na dłużej wyjeżdżać soria, co niejednokrotnie oznaczało działalnie dzy innymi z faktu, że tamtejsze rock’n’rolle na Zachód, gdzie muzycy mogli obserwować na pograniczu prawa. Gdy już taki delikwent Zgodnie z deklaracją pomysłodawcy terminy opowiadały głównie o intymnych fantazjach z bliska największych i zbierać doświadczenia. skompletował sprzęt i skrzyknął kolegów, przy- „big beat” i „mocne uderzenie” pierwotnie i pragnieniach, frywolnych relacjach dam- Miewali kontakt z tamtejszymi muzykami, gotował przyzwoity program i zyskał lokalną odnosiły się wyłącznie do rock’n’rolla, ale dość sko-męskich, co w Polsce wywołałoby świę- przez co nabierali pewności siebie, a zarobio- sławę, jego szanse wypłynięcia na szersze wody szybko zaczęto je również łączyć z modny- te oburzenie. Tym sposobem najbardziej ne pieniądze inwestowali w nowoczesny sprzęt i tak były niewielkie, ponieważ w zasadzie je- mi tańcami (twist, jive, surf, madison, jerk), amerykański rock’n’roll stawał się swojską i instrumenty. Gdy wrócili do kraju, od razu dynym kanałem promocyjnym, w każdym jakie pojawiały się wtedy niemal co sezon. piosenką. zmieniła się i muzyka. Można powiedzieć, że razie na wstępnym etapie, była poczta panto- W efekcie big beat kojarzony był z hałasem, był to przesunięty o trzy lata przełom, który flowa. Jej skuteczność znacznie wzmacniały ta- niechlujstwem i „chuliganerką”, natomiast Z czasem, gdy nasi kompozytorzy mieli już przypominał rockową erupcję roku 1967. Tam kie miejsca jak sopocki Non Stop i jego liczne dzisiaj stosuje się go dla określenia naszej muza sobą etap „wgryzania się w temat”, zaczęli na rynku pojawiły się płyty: Sgt. Paper’s Lo- jego kopie oraz najrozmaitsze przeglądy i kon- zyki młodzieżowej lat 60. To dobrze, bo mamy samodzielnie pisać przeboje na tamtą modłę, nely Hearts Club Band Beatlesów, Their Satanic kursy. Dostanie się na scenę tych pierwszych własną „oryginalną” etykietkę identyfikującą w naturalny sposób deformując oryginalny Majesties Request Rolling Stonesów, Wheels of nie było proste, a przebrnięcie przez szczeble polską muzykę wyrosłą na bazie rock’n’rolla styl. Spore znaczenie miał również fakt, że Fire Cream, Surrealistic Pillow Jefferson Air- tych drugich wymagało czasu i samozaparcia. i nie zmienia tego fakt, że od połowy lat 90. rdzenny rock’n’roll tworzyli biali, wychowani plane i Days of Future Passed Moody Blues + MARCIN JACOBSON + I w pierwszym, i w drugim przypadku nie było tego samego terminu używa się dla określenia na country młodzieńcy, którzy podkradli mu- oraz fonograficzne debiuty Jimiego Hendri- żadnej gwarancji, że sukces cokolwiek zmieni muzyki Fat Boy Slima, Prodigy i Chemical zykę swym ciemnoskórych sąsiadom. U nas xa, Doors, Pink Floyd i Grateful Dead. U nas w sytuacji startującego. Brothers. grali ją swingujący zawodowcy, którzy z nie- w okolicach 1970 roku wydane zostały płyty: jednego pieca już chleb jedli. Tam wykonawcy Na drugim brzegu tęczy Breakoutów, Enigma- Na koniec spróbujmy odpowiedzieć sobie na Odpowiedź na drugie pytanie jest bardziej braki warsztatowe nadrabiali ekspresją, którą tic i Człowiek jam niewdzięczny Niemena, Od dwa pytania: Skąd wziął się termin „big beat”? skomplikowana, ponieważ wiadomo, że nasi u nas zastępowała rutyna. Poza tym, z przy- wschodu do zachodu słońca Skaldów, Twarze i Czym różni się big beat od rock’n’rolla? wykonawcy na początku po prostu kopiowali czyn zapewne taktycznych, nasi twórcy zaczęli Niebiesko-Czarnych, Mrowisko Klanu i Woła- + BIG BEAT – JAK TO SIĘ ZACZĘŁO + TO SIĘ ZACZĘŁO – JAK + BIG BEAT przeboje Haleya i jemu podobnych. Już na tym dość mechanicznie wplatać do muzyki mło- nie o słońce nad światem Dżambli, a także Ko- Pierwsza odpowiedź jest stosunkowo prosta, etapie można przyjąć, że było to twórcze rein- dzieżowej elementy naszego folkloru i muzyki rowód Marka Grechuty z Anawą i Zegarmistrz bo powszechnie wiadomo, że był to jeden terpretowanie, ponieważ utwory te grano w in- klasycznej. Miało to podnieść jej wartość, ale światła Tadeusza Woźniaka. z licznych forteli Franciszka Walickiego, któ- nych aranżach i instrumentacji. Poza tym z podo czasu pojawienia się Skaldów nie najlepiej rymi starał się on przekabacić osoby z urzędu wodu braku oryginalnych zapisów nutowych się sprawdzało. Generalnie rzecz biorąc, gdy I tu, i tam muzycy odkryli nowe horyzonty, niechętne muzyce młodzieżowej. „Big beat” nie odtwarzano je ze słuchu, co niesie ze sobą duże rock’n’roll stracił swą ożywczą siłę, nasz rynek w obu przypadkach ożywcze i intrygujące, ale był jego autorską kreacją lingwistyczną, ponie- prawdopodobieństwo zniekształcenia lub po- muzyczny zaczął przypominał mętną sadzaw- też bardzo, bardzo różne. waż termin ten stosowano również w innych minięcia jakiegoś fragmentu, który potem zakątkach globu. Co ciekawe, wbrew temu, co trzeba było po prostu wymyślić. Poza tym, jak twierdził sam zainteresowany, nie został on to powiedział kiedyś Tadeusz Nalepa: Nawet zaczerpnięty z rynku francuskiego, bo akurat jeżeli zagrasz nuta w nutę jakiegoś oczywistego tam rock’n’roll i jego mutacje nazywano mu- bluesa, to i tak będzie on inny, bo to wykonanie zyką yé-yé. „skażone” będzie inną tradycją, w jakiej się wy- chowałeś, innymi emocjami i doświadczeniem, Zagadka staje się jasna, gdy uświadomimy co pozwala sądzić, że nawet w tym pionierskim sobie, kto pierwszy go używał. To, że było ich okresie grane u nas rock’n’rolle różniły się od dwóch – Alan Freed i Fats Domino15 – nie tych anglosaskich.

15 Nagrał on w 1957 r. utwór Big Beat, który stał się umiarkowanym przebojem. 132 133

Teresa Drozda istniał. Kryl w rozmowie Barbarą Hrybacz nia z tego pierwszego koncertu w Polsce, ode- i Andrzejem Jagodzińskim mówił wówczas: słał mnie do swojego „Archiwum pod lupą”. LISTOPAD 1989. WROCŁAW Był to mój pierwszy koncert dla polskiej pu- To rodzaj internetowego serialu czy też gazety bliczności w Polsce. Wcześniej występowałem ukazującej się między 2005 a 2009 rokiem. kilkakrotnie na Zachodzie dla środowisk polo- Jaromír w publikowanych co poniedziałek nijnych, ale to zupełnie coś innego. Wrocławska artykułach odtwarzał okoliczności powstania publiczność była fascynująca. Jestem tym po wybranych utworów, przywoływał wspomnie- prostu wstrząśnięty. Nie przypuszczałem, że tak nia z ważnych spotkań, koncertów i wyjazdów, łatwo uda nam się nawiązać absolutny kontakt. opisywał swoje najwcześniejsze początki. Do Na Zachodzie nigdy czegoś takiego nie przeży- tekstów dołączał zeskanowane dokumenty, łem. Grając miałem takie wrażenie, jakbym zdjęcia, rękopisy piosenek. Tak na marginesie jednocześnie siedział na widowni i sam siebie – to w zasadzie gotowa książka. Kiedy więc za- słuchał. Wcześniej przygotowałem sobie tekst na pytałam o koncert we Wrocławiu, polecił mi powitanie, lecz powiedziałem tylko parę słów, sięgnąć do „Archiwum pod lupą” i zacytować bobym się rozpłakał. A poza tym, jak zobaczy- to, co tam umieścił. łem tych ludzi, zrozumiałem, że oni nie czekają na gadanie. […] Jest coś niesamowitego w tym, *** że komuś chce się jechać kilkaset kilometrów po

ie było mnie tam. Nie umiem sobie Chyba nikt spośród tych, którzy między 3 a 5 to, żeby posłuchać muzyki. A kiedy zatrzymują Piosenka Jacek (16.04.1989) + TERESA DROZDA + wyobrazić emocji towarzyszących listopada 1989 roku brali udział w rzeczonym go na granicy i nie pozwalają jechać dalej, ryzy- Nprzyjeżdżającym do Wrocławia, czę- seminarium, któremu to miał jedynie towa- kując poważnymi kłopotami, dokłada następne Kiedy dzisiaj wczytuję się czasami we wspo- sto okrężną drogą, przez NRD, żeby oszukać rzyszyć „Przegląd Czechosłowackiej Kultury kilkaset kilometrów, aby przez NRD czy ZSRR mnienia wielu moich rówieśników, dotyczące pograniczników, Czechów i Słowaków. „Ga- Niezależnej”, nie zdawał sobie sprawy z tego, dotrzeć do Wrocławia. Początkowo na scenie czasów sprzed dwudziestu lat, to aż mi wstyd, zeta Wyborcza” 2 listopada pisała: Czechosło- że będzie się o tym wydarzeniu mówić jako chcieliśmy dokonać symbolicznego zniszczenia że mogłem być – w odróżnieniu od nich – tak wacka służba graniczna zatrzymuje obywateli o kamieniu węgielnym aksamitnej rewolucji. „żelaznej kurtyny”, ale widząc tę publiczność, mało przewidujący, tak mało dalekowzroczny

+ LISTOPAD 1989. WROCŁAW + + LISTOPAD CSRS, którzy usiłują dostać się do Polski, by Jej preludium. Że będzie punktem odniesienia. zrozumieliśmy, że nie trzeba tu żadnych sym- i domyślny. Oni już wtedy, jesienią 1989 roku, wziąć udział w organizowanym we Wrocła- Václav Havel, już jako prezydent, mówił o wro- boli, bo ta kurtyna już praktycznie nie istnieje. wiedzieli przecież, że reżim upada, oni już wiu Międzynarodowym Seminarium „Europa cławskim spotkaniu, że było uwerturą (czeskie: Ci młodzi ludzie wrócili do kraju ze świado- wtedy czuli, że ze strony komunistów nie grozi Środkowa. Kultura na rozdrożu – między to- předehra) do czechosłowackiego aksamitnego mością, że wszelkie sztuczne bariery i granice najmniejsze niebezpieczeństwo, oni już wtedy talitaryzmem a komercjalizmem”. Informacje listopada. nie są w stanie ich zatrzymać. A to właśnie oni zwyciężali w swojej walce z wrogiem. I tylko ja o zatrzymaniach przekazał organizatorom będą wkrótce decydować o losach naszego kraju szykowałem się na swój zaduszkowy wyjazd NZS Uniwersytetu Wrocławskiego i Solidar- Przegląd po latach wybił się na plan pierwszy. – nie moje pokolenie, które jest rozbite, okale- do polskiego Wrocławia na Festiwal Czechosło- ności Polsko-Czechosłowackiej pisarz czeski Zarówno to, co się podczas niego odbyło, jak czone i sparaliżowane2. wackiej Sztuki Niezależnej niczym partyzant na Václav Havel w rozmowie telefonicznej. Nie i to, co nie – z zatrzymaną na granicy wysta- akcję […]. wpuszczono do Polski plastyków, członków wą na czele. Stało się tak przede wszystkim za Używając liczby mnogiej, Kryl ma na myśli grup rockowych, działaczy niezależnego ru- sprawą obecności Karela Kryla – barda Pra- pozostałych, obecnych we Wrocławiu, cze- Piosenkę Jacek napisałem wiosną 1989 roku chu wydawniczego. Zatrzymano także obra- skiej Wiosny, legendy. Fotograf Ota Nepilý chosłowackich bardów – písničkáři, emigra- i mam kilka dosyć osobistych wspomnień z nią zy, które miały być eksponowane na wystawie opowiadał mi, że wchodząc do garderoby cyjnych i krajowych. Dotarło ich kilkunastu. związanych. Po pierwsze, od razu się nią po- młodego malarstwa czechosłowackiego. […] w Teatrze Polskim, nie miał pojęcia, z kim Wśród obecnych był też Jaromír Nohavica – chwaliłem mojemu oficerowi prowadzącemu Młodzi Czesi i Słowacy, którzy dotarli do Wro- siedzą znani mu pieśniarze. Nigdy Kryla nie dziś najbardziej znany w Polsce, wciąż aktyw- w StB, kapitanowi Liberdzie, gdy kolejny raz cławia, twierdzą, że bezpiecznie można się do- widział. Nie wiedział, jak wygląda. Taki ktoś ny i potrafiący zaskakiwać, czeski śpiewający wypytywał mnie, czym się właśnie zajmuję. stać do Polski przez NRD1. od 1969 roku w Czechosłowacji oficjalnie nie poeta. Kiedy zapytałam go o jego wspomnie- Bohatersko wydałem samego siebie, kiedy mu

1 Do Wrocławia przez NRD, „Gazeta Wyborcza – Kraj” 1989, 2 XI; ortografia została uwspółcześniona. 2 Ja tu tylko śpiewam, rozmawiali B. Hrybacz, A. Jagodziński, „Gazeta Wyborcza – Kraj” 1989, 13 XI. 134 135

tchórzliwie ujawniłem, że akurat napisałem W czwartek, wcześnie rano (wbrew swoim zwy- kilka piosenek po polsku, brzmiały naprawdę wtedy tylko drobnym elementem całej tej kul- tę piosenkę. I kiedy tak siedzieliśmy twarzą czajom wstałem gdzieś tak koło szóstej, gdy było dobrze i zrobiły wrażenie. Mówiłem sobie: „Ech, turalnej i politycznej układanki. Kontekstów w twarz, bezczelnie mu ją wyrecytowałem. Są- jeszcze ciemno), wyruszyłem na Most Przyjaźni gdybym i ja mógł kiedyś tego spróbować…”. dostarcza znakomite archiwum interneto- dzę, że pojął, o co chodzi, bo zapytał, czy moim – bez gitary, żeby nie budzić żadnych podejrzeń, we VONS (Výbor na obranu nespravedlivě zdaniem granica kiedyś zniknie. Odpowiedzia- tylko z zaproszeniem w kieszeni. Zaproszenie Sam szalony pobyt we Wrocławiu tonie w mro- stíhaných), czyli Komitetu Obrony Niespra- łem mu, że to pewne. I zapytałem, czy lubi skołowali mi przyjaciele z polskiej Solidarności kach mojej niepamięci. Pamiętam tylko strzęp- wiedliwie Prześladowanych (czechosłowackie- swoją pracę. Powiedział, że tak, bo dzięki niej [Polsko-Czechosłowackiej], nie wiem jak. Od- ki: Karela pytającego, jak tam u nas w kraju go odpowiednika naszego KOR-u). Zamiesz- poznaje wielu interesujących ludzi. stałem swoje w długiej kolejce tych, którzy zmie- z podatkami; zbiórkę pieniędzy na opłacenie czono w nim zeskanowane numery „Biuletynu rzali do Polski do pracy i mieli oficjalne prze- kary za Standę Zárybnickiego [chodzi o Sta- Informacyjnego” Solidarności Polsko-Cze- Z powodu tytułu tej piosenki wielu moich słu- pustki, a kiedy celnik spojrzał na mnie badawczo nislava Zárybnickiego – poetę, pisarza i wy- chosłowackiej, która była organizatorem chaczy jest przekonanych, że została napisana i spytał, gdzie mam gitarę, odpowiedziałem ura- dawcę, popełnił samobójstwo 11 grudnia 1989 festiwalu. dla wielkiego polskiego barda, Jacka Kaczmar- żony, że przecież nad grobem krewnych śpiewać roku – T.D.]; Jarka Hůtkę, któremu w garde- skiego. Byłaby to piękna legenda, ale prawda nie należy. Działo się to, na szczęście dla mnie, robie dziękowałem za to, że mogłem się tyle Numer 15. pisma, zamknięty 28 października jest inna. W tym czasie, wiosną 1989 roku, Ja- w okolicach Zaduszek. Wpuścili mnie. Pierwszy nauczyć z jego piosenek; przyczepę, w której 1989 roku, na stronie 2. donosił: Od 3 do 5 cek był jeszcze na emigracji, chyba w Australii raz dostałem się do polskiego Cieszyna. O świcie spałem; polskie księgarnie, pełne książek, o któ- listopada SPCz wraz z wrocławskim NZS-em [w rzeczywistości w Monachium, w Niemczech znalazłem dom babci Oliny. Była bardzo zasko- rych w tym czasie w Czechach nikomu się nie organizuje międzynarodowe seminarium na – T.D.], a ja znałem tylko parę jego piosenek. czona, co to za czeskie zwyczaje przychodzić tak śniło; mnóstwo młodych Polaków, którzy uży- temat „Europa Środkowa. Kultura na rozdrożu Nasze pierwsze spotkanie odbyło się rok póź- wcześnie, ale dostałem parę złotych i mogłem czali nam bezpłatnie mieszkania, opiekowali się – pomiędzy totalitaryzmem a komercjalizmem”.

niej, na rynku w Cieszynie, gdzie zaśpiewałem wsiąść do autobusu zmierzającego do Katowic. nami i wspólnie z nami cieszyli, że wszystko się […] Seminarium towarzyszyć będzie Przegląd + TERESA DROZDA + mu przede wszystkim nową piosenkę Jaskółko, Pierwszy raz jechałem polskim autobusem. udało; no i panów z emigracji, prowadzących Czechosłowackiej Kultury Niezależnej z udzia- fruń. I dopiero potem, oczarowany jego krótkim W Katowicach przesiadłem się na pociąg i póź- niekończące się spekulacje, kiedy w kraju runie łem plastyków, pieśniarzy i muzyków rockowych występem i osobistą rozmową, zacząłem go sta- nym popołudniem, przez cały czas „na wisząco” reżim. z Czechosłowacji i artystów emigracyjnych, ranniej słuchać i tłumaczyć. na korytarzu, dotarłem do Wrocławia. Dla mnie między innymi Karela Kryla i Jaroslava Hutki. to było przeżycie jak z filmu przygodowego. Tak W powietrzu czuć było nadchodzącą wiosnę […] Niestety, powodzenie tej imprezy zależy od Ale wracając do mojej jesiennej podróży do tu się wtedy żyło, drogie dzieci. ludów. decyzji czechosłowackich władz paszportowych

+ LISTOPAD 1989. WROCŁAW + + LISTOPAD Wrocławia… Zagrałem tam piosenkę Jacek jako i granicznych. osobiste podziękowanie przyjaciołom z polskiej Wisienką na torcie był powrót do domu w nie- Dziękuję, moi polscy przyjaciele, że u was Solidarności [Polsko-Czechosłowackiej], którzy dzielę wieczorem, razem z Pavlem Dobešem. On pierwszy raz mogłem wziąć głęboki oddech. Ostatni, 16. numer „Biuletynu”, z grudnia przygotowali cały festiwal. To były cztery piękne prowadził, ja wtedy jeszcze nie miałem samo- 1989 roku, szeroko relacjonował wydarzenia dni spędzone u bliskich przyjaciół. A właściwie chodu. Trzeba było zobaczyć zaskoczenie srogiej *** aksamitnej rewolucji, cytował wystąpienie trzy – od piątku do niedzieli, od 3 do 5 listopada funkcjonariuszki, kiedy mnie zobaczyła i wygło- Adama Michnika zamykające wrocławskie 1989 roku. Tylko że cały ten wyjazd musiałem siła: „Nohavica! A pan jak się tu dostał?”, warto Trudno dziś wyobrazić sobie emocje towa- seminarium i kilka innych wystąpień oraz (na przedłużyć o jeszcze jeden dzień, bo już w środę było. No i w nagrodę nas porządnie przeczesała. rzyszące wrocławskiemu spotkaniu. Euforię 4. stronie) artykuł z listopadowego numeru wieczorem zadzwonił do mnie Pepík Streichl Ale mnie i Pavla już wcześniej ostrzeżono, więc podszytą strachem. Nadzieję niepewnością. miesięcznika „Lidové noviny” pióra czeskiego z informacją, że od piątku będzie wzmożona wszystkie wywrotowe idee wieźliśmy tylko we W Polsce raptem pół roku wcześniej odbyły dziennikarza Michala Klímy. kontrola na polsko-czeskiej granicy. Myślę, że własnych głowach. […] Nasz wspólny koncert się pierwsze w części wolne i demokratyczne powiedział wprost: będzie obława. Nie pytałem mam przed oczyma, jakby to było wczoraj. wybory. Węgierski „trójkątny stół” zakończył *** go, skąd to wie, dzisiaj też mnie to nie obchodzi, Przede wszystkim zaskoczyło mnie naprawdę się we wrześniu podpisaniem porozumienia ale ponieważ czułem, że to bardziej niż prawdo- wspaniałe, owacyjne, miejscami wręcz wzru- między komunistyczną władzą a opozycją. Solidarność Polsko-Czechosłowacka, „Lidové podobne (a sprawa Karela Plíhala i Emila Po- szające przyjęcie Karela Kryla. I to nie tylko ze Mur berliński runął 9 listopada, a Czecho- noviny”, listopad 1989: spíšila, zatrzymanych na przejściu granicznym strony kilkudziesięciu Czechów, którzy dostali się słowacja nieugięcie broniła socjalistycznego Kudowa-Náchod, to potwierdziła), zacząłem do sali, ale przede wszystkim przez kilkuset Po- porządku świata. W wielu wspomnieniach Obywatele Wrocławia oddali swe mieszkania do działać. Umówiłem się z naszą przyjaciółką laków, dla których Karel już wtedy był wielkim z tamtego czasu pojawia się zwątpienie – u nas dyspozycji za darmo. Mimo że przyjechało oko- Olinką H., miejscową Polką i druhną Martiny idolem. Nie miałem pojęcia, jak wielu ludziom to jeszcze potrwa. Nohavica, który jest tu dla ło pięciu tysięcy Czechów, chętnych do udziele- na naszym ślubie, żeby zostawiła mi u swojej Karel dodawał sił swoimi piosenkami puszcza- mnie punktem odniesienia, bo na jego występ, nia gościny było znacznie więcej. Pracujący spo- babci w Cieszynie trochę polskich pieniędzy. nymi na falach Wolnej Europy. Zaśpiewał wtedy o czym później, warto spojrzeć uważniej, był łecznie ludzie zapewnili plakaty informacyjne, 136 137

odznaki, katalogi, bezpośrednie tłumaczenia na ruch przed teatrem. Kryla zaproszono na kolejne Jednak wbrew temu, co napisał, mnóstwo ogólnokrajowym, a po nim zaczęli garnąć się trzy języki i pracujący niemal non-stop ośrodek koncerty, z których dwa, w Poznaniu i Gdańsku, dokumentów dotyczących festiwalu udało chętni do odebrania swoich festiwalowych skar- prasowy. doszły do skutku w następnych dniach. się ocalić. Fortel, jaki zastosowali uczestnicy bów. Pamiętam, że były dni, gdy telefonowano imprezy w swojej relacji, zamieszczonej także do mnie z portierni kilka razy dziennie, że ktoś Piątek 3 XI 1989 roku był dniem Karla Kryla. Emigracyjni piosenkarze czescy byli bardzo zana stronach VONS, opisuje dziennikarka i tłu- przyszedł po materiały z Wrocławia. VIA mia- 1200 krzeseł Teatru Polskiego nie mogło pomie- dowoleni, że ludzie śpiewali ich pieśni, jest to do- maczka, a wówczas praska działaczka SPCz ła pomieszczenia na ostatnim piętrze Špalička, ścić zainteresowanych. Setki widzów siedziały wód na to, że ani zakazy, ani wygnanie nie były Ewa Klosová: Organizatorzy, spodziewając a ja zbiegałam do zainteresowanych, schodzi- w przejściach i na scenie. Redaktorka Studia w stanie zniszczyć niezależnej kultury czeskiej. się podobnych nieprzyjemności przy naszym łam z nimi do piwnicy, wyszukiwałam według Solidarność Polskiego Radia, Maryna Mikla- Piosenkarze byli naturalni, nie wybierali nawet powrocie do Czech [szczegółowych kontroli nazwiska pozostawioną we Wrocławiu paczkę, szewska, zapowiadała kolejno pieśniarzy: [Jo- na tę okazję specjalnego repertuaru, grali po i rewizji na granicy – T.D.], poradzili, abyśmy skreślałam daną osobę z listy, wracałam na sefa] Streichla, Nohavicę, [Josefa] Nosa, [Pe- prostu to, z czym wystąpiliby na jakimkolwiek zakupione kasety z nagraniami, książki, odzna- górę, a po [pewnym] czasie to samo od nowa. tra] Rímskiego z Czechosłowacji, [Svatopluka] koncercie folkowym u siebie. […] ki i wszelkie inne pamiątki festiwalowe pozosta- Nigdy przedtem ani potem nie nabiegałam się Karáska i [Zdenka] Vokatego z emigracji. Jako wili oznaczone swoim nazwiskiem w Polsce, i że tyle po schodach. Czegóż by jednak człowiek nie ostatni wystąpił Karel Kryl. Rozemocjonowana Powrót do domu był jak przebudzenie z pięk- przy pierwszej możliwej okazji wszystko zosta- zrobił dla tych, którzy zaufali organizatorom publiczność przypominała w tym momencie nego snu, wielogodzinne przeglądanie bagażu nie przewiezione do Pragi, skąd będzie można wrocławskiego festiwalu, że na pewno otrzy- raczej fanów rocka niż słuchaczy muzyki folk. na granicy, odbieranie każdego zapisanego materiały odebrać. mają rzeczy zakupione podczas tej akcji „pod Ucichło, kiedy Kryl zagrał pierwsze akordy Mo- i zadrukowanego papieru, kaset magnetofo- specjalnym dozorem” czechosłowackich służb rituri te salutant. Młodzi widzowie nie widzieli nowych. Z aparatów wyciągano filmy, rewizje Lubię ryzykować, więc swoje zakupy festiwalo- bezpieczeństwa, jak tylko ten dozór zesłabnie?4

nigdy Kryla na scenie, po kilku taktach poznali osobiste i przesłuchania, kolejki samochodów na we zabrałam z sobą, a przewieźliśmy je z mę- + TERESA DROZDA + jednak tę pieśń i na widowni znów rozległy się granicy stały nieraz ponad piętnaście godzin – żem bez problemu kilka dni po festiwalu, z któ- *** oklaski. charakterystyczny przyczynek urzędów czecho- rego wybraliśmy się jeszcze do Poznania, żeby słowackich do dyskusji o Europie Środkowej. zgodnie z zadeklarowanym „celem podróży” Jaromír Nohavica wystąpił 3 listopada. Jako Po dwudziestu latach Kryl znów śpiewał dla cze- Pisząc te słowa, pozostaję nie tylko z wielkim odwiedzić rodzinę. drugi. Przed nim zagrał Josef (Pepa) Streichl, skiej publiczności, a po raz pierwszy dla polskiej. szacunkiem dla młodzieży wrocławskiej, która zmarły w 2013 roku ostrawski pieśniarz i blu- Rozładował napięcie, mówiąc po drugiej piosen- wszystko organizowała, jak kilkakrotnie podsłu- Po aksamitnej rewolucji ludzie z Wrocławia esman. To ważna w artystycznej biografii No-

+ LISTOPAD 1989. WROCŁAW + + LISTOPAD ce: „Mam straszną tremę”, śpiewał z przejęciem, chałem, dla braci Czechów, ale i z obawą, czy naprawdę przywieźli do Pragi wszystkie pozo- havicy postać, bowiem za sprawą Streichla 27 a wtórowali mu nie tylko Czesi, ale i Polacy. Był my sami bylibyśmy zdolni do zrobienia czegoś stawione w Polsce paczki z nazwiskami i pozo- marca 1982 roku Nohavica zadebiutował na oklaskiwany szczególnie gorąco, gdy zaśpiewał takiego dla Polaków, gdyby historia potoczyła stawili je w piwnicach Špalička, siedziby Forum dużej folkowej scenie. Było to w Domu Kultu- kilka piosenek po polsku. Po występie powie- się inaczej i nasze narody byłyby w odwrotnej Obywatelskiego [adres Praga, Jungmannovo ry ostrawsko-karwińskich kopalni w Ostrawie- dział: miałem przygotowaną długą mowę po- sytuacji politycznej. Byliśmy świadkami auten- nám. 771/9 – T.D.], gdzie urzędowała wtedy -Porubie. Impreza nazywała się „Folkowa Ka- witalną, ale nie byłem w stanie jej wygłosić. Był tycznej solidarności Polsko-Czechosłowackiej. Wschodnioeuropejska Agencja Informacyjna ruzela” (Folkový kolotoč). Nohavica przyjechał to dla mnie szok i nagroda za tych dwadzieścia (VIA) założona przez Petra Uhla, a ja, jedna tam jako dziennikarz, ale organizatorzy wie- lat, bardzo było mi to potrzebne. Michal Klíma3 z jej pracowników, podjęłam się rozprowadze- dzieli, że pisze i śpiewa piosenki, nikt jednak nia tych paczek wśród Czechów. W porewolu- nie miał odwagi zaryzykować i wprowadzić go Wielki sobotni koncert rozpoczął Kryl pieśnią *** cyjnej euforii nie było to wcale łatwe zadanie. na scenę – tak jak i u nas obowiązywała cenzu- pod tytułem Rak (Rakovina), a po nim wystą- Długo zastanawiałam się, jak tych wszystkich ra i program imprezy musiał być wcześniej za- pili [Pavel] Dobeš, [Petr] Dopita, [Vladimír] „Lidové noviny” dziś są dużym dziennikiem, nieznanych mi ludzi zawiadomić, skąd mogą twierdzony. Pepa Streichl obszedł owe zakazy, Veit, [Vlastimil] Třešňák i Hutka. Nos i Hutka w 1989 roku ukazywały się w podziemiu jako odebrać swoje pamiątki festiwalowe. Wpadłam zapraszając Nohavicę do swojego recitalu. Jiří zorganizowali mniejszy koncert w sali wykła- miesięcznik demokratycznej opozycji. Michal wreszcie na pomysł, żeby poprosić pewnego Černý, ważny krytyk i publicysta muzyczny, dowej Uniwersytetu, a wieczorem Kryl i Hutka Klíma w 1990 roku został dyrektorem gazety wpływowego człowieka z ówczesnych „Lido- prowadził ów koncert. Po latach wspominał, śpiewali jeszcze w małym klubie jazzowym. Wi- i prezesem zarządu tak samo nazwanego wy- vych novin” o zamieszczenie ogłoszenia na że występ Nohavicy go zachwycił: Po kościelnej dzowie domagający się autografów zatrzymali dawnictwa. ten temat. Ogłoszenie ukazało się w wydaniu ciszy w sali poznałem, jak wszystkich Nohavica

3 M. Klíma, http://www.vons.cz/data/pdf/biuletyn/16.pdf [dostęp 30.06.2015]; ortografia została uwspółcześniona. 4 E. Klosová, tł. anonimowe, http://www.vons.cz/wroclaw-1989-klosova [dostęp 30.06.2015]. 138 139

poruszył5. Jaromír zaśpiewał wtedy trzy pio- wet wyrzut. Kryl we Wrocławiu swojej Mar- Na drugim brzegu rzeki Olzy żyje Jacek mowankę (bo tak należy na polski przełożyć senki – dwie swoje i jedną Okudżawy. Streichl tiny nie zaśpiewał. To piosenka z 1985 roku, niewiele metrów dzieli go ode mnie słówko říkanka), osiem wersów o tym, że nie z kolei wspominał: Jarek zagrał i natychmiast prawdopodobnie mało znana czeskim słucha- więc ślemy sobie choć pozdrowień race może nam czegoś powiedzieć, bo „oni” już to był sławny6. We Wrocławiu Maryna Mikla- czom obecnym na koncercie. Nagrana została dwaj sojusznicy i dwie bliskie ziemie wiedzą. Była to zabawa znaczeniami i ryma- szewska w swojej zapowiedzi mówiła o zaka- w Australii i tam wydana na kasecie Dopisy. mi słów říci i říkat, czyli mówić, powiedzieć, zie występowania, który dostał w 1984 roku za W oryginale trwa blisko dziewięć minut. No- Z brzegów puszczamy kaczki dla zabawy nazywać. To bodaj najciekawszy moment tego piosenkę Rakiety (Rakety), i zacytowała krótką havica znał ją zapewne z Radia Wolna Europa gdy jeden wygra drugi robi grandę koncertu, zwłaszcza że dziś wiemy, że Noha- rozmowę, jaką odbyli za sceną. Zapytała Noha- albo dostał od Kryla na kasecie kilka miesięcy kręcą głowami czesko-polskie baby vica, śpiewając go, miewał kontakty z StB – vicę, za co teraz jest ukarany zakazem wystę- wcześniej, w lipcu 1989 roku, na spotkaniu bo uprawiamy własną propagandę czeską służbą bezpieczeństwa. Wierszyk jest pów, odpowiedział: „Nie wiem, chyba za życie” w Wiedniu. zawoalowaną sugestią, że jesteśmy podsłuchi- – rozległy się oklaski i w tym momencie Jarek Na moście Przyjaźni dzień w dzień kolejki wani. W pewnym momencie, patrząc w sto- wszedł na scenę, jakby nie chcąc pozwolić na Ogromny aplauz wzbudziła kolejna piosenka kołowrót handlu kręci się szalony jącą najbliżej kamerę i nucąc, że nie powie, dłuższą zapowiedź. Chwilę mościł się na krze- – Jacek i słówko „solidarność”, które pada tam w tej kwestii raczej instynkt mam niewielki Nohavica zaciska dłoń w pięść. Jakby ostrze- śle, obstawiony statywami, wyciągał z kieszeni w trzeciej zwrotce. Nohavica, zapowiadając a Jacek niezbyt przedsiębiorczą żonę gał? Przyznawał się do kontaktów? Jeśli tak pomięte karteczki i rozkładał je na krzesełku ją, powiedział, że mógł ją napisać, bo miesz- było – nikt z obecnych na koncercie nie mógł przed sobą. Jak wyglądał? Koszula z podwi- ka w Czeskim Cieszynie. A Cieszyn to jest Co tydzień obaj na przeciwnych brzegach tego wiedzieć i tak właśnie zrozumieć. Faktem niętymi rękawami w kolorze zszarzałego beżu, miasto podzielone, jak Berlin. Chodzę wzdłuż krzepimy siebie: chłopcze głowa w górę pozostaje jednak, że wszyscy, z którymi roz- ciemne dżinsy, białe skarpetki i sięgające ko- granicznej rzeki i widzę ludzi takich samych jaka to wielka piękna rzecz olewać mawiałam o wrocławskich wydarzeniach dziś,

stek, bardzo rzucające się w oczy, popularne jak my. A u was przekonałem się, że naprawdę wszelkie przepisy celne i cenzurę skrupulatnie przypominali mi o tym fakcie + TERESA DROZDA + wtedy buty adidasopodobne, zwane sneakersa- takich samych. Dedykuję ją Jackowi Ostrow- Nohavicovej biografii, mówiąc, że ta wiedza mi. Przywitał się i po czesku powiedział (mniej skiemu – od niego dostałem zaproszenie do A książę Mieszko macha z Piasta Wieży wpłynęła na ich postrzeganie tamtego występu więcej): Wiem, kto będzie po mnie występował, Wrocławia. i śmieje się aż trzęsie mu się broda Nohavicy w Teatrze Polskim. O tym, że praw- pewnie go nie znacie (śmiech publiczności). Za- a w Wiadomościach znów grzmią reporterzy dziwie aktywnym współpracownikiem StB był śpiewam pieśń z muzyką zupełnie nieznanego (Zaproszenie do Polski, wystawione 26 paź- kłócimy się więc na swych antypodach Pepa Streichl, nie wspomniał nikt. Karela Kryla, pieśń pod tytułem Martina, sły- dziernika 1989 roku, poświadczone notarial-

+ LISTOPAD 1989. WROCŁAW + + LISTOPAD szałem ją w radiu, w którym on pracuje, i nanie, w którym zapisano zobowiązanie zapew- On twierdzi swoje i ja twierdzę swoje Po říkance Jaromír zaprosił na scenę Petra pisałem odpowiedź – żartobliwą lub smutną. nienia mieszkania i utrzymania, otrzymał a wszelka zgoda to biblijna marność Rímskiego – gitarzystę i pieśniarza (z którym Moja żona też ma na imię Martina. Muzyka Jaromír Nohavica, nie od Jacka Ostrowskiego, toczymy dalej pograniczne boje później jeszcze wielokrotnie współpracował), Karel Kryl, słowa Jaromír Nohavica i Karel a od Katarzyny Szczepankiewicz, urodzonej w praktyce demonstrując solidarność […]7 aby ten wspomógł swoją gitarą wykonanie pio- Kryl. w 1965 roku, zamieszkałej w Kaliszu. Była stu- senki Darmoděj. Zanim piosenka zabrzmiała, dentką i członkinią Niezależnego Zrzeszenia Kiedy wybrzmiały brawa po Jacku, Nohavica Jaromír wytłumaczył jeszcze pochodzenie jej Martina (Martině v sedmi pádech) Kryla to Studentów. Dziś mieszka we Wrocławiu, uczy powiedział: Jarku, zaśpiewaj coś wesołego, nie tytułu, przywołując Karla Šiktanca i niemoż- pieśń emigranta, który gorzko opisuje swo- w jednym z liceów. Jacek Ostrowski w 1989 możesz śpiewać tylko smutnych piosenek. W tej ność przełożenia tego słowa ani na polski, ani je życie w obcym kraju, ale jednocześnie roku był drukarzem. Najlepszym podziemnym krótkiej zapowiedzi widać Nohavicę dzisiejsze- na czeski. wie, że przy takim „uporczywym, politycz- drukarzem, ściągniętym z Warszawy do Wro- go, często stosującego rozmowę z samym sobą nym niżu” nie ma szans na powrót. Chociaż cławia przez Mirosława Jasińskiego, jednego na scenie. Taki zabieg skraca dystans między Przed kolejną piosenką Nohavica odczytał to tylko dwieście kilometrów, a może mniej… z inicjatorów podziemnego ruchu Solidarności sceną a widownią, urozmaica dialog, który wierszyk o jaskółkach (Vlaštovky), który w ta- Odpowiedź Nohavicy także jest gorzka. Tyle Polsko-Czechosłowackiej i głównego organiza- artysta zawsze prowadzi z publicznością. Na kiej samej, czytanej formie ukazał się na pły- że przedstawia punkt widzenia tego, który tora wrocławskich wydarzeń. Prawdopodobnie własną prośbę o „coś wesołego” Nohavica cie V tom roce pitomém z 1990 roku. Wierszyk został, nie wyemigrował. Jest w niej mowa opiekował się Nohavicą w czasie jego pobytu odpowiedział: A capella będę śpiewał, to bę- opowiada o dwóch jaskółkach, które miesz- o judaszowych srebrnikach i skrzydłach kle- we Wrocławiu, był przewodnikiem, pomocni- dzie říkanka, po polsku porzekadło. I zanucił kają na strychu, podmiot liryczny określa je jonych w piwnicy. Pobrzmiewa pretensja, na- kiem, kompanem). trwający czterdzieści sekund wierszyk, ry- jako pół-Afrykanki, a pół-Czeszki, które mają

5 D. Čermáková, Jarek Nohavica, Praha 2013, s. 44. 6 Tamże, s. 45. 7 Przeł. R. Putzlacher. 140 141

gdzieś równoleżniki i beztrosko podróżują, mowna, bardzo, jest krótka przemowa przed- gdzie im lepiej. Namawiają go do takich podró- stawiciela węgierskiej opozycji demokratycz- ży, nieprzywiązywania się do miejsca, ale on nej, który życzy obywatelom czechosłowackim, odpowiada, że dla ptaka taka zmiana to kilka żeby za rok, dwa przemiany dotarły także do machnięć skrzydłami, człowiek jest skonstru- ich kraju i żeby Kryla można było posłuchać owany inaczej. Tak jak w swojej wersji Martiny, w Pradze. tak i w tym niby dziecięcym wierszyku Noha- vica wyraził swoją niechęć do emigracji, bycia Dwa tygodnie później, 17 listopada, w Czecho- pół na pół. słowacji rozpoczęła się aksamitna rewolucja. 29 grudnia 1989 roku Václav Havel został zaprzy- Do wykonania kolejnej piosenki Zítra ráno siężony na prezydenta Czechosłowacji. v pět zaprosił Pepę Streichla, który zagrał na organkach. Na bis Nohavica z oboma kolega- Nie było mnie tam. Nigdy nie widziałam na mi (Rímský i Streichl) zaśpiewał jeszcze an- scenie Kryla. Nie czułam tamtej euforii. Jestem tymilitarną, jak ją określił, pieśń z 1988 roku dumna, że Polacy, a dokładnie rozumiejąca, jak V hospodě na rynku. Cały występ trwał około ważne jest sąsiedzkie wsparcie, Solidarność trzydziestu minut. Po nim na scenę wszedł Polsko-Czechosłowacka (dziś Polsko-Cze- Svatopluk Karásek, wówczas mieszkający sko-Słowacka), zdobyli się na tak ogromny w Szwajcarii czeski pieśniarz i ewangelicki wysiłek organizacyjny. Że okazali przybyszom pastor. Kolejni byli Pepa Nos i Petr Rímský. zza południowej granicy tyle serca, że domów Na finał – Karel Kryl. Kiedy tylko wszedł chętnych, by przyjąć Czechów i Słowaków na scenę, zerwał się huragan oklasków. Kryl na nocleg, było więcej niż potrzebujących, że grał bez żadnych ściąg, na stojąco. Spokojny Wrocław na trzy dni stał się wolną Czecho- i uśmiechnięty. Skupiony. Wyczekiwany. Na słowacją. Że niemal w każdym wspomnieniu zachowanych z wrocławskiego festiwalu zapi- aksamitnej rewolucji pojawia się Wrocław.

+ LISTOPAD 1989. WROCŁAW + + LISTOPAD sach wideo można zobaczyć, jak na ogromnej A Nohavica wciąż śpiewa – w Polsce, Czechach scenie Teatru Polskiego zgromadzony wokół i na Słowacji – Darmoděja, Zítra ráno v pět, niego tłum wtóruje mu w kolejnych piosen- a czasem nawet Jacka. kach. Mnóstwo jest wokół kamer i aparatów, co chwilę ktoś przebiega przez scenę, ktoś się Tekst jest zmodyfikowanym na potrzeby „Piosenki” na niej zatrzymuje, żeby zrobić zdjęcie. Wy- fragmentem powstającej biografii Jaromíra Nohavicy.

BIBLIOGRAFIA, NETOGRAFIA

Čermáková D., Jarek Nohavica, Praha 2013. Do Wrocławia przez NRD, „Gazeta Wyborcza – Kraj” 1989, 2 XI. Ja tu tylko śpiewam, rozmawiali B. Hrybacz, A. Jagodziński, „Gazeta Wyborcza – Kraj” 1989, 13 XI.

Klíma M., http://www.vons.cz/data/pdf/biuletyn/16.pdf [dostęp 30.06.2015]. Klosová E., tł. anonimowe, http://www.vons.cz/wroclaw-1989-klosova [dostęp 30.06.2015].

Łukasz Kamiński, Petr Blažek, Grzegorz Majewski „Ponad granicami. Historia Solidarności Polsko-Czechosłowackiej”, Ośrodek „Pamięć i przy- szłość”, Wrocław 2019 3INSPIRACJE 145

Katarzyna Wasilewska-Strzałkowska CHARAKTERYSTYKA SZANT I PIEŚNI ŻEGLARSKICH + KATARZYNA WASILEWSKA-STRZAŁKOWSKA +

HISTORIA SZANT I PIEŚNI ŻEGLARSKICH1 równe tempo wykonywanych czynności, co skracało czas jej wykonywania i dawało lep- istoria pieśni marynarskich prawdopo- szy efekt pracy. Rytmiczne pieśni znają narody dobnie rozpoczęła się wraz z powsta- wszystkich mórz. Na wyspach Pacyfiku i u wy- Hniem pierwszych urządzeń pływają- brzeży Jastarni. Śpiewano je na karawelach od- cych, które wymagały więcej niż jednej osoby krywających nowe lądy i na polskich kogach3. do obsługi. Takie urządzenia pływające ludzie konstruowali już w okresie paleolitu, około Na przełomie XV i XVI wieku powstawały 200 000–1 000 000 lat temu. Najczęściej były coraz większe okręty. Zrezygnowano z wioseł, to tratwy, ciągle udoskonalane i unowocze- natomiast zwiększono liczbę żagli, aby statki śniane, aby ich zdolność żeglugowa była coraz poruszały się z większą prędkością. W tym lepsza. Siłą napędową w tych najstarszych tra- okresie narodziła się szanta – typowa mary- twach był najprawdopodobniej drąg, którym narska pieśń pracy zespołowej (do tego czasu odpychano się od dna. Około 5000 lat p.n.e. podstawową pieśnią pracy marynarzy była na wodach pojawiło się czółno, którego napę- pieśń wioślarska). Szanta z tego czasu sięga dem było wiosło. Kiedy w epoce brązu powstał korzeniami do średniowiecznych pieśni, jakie żagiel, marynarze zaczęli wykorzystywać siłę śpiewano przy ciągnięciu liny i wybieraniu wiatru do szybszego poruszania się po wodach łańcucha kotwicznego. Pierwsze zachowane świata2. na piśmie informacje na temat śpiewania na pokładzie przy wybieraniu lin można prze- Od najdawniejszych czasów ludzie śpiewali czytać w pracy dominikanina Feliksa Fabri przy pracy zbiorowej. Śpiew ten zapewniał z Ulm, który w 1493 roku płynął do Palesty-

1 Podstawą artykułu jest rozdział II pracy magisterskiej pt. „Szanty i pieśni żeglarskie w repertuarze Zespołu Cztery Refy 1985–2005”, napisanej pod kierunkiem dr Jadwigi Jasińskiej w Zakładzie Teorii Muzyki Instytutu Muzyki Wydziału Artystycznego Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2005. 2 J. Wadowski, Pieśni spod żagli, Gdańsk 1989, s. 36–37. 3 H. Stefanowska, Rozśpiewane morze, Gdańsk 1975, s. 19. 146 147

ny na weneckiej galerze. Tak pisał o ludziach, tego podstępu, a najczęściej alkoholu). Kiedy W roku 1924 powstał Polski Związek Żeglarski Przeglądzie Piosenki Studenckiej „Bazuna” którzy śpiewali przy pracy: jeden z marynarzy złapany marynarz znalazł się na pokładzie wo- w Tczewie i od tamtej pory, wraz z różnymi organizowanym w Gdańsku czy łódzkim fe- wyśpiewywał komendy, a pozostali odpowia- jennego statku, nie było już dla niego powro- szkoleniami nastąpił żywy rozwój polskiej stiwalu YAPA, gdzie zaistniał zespół Refpatent. dali mu w chóralnych refrenach4. Około 1550 tu na ląd; był zmuszony do pracy na okręcie. pieśni morskiej. W 1935 roku został wyda- roku na prawie 250 lat marynarskie pieśni W tym właśnie czasie (XIX wiek) narodziło się ny Śpiewnik morski Feliksa Nowowiejskiego, I Ogólnopolska Giełda Piosenki Żeglarskiej pracy zniknęły z pokładów. Pływające w tym kilkaset znanych na całym świecie szant. Poja- a po czterech latach kolejny zbiór – Piosenki SZANTY ’77 zorganizowana w Górkach Za- okresie jednostki nie były zbyt duże w przeci- wiły się również pierwsze zbiory tychże pieśni o morzu. W 1942 roku ukazały się: Piosenki chodnich w maju 1977 roku to impreza, która wieństwie do załogi, która je obsługiwała. Na- jak np. Sang under Seqel opublikowany przez żeglarskie – zbiór piętnastu utworów kapitana była przełomem w polskim ruchu szantowym. tomiast w XIX wieku szanta przeżywała swój kapitana Sternvalla7. Włodzimierza Głowackiego, który kopiowany Był to pierwszy festiwal, który propagował największy rozkwit. Wtedy powstawały duże i rozprowadzany był w małej liczbie egzem- pieśni morza15. Niestety, odbył się on tylko żaglowce obsługiwane przez małe załogi i to W Polsce – w kraju, gdzie przez długie wie- plarzy podczas okupacji jako tajna, prywatna dwa razy – w 1977 i 1978 roku. W rok później właśnie w tym okresie szantymen zaczął być ki nie dbał Polak o morze – klasyczna szanta światłokopia. Oficjalne wydanie tego śpiew- imprezę z Górek Zachodnich zastąpił festiwal wart dziesięciu ludzi przy linie5, a sama szanta przebijała się powoli8. Polska nie miała rozwi- nika o nakładzie około 3000 egzemplarzy w Białymstoku, który odbył się w dniach 7–8 stawała się narzędziem, bez którego nie wycho- niętej floty, ponieważ częściej byliśmy odcięci ukazało się w 1958 roku. Dziesięć lat później kwietnia 1979 roku. Nazwano go „Kopyść”16. dziła żadna praca na pokładzie. XIX wiek to od morza, a w okresie kiedy różne państwa nagrana zostaje płyta Juliusza Wystupa Ballady W latach 80. nastąpił szczególny rozkwit ruchu czas wielkich wypraw morskich i bujny rozwój wzbogacały się dzięki morzom i oceanom, marynarskie. Później polscy żeglarze śpiewanie szantowego, powstawały nowe festiwale, w tym + KATARZYNA WASILEWSKA-STRZAŁKOWSKA + budownictwa okrętowego. Powstawały szyb- Polska nie istniała jako samodzielne państwo. szant traktują jako nieodłączny obyczaj przy największy organizowany w Polsce obok bia- kie statki pocztowe zwane packet ships, szybsze Dlatego też pomimo wielu badań nad polskimi żeglowaniu i tym sposobem rozwija się pol- łostockiej imprezy szantowej, międzynarodo- klipry. Był to okres żeglugi handlowej (głów- pieśniami nie odnaleziono w nich śladu maska szanta, której szczytowy rozwój przypada wy festiwal „Shanties” w Krakowie. Festiwale nie przewożono bawełnę i herbatę). Gorączka rynarskiej pieśni zawodowej9. Co do dawnej na lata 70. i początek 80. XX stulecia. Wtedy mnożyły się w bardzo szybkim tempie. Można złota i emigracja również wpływały na rozwój twórczości związanej z wodą, to piosenki fli- powstaje polskie słowo „szanta”, odpowiednik by powiedzieć, iż każde miasto, w którym było transportu morskiego. To wszystko sprawia, sackie są jedyną jej oryginalną formą zacho- angielskiego shanty. Jerzy Wadowski użył tego choć kilku żeglarzy, chciało mieć swój własny że marynarska pieśń pracy, podobnie jak cała waną w historycznych zapisach. Najbardziej terminu po raz pierwszy w 1975 roku w ar- festiwal piosenki żeglarskiej. Wraz z festiwa- żegluga, najintensywniej rozwijała się w tym znaną wśród nich jest Oj, żeglarzu, żeglujże. tykule do czasopisma „Morze”12, a utrwaliła lami powstawały nowe grupy, które rozpo- właśnie okresie6. Większość szant oparta była Piosenka ta, w której miarowy rytm odzwier- go jeszcze w tym samym roku Halina Stefa- wszechniały polskie spojrzenie na szanty i pie- na pieśniach zasłyszanych na lądzie, wiejskich ciedla rytm wioseł, powstała prawdopodobnie nowska w swej książce Rozśpiewane morze13. śni żeglarskie. Najciekawsze jest to, iż zespoły przyśpiewkach, piosenkach drwali i flisaków. w XVII wieku i przez kilka pokoleń przetrwała Słowo „szanta” stosowane jest w Polsce często i festiwale najczęściej powstawały z dala od Wynikało to z tego, iż najczęściej marynarzami wyłącznie dzięki tradycji ustnej. Jako pierwszy jako określenie zarówno żeglarskiej pieśni robo- morza, w centralnej i południowej części na-

+ CHARAKTERYSTYKA SZANT I PIEŚNI ŻEGLARSKICH + + CHARAKTERYSTYKA stawali się prości, biedni obywatele ówczesnej spisał ją ludowy nauczyciel ze Strzelna Jan czej, jak i piosenki rozrywkowej o temacie że- szego kraju. I tak też jest do dnia dzisiejszego. Europy (trudzący się do tej pory innym zaję- Potock w 1908 roku10. Pomimo tego, iż w Pol- glarskim. Niewłaściwość stosowania tego słowa ciem), którzy za chlebem zaciągali się na długie sce później mieliśmy morską flotę handlową w drugim znaczeniu jest oczywista. Słowo shan- SYSTEMATYKA SZANT i wyczerpujące rejsy, gdzie przy pracy wykorzy- i wojenną, nie nastąpił rozwój pieśni marynar- ty nie oznaczało nigdy ballady czy jakiejkolwiek stywali znane już im pieśni. Rozwój marynarki skich związanych z morzem. Nadal głównym pieśni rekreacyjnej bądź rozrywkowej. Shanty Znawcy marynarskich pieśni pracy dzielą je na wojennej, wielkie bitwy morskie wpłynęły na środkiem komunikacyjnym były rzeki, dlate- to wyłącznie pieśń robocza pracy zespołowej14. wiele sposobów. W książce Marka Siurawskie- to, iż marynarze stawali się ofiarami branek, go częściej śpiewano o rzekach (szczególnie go opisany jest podział ze względu na rodzaj czyli porwań przez tak zwany królewski od- o Wiśle) niż o Bałtyku. Po odzyskaniu niepod- Ponieważ w latach 70. XX wieku nie było jesz- wykonywanej pracy. Dlatego nazwy poszcze- dział łapaczy, którzy podstępnie zabierali zwy- ległości zachłysnęliśmy się morzem i tego morza cze festiwali szantowych, piosenki żeglarskie gólnych szant wywodzą się od nazwy urządze- kłych ludzi na statek wojenny (używając do zaczęło być pełno, również w muzyce i pieśni11. włączano w nurt piosenki turystycznej, mię- nia, na którym pracowali żeglarze. W książce dzy innymi na Ogólnopolskim Turystycznym Szanty i szantymeni autor wymienia i po kolei

4 M. Siurawski, Szanty i szantymeni. Ludzie i pieśni dawnego pokładu, Kraków 1999, s. 12–13. 5 Tamże, s. 13. 6 Tamże, s. 12. 12 J. Wadowski, Uśmiech twardego życia, „Morze” 1972, nr 7, s. 29. 7 Za: J. Wadowski, dz. cyt., s. 121. 13 Za: J. Rogacki, Szantowanie po polsku, „Rejs” 1999, nr 3(1), s. 119. 8 M. Siurawski, dz. cyt., s. 245. 14 J. Wadowski, Pieśni…, s. 159. 9 J. Wadowski, dz. cyt., s. 208. 15 J. Rogacki, Z historii szant w Polsce, „Żagle” 1998, nr 6, s. 64. 10 H. Stefanowska, dz. cyt., s. 171. 16 R. Tomczyk, Ruch piosenki żeglarskiej w Polsce, praca magisterska napisana na Wydziale Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Łódzkiego, 11 M. Siurawski, dz. cyt., s. 370. Łódź 2000, s. 20. 148 149

opisuje szanty: kudźwiękowy melizmat, tekst był bezznacze- – pieśni kabestanu pomocniczego, siadał najbardziej leniwy drwal [...] i improwi- niowy, – szanty pompowe21. zował swoistą pieśń, której rytm i tempo uła- – kabestanowe, – szanta pokrzykowa, podobnie jak poprzednia twiały tę robotę24. – fałowe, bez literackiego znaczenia tekstu, bliska recyta- Dla mnie osobiście najbardziej właściwy i zro- – refowe, tywowi, ale o ustalonej strukturze rytmicznej, zumiały jest podział ze względu na rodzaje 2. Pieśń ta wywodzi się od oryginalnych pieśni – brasowe, – szanta wersetowa, o ubogiej treści literackiej; prac wykonywanych na pokładzie, ponieważ francuskich traperów i handlarzy skór, którzy – szotowe, pod względem muzycznym melodyka nie była dla żeglarzy jest on najważniejszy. Dlatego ro- krążyli po rzekach i jeziorach Kanady, śpiewa- – pompowe, zbyt rozwinięta, dominowała tu rytmika perio- dzaje pieśni pracy marynarzy będę opisywała, jąc je. Pieśń ta miała nazwę chanson. – zaśpiewy17. dyczna, posługując się systematyką szant według Mar- – szanta fabularna, która miała najbar- ka Siurawskiego. 3. Nazwa „szanta” pochodzi od nazwy ma- Jerzy Wadowski, znawca szant w Polsce, sto- dziej ze wszystkich rozwiniętą treść literacką łych knajpek w dzielnicy portowej, w których suje inny podział pieśni pracy ze względu na i melodię, utrzymana w zrównoważonej melice CHARAKTERYSTYKA SZANT spotykali się żeglarze. Miejsca te mieściły się różne kryteria. Do szant żeglarskich, czyli pie- i rytmice20. w szopach typu szanta. Zbierali się w nich śni roboczych wykonywanych w trakcie prac Poniżej zostaną opisane wszystkie rodzaje głównie dokerzy i sztauerzy bawełny – czyli marynarskich na statkach żaglowych, dołącza Ten podział szant odzwierciedla przemiany marynarskiej pieśni pracy. Jednak ze wzglę- pracownicy portowi. szanty rybackie i szanty wioślarskie, nazywając i rozwój technik marynarskich spowodowany du na wielość i różnorodność zastosowanych + KATARZYNA WASILEWSKA-STRZAŁKOWSKA + je wszystkie szantami marynarskimi. Pierwszy zmianami konstrukcyjnymi urządzeń pływa- terminów zanim to uczynię, wyjaśnione zosta- 4. Nazwa ta wzięła się od angielskiego słowa z tych podziałów to rozróżnienie ze względu jących. ną znaczenia niektórych słów, jakie łączą się chant, oznaczającego po prostu: śpiewać, inna wykonywaną pracę i wygląda w następujący z żeglarstwem i z pieśnią pracy śpiewaną na tonować25. sposób: Stan Hugill (1906–1992), jeden z największych żaglowcach. autorytetów w tej dziedzinie muzyki folkowej, Te cztery teorie są najbardziej wiarygodne, – szanty zwane rybackimi to pieśni robocze pra- w swej książce Shanties from the Seven Seas Pierwszym z nich jest słowo „szanta”. Jerzy bo potwierdzone przez Stana Hugilla, któ- cy zespołowej stosowane przy obsłudze narzędzi wszystkie pieśni pracy dzieli na dwie grupy. Wadowski w swojej książce wyjaśnia je w ten ry opisał je wszystkie we wspomnianej już połowowych, Pierwsza z nich to hauling songs, zwane w Pol- sposób: Jest to rodzaj pieśni roboczej, tzn. pieśni przeze mnie książce Shanties from the Seven – szanty zwane wioślarskimi to pieśni robocze sce szantami takielunkowymi, do której należą pomagającej utrzymać pożądane tempo i rytm Seas. pracy zespołowej stosowane w trakcie ręcznego pieśni: pracy, stosowanej dla zespolenia równoczesnych napędzania urządzeń pływających, wysiłków osób wspólnie wykonujących pracę, Kolejnym terminem wymagającym wyjaśnie- – szanty zwane żeglarskimi to pieśni robocze – fałowe lub długiego pociągnięcia, na przykład ciągnących linę lub napędzających nia jest „szantymen”. Oznacza on człowieka, 22

+ CHARAKTERYSTYKA SZANT I PIEŚNI ŻEGLARSKICH + + CHARAKTERYSTYKA pracy zespołowej stosowane przy obsłudze – krótkiego pociągnięcia, kabestan (kabestan – winda o osi pionowej którego zadaniem było usprawnienie pracy ca- osprzętu urządzeń pływających18. – pompowania liny lub szotowe, do wyciągania lin23). Istnieje kilka teorii na łej załogi poprzez śpiew. Każdy, kto pracował – przemiennego chwytu, temat etymologii tego słowa. Oto niektóre w tym zawodzie, powinien był mieć donośny, Autor dodatkowo dzieli je na szanty takielun- – odchodzenia, z nich: twardy i rytmiczny głos, taki, aby docierał kowe (takielunek to termin, który oznacza – zwijania żagla. do dziesiątek pracowników wśród szumu fal omasztowanie, olinowanie i ożaglowanie stat- 1. „Szanta” pochodzi od nazwy domów na i zgrzytu uruchamianych mechanizmów26. ku) i mechanizmowe19. Druga zaś grupa szant to heaving songs, zwane palach, jakie budowali Murzyni z Wysp Ka- Początkowo szantymen był wyłącznie śpiewa- w Polsce szantami mechanizmowymi, w której raibskich pracujący przy wyrębie drzew. Owe kiem na okręcie, jednak gdy w epoce wielkich Kolejne kryterium, jakie stosuje Jerzy Wadow- autor wyróżnia: chaty, zwane shanties można było przesuwać na żaglowców załogi były coraz mniejsze, a pracy ski, to stopień rozwoju literackiego i cechy mu- pniach drzew, ciągnąc za odpowiednio zamo- nie ubywało, oprócz tego, że śpiewał, ciężko zyczne. Tutaj szanty dzielone są na: – pieśni kabestanu głównego lub windy ko- cowane do ścian liny. Wtedy na dachu szanty pracował razem z innymi. Ostatni Szantymen – śpiewny pokrzyk, który przypominał kil- twicznej,

21 S. Hugill, Shanties of the Seven Seas. Shipboard Work – Songs ad Songs Used As Work – Songs From the Great Days of Sail, London–Henley 1961, s. 26. 22 J. Wadowski, Pieśni…, s. 36. 17 M. Siurawski, dz. cyt. 23 Kabestan [hasło], [w:] A. Kolaszewski, P. Świdwiński, Żeglarz i sternik jachtowy, Warszawa 1996, s. 128. 18 J. Wadowski, Pieśni…, s. 68. 24 M. Siurawski, dz. cyt., s. 15. 19 Tamże, s. 84. 25 Tamże, s. 16. 20 Tamże, s. 70. 26 http://abd.skorek.webpark.pl/szanty/coto.htm. 150 151

– tak nazywano Stana Hugilla, człowieka, który Lina ta umożliwiała ustawienie żagli rejowych SZANTY FAŁOWE cechę charakterystyczną. Kiedy praca dobie- w latach 1922–1945 pracował jako zawodowy pod odpowiednim kątem do wiatru. gała końca, szantymen wykrzykiwał komen- szantymen na ostatnim handlowym statku ża- Wszyscy, którzy kiedykolwiek widzieli ża- dę, na przykład „obłóż!” lub podobną, która glowym o nazwie „Garthpool”27. SZANTY KABESTANOWE glowiec z rozwiniętymi wszystkimi żaglami, sygnalizowała koniec pracy40. Melodie tych zachwycali się tym widokiem. Należy sobie pieśni pracy nie były skomplikowane, często Poniżej wyjaśnione będą terminy związane Szanty kabestanowe były śpiewane przy wybie- jednak uświadomić, iż wymagało to podnie- zapożyczone z tematów lądowych, słowa zaś bezpośrednio z jachtem, od których zaczerp- raniu kotwicy. Ponieważ praca ta dzieliła się sienia kilku ton takielunku, rozwinięcia se- bardzo proste, czasem obsceniczne. nięte są normy pieśni. na kilka etapów, wymagających użycia większej tek metrów kwadratowych płótna i obsługi lub mniejszej siły, istnieją różne pieśni towa- ogromnej liczby różnych lin. Przy stawianiu Omówione wyżej pieśni fałowe dotyczyły – Żagiel – to płat tkaniny, na który działa wiatr, rzyszące temu zajęciu. Pierwszą czynnością żagli na wielkich żaglowcach pracowała prawie głównie żagli rejowych, jednak na pięknych wywołując powstawanie siły aerodynamicznej. przy odkotwiczeniu było najechanie statku cała załoga przez kilka godzin. Tu najważniej- żaglowcach oprócz takich są jeszcze mniejsze, Każdy żagiel sporządzony jest z brytów (pasów na kotwicę tak, że łańcuch, do którego była szą sprawą była jednoczesność wysiłku żegla- dużo lżejsze, bo bez poziomych drzewców. tkaniny). Brzegi żagla nazywa się likami28. przymocowana, zwisał w pionie. Było to dość rzy przy podnoszeniu żagli i właśnie w tym Takie żagle wciągano jeszcze inną metodą – – Kabestan jest to winda (wciągarka) o piono- łatwe zadanie, dlatego szanta śpiewana w jego celu śpiewano tak zwane szanty fałowe38. „ręka za ręką” lub inaczej nazywając: metodą wej osi służąca do wybierania lin29. trakcie zwykle była raczej szybka, na przykład Najcięższa praca przy fałach była związana przemiennego chwytu. Dwóch ludzi stawało – Handszpak – drzewiec umieszczony w gło- Sacramento. Kolejnym etapem „walki” z ko- ze stawianiem żagli rei ruchomych: marsrei, naprzeciw siebie przy pionowym odcinku + KATARZYNA WASILEWSKA-STRZAŁKOWSKA + wicy kabestanu, służący do obracania nim, twicą było jej wyrwanie z mulistego, a cza- bramrei, bombramrei oraz żagli gaflowych39. i przekładając swe ręce, jakby przy wspinaniu, podobnie jak w kieracie. sem nawet skalistego dna. To najtrudniejszy Są to duże, ciężkie żagle rejowe, przy których ciągnęło linę41 (metoda ta był też wykorzysty- – Reje – to poziome drzewce, służące do moco- moment tej pracy. Marynarze oszczędzali siły śpiewano pieśni na długie pociągnięcia. Kiedy wana na poziomych odcinkach lin). wania górnych lików żagli rejowych30. na każdym oddechu, dlatego nikt nie śpiewał. to one „szły” w górę, szanty te były wolniejsze, – Szoty – liny służące do manewrowania żagla- Żeglarze z całą mocą napierali na handszpaki, a żeglarze pracowali długimi ruchami. Przy ta- Dobór odpowiedniej pieśni do odpowiedniej mi, to jest ustawiania żagli w żądanym położe- do czego bojowymi okrzykami mobilizował ich kim jednorazowym pociągnięciu ciężka reja pracy z uwzględnieniem jej charakteru, tempa niu w stosunku do wiatru31. szantymen: Z krzyża i musi pójść lub O, rwać z żaglem (która czasem mogła ważyć nawet 2,5 i efektywne wykorzystanie energii załogi gwa- – Cumy – liny służące do przymocowania jach- ją, chłopcy. Kiedy już kilkutonowe „żelazo” tony) unosiła się o kilkanaście centymetrów. rantował szantymen. Stąd więc pochodzi znane tu do nabrzeża w porcie32. puściło dno, pracujący jednostajnym, wolnym Natomiast gdy stawiano mniejsze i lżejsze ża- powiedzenie, że dobry szantymen był wart wię- – Fały są to wszelkiego rodzaju liny, które służą krokiem obchodzili kabestan, na którym owijał gle, tempo śpiewania wzrastało, a wraz z nim cej niż dziesięciu ludzi przy linie42. do podnoszenia i opuszczania żagli lub innych się gruby łańcuch trzymający wielką kotwicę. i tempo pracy. Dlatego też szanty fałowe moż- ruchomych części osprzętu33. Praca ta wykonywana była przy bardzo wolnej na podzielić między innymi na pieśni długiego SZANTY BRASOWE

+ CHARAKTERYSTYKA SZANT I PIEŚNI ŻEGLARSKICH + + CHARAKTERYSTYKA – Ref jest to poprzeczny rząd krótkich linek, szancie, na przykład Shenandoah. Po umoco- i krótkiego pociągania. przymocowanych do żagla w jego dolnej części, waniu kotwicy pozostawało jeszcze tylko jedno Brasowanie rei oznaczało zmianę wartości które służą do zmniejszania powierzchni żagla zadanie do wykonania, przy którym maryna- Budowa każdej szanty fałowej to śpiewane na kątów między reją a osią statku, a więc ma- przy silnym wietrze34. rze śpiewali. Należało umyć i oczyścić, następ- przemian po jednym wierszu partie solowe, newrowanie żaglem rejowym w płaszczyźnie – Kubryk – zbiorowe pomieszczenie mieszkal- nie zasztauować – czyli zabezpieczyć łańcuch wykonywane przez szantymena i chóralne, poziomej43. Kiedy statek zmieniał kurs, żagle ne załogi na statku35. w odpowiedniej dla niego komorze. Przy tej należące do pracującej załogi, która powtarzała chwytały podmuchy wiatru z drugiej strony, – Bras – lina umocowana przy końcu rei, służą- czynności również śpiewano wolne i bardzo jakiś zwrot przez cały czas trwania pracy (na dlatego należało odpowiednio zmienić ułoże- ca do obracania jej w płaszczyźnie poziomej36. spokojne pieśni37. przykład A – way, hey – a – hey, ciągnij go Joe). nie rei w taki sposób, aby wiatr nie ześlizgiwał Refreny, czyli odpowiedzi załogi, miały w so- się z płótna, a żagle nie pracowały w odwrotną bie jeden lub dwa akcenty wskazujące moment stronę. Również przy każdej zmianie kierun- pociągnięcia liny. Szanty te mają jeszcze jedną ku wiatru należało pracować przy brasie, aby 27 http://www.szantymaniak.pl/index.php?notka=53. 28 Żagiel [hasło], [w:] A. Kolaszewski, P. Świdwiński, dz. cyt., s. 133. 29 Kabestan [hasło]… 30 Reja [hasło], [w:] A. Kolaszewski, P. Świdwiński, dz. cyt., s. 130. 31 Szot [hasło], [w:] A. Kolaszewski, P. Świdwiński, dz. cyt., s. 131. 32 Cuma [hasło], [w:] A. Kolaszewski, P. Świdwiński, dz. cyt., s. 131. 38 http://www.czteryrefy.szanty.pl/data/dskgrtx/teksty/more/wielorybnik_johny_more.html. 33 Fał [hasło], [w:] A. Kolaszewski, P. Świdwiński, dz. cyt., s. 131. 39 J. Wadowski, Pieśni…, s. 97. 34 Ref [hasło], [w:] J. Tokarski, Słownik wyrazów obcych PWN, Warszawa 1980, s. 631. 40 M. Siurawski, dz. cyt., s. 45–49. 35 http://www.slownik-online.pl/kopalinski/FFC1E00BD3F967B8C12565ED00479BF8.php. 41 Tamże, s. 77. 36 Bras [hasło], [w:] Jan Tokarski, dz. cyt., s. 93. 42 http://www.czteryrefy.szanty.pl/data/dskgrtx/teksty/more/wielorybnik_johny_more.html. 37 M. Siurawski, dz. cyt., s. 19–44. 43 J. Wadowski, Pieśni…, s. 99–100. 152 153

żagle były idealnie wybrane (żeby nie łopotały rze ustawiali się jeden za drugim, chwytali linę górze mocno stał na percie47, pochylony do ła w dół, druga szła w górę. Później używano na wietrze) i były ustawione pod odpowied- oburącz i ciągnęli ją w dół, a następnie całym przodu i „przyklejony” do rei, zaczynała się pomp Downtona z kołami zamachowymi, do nim kątem. Była to bardzo niebezpieczna pra- ciałem odchylali się do tyłu. Później należało niebezpieczna praca. Najczęściej wśród desz- korby kół przywiązane były liny, za które cią- ca. Szanty brasowe to pieśni miarowego kroku. jedną ręką trzymać naprężony szot, a drugą czu, śniegu i ogromnego wiatru. Wtedy pra- gnęli ludzie, wspomagając tych, co stali przy Pracujący żeglarze zawsze stali po zawietrznej znaleźć miejsce z przodu, aby czynność móc cujący na pokładzie luzowali odpowiednie kole51. stronie statku, często przy bardzo dużym prze- powtórzyć, stojąc w miejscu. Można by po- liny i wybierali talie refowe tak, że refbanta48 chyle. Zdarzało się, iż stąpali po pokładzie za- wiedzieć, iż było to szarpanie liny, a szanty podchodziła do rei. Na górze żeglarze przywią- Takich prac, dosyć długotrwałych, żeglarze nie nurzeni nawet po pas w wodzie. Do tej czyn- szarpania stanowią, jak się wydaje, najstarszą zywali pierścienie refbanty do drzewców rei, wyobrażali sobie bez śpiewu. Szanty wykony- ności ustawiali się w rzędzie, chwytali bras przy odmianę żeglarskiej pieśni roboczej. Wykony- co sprawiało, że to właśnie refbanta była teraz wane przy pompach były zazwyczaj żartobli- bloku, przez który był przełożony, i szli wzdłuż wano je niegdyś przy dociąganiu buliny46. Przy górną krawędzią żagla. we i dość szybkie, aby pobudzały do żmudnej burty w kierunku rufy, czyli tyłu statku44. Kie- tej pracy najczęściej śpiewano szanty fałowe na pracy. Najczęściej spotykany układ zwrotek dy pewien odcinek drogi był przebyty, a bras krótkie pociągnięcia. I tak jak w pieśniach fało- Zwijanie żagli było jeszcze trudniejsze. Stojący tych szant to naprzemienny śpiew szantyme- nadal trzeba było wybierać, czołowy pracują- wych, w wierszu refrenowym śpiewanym przez na percie jeden obok drugiego żeglarze musieli na z refrenowymi odpowiedziami chóru pracy wracał biegiem ku blokowi i dołączał jako załogę był akcent, na którym żeglarze szarpali jednocześnie chwycić napięte wiatrem płótno cujących. Zwrotka miała cztery wersy, po niej ostatni, i tak po kolei robili wszyscy. Brasowa- linę. Jednak tu był wyraźnie tylko jeden taki i podciągnąć je w górę, pod siebie i znów od następowała również czterowierszowa strofa nie rei było pracą najczęściej wykonywaną na moment. Podobnie jak w szantach fałowych początku. Tak powstawały fałdy, z których refrenowa. Jest wiele popularnych szant pom- + KATARZYNA WASILEWSKA-STRZAŁKOWSKA + żaglowcu. Często trwała ona nieustannie przez na końcu pieśni szantymen wykrzykiwał ko- pierwsza, zwana „kieszenią”, była znacznie powych: Mobile Bay, Elza Lee, Ian Rebec, South kilka godzin, zawsze wtedy, gdy statek musiał mendę: „Ciągaj i obłóż ją!”, co oznaczało koniec większa od pozostałych, bo na końcu wszyst- Australia. halsować, a więc płynąć pod wiatr. Na statkach pracy. Najbardziej znaną i najczęściej śpiewaną kie schowane były właśnie w nią. Ostatnią o liczebnej załodze szantymen stał przy bloku pieśnią opisującą ciągnięcie buliny – rodzaju czynnością było przywiązanie zwiniętego ża- ZAŚPIEWY i nadawał tempo pracy innym; gdy załogi bra- szota – i o charakterze szanty szotowej jest gla do rei. kowało, szantymen pracował razem z innymi, Bulina. Takielunek ruchomy na dawnym żaglowcu jednocześnie śpiewając45. Obie te prace, a właściwie wszystkie wykony- składał się z systemu lin, których łączna dłu- Tak było, gdy szoty wybierano ręcznie, a kiedy wane na wysokościach, wymagały niepraw- gość przekraczała nieraz kilkanaście kilome- Pieśni brasowe były utrzymane w szybkim zaczęto zastępować konopne liny stalowymi, na dopodobnej zgodności pracujących. Dlatego trów. I wybieranie, luzowanie, pompowanie, tempie, zawsze w dwudzielnym metrum. Cza- statkach pojawiły się kabestany pomocnicze do też przy tych czynnościach śpiewali wszyscy obkładanie fałów, szotów, brasów itp. należały sem zapożyczano te szanty do innych prac, ich wybierania i praca była dużo łatwiejsza. chórem. Nie było solowych partii szantyme- do praktycznie nie kończących się zajęć na po- gdzie żeglarze miarowym krokiem szli przed na. Najbardziej popularną szantą refową była kładzie. Były więc częste okazje do zaśpiewu52. 49

+ CHARAKTERYSTYKA SZANT I PIEŚNI ŻEGLARSKICH + + CHARAKTERYSTYKA siebie, na przykład do pracy przy kabestanie. SZANTY REFOWE pieśń Paddy Doyle . Pompowanie lin było do tego najczęstszą Najbardziej ulubioną przez żeglarzy szantą okazją. Sama praca była krótka, ale bardzo śpiewaną przy wykonywaniu tej czynności Do tej pory opisywałam pracę i pieśni wyko- SZANTY POMPOWE męcząca dla rąk i kręgosłupa wykonujących była znana jest na całym świecie The Drunken nywane na pokładzie. Kiedy mowa o refowaniu ją ludzi. Polegała ona na tym, że dwie osoby Sailor. czy zwijaniu żagli, należy przenieść się dosłow- Dawne pompy zęzowe50 skonstruowane były uwieszały się na linie i zapierając się noga- nie na chwiejne reje. Przy wielkich sztormach tak, że do prostego ssącego mechanizmu, któ- mi, ostrym szarpnięciem „pompowały” bras. SZANTY SZOTOWE statek musiał zmniejszyć powierzchnię pracu- ry wyciągał wodę z zęzy, zamocowana była Tuż przy nich klęczał marynarz, który w mig jących żagli, a żeby to wykonać, trzeba było do długa pozioma dźwignia zakończona dwiema wyłapywał luz. Nie było czasu na śpiewanie; Szanty szotowe są odpowiednikiem szant fa- nich „dojść”. Przy tej pracy żeglarze musieli drewnianymi poprzeczkami. To właśnie za nie tej pracy raczej towarzyszyły bojowe okrzyki. łowych, ponieważ praca przy tych linach była się wykazać niesamowitą sprawnością, wręcz chwytali żeglarze i kiedy jedna strona pcha- Czasem jednak zdarzał się kilkutaktowy, bar- bardzo podobna do pracy przy fałach. Daw- cyrkową akrobacją. Żeglarze wspinali się po niej konopne szoty wybierano ręcznie. Żegla- wantach, a kiedy już każdy z pracujących na

47 Perta jest to rozciągnięta pod reją lina, na której opierają stopy marynarze pracujący przy żaglach; chodnica. Perta [hasło], [w:] J. Tokarski, dz. cyt., s. 566. 48 Refbanta jest to wąski pas płótna naszyty na żagiel, wzmacniający go w miejscach, w których znajdują się otwory do przeprowadzenia lin służących do refowania. Refbanta[hasło], [w:] J. Tokarski, dz. cyt., s. 631. 49 M. Siurawski, dz. cyt., s. 81–87. 44 http://www.wodniacy.zhp.org.pl/print.php?sid=27. 50 Zęza jest to najniższa część żaglowca czy jachtu, gdzie zbiera się woda i zanieczyszczenia. 45 J. Wadowski, Pieśni…, s. 101. 51 M. Siurawski, dz. cyt., s. 107–108. 46 Tamże, s. 93. 52 Tamże, s. 123. 154 155

dziej melodyjny zaśpiew. Szarpnięcie, podob- w rejsach. Dlatego niektóre z nich opisują tęsk- wachlarzem, to znów spoglądał w sufit, uda- mi wyprawami w nieznane, w poszukiwaniu nie jak w szantach fałowych, brasowych czy notę za morzem, mówią o statkach, sztormach, jąc skromną, zawstydzoną pannę. W kubryku dzikich narwali, wielorybnicy przyczynili się szotowych, padało na ostatnią sylabę refrenu53. morskich przygodach lub zbliżającym się kolej- było mało miejsca, więc ci, którzy stojąc pod do rozwoju wiedzy geograficznej, odkrywając nym rejsie. Wiele pieśni tego typu przedstawia ścianami wyklaskiwali rytm lub grali na in- nowe wyspy czy zaznaczając nieznane prą- RODZAJE PIEŚNI ŻEGLARSKICH życie wielkich, niezapomnianych kapitanów, strumentach, musieli bacznie uważać na swo- dy morskie. Ci pływający myśliwi ogromnie tych, którzy odeszli i spoczęli na dnie oceanu je stopy58. Gavin Craig tak opisuje kubrykowe wzbogacili ówczesną wiedzę z zakresu meteo- Pieśni kubryku (na przykład Mister Stormalong, Andrew Rose). biesiady: Zapalono lampę, a akordeon wygry- rologii i nawigacji, docierając do najdalszych Przebija tu szczery żal. Ballady kubrykowe nie wał na całego. Marynarze śpiewali pieśni swo- zakątków świata. Pieśni kubryku (z ang. forecastle songs lub stroniły też od konwencjonalnego sentymenta- ich i cudzych krajów, a powietrze stawało się co- forebitters) to pieśni śpiewane przez żeglarzy lizmu. Wiadomo, że jednym z najlepszych spo- raz bardziej gęste i niebieskie od dymu. Jeden ze Polowania na wieloryby były organizowane w wolnym czasie. Był to czas odprężenia, za- sobów na odprężenie jest zaśpiewanie sobie cze- szkockich marynarzy wybijał staccato dwoma na Atlantyku – by zdobyć wieloryba gren- pomnienia o ciężkiej pracy, jak również czas goś… rozdzierająco smutnego56. Często pieśni dużymi łyżkami na kolanie, inny grał na grze- landzkiego lub biskajskiego – jak również na wspomnień. Kiedy była słoneczna pogoda, kubryku miały tematykę miłosną, i opowiadały bieniu owiniętym w cienki papier. Próbowałem Pacyfiku, w poszukiwaniu kaszalotów, które, marynarze zbierali się na pokładzie, w części o rozstaniach, uczuciach, o wierności, zdradzie wtórować muzyce na mej ustnej harmonijce, ale jak się później okazało, miały więcej tłuszczu, dziobowej statku, przy podwójnych pachoł- i tęsknocie za ukochaną. Ballady kubrykowe zostałem zagłuszony przez pełne dźwięki akor- a dodatkowo z ich zębów61 można było produ- kach (z ang. forebitters), natomias, gdy aura nie były bardzo lubiane przez żeglarzy i najpraw- deonu, klaskanie i tupanie nogami. Dałem za kować ozdobną, cenioną na lądzie biżuterię62. + KATARZYNA WASILEWSKA-STRZAŁKOWSKA + dopisywała, miejscem wspólnego odpoczynku dopodobniej dlatego niektóre z nich śpiewa- wygraną i przyniosłem z magazynu cieśli dwa było pomieszczenie socjalne zwane kubrykiem no też przy wolnych pracach kabestanowych, dziesięciocentymetrowe gwoździe i usiadłszy Początki wielorybnictwa nie były jednak łatwe. (z ang. forecastle). Od tych miejsc powstała na- a słowa innych szantymen wplatał na przykład na mej koi, wybijałem nimi takt na krawędzi Bardzo długo połowy wielorybów prowadzone zwa tego rodzaju twórczości żeglarskiej54. do szant fałowych. deski59. Najczęściej śpiewaną pieśnią kubryku były w sposób bardzo prymitywny, najczęściej było i nadal jest Pożegnanie Liverpoolu, które u wybrzeży na łodziach, które nie były przy- Wszystkie szanty towarzyszące pracy miały Podsumowując tematykę pieśni kubryku, moż- na język polski przetłumaczył Jerzy Rogacki stosowane do tego, aby mogły wypłynąć na rubaszne teksty, mało rozbudowaną melodię, na wyodrębnić kilka ich grup: pieśni o miło- wraz z Krzysztofem Kuzą. pełne morze. Dopiero pod koniec XVIII stu- krótkie pokrzyki wskazujące moment wyko- ści, wielkich żeglarzach i słynnych statkach, lecia zaczęto konstruować wielkie łodzie, któ- nywania pracy. Kubrykowe koncerty, podczas o niezapomnianych rejsach, te opowiadające W dzisiejszych czasach większość twórców re wypływały w głąb Pacyfiku na długie rejsy. których panował swobodny nastrój, miały zu- o wielkich bitwach morskich, pieśni marynarki piosenek żeglarskich wzoruje się na tradycyj- Te wyczerpujące wyprawy trwały co najmniej pełnie inny charakter, a ballady przeplatane wojennej i pieśni wielorybnicze. Tym ostatnim nych pieśniach kubryku, czasem tak doskona- rok, a często były dłuższe, nawet do czterech spontanicznym tańcem były najlepszym od- chciałam poświęcić więcej uwagi, dlatego zo- le opracowując melodię i tekst, iż mogą one lat. Zazwyczaj załogę stanowili mieszkańcy

+ CHARAKTERYSTYKA SZANT I PIEŚNI ŻEGLARSKICH + + CHARAKTERYSTYKA poczynkiem i lekarstwem na zmęczone ręce staną one opisane w oddzielnej części. zmylić nawet największych znawców szant. jakiejś jednej wioski, wśród których byli na- po ciężkiej pracy na pokładzie. Taką idealnie skomponowaną pieśnią jest na wet kilkunastoletni chłopcy, prowadzący tak Koncertom w kubryku zawsze towarzyszył przykład Fiddler’s Green60. zwane dzienniki podróży, w których opisy- Rozkwit autentycznych pieśni kubryku, czyli mały zespół instrumentalny, w którym nie wano wydarzenia oraz słowa pieśni śpiewane tych tworzonych przez marynarzy nie na lą- mogło zabraknąć koncertiny, skrzypiec i prze- Pieśni wielorybnicze w kubryku63. dzie, lecz właśnie w czasie wolnym od pracy różnych instrumentów perkusyjnych57. Pieśni na statkach, przypada na lata 1780–1830. Duży te, jak już wspomniałam, często przeplatane Połowy wielorybów to zajęcie, które przyno- Na przełomie XVIII i XIX wieku wielorybni- wpływ na tę twórczość miały ballady maryni- były utworami instrumentalnymi, przy których siło zyski tysiącom ludzi przez ponad 200 lat. cy wypływali w długie rejsy na żaglowcu, do styczne, które w poprzednich wiekach speł- żeglarze wesoło przytupywali. Czasem nawet Wielorybnicy uważali się za najlepszych mary- którego przymocowana była łódź wiosłowa, niały rolę współczesnych nam dzienników55. tańczyli ze sobą; wtedy jeden z nich udawał, że narzy na całym świecie. Był to bardzo niebez- a polowania na wieloryby miały kilka faz. Jednak pieśni śpiewane w kubryku również po- jest kobietą, i naśladował wszelkie niewieście pieczny, ale ceniony zawód. Dodatkowo swy- Kiedy na dużym, macierzystym statku wy- wstawały na lądzie, podczas zimowych przerw zachowania; wachlował się wyimaginowanym

58 G. Craig, Chłopiec na rei, przeł. S. Brąglewicz, Gdańsk 1975, s. 189–190. 53 Tamże, s. 122. 59 Tamże, s. 104. 54 Tamże, s. 271. 60 M. Siurawski, dz. cyt., s. 283. 55 J. Wadowski, Pieśni…, s. 163–164. 61 Kaszalot jest jedynym uzębionym wielorybem. 56 H. Stefanowska, dz. cyt., s. 34. 62 M. Siurawski, dz. cyt., s. 301–303. 57 Instrumentem perkusyjnym mogło być wszystko, co wydawało dźwięk, np. złożone dwie łyżki, monety zamknięte w dłoni, naczynia itp. 63 Duża liczba tych dzienników znajduje się w New Bedford, w zbiorach Muzeum Wielorybnictwa. 156 157

patrzono zwierzę, załoga, która miała stoczyć Pieśni wielorybnicze były niezwykłym świadec- W dzisiejszych czasach nie śpiewa się szant Od drugiej połowy XX wieku coraz częściej walkę wręcz, opuszczana była na wodę na ma- twem życia na pokładzie66. Opisują one ciężki na morzu, ponieważ pracę żeglarzy ułatwia- miłośnicy pieśni morskich zaczęli tworzyć cał- łej łodzi wiosłowej czasem nawet kilka mil od żywot łowców, na przykład pieśń Lament wie- ją, a często nawet zastępują różnego rodzaju kowicie autorskie piosenki, z własnym tekstem celu. Jej zadaniem było prawie bezszelestne lorybnika, czy różne historie, jakie wydarzyły maszyny. Każdy żaglowiec wyposażony jest i melodią, nie opierające się na tradycyjnych podpłynięcie jak najbliżej śpiącego zazwyczaj w trakcie połowów – Grenlandzkie łowy. Mó- w elektryczne kabestany i windy do stawiania utworach. Jakby mieli już dość tych wszystkich wieloryba. Łódź, którą płynęli, wyposażona wią o słynnych statkach – Balaena, o portach, żagli, a kompas zastąpiła nawigacja satelitar- znanych melodii. Są również ci, którzy zapo- była w różnej długości wiosła64. Harpunnik z których wypływano na połów – Dziewczyny na. Współczesny statek przypomina luksusowy życzają melodię gdzieś zasłyszaną, nie spraw- celował do wieloryba z odległości około 10 z Talcahuano – i o przerażających, wielkich le- hotel i wielką fabrykę69. Teraz żeglowanie jest dzając jej pochodzenia, i dopisują swój tekst. metrów. Po chwili następowała śmiertelnie nie- wiatanach, takich jak Moby Dick67. odpoczynkiem od szarej codzienności, a nie Jednak są też i tacy, którzy wciąż czerpią z niebezpieczna walka ze zranionym zwierzęciem, walką z żywiołami, jest przyjemnością, a nie kończącej się skarbnicy tradycyjnych piosenek które od razu zaczynało się bronić. Najczęściej Pieśni wielorybników mają bardzo różną budo- pracą. Dlatego zamiast szant – pieśni pracy żeglarskich, tłumacząc teksty napisane dawno spotykane reakcje tego wielkiego morskiego wę. Niektóre wykonywane są w szybkim, inne – śpiewane i tworzone są ballady i piosenki temu, w epoce wielkich żaglowców. ssaka to zanurzenie się na dno, ucieczka przed w wolnym tempie, najczęściej w metrum 4/4 o tematyce żeglarskiej. siebie lub atak na łódź oprawców. Przy dwóch lub 2/4, ale też i w trójdzielnym. Wszystkie jed- pierwszych należało odpowiednio szybko nak mają wspólną cechę: posiadają bardzo dłu- wypuszczać linę przyczepioną do harpuna, gie fabularne teksty (czasem kilkunastozwrot- + KATARZYNA WASILEWSKA-STRZAŁKOWSKA + BIBLIOGRAFIA, NETOGRAFIA uprzednio starannie zwiniętą w tak zwanych kowe), które z maksymalną dokładnością 65 Craig G., Chłopiec na rei, przeł. S. Brąglewicz, Gdańsk 1975. tabletach . W ostatnim zaś przypadku moż- opisują historie z połowów. Dużą część zacho- Hugill S., Shanties of the Seven Seas. Shipboard Work – Songs ad Songs Used As Work – Songs From the Great Days of Sail, London–Henley 1961. na było się tylko modlić, aby rozwścieczony wanych pieśni wielorybniczych zawdzięczamy Kolaszewski A., Świdwiński P., Żeglarz i sternik jachtowy, Warszawa 1996. Rogacki J., Szantowanie po polsku, „Rejs” 1999, nr 3(1). waleń swym wielkim ogonem nie rozbił łodzi Bertowi Lloydowi (1908–1982) podpisującemu Rogacki J., Z historii szant w Polsce, „Żagle” 1998, nr 6. i nie zabił całej osady. Kiedy jednak wszystko się na płytach jako A.L. Lloyd, którego bogata Siurawski M., Szanty i szantymeni. Ludzie i pieśni dawnego pokładu, Kraków 1999. Stefanowska H., Rozśpiewane morze, Gdańsk 1975. szło po myśli polujących, wieloryb tracił dużo dyskografia jest źródłem i inspiracją dla wielu Wadowski J., Pieśni spod żagli, Gdańsk 1989. krwi i powoli umierał. Wtedy można już było zespołów szantowych całego świata68. Wadowski J., Uśmiech twardego życia, „Morze” 1972, nr 7. Tomczyk R., Ruch piosenki żeglarskiej w Polsce, praca magisterska napisana na Wydziale Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Łódzkiego, za pomocą grubych łańcuchów holować go do Łódź 2000. statku macierzystego, gdzie od razu rozpoczy- Ballady i piosenki żeglarskie Tokarski J., Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1980. nała się produkcja płynnego złota, jak nazywa- http://abd.skorek.webpark.pl/szanty/coto.htm. http://www.czteryrefy.szanty.pl/data/dskgrtx/teksty/more/wielorybnik_johny_more.html. no tran. Aby mieć pełne ładownie, czyli około Wśród pieśni żeglarskich można wyróżnić http://www.slownik-online.pl/kopalinski/FFC1E00BD3F967B8C12565ED00479BF8.php. 500 beczek tranu, trzeba było stoczyć bój aż również te, które nie były związane bezpośred- http://www.szantymaniak.pl/index.php?notka=151. http://www.szantymaniak.pl/index.php?notka=53.

+ CHARAKTERYSTYKA SZANT I PIEŚNI ŻEGLARSKICH + + CHARAKTERYSTYKA dziesięć razy. Dopiero potem statki zawracały nio z pracą na statku czy z twórczością kubry- http://www.wodniacy.zhp.org.pl/print.php?sid=27. do portów, gdzie załoga mogła liczyć na zasłu- kową. Tworzone w chwili zadumy, najczęściej żony odpoczynek i wypłatę. na lądzie, opisywały one niezapomniane wyprawy i marzenia zmęczonych rejsem mary- Kiedy w 1868 roku Sven Fayn (Norweg) wy- narzy, opiewały życie wspaniałych żeglarzy, nalazł działko harpunnicze, a statki miały na- jak również przekazywały rozpacz tęskniących pęd parowy, zmieniły się metody polowań na kobiet i dzieci. Najczęściej tekst takiej pieśni wieloryby; nie były już one tak niebezpieczne układany był do melodii jakiejś innej znanej jak wcześniej. piosenki albo do utworu instrumentalnego.

64 Kiedy morze było spokojne, używano krótkich wioseł, aby jak najciszej podpłynąć do zwierzęcia, natomiast gdy morze było rozfalowane, konieczne były wiosła długie, aby móc utrzymać kierunek i prędkość łodzi. 65 Tableta – szerokie, drewniane wiadro na precyzyjnie zwiniętą linę wielorybniczą. M. Siurawski, dz. cyt., s. 303. 66 Tamże, s. 301. 67 Olbrzymi, ponadtrzydziestometrowy i ważący około 100 ton wieloryb, który atakował i zatapiał nawet wielkie statki wielorybnicze. Istnieją dowody na to, iż nikt nie zdołał go upolować, a on sam umarł ze starości, mając na swym ciele mnóstwo blizn po stoczonych walkach i około 20 wbitych w grzbiet harpunów. 68 http://www.szantymaniak.pl/index.php?notka=151. 69 M. Siurawski, dz. cyt., s. 367. 159

Bartłomiej Grzegorz Sala NA ŁOWICKĄ NUTĘ + BARTŁOMIEJ GRZEGORZ SALA + + BARTŁOMIEJ GRZEGORZ SALA

eślibyśmy zechcieli spojrzeć na polską kojarzą się nam mimowolnie z wielobarwny- ziemię pod kątem barwności kultury mi, pasiastymi strojami, malowanymi chatami Jludowej, na jednym tchu musielibyśmy i skrzyniami oraz wykwintnymi wycinankami. wymienić karpackich górali (zwłaszcza podha- Warto wszakże przyjrzeć się i ludowej muzy- lańskich i huculskich), Krakowiaków, Kurpiów, ce Księżaków, która kształtowała się gdzieś Kaszubów i łowickich Księżaków. Ci ostatni pomiędzy „wielkim światem” biskupiego grodu są jednak – na równi z Krakowiakami – feno- a urokliwym, wiejskim „zaściankiem” podło- menem szczególnym. O ile bowiem górskich wickich wsi. Łowicz bowiem zawsze znajdował pasterzy, puszczańskich bartników i pomor- się na pograniczu kultury „wysokiej”, promie- skich rybaków zdecydowanie wyróżniał tryb niującej z prymasowskiego dworu i miejskich życia i zarobkowania, pozwalający im spoglą- świątyń, i folkloru, którego rytm wyznaczały dać z wyższością na utrzymujących się wyłącz- kujawiaki, oberki, polki i walczyki. nie z pracy na roli sąsiadów i na każdym kroku podkreślać swoją odrębność, o tyle ludność W poszukiwaniu muzycznych tradycji skie- ziemi łowickiej, żyjąc z uprawianej w pocie rujmy się najpierw w stronę łowickiej kole- czoła ziemi, swoją odrębność czerpała z podle- giaty (dziś podniesionej do rangi katedry). głości arcybiskupom gnieźnieńskim oraz zwią- Już bowiem w dobie panowania Władysława zanych z tym faktem przywilejów i względnej II Jagiełły pojawia się informacja o Mikołaju zamożności. A zamożność w połączeniu succentori in organis. Dwie kolejne wzmianki z dumą nakazała im wytworzyć szczególne kul- o łowickich organach pochodzą z czasów króla turowe wzorce (podobnie było i w wielkopol- Kazimierza IV Jagiellończyka. Pierwsza z nich skiej Biskupinie) oraz przybrać wyniosłe imię dotyczy ustawienia jednego z ołtarzy pod or- Księżaków. Skądinąd dobrobyt i regionalna ganem, druga zaś poświadcza organistę Wita, duma wzrosły jeszcze po 1820 roku, kiedy to który około 1474 roku trudnił się przepisy- rządy w Księstwie Łowickim rozpoczął eks- waniem i iluminowaniem rękopisów. W 1583 centryczny wielki książę Konstanty Romanow. roku istniała już szkoła śpiewacza przy kościele Nic dziwnego przeto, że Łowicz i jego okolice św. Leonarda, której uczniów zwano bartoszka- 160 161

mi, prowadzona przez kolegiackiego organistę W cieniu kościelnych wież, w cieniu kultury Jedzie Jantoś, jedzie Włosy moje, włosy moje rzęsiste Macieja z Wiślicy. „wysokiej” żył lud podłowickich wsi, któremu Już ci jest przed sienią, Ostatni raz we wstązecki pleciste, muzyka służyła do tańca, wyrażała radości I chce się zobaczyć Włosy moje, włosy moje kochane Pierwotne organy kościoła Wniebowzięcia i smutki. Największe zaś bogactwo łowickiej Ze swoją Kasienią. Ostatni raz po panieńsku cesane. Najświętszej Marii Panny zastąpione zostały muzyki ludowej wiąże się w oczywisty sposób przez nowy instrument zapewne w XVII stu- z weselem, które było najprawdziwszym świę- A wyjdź-ze do niego, Owo requiem dla warkoczy, wieszczące nasta- leciu, kiedy prymas Maciej Łubieński przebu- tem całej wsi. Świętem, w czasie którego jedze- Odbierz dar od niego, nie w życiu niewiasty czasu noszenia czepca dował kolegiatę. Niedługo mógł się wszakże nie było najlepsze, stroje najbogatsze, trunki Jako od kochanka (po zakończeniu wszystkich obrzędów wesel- nimi nacieszyć biskupi gród, albowiem ry- najobficiej polewane, śpiewy najprzyjemniej- Swego najmilsego. nych, w czasie których pozostawała w rozpusz- chło pochłonęła je zawierucha szwedzkiego sze, dźwięki najskoczniejsze. Lecz nie byłoby czonych włosach), kończyły tańce i picie piwa „potopu”. Kolejne ufundował prymas Wacław tego wszystkiego, gdyby nie dopracowany sce- Pod koniec piosnki winien wejść pan młody z jednej szklanki. Kres pierwszego dnia wesela Leszczyński po 1660 roku. Posiadały one 27 nariusz, powtarzalny, lecz zawsze zachwycają- z butami dla swej wybranki. Pozdrowieniu to- ogłaszał pracowity dziewosłąb, zaś starościna głosów i manualną klawiaturę. W tym czasie cy rozmachem. Wymagał on trzech dni, tyle warzyszyło wielokrotne wezwanie Niech będzie prowadziła do siebie na nocleg drużbów i mu- istniały już w Łowiczu poważane warsztaty or- bowiem zawsze trwało łowickie wesele i do pochwalony Jezus Chrystus! Jednak w ludowym zykantów. ganmistrzowskie, najprawdopodobniej mające dziś próbuje się ten obyczaj zachować. Zna- teatrum humoru i droczenia się panna młoda swój udział w remontach instrumentu z 1762 komity opis owego najprawdziwszego święta, nie mogła być z podarunku zadowolona, lecz U progu drugiego dnia goście i kapela znów

i 1837 roku. Organy prymasa Leszczyńskiego opatrzony tytułem Wesele w Księstwie Łowic- miała wypominać przyszłemu mężowi: Jakeś kierowali się ku chacie panny młodej. Nie + + BARTŁOMIEJ GRZEGORZ SALA uległy zniszczeniu w 1939 roku, lecz – o dziwo kiem, skreślił w 1913 roku Piotr Puczyński (za- się zalecoł, toś nie takie obiecoł. Po rytualnych wchodzili jednak od razu, lecz starannie zasła- – w latach 1942–1943 (!!!) pojawił się kolejny chowało się pierwsze wydanie z 1925 roku), oględzinach obuwia przez obecnych, którzy dla niali wszystkie okna, aby w środku zapanowa- dwumanułowy instrument autorstwa Wacława postać tyleż zasłużona dla regionu (napisał odmiany je wychwalali, oblubienica przyjmo- ła ciemność. Z ust dziewosłęba znów padało Biernackiego, o 43 głosach. Od 1989 roku oży- również sztuki Swaty w Księstwie Łowickiem wała w końcu buty z rąk starszego drużby ze pozdrowienie Niech będzie pochwalony Jezus wa on w czasie letniego Międzynarodowego i Jaśko Badylów), co wciąż tajemnicza. słowami: Dziękuję starszemu dziewosłębowi, Chrystus!, a inni rozpoczynali piosnkę: Festiwalu Organowego „Jan Sebastian Bach”. starszej niewiastecce i całemu kołu, co siedzi Pierwszy dzień wesela nosił nazwę rozplecin. u stołu, a panu młodemu nie dziękuję, bo mu Oj, dzień dobry: najprzód Panu Bogu i Matce Boskiej

+ NA ŁOWICKĄ NUTĘ + + NA ŁOWICKĄ Kolegiata mogła się onegdaj poszczycić rów- Wtedy to w domu panny młodej zbierała się się sama daruję! Po tej wyrazistej deklaracji i wszystkim świętym dzień dobry, dzień dobry! nież tak zwanymi małymi organami o dzie- część gości weselnych pod wodzą dziewosłę- panna młoda, udając zawstydzenie (myślałby więciu głosach, fundacji prymasa Adama Igna- ba. Przy poczęstunku i muzyce ojciec panny kto…) uciekała, a z kolei podarunki od no- Oj, dzień dobry: najprzód panu ojcu i pani matce i pannie cego Komorowskiego z drugiej połowy XVIII młodej nalewał sobie wódkę i pijąc do dziewo- wego zięcia/szwagra otrzymywała jej rodzina, młodej dzień dobry, dzień dobry! stulecia. Odnawiano je w 1836 roku. słęba, inicjował „kolejkę”, po czym ten drugi podobnie deklarując, że nie mają za co dzię- rozpoczynał taniec z oblubienicą, podczas kować, oddając za dary własną córkę/siostrę. A następnie płynnie przechodzili ku śpiewaniu Dodać również należy, że wspomniani bar- gdy drużbowie sprowadzali kolejnych gości. Właściwe rozpleciny następowały, kiedy oblu- na dobrą wróżbę: toszkowie byli w swoim czasie poszukiwany- Po spełnionym obowiązku w wypełnionej już bienica siadała na dzieży, a drużki i drużbowie mi członkami kapel w całej Rzeczypospolitej. izbie brali w ramiona drużki i przyłączali się śpiewali: Chodził tu Pan Jezus po wasem podwórzu Od 1661 roku muzyka stała się stałym przed- do tańca. Kiedy ojciec panny młodej postawił sto krówecek było, sto się przyrodziło; miotem w szkole kolegiackiej, a o jej wy- na stole wódkę, drużby i drużbowie śpiewali A powiedzcie, panno młodo, powiedzcie ze złotemi rózeckami, ze złotemi nózeckami, kwintności do dziś zaświadczają zachowane oblubienicy: A któż wam ten złoty warkocz rozplecie. to dlo wos, to dlo wos! kompozycje. Mury kolegiaty rozbrzmiewały zresztą w owym czasie dźwiękami i słonecz- Jesce ci to, jesce Nie rozplecie, nie rozplecie nikt insy, Chodził tu Pan Jezus po wasem podwórzu nym dniem, i ciemną nocą, albowiem do świtu Są trzewicki w mieście, Dale, tylko ten druzbecka najstarsy. sto kokosek było, sto się przyrodziło; w kruchcie wyśpiewywano nabożne psalmy. Proś Jantosia o nie ze złotemi pióreckami, ze złotemi jajeckami, Najlepsze w dziejach łowickiej muzyki sakral- Pojedzie ci po nie. Wywołany musiał spełnić swoją powinność, to dlo wos, to dlo wos! nej XVII stulecie przyniosło także działalność co nie było łatwe, albowiem wcześniej druż- przy kolegiacie uznanych kompozytorów i dy- Jedzie Jantoś, jedzie ki wplatały w warkocz kłujące szpilki, a całe Niestrudzony starosta wyznawał następnie ro- rygentów: Marcina Mielczewskiego, Jakuba Już ci jest na górkach, towarzystwo bez litości śmiało się i szydziło dzinie oblubienicy, że Pojdzioł Felek, ze mocie Jerzego Nowakowskiego, Jana Radomskiego Wiezie ci trzewicki z narażonego na ból nieszczęśnika, drużbowie sto butelek, zebyście nie załowali, nas pocęsto- i Mikołaja Zieleńskiego. Na jedwabnych śnurkach. zaś śpiewali: wali, izby kazdy pocuł, jazby się potocył, po 162 163

czym zapytywał, czy orszak zostanie przyjęty. a ich tłem stawała się muzyka sakralna. Owa młoda oficjalnie opuszczała dom rodzinny, Jeśli był on rozkoszą dla podniebień i udrę- Na twierdzącą odpowiedź dziewosłąb wpro- chwilowa zmiana konwencji była jednak po- uprzednio płacząc nad zapaloną gromni- ką dla żołądków, to trzeci – zwany po prostu wadzał gości do chaty, gdzie czekał już poczę- zorna, albowiem – o czym próbuje się dziś za- cą, a weselnicy zabierali dla niej do nowej oczepinami – stawał się rajem dla wielbicie- stunek. Kiedy przychodziła pora na wędrówkę pominać – obrzędowość polskiej wsi tworzyła chaty co tylko mogli. Ich wyjściu towarzy- li muzyki i trunków, kłopotem zaś dla nóg. do kościoła, kobiety przystrajały pannę młodą nierozerwalny węzeł z katolicką religijnością, szyło śpiewne dialogowanie pomiędzy dru- Przez cały dzień trwała bowiem, z przerwą w wianek, a ona wraz z przyszłym mężem pro- która schodząc z wyżyn teologii i filozofii pod żbami a drużkami. Ci pierwsi śpiewali po na obiad, zabawa w rytm chodzonego, klapo- siła każdego z zebranych o błogosławieństwo, strzechy chałup, traciła swój intelektualny kilkakroć: ka, kujawiaków, oberków, polek i walczyków. padając mu do nóg. Obyczaj ten był tak skru- wymiar, nabierała jednak nowego, prowincjo- Puczyński, któremu zawdzięczamy najpeł- pulatnie przestrzegany, że młoda para klękała nalnego uroku, jakkolwiek banalnego, to nad Oj nasa Kasieniu dosyć juz tego niejszy opis łowickiego wesela i przytoczone nawet przed dziećmi, aby niczyjego błogosła- wyraz barwnego, a nierzadko i dowcipnego. Trzeba się zabierać do Jontka swego; teksty pieśni, zwracał uwagę, że okazywane wieństwa nie pominąć. Naturalnie i ta scena W samej świątyni nie było jednak miejsca na Bo już konie zaprzężone, na każdym kroku przywiązanie Księżaków obrzędowego teatrum musiała mieć swoją dowcipy i rubaszność, lecz na powagę, która W tamtą stronę wykręcone, do tradycji nie było prowincjonalnym trady- muzyczną oprawę, drużki i drużbowie śpiewali towarzyszyła składanej na całe życie przysię- Wsiadaj, pojedzies! (bis) cjonalizmem (który dziś, w dobie bezbarwnej bowiem niestrudzenie: dze, jaką przez dużą część wesela tak rzewnie „integracji” wszystkiego ze wszystkim w jed- opłakiwała panna młoda, drżąca w ramach na Drużki przerywały ten refren kolejnymi nolity kicz, byłby nawet atutem), irracjonalnie Już ci do ślubu jedziemy poły smutnej, a na poły żartobliwej konwencji zwrotkami, także dwa razy powtarzanymi: lękającym się wszelkiej nowości, ale rodzajem

O błogosławieństwo prosimy (bis) przed nocą poślubną. Po zawarciu małżeństwa świadomego konserwatyzmu o przemyśla- + + BARTŁOMIEJ GRZEGORZ SALA orszak powracał do domu znów przy rytmach A jak ze jo będę na wóz siadała, nym patriotycznym i regionalnym obliczu. A więc, ty, ojce, stań w progu, kapeli. Kiedy zem się z ojcem nie pożegnała, Inaczej nie zanotowałby swoistego manife- Pobłogosław dzieciom do ślubu (bis) Żegnaj, żegnaj, drogi ojce, stu obytego ze światem kultury „wysokiej” Uroczyste przyjęcie w owym dniu sprowadzało Coś zagradzał dla mnie kojce, dziewosłęba: Zagroj pon nasego staroświec- A i ty, matko, stań w progu się w zasadzie do jedzenia i picia, a muzyka Teraz nie bedzies! kiego, cysto-polskiego oberka! a nie jakiegoś- Pobłogosław dzieciom do ślubu (bis) pełniła charakter raczej dekoracyjny. Najważ- -ta kadryla cy tez mimieckiego lińdra, od któ- niejszym z posiłków była kapusta z grochem A jak ze jo będę na wóz siadała, rych słuchanio chorobnie mi się we wnętrzu

+ NA ŁOWICKĄ NUTĘ + + NA ŁOWICKĄ Błogosław ze im Jezusie (o symbolice zbliżonej do wigilijnej), którą Kiedy zem się z matką nie pożegnała, robi!!! Ty, prześliczny kwiecie Chrystusie (bis) pierwszy kosztował dziewosłąb, zachwalając Żegnaj, żegnaj, droga matko, wierszem jej smak (pieprzne, słone, leci w gar- Któraś była dla mnie gładką, Właściwe oczepiny – symboliczna kulmina- Pobłogosław też im Maryo dło jak szalone) i jakość składników (przypra- Teraz nie bedzies! cja trzeciego dnia wesela – rozpoczynały się Ty prześliczny kwiecie lilijo (bis) wy z Warsiawy, cebula od Smula, pieprz od kolejną odsłoną konwencjonalnej niechęci Trzęsibrody) oraz namawiając do jedzenia. A jak ze jo będę na wóz siadała, panny młodej (ta to się naudawać musia- A ty, kapelo, rzewnie graj Na stołach pojawiały się także kolejno rosół Kiedy zem się z bratem nie pożegnała, ła…), która uciekała przed czepcem, nie Ażeby w nas wszystkich wzbudzili żal (bis) z ziemniakami, kasza jaglana, cienko krajana Żegnaj, żegnaj, drogi bracie, dając sobie założyć na głowę owego sym- wieprzowina i weselne placki, pito natomiast Com płakała nieraz na cię, bolu przejścia z grupy dziewcząt w świat A jak do kościoła zajdziemy wódkę i piwo z dzbanów. Uczta przerywana Teraz nie bede! statecznych gospodyń i matron. W końcu To wnet do Maryi westchniemy (bis) była krótkimi przyśpiewkami inicjowanymi jednak musiała go przywdziać, a owemu suk- przez biesiadników. A jak ze jo będę na wóz siadała, cesowi „nagabywaczy” towarzyszyła pieśń I do św. Józefa Kiedy zem się z siostrą nie pożegnała, drużek: Bo tam nasza radość pociecha (bis) Cemu druhny nie śpiewota, Żegnaj, żegnaj, droga siostro, Cy zelazne buzie mota; Któraś była dla mnie ostro, Wianecku nadobny perłami sadzony Po skropieniu nowożeńców wodą święconą Cy zelazne cy drewniane, Teraz nie bedzies! Dale, przyjdzie mi cię płakać, jak matki rodzonej (bis) i konwencjonalnym płaczu panny młodej Cy na kłódki zamykane. weselnicy żegnali się tym samym wezwaniem Po każdej zwrotce drużbowie uporczywie po- Nie tak mi cię płakać jak mi cię rozwijać imienia Chrystusa co przy powitaniu i wyru- Na koniec drużki rzucały na stoły orzechy wtarzali wciąż te same, przynaglające strofy. Dale, przyjdzie mi się, przyjdzie z tą koroną mijać (bis) szali do świątyni, zostawiając tylko płaczącą i cukierki, a młodzież próbowała chwycić Stawiali w końcu na swoim: wyjście panny matkę. W kościelnych murach ludowe obrzędy je w locie lub zbierała rozrzucone z podło- młodej wraz z orszakiem weselnym kończyło Okrywa się jawor zielonym listeckiem spotykały się z kolei z obrzędami religijnymi, gi. Na koniec drugiego dnia wesela panna drugi dzień zabawy. Dale, okrywają-ci mnie bieluśkim cepeckiem (bis) 164 165

Cepecek zrobili, na główkę włozyli, Kołocu, kołocu! kto na ciebie oroł? go grodu i chłopską codziennością. I właściwie soką”, która za siedzibę obrała sobie świątynie Dale, jesce moje serce bardziej zasmucili (bis) Kasienia orała, Jantoś dopomogoł. do dziś Łowicz, pozostający nadal wyspą pie- i muzea zarówno samego miasta, jak i dawne- czołowicie kultywowanego folkloru na morzu go Księstwa Łowickiego. Bo nie byłoby ziemi Płyńcie, wy łabędzie, za wiankiem na wodę, Kołocu, kołocu! kto na ciebie zasioł? bezbarwnej, „europejskiej” „nowoczesności”, Księżaków ani bez podniosłej muzyki organo- Dale, jeśli go znajdziecie, dam wam swą urodę (bis) Kasienia zasiała, Jantoś włócyć musioł. udatnie łączy ludowe tradycje z kulturą „wy- wej, ani bez żwawych tanów…

Łabędzie płynęły, bez wianka wróciły, Kołocu, kołocu! kto na ciebie młócił? Dale jesce moje serce bardziej zasmuciły (bis) Kasienia młóciła, a Jantoś naucył. Zainteresowanym dziejami Łowicza i łowickiej kolegiaty warto polecić monografię Anny Sylwii Czyż Łowicz. Kolegiata Wniebowzięcia NMP (Warszawa 2010) ze znakomitej serii Zabytki w Polsce. Natomiast osoby zainteresowane łowickim folklorem i weselnymi obrzędami warto odesłać do źródła: P. Puczyński, Wesele w Księstwie Łowickiem, Łowicz 1925, tym bardziej, że drukarnia Łowiczanka niedawno na nowo wydała Sięgnij, ty Kasieniu, prawą ręką do dna, Kołocu, kołocu! kto cię do młyna wiózł? tę klasyczną pozycję (Łowicz 2012). Dale, jeśli go dostanies, to go będzies godna (bis) Kasienia zawiezła, Jantoś włozył na wóz.

Dostałam, dostałam, ale nie całego Kołocu, kołocu! kto na cię rozcynioł? Dale, najpiękniejse perły obleciały z niego (bis) Kasienia rozcyniła, bo Jantoś nieumioł.

Wianecku, wianecku z zielonego ziela Kołocu, kołocu! kto do pieca wsodzoł?

Dale, niebędzie niebędzie bez ciebie wesela (bis) Kasienia wsodzała, a Jantoś wysodzoł. + + BARTŁOMIEJ GRZEGORZ SALA

Z kolei głos zabierali drużbowie: Kołocu, kołocu! kto cię na stół połozył? Kasienia połozyła, bo Jantoś tak kozoł. A juz to prec, panno młodo, juz to prec, juz to prec! Ciśnij wstązki na gałązki, wdziej cepiec, wdziej cepiec! Kołacz kroił i dzielił pomiędzy zebranych nie- zawodny dziewosłąb. Po tym obrzędzie nastę- Wtedy to pan młody stawiał na stole butelkę powały już niczym nieskrępowane tańce rozo-

+ NA ŁOWICKĄ NUTĘ + + NA ŁOWICKĄ wódki dla mężczyzn i butelkę wina dla kobiet choconego trunkami towarzystwa. Ponieważ oraz dzban piwa. znamy już taneczne gusta Księżaków, a recen- zować najbardziej spontanicznej części wesela Oj chmielu, oj nieboze, niepodobna, dodajmy tylko, że – co naturalne Niech ci Pan Bóg dopomoze – starsi rozchodzili się do domów po tańcu Wlaz na tycki, zleźć nie moze uznanym za ostatni, natomiast pozostawiona Oj chmielu, nieboze! samej sobie młodzież z całych sił zmagała się z długą nocą, nie tylko na tanecznym polu… Tymczasem oblubienica tańczyła po kolei ze wszystkimi, naturalnie wedle „starszeństwa”, Mimo aż trzech dni zabawy weselnej nie mo- a po zakończeniu każdego tańca jej – za prze- gło obyć się i bez poprawin. Organizowano je proszeniem – partner kładł pieniądze na na- zwykle w kolejną niedzielę. Były one już mniej kryty chusteczką talerz, stojący przed staro- oficjalne, za to poszczycić się mogły walorem ściną, dając swoją ofiarę „na czepiec” i czym pewnej spontaniczności, której ogólnikowe prędzej łykał szklankę wybranego trunku. Po ramy wyznaczała zapewne ilość pozostałego skrupulatnym obtańczeniu obecnych panna po weselu jedzenia i alkoholu… młoda zbierała pieniądze z talerza do fartusz- ka, uciekając zaraz do drugiej izby. Na początku naszej opowieści, którą mogliśmy snuć dzięki zapiskom kronikarzy i etnografów, Kolejnym głównym bohaterem stawał się wnie- podkreśliliśmy szczególny charakter bogatej siony kołacz weselny, który musiał być gorliwie tradycjami ziemi łowickiej, tkwiącej gdzieś ośpiewany: pomiędzy „wielkim światem” prymasowskie- 167

Andrzej Domagalski & Rafał Podmokły GRECHUTA I NIEMEN NA USTACH PIŁKARSKICH KIBICÓW + ANDRZEJ DOMAGALSKI & RAFAŁ PODMOKŁY +

a scena mocno zapada człowiekowi nawiązujący do włoskiego bellcanta Roma, w pamięć – kamera unosi się powoli Roma, Roma... klubu AS Roma, czy też naj- Tnad koroną stadionu Legii Warszawa większy antydepresant wśród hymnów, czyli i pokazuje kilkudziesięciotysięczny tłum kibi- podnoszący na duchu You’ll Never Walk Alo- ców śpiewających Sen o Warszawie Czesława ne – Nigdy nie będziesz szedł sam – hymn FC Niemena, od kilku lat uznawany za hymn Liverpool (o czym wszyscy wiedzą) i Celticu stołecznego klubu. Śpiewają, o dziwo, czysto, Glasgow (o czym wiedzą nieliczni). Ta ostat- chociaż melodia trudna i wywodząca się raczej nia pieśń zresztą stała się tak nośna, że mogą z soulu niż nadwiślańskiej tradycji muzycznej. ją usłyszeć nawet fani zespołu Pink Floyd na A przecież Polacy podobno nie należą do spe- płycie Meddle z 1971 roku, na której stanowi cjalnie muzykalnych narodów. Tak zaczyna się część utworu Fearless. Piłkarskim maniakom dokumentalny film Krzysztofa Magowskiego nie umknęła pewnie również kapitalna „gwiz- Sen o Warszawie z 2014 roku, poświęcony dana” introdukcja hymnu Panathinaikosu Ate- legendarnemu artyście. Jak zatem jest z tym ny Syllogos megalos – Wielki klub, przywodząca kibicowskim śpiewaniem w naszym kraju? na myśl przygody Franka Dolasa, czy pieśń Kiedy się pojawiło i jakie przybrało formy? bitewna Hadi Hisset – Poczuj to co ja Besikta- O czym śpiewają trybuny polskich stadionów su Stambuł, która przy minimalnym retuszu i kto na nich zdziera gardła? mogłaby się spokojnie znaleźć w repertuarze Iron Maiden. Zdarzają się kluby, które mają Zanim odpowiemy na to pytanie, przyjrzyjmy w zasadzie dwa hymny, bo kibice Bayernu Mo- się, jak to wygląda w innych krajach. Uważ- nachium chyba równie często śpiewają Stern nie śledzący wydarzenia piłkarskie kibic nie des Sudens – Gwiazda południa, jak i Mia san mógł nie usłyszeć takich hymnów jak: dumny, mia – Jesteśmy, jacy jesteśmy, ale umówmy się, podniosły i nieco melancholijny hymn Realu kto bogatemu zabroni… Madryt Hala Madrid – Naprzód Madryt, przy- pominający rewolucyjne pieśni hymn FC Bar- Kto zapoczątkował tradycję klubowych hym-

Czesław Niemien, fot. Marek Karewicz Marek fot. Niemien, Czesław celony: Cant del Barca – Pieśń Barcelony albo nów? Wiele wskazuje na to że byli to „Kró- 168 169

lewscy” z Madrytu, bo hymn Realu Madryt w 1974 roku na 75-lecie klubu, choć uczciwie Utwór You’ll Never Walk Alone oczywiście po „Giallorossich” może być kwestią najbliższych powstał już w 1952 roku i wkrótce miało się trzeba przyznać, że kataloński klub miał kilka raz pierwszy pojawił się nie na płycie Pink lat. Zresztą – jaki klub ze słabym hymnem wy- okazać, iż taka pieśń rzeczywiście się przyda- hymnów, a pierwszy był już w 1923 roku. Ża- Floyd, ale w musicalu Carousel z 1945 roku, eliminowałby Barcelonę po przegranej 1:4 na je, bowiem w latach 1956–1960 w Europie nie den nie przetrwał jednak próby czasu, a wy- a potem największy splendor zyskało wyko- wyjeździe? było mocnych na Los Blancos. Od tamtego konywany regularnie od roku 1992 El Cant nanie tego utworu przez Gerry & The Pace- czasu zmienił się nieco tekst utworu i w 2002 del Barca stał się światowym hitem wśród makers w 1963 roku, w repertuarze mieli go Roma Roma Roma / core de sta città / unico grande roku z okazji setnej rocznicy klubu brzmiał on hymnów. również: Frank Sinatra, Elvis Presley, Nina Si- amorede tanta e tanta gente / che fai sospiràRoma już tak: mone i Cliff Richard. Wykonanie stadionowe Roma Roma / lasciace cantà, da sta voce nasce un coro jednak przerosło popularnością wszystkie te / so centomila voci c’hai fatto innamorà / Roma Roma Historia que tu hiciste / Historia por hacer Tot el camp, es un clam, / Som la gent blaugrana, tan se interpretacje. bella t’h odipinta io, / gialla come er sole / rossa come er Porque nadie resiste / Tus ganas de vencer / val d’on venim, / si del sud o del nord, ara estem d’acord, core mio Roma Roma Roma Roma / nun te fa incantà / Ya salen las estrellas / Mi viejo Chamartín estem d’acord, / una bandera ens agermana. Blaugrana When you walk through a storm hold your head up tu sei nata grande / e grande hai da restà Roma Roma De lejos y de cerca / Nos traes hasta aquí / al vent, / un crit valent, / tenim un nom, el sap tothom, high / And don’t be afraid of the dark. At the end of Roma / core de sta città / unico grande amore de tanta Llevo tu camiseta / Pegada al corazón BARÇA! BARÇA! BAAAARÇA! a storm is a golden sky / And the sweet silver song of e tanta gente / c’hai fatto innammorà Los días que tu juegas / Son todo lo que soy / Jugadors, seguidors, / Tots units fem força, son molts a lark.Walk on through the wind / Walk on through the + ANDRZEJ DOMAGALSKI & RAFAŁ PODMOKŁY + Ya corre la saeta / Ya ataca mi Madrid anys plens d’afanys, / son molts gols que hem cridat, rain Tho’ your dreams be tossed and blown. / Walk on, Roma Roma Roma / serce tego miasta / jedna wielka Soy lucha soy belleza / El grito que aprendi / i s’ha demostrat, s’ha demostrat, / que mai ningú ens walk on with hope in your heart And you’ll never walk miłość wszystkich nas / którzy do ciebie wzdychają / Madrid Madrid Madrid / ¡Hala madrid! podra torcer.Blaugrana al vent, / un crit valent, / alone, / You’ll never, ever walk alone. Walk on, walk on Roma Roma Roma pozwól nam śpiewać / z tego głosu Y nada más / Y nada más / ¡Hala madrid! tenim un nom, el sap tothom, with hope in your heart / And you’ll never walk alone, powstaje chór / stu tysięcy głosów zakochanych w tobie BARÇA! BARÇA! BAAAARÇA! You’ll never, ever walk alone. / Roma Roma piękna ja cię namalowałem / żółta jak Historia, którą stworzyłeś / Historia do stworzenia / to słońce / czerwona jak serce moje Roma Roma moja Bo nikt nie opiera się / Twojej chęci zwyciężania / Cały stadion podnosi krzyk / Jesteśmy czerwono-niebie- Kiedy idziesz poprzez burzę, trzymaj głowę swą wysoko / nie pozwól się oszukać / ty jesteś wielka i wielka pozo- Już wychodzą gwiazdy / Moje stare Chamartín / scy, Nieważne, skąd jesteśmy / Czy to północ, / I nie bój się ciemności... Na końcu tej burzy jest złote staniesz Roma Roma Roma / serce tego miasta / jedna Z daleka i z bliska Doprowadzasz nas aż tutaj / czy południe, Ale jesteśmy zgodni, jesteśmy zgodni / niebo / I słodka, srebrna piosenka skowronka Więc idź wielka miłość wielu, wielu ludzi / i mnie, bo się w tobie Noszę twoją koszulkę / Złączoną z sercem / Gdyż łączy nas flaga. Czerwono-niebiescy niosą na poprzez wiatr / Więc idź poprzez deszcz Nawet gdy zakochałem(tłumaczenie ze strony tekstowo.pl) Dni, w które grasz / Są wszystkim, czym jestem / wietrze / Bojowy krzyk, Nazywamy się, każdy wie jak / twoje marzenia zostaną zniszczone i rozwiane… Dalej Już biegnie La Saeta / Już atakuje mój Madryt / BARÇA! BARÇA! BAAAARÇA! krocz, dalej krocz / z nadzieją w swym sercu Bo nigdy To oczywiście nie wyczerpuje tematu sta- Jestem walką, jestem pięknem / Zawodnicy, kibice, razem jesteśmy silni / nie będziesz szedł sam / Nigdy nie będziesz szedł sam dionowych pieśni, bo obok hymnów klubo- Krzykiem, którego się nauczyłem Przez te wszystkie lata pełne wysiłku i poświęceń, (tłumaczenie ze strony tekstowo.pl) wych są również melodie, które tłumy kibi-

+ GRECHUTA I NIEMEN NA USTACH PIŁKARSKICH KIBICÓW + I NIEMEN NA USTACH + GRECHUTA Madryt, Madryt, Madryt / Hala Madrid i Nic więcej! Strzeliliśmy wiele goli / I pokazaliśmy, i pokazaliśmy / ców nucą bez słów – dwa najbardziej znane (tłumaczenie ze strony tekstowo.pl) Że jesteśmy niezwyciężeni. Czerwono-niebiescy niosą Trudno dociec, dlaczego akurat w FC Li- przykłady to niezwykle charakterystyczny na wietrze / Bojowy krzyk, Nazywamy się, każdy wie jak / verpool ta pieśń tak „chwyciła”, bo historia riff z utworu Seven Nation Army zespołu The Jak nietrudno zauważyć, sporo tu odniesień do BARÇA! BARÇA! BAAAARÇA! tego klubu nie była usłana takimi cierniami, White Stripes oraz motyw muzyczny, który historii, ale jak ma się taką historię, to można (tłumaczenie ze strony tekstowo.pl) żeby musiał się podnosić po „burzy, desz- wśród kibiców znany jest jako HSV, bo po się odnosić i do starego stadionu Chamartín, czu czy wichurze”. A może to właśnie moc raz pierwszy wykonywali go właśnie kibice i do legendy klubowej Alfredo Di Stefano Nie mogło w tej pieśni zabraknąć akcentów tej pieśni sprawia że „Czerwoni” są tak nie- klubu z Hamburga. Za pisanie klubowych zwanego la Saeta – „Strzała”. Ronaldo i jego podkreślających katalońską niezależność (czer- złomnym zespołem, a na arenie europejskiej hymnów natomiast coraz częściej zaczęli się koledzy, słysząc taką introdukcję meczową, po wono-niebieska flaga), są one jednak dosyć po- wygrali więcej niż jakikolwiek inna angielska zabierać muzycy rockowi – autorem hymnu prostu wiedzą, że Real jest klubem, w którym wściągliwe jak na skalę antagonizmów, które drużyna. Manchesteru City Blue Moon jest przecież się zwycięża, co pokazały zresztą trzy ostatnie narastały między Madrytem a Barceloną na Liam Gallagher z zespołu Oasis, a autorami sezony. niwie sportowej i politycznej. To chyba o tym Co innego włoska AS Roma – w przeciwień- jeszcze jednego hymnu Bayernu Monachium mówi wers lata wysiłków i poświęceń. Magicz- stwie do Juventusu, Milanu czy Interu praw- są muzycy z punkowego Die Toten Hosen. Stosunkowo długo trzeba było czekać na mu- na moc płynąca z dobrego hymnu klubowego dziwego okresu chwały na europejską miarę Nie od rzeczy będzie wspomnieć, że najczę- zyczną ripostę odwiecznej rywalki Realu czyli zadziałała również w przypadku Barcelony, bo jeszcze nie przeżyła, ale przepiękny hymn ściej wykonywanym utworem na piłkarskich FC Barcelony, zwanej Mes quean club – „wię- lata największej świetności klubu to okres od klubu autorstwa Antonello Venditiego powstał stadionach jest jednak We are the Cham- cej niż klubem”. El Cant del Barca powstał 1992 roku do dzisiaj. zaledwie 17 lat temu, więc jego wpływ na grę pions grupy Queen, ale ponieważ grany jest 170 171

przeważnie na zakończenie mistrzostw albo wymienić te najbardziej zapadające w pamięć), rozgrywek pucharowych, trudno uznać go to trudno sobie wyobrazić, aby te piosenki za hymn. śpiewało jednocześnie kilka tysięcy ludzi.

JAK NA TYM TLE WYGLĄDA POLSKA? Pierwsze próby zachęcenia widowni do chóral- nego śpiewania miały miejsce bodaj przed mi- Wbrew pozorom piłkarskie pieśni w naszym strzostwami w Argentynie w 1978 roku. Polska kraju powstawały już dosyć dawno, ale ich gola, Polska gola taka jest kibiców wola – ten społeczny rezonans nie był z wielu względów zaśpiew miał towarzyszyć przygotowaniom tak szeroki jak obecnie. O Górniku Zabrze pi- polskiej drużyny do mundialu, a propagatorem sał chociażby Wojciech Młynarski, a śpiewali tego typu dopingu był nieodżałowany Tomasz Skaldowie: Hopfer z działu sportowego Studia 2 TVP.

By Lubański miał na bramkę zryw szatański, / W znakomitym dokumencie Historia Wisły Żeby Zyga z piłką zwijał się jak fryga, / Kraków możemy zobaczyć również, jak w 1978 Żeby Florek nie dał sobie wchodzić w korek, / roku krakowski zespół Andrusy pod wodzą Cała reszta samą siebie w walce przeszła. / „Makino” Kobylińskiego wykonuje przed der- Żeby wreszcie Jan Ciszewski, podenerwowany fest, / bowym meczem Wisły z Cracovią (18 stycz- Barytonem grzmiał królewskim: górą Górnik jest! nia!) taką oto pieśń:

O Legii Warszawa śpiewał Krzysztof Klenczon: Siedemdziesiąt lat buchnęło dwóm klubom w Krakowie Legia, Legia, gola, gola. My goli chcemy sto. / Już / Ich sportowe ojców dzieło krzewią ich synowie / Jedni kibice w krąg zasiedli będzie wielki mecz (tekst: Wisłę ukochali w sukcesy bogatą / Ci Cracovii serce dali Andrzej Olechowski, Andrzej Stankiewicz), za dolę garbatą a o reprezentacji Andrzej Dąbrowski: A ty się bracie nie denerwuj, tam Lubański gra, / Nerwy Zaś z trybun dobywa się taki śpiew: swoje zwiąż na supeł, obok Deynę ma (tekst: Krzysztof Logan Tomaszewski). Natomiast Wczoraj obiecałaś mi na pewno, że trzy punkty dzisiaj Bogdan Łazuka w refrenie piosenki Tajemnica będą, / Więc wygraj Wisło mecz. / Nasza, nasza wiara

+ GRECHUTA I NIEMEN NA USTACH PIŁKARSKICH KIBICÓW + I NIEMEN NA USTACH + GRECHUTA mundialu / Entliczek–pentliczek (tekst: Stefan niezachwiana, / Bo jest w tobie zakochana, / I my ufamy ci. Rembowski) śpiewał: Szok poznawczy, jakiego doznaje kibic zna- Entliczek-pentliczek / Co zrobi Piechniczek jący dzisiejsze standardy, chyba nie może być Tego nie wie nikt. / Kto się zmartwi, kto rozerwie większy. Jak się okazuje, kiedyś mogło być Czy przed przerwą, czy po przerwie / Tego nie wie nikt. normalnie nawet na derbach Krakowa. Lata Uśmiechów, radości, / Kłopotów czy żalu / 80. i 90. ubiegłego stulecia to jednak upadek Czego będzie więcej? obyczajów kibicowskich w całej Europie, a co

To tajemnica mundialu / Mundialu to tajemnica. za tym idzie – wymowa piosenek stadiono- Karewicz Marek fot. Grechuta, Marek Ja jednak wierzę że nie będzie źle / E viva España, ole! wych ma dużo agresywniejszy charakter i takich pieśni jak wyżej wymieniona właściwie I jakkolwiek były to często całkiem udane się już nie spotyka; na szczęście nie dotyczy to utwory, a piosenka Łazuki to wręcz mundialo- hymnów klubowych chociaż i w nich zdarzają wy wzorzec, do którego nikomu nie udało się się uszczypliwości. nawet zbliżyć mimo wielu prób, jakich jeste- śmy świadkami przed każdą dużą imprezą (Do O ile hymn Wisły nawiązuje do Jak długo na boju, Polsko czy Koko, koko, Euro spoko – by Wawelu, w którym tekst pierwszej zwrotki 172 173

i refrenu uległ tylko kosmetycznym retuszom chcący pójść tą drogą musiałby sięgnąć chyba Jaka była, jest i będzie, my pójdziemy za nią wszędzie / Dotarliśmy do aktualnego mistrza Polski – w stosunku do oryginału – po Breakout. I będziemy jej śpiewali tak: Legii Warszawa, który oprócz wspomnianego Od Chicago po Białystok / Każdy o tym dobrze wie Snu o Warszawie, wykonywanego na klubo- Jak długo na Wawelu, / Zygmunta bije dzwon / Tyle było dni, do utraty sił, / Do utraty tchu, tyle było Jagiellonia na boisku / strzela bramki tak jak chce wym stadionie od 2004 roku, ma w swoim Tak długo nasza Wisła / Zwyciężać będzie wciąż. / chwil, / Gdy żałujesz tych, z których nie masz nic, / Jed- kibicowsko-wokalnym arsenale jeszcze jedną Zwycięży orzeł biały, zwycięży polski ród no warto znać, jedno tylko wiedz: / Że ważne są tylko Ale Jagiellonia chciała być widocznie więcej bardzo charakterystyczną pieśń, bo jak po- Zwycięży nasza Wisła, bo to krakowski klub (x2) te dni, których jeszcze nie znamy, / Ważnych jest kilka niż OK, bo obecny hymn nawiązuje do me- kazuje przykład Bayernu, żeby zdominować tych chwil, tych, na które czekamy, / Ważne są tylko te lodii Pieśni o małym rycerzu z serialu o przy- rodzime rozgrywki, dobrze mieć w zanadrzu – o tyle napisany i zaśpiewany przez Macie- dni, których jeszcze nie znamy, / Ważnych jest kilka tych godach Wołodyjowskiego, która świetnie się kilka hymnów: ja Maleńczuka hymn Cracovii, a szczególnie chwil, na które czekamy… już sprawdziła na meczach polskich siatkarzy: trzecia zwrotka wzbudziła już tyle kontrower- Za kibicowski trud / za święte barwy twe, sji, że nie zawsze jest wykonywana (przeważ- Grechuta był wielkim kibicem sportowym, ale W mieście Białystok / Tym, w którym żyję / za ten syreni gród / Legio, wygraj dzisiaj ten mecz. nie a capella dośpiewują ją kibice), a kiedy jej chyba nie przypuszczał, że tekst napisany z zu- Oddałem serce drużynie Niepokonane miasto, niepokonany klub, / fragment przed tradycyjnym meczem nowo- pełnie innej okazji tak trafnie opisuje charakter Wstań, unieś barwy / Wsłuchaj się w słowa / tysiące fanów twych rocznym Cracovii zacytował prezydent Jacek kieleckiego klubu. Zespołu, który choć przeżył Pieśni o mej Jagiellonii (bis) zwycięstwa pragną dziś, / + ANDRZEJ DOMAGALSKI & RAFAŁ PODMOKŁY + Majchrowski, dobrze odebrała to tylko „jedna już relegowanie z ekstraklasy, wielkie problemy więc zaśpiewajmy znów… strona Błoń”. finansowe, a fachowcy niemal co roku wróżyli Na Ligę Mistrzów to chyba jednak ciągle za mu sportową degrengoladę – wciąż się pod- mało. Sen o Warszawie Pamiętam, że jestem z Krakowa / Pamiętam i mam to nosi, nie upada. we krwi / Pamiętam te święte słowa / Nigdy nie zejdę Nawiązania do klasyki znajdziemy również Mam tak samo, jak ty / Miasto moje, a w nim na psy Cracovia i jej barwy dwie / Cracovio, po prostu Co innego Górnik Łęczna, który spadł już w Lechu Poznań, ale jest to klasyka zagranicz- Najpiękniejszy mój świat, / Najpiękniejsze dni. kocham cię / Cracovia, cóż bardziej polskie jest / i z ekstraklasy, i z I ligi, a w międzyczasie do- na. W górę serca, niech zwycięża Lech to pio- Zostawiłem tam kolorowe sny… / Niż twoja czerwień i biel. robił się hymnu autorstwa Krzysztofa Cugow- senka śpiewana na melodię Yellow Submarine Kiedyś zatrzymam czas skiego. Najwyraźniej zawodnicy uznali jednak, zespołu The Beatles. I na skrzydłach jak ptak / Będę leciał co sił Dla niewtajemniczonych: „psy” to określe- że nie była to pieśń na ekstraklasę. Tam, gdzie moje sny / I warszawskie kolorowe dni. nie na kibiców Wisły związane z gwardyjską Ludzi tłum przez miasto gna / Gdybyś ujrzeć chciał / Nadwiślański świt, przeszłością klubu. Notabene jeszcze więcej Górnik Łęczna, Górnik Łęczna, / Dziś Kolejorz znowu gra! Już dziś wyruszaj ze mną tam / Zobaczysz, jak kontrowersji mogłaby wzbudzić piosenka Górnik Łęczna dzisiaj gra! W kasach ścisk, biletów brak, / Przywita pięknie nas / warszawski dzień… Autsajder zespołu Dżem, w której Ryszard Lubelszczyzna jest ci wdzięczna, / Cały stadion pęka w szwach

+ GRECHUTA I NIEMEN NA USTACH PIŁKARSKICH KIBICÓW + I NIEMEN NA USTACH + GRECHUTA Riedel umieścił sformułowanie zawsze warto Że drużynę taką ma! W górę serca i niech zwycięża LECH! / Jak widać na przedstawionych wyżej przy- być człowiekiem, choć tak łatwo zejść na psy, ale Górnik Łęczna, Górnik Łęczna, / Niech zwycięża LECH! (bis) kładach, nie wszystkie futbolowe pieśni są Riedel, pisząc te słowa w 1993 roku, nie miał Górnik wciąż do przodu prze! Sędzia już rozpoczął mecz, / Piłka znowu toczy się tak dobre jak songi Niemena czy Grechuty. prawa wiedzieć, jaki może być ich „kibolski” Czapki z głów / I z podania pada strzał / Na trybunach radość, szał Czasami w trosce o słuchacza warto zostawić kontekst prawie 20 lat później. Za waleczną twoją grę! (ref.) muzykę bez słów, tak jak w Marszu Królew- Górnik Łęczna, Górnik Łęczna! / Kolejorz! – jesteśmy z wami! / skim, czyli hymnie Hiszpanii. Podobnie zrobił Jako się rzekło, są jednak hymny neutralne, Lubelszczyzna jest ci wdzięczna! Kolejorz! – ten mecz wygramy! też Widzew Łódź, którego hymnem jest prze- które mógłby przed swoim meczem puszczać Brać kibiców jest ci wdzięczna! Kolejorz! – to głos kibola! / piękny instrumentalny Taniec Eleny Michała praktycznie każdy polski zespół. Do takich Kolejorz! – my chcemy gola! Lorenca. pieśni należy Dni, których nie znamy Marka Znane nazwisko widnieje również w rubryce Grechuty zaanektowana przez fanów Korony „autor” przy hymnie białostockiej Jagiellonii, Kielce. Z jednej strony świadczy to o dobrym stworzonym w 2013 roku. Janusz Laskowski Andrzej Domagalski – wieloletni dziennikarz, redaktor „Tempa”, „Supertempa” i „Dziennika Polskiego”. guście kibiców, z drugiej zaś można ją potrak- napisał utwór Jagiellonia jest OK i trudno z tym Rafał Podmokły – politolog, dziennikarz „Gazety Myślenickiej” i Polsat Sport. tować jako godną odpowiedź na Sen o War- polemizować. szawie Legii Warszawa. Niemen i Grechuta to chyba dwa najważniejsze nazwiska polskiej Tu nad Białką, nie nad Wisłą / Jagiellonia gra o wszystko, alternatywy rockowej lat 70. Jakiś inny klub osiemdziesiąt kilka lat 174 175

Jacek Kurek pogłębiają świadomość, stając się nieraz kata- Piosenka Cielito lindo (Aj-jaj-jaj vel Ay, Ay, Ay) lizatorami spraw i wydarzeń wielkich, donio- – bo o niej mowa – związana jest z pisarzem TO TYLKO PIOSENKA… słych, nie tylko artystycznie. Quirino Mendozą y Cortésem (choć początko- wy wers utworu zaczerpnięto z andaluzyjskiej Wielokrotnie zdarzało się, że niechciane pio- piosenki Sierra Morena). Europejską popu- senki ze stron B singli przyćmiewały urodą larność temu – jak czasem się o nim mówi i znaczeniem te ze stron A. Często napisany – „szmuglerskiemu walczykowi” zapewniła szybko i na kolanie, brakujący do całości pły- Rosita Serrano („Chilijski Słowik”) występu- ty utwór stawał się potem jej znakiem rozpo- jąca w Berlinie od połowy lat 30. XX wieku. znawczym, a niezobowiązujący pastisz czy Ale melodia ta „przydała się” Polakom także wypełniająca wolne miejsca miniatura prze- i po okupacji. Wielu przecież pamięta piosen- chodziły do historii muzyki, czyniąc sławnym kę Zielona wrona – z satysfakcją śpiewaną na niejednego artystę… złość peerelowskim władzom w stanie wojennym. Z tą wroną niemało było kłopotu. An- * drzej Sikorowski wspominał we wprowadzeniu Piosenek też dosyć o maju i bzach śpiewanek lirycznych skąpanych we łzach do kompaktowej reedycji drugiej płyty zespołu bezpiecznych rozmyślań o chmurach co mkną Przygotowując artykuł o zespole Los Lobos Pod Budą Postscriptum: Drugi duży winylowy wszak w sprawy pogody nie miesza się rząd (po raz pierwszy goszczącym w Polsce latem krążek ukazał się tuż po stanie wojennym. Tak- niech zwykłą obelgą obrzuci nas ktoś

2019 roku) na potrzeby jednego z numerów że na nim – prócz lirycznych westchnień – zna- + JACEK KUREK + piosenek wreszcie dość kwartalnika „Twój Blues”2, przypomnia- lazły się komentarze na temat codzienności. Ta Pod Budą, Nasze postscriptum łem sobie pewną piosenkę, która wpadła mi zaś nie przedstawiała się wesoło. Skreśliła więc w uszy i oczy, gdy jako dziecko oglądałem je- cenzura już w czasie nagrywania płyty jedną den z odcinków ulubionej Stawki większej niż zwrotkę z tytułowej piosenki. Zostawiliśmy życie. Potem melodia ta wróciła do mnie, gdy pusty muzyczny fragment bez tekstu. W utwo- zobaczyłem pierwszy polski film fabularny rze O la ri ja musieliśmy zastąpić zwisającą + TO TYLKO PIOSENKA… + + TO TYLKO ładąc na talerz gramofonu płytę Edyty o losy polskiej piosenki uważam za przedwcze- nakręcony po drugiej wojnie światowej, wy- z latarni wronę – słowikiem. Pierwszy ptak źle Geppert Recital – Live1 z 1986 roku, sne i nieuzasadnione. Ta kapitalna introduk- reżyserowany przez Leonarda Buczkowskiego kojarzył się ze skrótem Wojskowej Rady Oca- Kprzed pierwszą piosenką Czekaj no, cja wprowadzająca w płytowy recital bardzo – Zakazane piosenki (1947). Film prezentował lenia Narodowego. Kolejny dokument tamtych Higgińszczaku, miłośnik wokalistki usłyszy w tamtym czasie popularnej w Polsce artystki piosenki śpiewane przez Polaków w okupo- czasów3. najpierw ujmujące wprowadzenie Krzysztofa jest przypomnieniem znaczenia piosenki, jakie wanej ojczyźnie i ukazywał znaczenie, ja- Materny, a w nim jedną z najstarszych definicji ma od stuleci, przeobrażeń, jakie przechodzi, kie wówczas miały. Dzięki nim łatwiej było Nie mógł tego oczywiście przewidzieć Woj- piosenki zaczerpniętą z Francuskiego słownika ale i oczywiście czasów, w których powsta- przeżyć wojenny koszmar, a wokół ważnych ciech Młynarski, pisząc u schyłku lat 60. muzycznego z końca XVIII wieku. Zacytujmy je i w których Krzysztof Materna z pogodą spraw skonsolidować ludzi i obudzić drzemią- urokliwą, pełną dwuznaczności, muzyczno- spisany ze słuchu fragment: „Piosenka, rodzaj ducha, ale i nie bez refleksji wypowiedział te ce w nich siły, zadrwić z okupanta, a nieraz -literacką perełkę pt. Lubię wrony. Piosenka wiersza krótkiego, do którego dodaje się muzykę, słowa pod adresem publiczności przytłoczonej z samej śmierci. Twórcy filmu dopowiadają z muzyką Jerzego Wasowskiego ukazała się aby był śpiewany przy okazjach towarzyskich, często siermiężną rzeczywistością marnowa- (w napisach początkowych): I dlatego zasłu- na nagranym we wrześniu 1969 roku albumie jak przy stole, z przyjaciółmi, z ukochaną, nych przez władze lat następujących po stanie żyła sobie [piosenka – J.K.] na film. Na końcu Obiad rodzinny, ale i na wydanej w roku 1980 a nawet samemu, aby na kilka chwil oddalić wojennym. Tym samym, chcąc nie chcąc, saty- tę jedną z najbardziej znanych meksykańskich płycie Szajba4. znudzenie, jeśli się jest bogatym, oraz aby lżej ryk przypomniał, jak wiele człowiek zawdzię- melodii usłyszałem z płyty właśnie Los Lobos znosić nędzę, jeśli się jest biednym” – ceniony czać może krotochwili, jak często sprawy bła- (bo wcześniej był jeszcze Placido Domingo, ale A tak na marginesie… już sama tylko obecność konferansjer i satyryk dodaje z uśmiechem: he, lekceważone, uznawane za niepoważne, też kilku innych wykonawców). tych ptaków w historii – nie tylko zresztą pio- W świetle tego ostatniego sformułowania obawy niewarte większej uwagi zapadają w pamięć, senki, ale i kultury – zasługuje na osobny esej…

1 Ta wydana została jako pierwsza płyta artystki (niemal równolegle z debiutem studyjnym Och, życie, kocham cię nad życie), nagrana została 2 J. Kurek, Wilki z Miasta Aniołów, „Twój Blues” 2019, nr 77, s. 20–22. podczas koncertów mających miejsce w grudniu 1985 r. w Teatrze Stu. W 1987 r. wytwórnia „Pronit” przyznała artystce za to nagranie złotą 3 Pod Budą, Antologia, 2007, s. 5. płytę. Studyjna Och, życie, kocham cię nad życie wydana została przez „Arston”. 4 Wiele lat później (2010) piosenkę przypomniał z sukcesem zespół Młynarski Plays Młynarski. 176 177

* Wyliczać przykłady, związki, inspiracje… moż- spirują artystów… Najważniejsze są: prawda, raczej oczywiste, że ważne i cenne to źródło, na by tu bez końca. Wystarczy powiedzieć, że pamięć, miłość… Z pamięci i z potrzeby serca z którego obficie czerpać można w dobie kry- Od „szmuglerskiego walczyka” i twórczości wartość wzruszeń i wspólnototwórczej mocy zrodziły się także te iskry w popiele… zysu tożsamości. A jednak nie dla wszystkich z wronami w tle myśl zawiodła mnie do roku jest w przypadku piosenek trudna do przece- to oczywiste… 1963, a nawet 1945. Piosenka You’ll Never Walk nienia. Przypomnijmy jeszcze koncert Metal- * Alone z drugiego aktu musicalu Carousel, ze liki, jaki miał miejsce 21 sierpnia 2019 roku na Pamiętam pewną konferencję o kulturze słowami Oscara Hammersteina II i muzyką Ri- Stadionie Narodowym w Warszawie, i chwilę, Możemy być przekonani, że z połączenia tego środkowoeuropejskiej, gdy dzieliłem się po- charda Rodgersa, śpiewana była przez bardzo gdy zespół wykonał Sen o Warszawie Czesława (nauka + sztuka) rodzi się potężna siła edu- dobnymi myślami, przywołując między in- różnych wykonawców, między innymi Elvisa Niemena. kacyjna. Dziś projektów łączących historię nymi znaczenie zespołu The Plastic People Presleya, Franka Sinatrę, Roya Orbisona, John- z muzyką popularną i jazzem nie brakuje, na Of The Universe dla dysydenckich środowisk ny’ego Casha, Ninę Simone, Marka Knopflera, * przykład: Lao Che, Powstanie Warszawskie walczących o wolność w Czechosłowacji w la- Alicię Keys, Arethę Franklin… W 1963 roku z 2005 roku; Tomasz Stańko, Wolność w sierp- tach 70. XX wieku6. W dyskusji profesorowie wykonał ją na debiutanckiej dużej płycie How W ten sposób wracamy na koniec do roku niu z 2005 roku; Eldo, Nie pytaj o nią z 2008 i panie profesor ze wzruszeniem wspomina- Do You Like It (i na singlu) liverpoolski zespół 2019. Gdy piszę te słowa, w dniach obcho- roku; L.U.C., 39/89 Zrozumieć Polskę z 2009 li, gdy w czasach młodości, w tyglu obciążeń (podobnie jak Beatlesi będący pod opieką dów stulecia wybuchu pierwszego powstania roku; Elektryczne Gitary, Historia z 2010 socjalistycznej siermięgi, promieniem światła Briana Epsteina) Gerry and the Pacemakers. śląskiego, Wojciech Ciuraj wydał zbiór 10 pio- roku; De Press, Gromy i pyłki z 2010 roku; Ta- była muzyka na przykład spod znaku SBB czy Piosenka zyskała oszałamiającą popularność senek na płycie zatytułowanej Iskry w popiele. dek, Niewygodna prawda z 2012 roku; Maleo wspomnianego już Czesława Niemena. Ale i wspięła się na szczyty brytyjskich list prze- W książeczce do płyty pozwoliłem sobie na- Reggae Rockers, Panny wyklęte z 2014 roku; wstał też uczony najwyraźniej zdegustowany

bojów. Stała się także hymnem kibiców klubu pisać słowa, które tu, zmierzając ku poincie, Smolik, Grosiak, Miuosh, Historie z 2016 roku; tym, że podczas poważnej konferencji ktoś po- + JACEK KUREK + Liverpool FC. Śpiewają ją odtąd przed każ- przytoczę: Złe Psy, Duma z 2017 roku – by przypomnieć dejmuje trywialne treści i powiedział, burząc dym meczem rozgrywanym przez ich dru- jedynie niektóre, a przecież są jeszcze doko- rzewny nastrój: No tak, ale to przecież tylko żynę na Anfield. Nad głównym wejściem na Sztuka przywołuje historię, bywa, że dobitniej nania wykonawców zagranicznych, jak cho- piosenki, każdy jakichś słuchał… stadion (Shankly Gates) widnieje ten właśnie niż nauka o niej opowiada, bo najpierw zwra- ciażby szwedzkiej grupy Sabaton z albumami napis: You’ll Never Walk Alone. Drużyna zo- ca się ku zmysłom, emocjom… Dzieła sztuki to Coat of Arms z 2010 roku oraz Heroes z 2014 Tak – pomyślałem wtedy – to tylko piosenki… stała kiedyś wraz z zespołem Gerry and the najcenniejsze historyczne źródła. Z zachwytu roku, na których nie brakuje mocno wyrażonej A jedna z nich, śpiewana przez tęskniących za + TO TYLKO PIOSENKA… + + TO TYLKO Pacemakers zaproszona do programu Ed nad historią „wykładaną” przez artystów nie- pamięci o powstaniu warszawskim i Witoldzie utraconą ojczyzną żołnierzy i powstała w pół- Sullivan Show. Trener Liverpoolu Bill Shan- jedno zrodziło się zamiłowanie do nauki, nie- Pileckim. nocnych Włoszech u schyłku XVIII wieku kly miał powiedzieć do Gerry’ego Marsdena: jeden narodził się uczony umysł… W ślad za (a zatem mniej więcej w tym samym czasie co Gerry, synu mój… dałem ci drużynę, ty nam zachwytem podąża poznanie… Wybrzmiewają historycznymi i patriotycz- zacytowana przez Krzysztofa Maternę defini- piosenkę. nymi wątkami sale kameralne, filharmonijne cja), nieco ponad sto lat później stała się hym- Gdy nauka sięga granic własnych możliwości, i stadiony. Powstają całe projekty (między in- nem odrodzonej Polski. I czyż ma znaczenie, Kibiców śpiewających chóralnie tę pieśń szczęśliwie pozostaje jeszcze sztuka i ona pro- nymi wspomnianych L.U.C.-a czy Miuosha)5. że to tylko zaczerpnięta z ludowego mazurka słychać także na płycie zespołu Pink Floyd wadzi tam, dokąd nauka nie może… dalej, A niektórzy artyści zaczynają się w tej formule piosenka i że nawet autora tej melodii nie zna- Meddle z 1971 roku w utworze Fearless, który głębiej… w poszukiwaniu prawdy i w jej zgłę- wręcz specjalizować. I choć efekty bywają róż- my, skoro z taką skuteczną siłą poprowadziła napisali Roger Waters i David Gilmour, kibi- bianiu. A bywało i tak, że sztuka zastępowała ne (a i koniunkturalizm tu i ówdzie już wyczu- całe pokolenia ku wolności i stała się jej naj- ce… Arsenalu Londyn. Stała się ona zresztą naukę, gdy tej ostatniej agresor, okupant czy za- walny może być dla nich pewną pułapką), jest piękniejszym znakiem i ziszczeniem…? hymnem kibiców innych drużyn – Celticu borca zabraniał uprawiać zniewalanym naro- Glasgow, Borussi Dortmund, Feyenoordu, FC dom i wtedy bardowie, pielęgnując dziedzictwo, Cambuur, FC Twente i wielu innych. A grupa przekazywali je sobie współczesnym i potom- Queen nią właśnie zainspirowana została do nym, stawali się najbardziej wypatrywanymi napisania We Are The Champions i We Will nauczycielami i strażnikami sumień. Rock You. Natomiast Barbara Streisand uczci- ła wykonaniem You’ll Never Walk Alone ofiary Bogactwo języka sztuki wspiera naukę. Obie ra- ataku z 11 września 2001 roku podczas uro- zem stanowią nie tylko parę nierozerwalną, ale 5 Koncert Miuosha z gośćmi, m.in. z NOSPR, na Stadionie Śląskim 9 czerwca 2019 r. zatytułowany Scenozstąpienie zgromadził 40 tys. ludzi. czystości rozdania nagród Grammy w tymże i siłę w zbliżaniu człowieka do tego, co nieznane. 6 XVII Międzynarodowa Konferencja Naukowa z cyklu „Kultura Europy Środkowej” Wolność i jej ograniczenia w kulturze Europy Środkowej, jaka odbyła się w Zabrzu w 2013 r. Wygłosiłem wtedy referat: Wolność z nami... czechosłowacka i polska scena rockowa w służbie wolności roku. Artyści zapalają naukowe pasje, naukowcy in- w latach 70. XX wieku. 178 179

Teresa Drozda ŚMIECH JEST NIESKOŃCZENIE PIĘKNY, CZYLI 60 LAT SEMAFORA + TERESA DROZDA + 0 października 1959 roku objawił się wyskakiwał z tramwaju. Nie studiował, ale w Pradze nowy teatr. Nie miał własnej ma kilka tytułów doktora honoris causa. Po 3siedziby, wystąpił gościnnie w teatrzyku skończeniu średniej szkoły pracował w re- Ve Smečkách (to nazwa ulicy w centrum Pragi, klamie jako grafik, ale ciągnęło go w stronę gdzie dziś mieści się jeden z ważniejszych cze- teatru i muzyki. W pisaniu tekstów wprawiał skich teatrów Činoherní klub), a jego założy- się w czasie dwuletniej służby wojskowej – kre- cielami byli autor Jiří Suchý i kompozytor Jiří śląc mapy, dopisywał czeskie teksty do melodii Šlitr. Teatr nazywał się Semafor. Był jednym zasłyszanych w monachijskim radiu. Niektóre z wielu powstających w tamtym czasie teatrów z tych piosenek trafiły potem do Semafora, małych form i scen. Jako jeden z niewielu – a niemal wszystkie śpiewane były w „Re- przetrwał 60 lat. ducie” (w 1994 roku prezydent Bill Clinton, odwiedzając Pragę, zagrał tam na saksofonie) W wypadku Semafora chodziło o łączenie przez pierwszy zespół Suchego Akord club, siedmiu form, nazwa to zresztą akronim słów w którym grał na banjo, a potem na kontra- SEdm MAlých FORem – w pierwszych latach basie. Tam poznał aktorów Ivana Vyskočila działalności pod jego szyldem odbywały się i Miroslava Horníčka (wybitnych aktorów ko- między innymi: koncerty jazzowe, wystawy, mików) oraz Jiřego Šlitra. spektakle łączące teatr lalkowy z dramatycznym i wieczory poetyckie. Ale bardzo szybko Jiří Šlitr, rocznik 1924, maturę zdawał w 1943 okazało się, że przeznaczeniem Semafora i jego roku, a po wojnie, na życzenie ojca, skończył wielką siłą jest piosenka. prawo na Uniwersytecie Karola w Pradze. Anegdota mówi, że dyplom wręczył ojcu, mó- Jiří Suchý urodził się w 1931 roku w Pilźnie, wiąc, że już mu nie będzie potrzebny. Na prze- od 1936 roku do dziś mieszka w Pradze. Mając łomie lat 40. i 50. grał w Czechoslovak Dixie- trzynaście lat, wystąpił jako statysta w filmie land Jazz Band i był wziętym pianistą, który zatytułowanym Sobota (był to ostatni czeski czasem składał nuty. Kompozytorem, a później

Jitka Molavcova, fot.Cezary Chrzanowski Molavcova, Jitka film Adiny Mandlovej), gdzie wraz z innymi też aktorem uczynił go Suchý. Jiří Šlitr długo 180 181

nie chciał wychodzić na scenę. Przełamał się Legenda mówi, że Jiří Suchý podczas swojego i przeszkód, które z powodu nierozumiejących mi gwiazdami Semafora, a potem gwiazdami w 1962 roku, kiedy Suchý napisał kameralną pierwszego publicznego występu zaśpiewał i niesprzyjających osób były w pewnym mo- czechosłowackiej popkultury byli wówczas sztukę Jonáš a tingltangl (Jonasz i tingel-tangel), piosenkę V+W. To pokazuje, jak silna była to mencie naprawdę liczne. I dlatego też ostatecz- (wymieniam tylko tych jakoś znanych w Pol- w której obaj grali chwilami siebie, a chwilami tradycja i jak ważna dla głównego kreatora no- nie zwyciężyli na wszystkich poziomach. […] sce): Eva Pilarová, Hana Hegerová, Karel Gott, komika Jonasza i jego pianistę. wego teatru – Suchego. dołączyli do grona rzadkich artystów jak Ježek Waldemar Matuška. i V+W, William Shakespeare, George Gershwin, Próbując zrozumieć fenomen Semafora, trzeba Nie sposób w stosunkowo niewielkim szkicu Francis Scott Fitzgerald albo Dashiell Hammett; W sierpniu 1968 roku, kiedy wojska Układu umieścić go w kontekście nie tylko czasu, w ja- opisać wszystkie niuanse związane z dzia- do artystów, którzy (jak mówi Raymond Chan- Warszawskiego wkraczały do Czechosłowacji kim powstał, ale też tradycji. Przedwojenną ak- łalnością Semafora. Punkty zwrotne, wzloty dler) sięgnęli po fałszywych bogów i całkowicie z „bratnią pomocą”, Suchy był na wakacjach torsko-autorską parą, która stała się symbolem i upadki. Nie ulega jednak wątpliwości, że od ich przekształcili; sięgnęli po banalny gatunek w Jugosławii. Nie wrócił do Pragi, ale pojechał awangardowego i początkowo futurystycznego pierwszej premiery Člověk z půdy (Człowiek i stworzyli z niego coś, co innym zdawało się do krewnych do Londynu i poważnie rozważał Osvobozeného divadla (Teatru Wyzwolonego) ze strychu) było oczywiste, że pojawiła się zupełnie niemożliwe1. emigrację, dowiedział się bowiem, że policja byli Jiří Voskovec i Jan Werich. Ich teatr z cza- nowa jakość. W 1964 roku, raptem pięć lat po polityczna zamyka sygnatariuszy manifestu sem wyewoluował w stronę teatru satyryczne- otwarciu teatru, ukazały się dwie książki pod- Krytyka ideologiczna zaczęła się pojawiać oko- Praskiej Wiosny Dva tisíce slov (Dwa tysiące go, politycznego i antyfaszystowskiego. Opierał sumowujące jego dorobek (wcześniej były też ło 1961 roku. Duetowi zarzucano, że jego sztu- słów), który obaj ze Šlitrem podpisali. Pod się na piosenkach i tak zwanych przedscen- płyty) – zbiór tekstów piosenek oraz libretta ki nie są odpowiednie dla ludzi pracy, a mu- nieobecność Suchego Šlitr przygotował nową kach, granych na proscenium, obok głównej sztuk. W obu znalazły się również krótkie szki- zyka czerpie z obcych wzorców. Aby przekaz wersję swojego teatralnego recitalu Ďábel akcji spektaklu, często improwizowanych. To ce opisujące jego fenomen. Napisali je między jeszcze wzmocnić, rozpoczęto remont sali Ve z Vinohrad (Diabeł z Winogradów), którego

był znak rozpoznawczy duetu, podobnie jak innymi Miroslav Horníček, Jan Werich i Josef Smečkách i Semafor przez jakiś czas nie miał premiera odbyła się 25 września 1968 roku. + TERESA DROZDA + pisane przez nich, a komponowane w większo- Škvorecký. Škvoreckiego zacytujmy: Jak mówi gdzie grać, tułał się po Pradze i innych mia- Tego dnia partyjna prasa doniosła, że Suchý ści przez Jaroslava Ježka (prekursora czeskiego Arthur Miller, nowość, prekursorstwo czynu stach. Zespół skurczył się do kilku osób, ale postanowił zostać na Zachodzie, on zaś wbrew jazzu) piosenki. Josef Škvorecký w znakomitej artystycznego polega nie na tym, że artysta ob- przetrwał, a swoje miejsce znalazł w końcu tym doniesieniom w końcowej scenie sztuki książce Wszyscy ci wspaniali chłopcy i dziew- myśla jakąś nową filozofię, ale na tym, że reali- w pasażu Alfa (Palác U Stýblů na Václavskim wyszedł przed kurtynę. Razem ze Šlitrem czyny (tł. Andrzej S. Jagodziński, wyd. Pogra- zuje coś, co wisi w powietrzu, czego ludzie są náměstí), gdzie grał do 1993 roku. przygotowali jeszcze jeden spektakl, Jonáš nicze 2018) pisze o nich tak: Voskovec i Werich pełni, ale nie potrafią tego sami wypowiedzieć. a doktor Matrace (Jonasz i doktor Materac), byli symbolem praskiej atmosfery kulturalnej lat Artysta mówi to w ich imieniu. I tak właśnie W pierwszej dekadzie swojej działalności Se- którego premiera odbyła się w maju 1969 trzydziestych XX wieku i do dziś stanowią jej było na początku Semafora. Dlatego miał tak mafor był teatrem młodych. Młodzi byli wyroku. Spektakl nawiązywał wprost do pierw- trademark. Jeszcze pod koniec lat sześćdziesią- ogromny odzew wśród młodzieży (ale bądźmy stępujący w nim artyści, młodzi jego twórcy szego Jonasza (Jonáš a tingltangl) i powstał tych Miloš Forman powiedział w wywiadzie dla dokładni: nie tylko wśród młodzieży) i dlatego – prawie wszyscy między dwudziestką a trzy- w zasadzie na życzenie publiczności, która czasopisma „Life”, że przeciętny młody człowiek część krytyków przez tak długi czas nie była dziestką. Młoda publiczność. W polskiej pra- domagała się powrotu na scenę obu bohaterów + ŚMIECH JEST NIESKOŃCZENIE PIĘKNY, CZYLI 60 LAT SEMAFORA + CZYLI 60 LAT PIĘKNY, + ŚMIECH JEST NIESKOŃCZENIE z Pragi może nie znać nazwiska aktualnego pre- w stanie go zrozumieć i tak długo marnowała sie pisano o „młodzieżowym kabarecie” czy (Jonasza i jego pianisty, który okazał się dok- miera, ale z pewnością wie, kim byli V+W (uży- czas na syzyfowych próbach narzucenia mu „młodzieżowym teatrzyku”. A pisano przede torem praw). W spektaklu znalazło się sporo wane do dziś skrótowe określenie obu artystów starych idei, np. polityczności sztuki. Jednak to, wszystkim za sprawą filmu Miloša Forma- aluzji do aktualnej sytuacji politycznej, a ich i ich dzieła, ma też formę logotypu). Dodaje: co Suchý ze Šlitrem zrobili, było czynem arty- na Konkurs (1964) i pacyfistycznej komedii zwieńczeniem był ostatni dialog bohaterów wspólnie z ojcem czeskiego jazzu, Jaroslavem stycznym w każdym znaczeniu tego słowa i ze muzycznej Kdyby tisíc klarinetů (Gdyby ty- i piosenka, wyraźnie inspirowana Voskovcem Ježkiem, połączyli jazz, dadaizm, cyrk, Cha- wszystkimi jego atrybutami, łącznie z atrybutem siąc klarnetów, 1965) z Jiřím Menzlem – tak, i Werichem – Proti všem (Przeciw wszystkim). plina, Bustera Keatona i amerykański wodewil polityczności. […] Przede wszystkim ich piosen- tym od Pociągów pod specjalnym nadzorem Jest w niej długa, absurdalna wyliczanka tego, w całość wyższego sortu – rodzaj oryginalnego ki nie są osobne, nie próbują pojedynczo zdobyć – w jednej z głównych ról. Szczęście miał też przeciw czemu protestują obaj panowie – sa- i intelektualnego musicalu politycznego. W Cze- zainteresowania publiczności, ale są jednolitym, Semafor do telewizji, która na bieżąco adapto- mochodom, chmurom, kurzowi, błocie, pań- chach nigdy przedtem niczego takiego nie było, bogatym w wariacje, celowym śpiewem o na- wała kolejne spektakle, z jednej strony pod- stwu, frakom, partiom… a na koniec śpiewają, a po drugiej wojnie też długo nie – aż do czasu, szych czasach, ich klimacie uczuciowym, wrażli- budowując ogromną popularność panów S+Š, że są dwoma wściekłymi facetami, ale nikt im gdy na początku lat sześćdziesiątych Jiří Suchý wości estetycznej oraz codziennych myślach. Od z drugiej tę popularność dyskontując. Młody- nie podskoczy, bo mogą się śmiać: i Jiří Šlitr założyli teatr Semafor. A w Semaforze samego początku traktowali więc swoje piosen- do tradycji Voskovca i Wericha bardzo świa- ki nie jako krótkotrwałe „małe formy”, ale jako domie się odwoływali, wystawiając ich rewie elementy większej całości. Ponieważ wiedzieli, i wplatając piosenki do własnych spektakli. co robią, nie przestraszyli się ataków, krytyki 1 Tł. Anna Plasová na potrzeby niniejszego tekstu. 182 183

Víme, že smích ten dělá z lidí obry tak zwanej antykarty, czyli dokumentu potę- z obsługi, żeby śpiewająco na tę przerwę za- Semafor kończy 60 lat. Jiří Suchý zapo- (wiemy, że śmiech robi z ludzi gigantów) piającego Kartę 77, przez co ponownie ścią- prosić, widziałam je też w drobnych rólkach. wiada, że wkrótce przestanie występować A z malejch dětí staví armady gnął na swoją głowę gniew reżimu. W 1980 Wszyscy robią wszystko. Ma to swój urok, kie- (w październiku 2019 roku skończył 88 lat!). (a z małych dzieci wojska) roku Semafor utracił autonomię, stając się dy odwiedza się teatr raz, po trzeciej wizycie 26 września na ekrany kin wszedł poświęco- Von totiž smích je neskonale dobrý częścią teatru muzycznego Karlín (Hudební urok na powabie nieco traci. Niemniej – na ny mu dokument. W 2016 roku powiedział (ponieważ śmiech jest nieskończenie piękny) divadlo Karlín). Po 1990 roku Suchý swój teatr Jiřego Suchego nie mogę się napatrzeć i przy- mi – w przerwie spektaklu, bo tylko wtedy Není však dobrý mít ho za zády odzyskał. ciąga mnie on do swojego teatru jak magnes. była szansa na chwilę rozmowy – że dla teatru (ale nie jest dobrze mieć go za plecami) I jeśli coś bym polecała, nawet osobom z mi- pracuje za darmo i to go bawi, że zmęczony Kilka razy odwiedziłam współczesny Sema- zerną znajomością czeskiego, to w pierwszej jest permanentnie, że powoli kończy mu się 26 grudnia 1969 roku w swoim mieszkaniu na for, który od 2005 roku mieści się na Pradze kolejności tytuł Co na světě mám rád (w wol- młodość i wchodzi w wiek średni, że skoro Jo- Winogradach Jiří Šlitr zatruł się tlenkiem wę- 6 na ulicy Dejvickiej. Widziałam nową (z 2013 nym przekładzie Co lubię najbardziej na świe- hannes Heesters w wieku stu lat nagrał płytę, gla. Skończyła się „złota era” Semafora i jego roku) wersję Kytic, uproszczoną wersję legen- cie), o którym napisano, że jest to połączenie a mając 104, zagrał w reklamie i pojechał na pierwsza dekada. Jiří Suchý był gotów zamknąć darnego musicalu Kdyby tisíc klarinetů (także koncertu, kabaretu i biesiady, z elementami tournée, dlaczego i on by nie mógł. teatr. Tym bardziej, że postępująca normaliza- z 2013 roku) i kilka innych spektakli. Ale to, improwizacji. To po prostu przeszło dwugo- cja coraz bardziej utrudniała mu działanie. co dziś w Semaforze najważniejsze – to klimat dzinny jazzowy i swingowy koncert ze świetną, Mam wrażenie, ale możliwe, że tak wygląda to Odebrano mu dyrekcję teatru i wprowadzono miejsca, świadomość obcowania z legendą oraz lekką i dowcipną konferansjerką. W programie tylko z polskiej perspektywy, że Czechy doce- dodatkowe zespoły artystyczne, żeby Semafor Jiří Suchý co wieczór na scenie. autorskie piosenki Suchego, ale też amery- niają tego niezwykłego artystę. Nie sposób zli- grał jak najmniej. Mocno cenzurowano teksty, kańskie standardy, zawsze z czeskim tekstem. czyć płyty dokumentujące dorobek Semafora,

ale przede wszystkim Suchemu zabrakło part- Odbieram Jiřego Suchego bardzo emocjonal- Oprócz Suchego na scenie bryluje Jitka Molav- opisujące go książki, także te napisane przez + TERESA DROZDA + nera. nie, trochę tak, jakbym patrzyła na Jeremiego cová i dwójka zaproszonych gości. Gra pięcio- Suchego, programy radiowe i telewizyjne. Przyborę. Nieuchronnie bowiem Semafor ko- osobowy band ze świetnym pianistą Jakubem A sam Jiří Suchý ma swoje miejsce, swój teatr, Na szczęście – nie na długo. W 1970 roku mło- jarzy się z Kabaretem Starszych Panów, a duet Šafrem na czele. Było to fantastyczne widowi- w którym może realizować autorskie pomysły, da graficzka Jitka Molavcová (rocznik 1950) Suchý–Šlitr z duetem Przybora–Wasowski. To sko z niczego. A właściwie z klasy, świadomo- nawet jeśli daleko im do tych z lat 60. Trudno wygrała krajowy konkurs piosenki „Talent” skojarzenie jest oczywiście pewnym uprosz- ści sceny, umiejętności nawiązywania kontaktu się z nim umówić. Wciąż jest w ruchu, wciąż (śpiewając piosenkę gwiazdy Semafora Hany czeniem, albowiem w Semaforze (myślę tu z publicznością, poczucia humoru, dystansu, ma coś do zrobienia. To jest wartość. On jest Hegerovej Lásko má) i zgłosiła się na casting do o jego „złotej erze”) można bez trudu szukać delikatności w traktowaniu materii muzycznej, wartością. Czas pokaże, ile energii jeszcze teatru. Śpiewała delikatnym sopranem, miała analogii także z Piwnicą pod Baranami, ST- inteligencji. Wychodząc z teatru, można zajść z siebie wykrzesze – życzyłabym sobie, by jak poczucie humoru, determinację i pracowitość S-em, Kabaretem Olgi Lipińskiej – o tym, że do przyteatralnego sklepiku, gdzie do kupienia najwięcej, bo wtedy jeszcze długie lata, odwie- oraz odpowiednią vis comica. Jej talent Suchý Olga Lipińska piosenek z Semafora używała są grafiki Suchego, jego książki, w tym 20-to- dzając Pragę, będę mogła swoje akumulatory dostrzegł bardzo szybko, ze spektaklu na spek- w swoich programach, pisałam w „Piosence” mowa encyklopedia, a także mnóstwo sema- ładować jego energią. + ŚMIECH JEST NIESKOŃCZENIE PIĘKNY, CZYLI 60 LAT SEMAFORA + CZYLI 60 LAT PIĘKNY, + ŚMIECH JEST NIESKOŃCZENIE takl powierzając coraz większe role, aż w końcu w 2018 roku – a nawet z Podwieczorkiem przy forowych i innych płyt. Skusiłam się na jedną. – i tak jest do dziś – stali się nierozłącznym mikrofonie. Do dziś jest punktem odniesie- Z uwagi na jej tytuł. Brzmi on: George Dry W Semaforze czas się trochę zatrzymał. Cza- artystycznym duetem. nia i nieosiągalnym szczytem dla kolejnych Composer. I może to wyjaśnia odrobinę, dla- sem wychodzi to temu teatrowi na dobre, cza- twórców piosenek, rewii i kabaretów, był kuź- czego nieustannie widzę w Suchym Przyborę. sem na gorsze. W 1972 roku Suchý znalazł też sposób na cen- nią talentów, trampoliną do kariery, głosem zurę – zaadaptował na scenę Kytice (Bukiet) pokolenia. Karela Jaromíra Erbena – żyjącego w XIX wieku czeskiego prawnika, historyka, etnografa, Semafor dziś to niewielka scena, niewielka pu- tłumacza i poety – które dla czeskiej kultury bliczność (niespełna 190 miejsc) i niewielkie narodowej są mniej więcej tym, czym dla kul- (w związku tym) wkładane w produkcję pie- tury polskiej Ballady i romanse Mickiewicza. niądze. To niestety widać. Widać też, że wszel- To był strzał w dziesiątkę i kolejny ogromy kie wolne środki Jiří Suchý stara się zainwe- sukces Suchego i jego zespołu. stować w ludzi, na scenie bywa po kilkanaście osób, a aktor w Semaforze jest jednocześnie Dalsze losy Semafora to czas wzlotów i upad- tancerzem i muzykiem. Do tego na scenę tuż ków. Suchý w 1977 roku odmówił podpisania przed każdą przerwą wkraczają dziewczyny 4POECI PIOSENKI 186 187 + ANDRZEJ GARCZAREK

ANDRZEJ GARCZAREK

Autor piosenek, ballad i słuchowisk radiowych.

Przez wiele lat współpracował z III Programem Polskiego Radia. Był jednym z autorów legendarnego już magazynu radiowego Zgryz Macieja Zembatego. W 1981 roku brał udział w Festiwalu Pieśni Zakazanych w Gdańsku. Zaśpiewał tam swój song Przyjaciół nikt nie będzie mi wybierał.

W latach 1989–1999 prowadził na antenie radiowej Trójki autorski program pt. Literacko-muzyczny kantor wymiany myśli i wrażeń. Współpracował również z wrocławskim teatrem „Ka- l a m b u r ”.

W 1995 roku za twórczość radiową otrzymał nagrodę im. Jonasza Kofty.

W swoim dorobku artystycznym ma cztery płyty: – 1989 – Polskie Nagrania – Płyta – 2003 – Dalmafon – Drelichowa – 2006 – Dalmafon – Kółeczko – 2011 – Dalmafon – Przejście dla pieszych.

Mieszka na Mazurach. Andrzej Garczarek, fot. Jan Poprawa 188 189

sł. Andrzej Garczarek

sł. Andrzej Garczarek PIOSENKA OBRONA KONIECZNA O PRAWDZIWYCH MĘŻCZYZNACH Y Y Y Y Y Y nie chroń mnie Panie od pogardy przed nienawiścią też mnie nie broń pod górę się czeszą prawdziwi mężczyźni bo kiedy cios znienacka w skroń i noszą w kieszeniach zielone grzebyki wymierzy ktoś – to będzie złość i wódek słodkich nie piją mężczyźni i rzewnej nie znoszą muzyki… drugiej z pokorą nie nadstawię

jakeś nauczał jakeś prawił prawdziwi mężczyźni po bitwach wygranych + ANDRZEJ GARCZAREK a w odpowiedzi błyśnie nóż wracają do domów zwycięstwem pijani z hiszpańskiej stali – Anioł Stróż a czasem przegrani wracają nad ranem do żon do kochanek może ja jestem i poganin do mamy… nie wszyscy muszą być świętymi i krwawią im rany po bitwach niestety gdy ktoś mi w duszę z buciorami nie z własnej winy przegranych

+ POECI PIOSENKI – jak Boga kocham – krew zadymi! a czasem ich spotkasz w cukierni za rogiem z pokorą raba nie potrafię nad kruchym ciasteczkiem w najdalszej dzielnicy brać gdy się ktoś zamierzy – w pysk! jak biorą należny prawdziwej męskości widać ułomny jestem Panie chłopięcy deputat słodyczy nic tylko usiąść z żalu wyć… lecz to się nie liczy…! więc ty mnie nie chroń od pogardy lecz to się nie liczy…! nienawiść biorę też – na siebie bo tępaków wszystkich którzy raniąc pod górę się czeszą prawdziwi mężczyźni żarliwie modlą się i noszą w kieszeniach zielone grzebyki do Ciebie i wódek słodkich nie piją mężczyźni i rzewnej nie znoszą muzyki… 190 191

sł. Andrzej Garczarek sł. Andrzej Garczarek sł. Andrzej Garczarek PRIMAVERA KOŁYSANKA NA GRZEBIENIU Y Y Y Y Y Y NA ŚCIANĘ WSCHODNIĄ

Y Y Y ktoś na grzebieniu gra Titinę Maciejeska wyszła z piany sączy się zmierzchu denaturat niby Wiosna Botticella życie umową jest o dzieło spod lokówki oczkiem strzella łapki na myszy a zamiast dzieła w Kaczym Dole jest niedziella na muchy lep jest chałtura…! sklepik – w sklepiku kot przeciąga się na drucie wino i chleb i wszystko jakoś obok sedna pióropusze iskier sypie przybory do życia i obok rzeczy samej w sobie

grzeje w adwent prosto z gwinta na krechę w zeszycie Bóg szczerozłote kule toczy + ANDRZEJ GARCZAREK mazowiecka peperminta – humanitarny gest! a strzela i pudłuje człowiek…

Maniuś talent z bożej łaski gdzie pod figurą sztuczny kwiat ktoś kto tak pięknie grał Hamleta rżnie na flekach jak Fred Aster lecz najprawdziwsza wiara w Boga był wzorem artystowskich cnót na chodniku przed pomnikiem i przed obcymi swojski strach dzisiaj sprzedaje się w reklamie ma publikę… w polu na wróble… kuternoga… i wciska ludziom sztuczny miód…! + POECI PIOSENKI w poprzek nieba leci Anioł w sennym obrocie rzeczy, spraw miał świętą rację mądry Jonasz palcem grozi łypie krzywo skrzypi nad głową gwiezdny kierat gdy w tingel-tanglu popkulturki wesołości nie podziella złowrogo błyszczy w znaku Psa songiem o ciszy protestował lnianowłose baba dziwo… trójkątne oko… bulteriera… przeciwko fabrykantom bzdury

Jedzie gościu na rowerze i wielka szkoda że dziś milczy kiwam – może mnie zabierze w uzasadnionej swej absencji na Majorkę lub Maderę bo ten interes nieźle idzie bo tu coraz jest weselej… na kit znajdują się klienci…

ktoś na grzebieniu gra Titinę sączy się zmierzchu denaturat życie – umową jest o dzieło a zamiast dzieła jest chałtura…! 192 193

sł. Andrzej Garczarek sł. Andrzej Garczarek BLACHA FALISTA MIĘDZY ANODĄ BUGU Y Y Y A KATODĄ ODRY TESTAMENT

Y Y Y popękało ze śmiechu sreberko sł. Andrzej Garczarek w odpustowym tandetnym lusterku nie przybyło mądrości ze szkody na krótką kołdrę kusy frak NA KONTRABAS I GŁOS MĘSKI i wciąż gorzko w temacie jest słodycz na śmieszny u kożucha kwiat niespodziewane zmiany ról Y Y Y

grożą strajkiem fabryki cukierków gdy z księcia żebrak + ANDRZEJ GARCZAREK specjalistki od szybkich numerków z chłopa król oto piosenka wolą szelest zielonych papierów operetkowy wdziewa strój oto tekst w białym domu – czerwonym akcentem niskosłodzona życia sól… do tego tekstu jest muzyka odznaczają się szelki maklerów nie jakiś estradowy greps między Bugu anodą a katodą Odry taniocha erzac falsyfikat spokojna głowa myśli kołysze elektryczne pędzą pociągi

+ POECI PIOSENKI prawdziwa kasa dzwoni najciszej stukot kół na wybojach szyn to na kontrabas i głos męski a w bój ostatni o garść miedziaków monotonny powtarza rytm słowno-muzyczny komunikat pójdą hołysze – szkoda chłopaków… tu tu tu tu… tu tu tu tu…! popękało ze śmiechu sreberko w odpustowym tandetnym lusterku… na zasadzie luźnych skojarzeń przepływają senne pejzaże wszystko się zmienia w polu widzenia w których tyle się jeszcze może znikają punkty odniesienia w których tyle się jeszcze może jak okiem sięgniesz w pejzaż się wciska w których tyle się jeszcze może Królowa Przedmieść – Blacha Falista! wydarzyć… 194 195

sł. Andrzej Garczarek sł. Andrzej Garczarek sł. Andrzej Garczarek sł. Andrzej Garczarek DO NIE PIERWSZEJ BIAŁOŚCI ODPŁYW ODWILŻ KOLEJOWA

Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y

paznokciem na szybie w odpływ morza zasłuchany w śniegu odleżynie w finansowej jak zwykle potrzebie przez mgiełkę oddechu przesypujesz w dłoniach piasek paprze się ognisko a więc jestem znów w twoim miasteczku w zamrozie skrobałem twe imię jakbyś chciał się w tej mieliźnie stare z nowym gdzie na murze napisał ktoś sprejem i było ci jakoś tak ślicznie lirycznie doszukiwać głębszych znaczeń krzywe z prostym „Jeśli zdychać to tylko w Olecku!” jak w kolędzie niemieckiej piorą się po pysku lub w kinie… w fiolet zmierzchu zapodziany dobry Anioł za rękę prowadzi gdzie się źródło w strumień zmienia ćmi słoneczko rybie oczko i w twórczości odpukać się wiedzie do nie pierwszej białości mącisz sprawy przenajprostsze nad straganem wzruszeń z napisanych ostatnio piosenek swą nie pierwszą już młodość i odmieniasz ich znaczenia u prawiczka na policzkach wiozę jedną specjalnie dla ciebie przytulałaś rozgrzany policzek brzoskwiniowy puszek do ściany słowem Pieśni nad pieśniami za czerwone węgierskie wino

tanim gestem spędzałem to co zmienne chcesz ocalić chodź opowiem ci bajeczkę spożywczy na rogu gdzieś sklep + ANDRZEJ GARCZAREK twój jaskółczy niepokój idziesz skacząc po pagórkach na za ciasną ciut czapeczkę za pomysły na życie zuchwałe faryzeusz troszeczkę pijany w cieniu Góry nad górami… wytrzeszcz oczu kłucie w boku i milczenia wymowną treść starą biedę w nowym roku jakoś trzeba gdy rano cichuteńko bielusieńko za to wszystko co kiedyś już było świt prześwietla celuloid śnieg nad ranem jak aksamit chodź zaśpiewam ci piosenkę i co będzie próbnych zdjęć, tanich gestów i póz… powiedzże mi me serdeńko na spóźnioną ciut wiosenkę i za to – co jest

+ POECI PIOSENKI niby diabeł z pudełka czy my jeszcze tacy sami…? o smarkatej z zapałkami i za gwiazdkę Północną na niebie Buster Keaton wyskoczył która cały świat podpali… i za pierwszy tej zimy wiersz w umywalni przed lustrem dziki zwierz przebiega knieje chodź! wiodłem długi z nim spór rzeki szumią pod mostami dobry Anioł za rękę prowadzi nowym słojem klon tężeje i w twórczości odpukać się wiedzie i nie było nam obu czas odkłada się warstwami… z napisanych ostatnio piosenek w tej rozmowie do śmiechu wiozę jedną specjalnie dla ciebie los błazeńskich nie szczędził nam ról… za czerwone węgierskie wino za spożywczy na rogu gdzieś sklep jakoś trzeba gdy rano słowo dobre i widok za oknem świt prześwietla celuloid z Kolejowej 36… próbnych zdjęć, tanich gestów i póz

paznokciem na szybie przez mgiełkę oddechu w zamrozie skrobałem twe imię… 196 197

TOMASZ SZWED Tomasz Szwed, fot. Jan Poprawa Jan fot. Szwed, Tomasz

sł. Tomasz Szwed BYLE DOCZEKAĆ Y Y Y

Kiedy się rolnik do nieba dostanie, Byle doczekać do końca życia, dopiero będzie leniuchowanie. byle nie wzięli nas diabli,

Tam zawsze jest po żniwach i po wykopkach, byle nie bolało, by się dobrze działo, SZWED + + TOMASZ konie chodzą po łąkach i po opłotkach. czas przecież wcale nie nagli. Baba jabłek przyniesie z drzewa wiadomości, sąsiad się nie będzie o byle co złościć, A jak muzykant pójdzie do nieba, pomoże się tylko przy Piotrowym sianie, żadnej chałtury nie będzie mu trzeba. to dopiero będzie leniuchowanie. Zatrudnią go zaraz w niebieskiej kapeli,

+ POECI PIOSENKI będzie miał owacje i tłum wielbicieli Byle doczekać do końca życia, i rolnik go posłucha, górnik w ręce klepnie, byle nie wzięli nas diabli, krytyków nie uświadczysz, wszyscy będą w pie- byle nie bolało, by się dobrze działo, kle, czas przecież wcale nie nagli. i jedna muzyka nas wszystkich pogodzi, i wszystkim będzie dobrze, bo o to chodzi. Kiedy się górnik dostanie do nieba, tam żadnej lampki nie będzie mu trzeba. Byle doczekać do końca życia, Windą pojedzie ostatni raz ku górze byle nie wzięli nas diabli, na takie jasne i wielkie podwórze. byle nie bolało, by się dobrze działo, Rzędem tam stoją białe familoki, czas przecież wcale nie nagli. każdy ma ogród, ławeczkę i ptaki, piwa po kryjomu przyniosą anieli, Byle doczekać do końca życia, niechaj górnik pije i niech się weseli. byle do kresu doczekać, później będzie dobrze, później będzie mądrzej, więc po co teraz narzekać. 198 199

sł. Tomasz Szwed sł. Tomasz Szwed JA JESTEM LUD KOCHAJ I RÓB, CO CHCESZ Y Y Y Y Y Y

Ja jestem lud, znasz moją siłę, Możesz być bogaty, możesz zostać biedny, Wzniecam rewolucje, zdobywam Bastylie, chodzić w garniturze lub podkoszulku jednym, Obalam reżimy, republiki tworzę, możesz być hipisem, punkiem albo skinem, Gdy trzeba, przechodzę przez Czerwone Morze. ciągle być samotnym albo mieć rodzinę. Taki jest lud, niszczy albo tworzy, Rodzi się z pożarów, podnosi z pożogi Możesz zostać świętym albo politykiem, świadkiem Jehowy lub alkoholikiem, Możesz mnie uwieść, ogłupić wyższą racją, możesz trzymać w domu konia albo sowę,

Zasłonić się Bogiem, Ojczyzną, Demokracją, nosić podniesioną lub spuszczoną głowę. SZWED + + TOMASZ Nie myśl, że mnie zwiedzie twoja mina harda, Jeśli mnie oszukasz, skoczę ci do gardła. Jesteś wolny, to wszystko, co masz, twoje życie i właśnie twój czas, Bo ja jestem lud, znasz moją siłę, jesteś wolny, lecz inni są też, Wzniecam rewolucje, zdobywam Bastylie, dlatego kochaj i rób, co chcesz.

+ POECI PIOSENKI Obalam reżimy, republiki tworzę, Gdy trzeba, przechodzę przez Czerwone Morze. Możesz w nic nie wierzyć, nawet w rzeczy święte, zostać wielkim błaznem albo prezydentem, Możesz mówić o mnie, że jestem tępy motłoch, możesz ruszyć w podróż albo zostać w domu, A jednak drżysz przede mną i wpadasz w popłoch, być potrzebnym komuś lub nigdy nikomu. Zanim pierwszy kamień do salonu wpadnie, Postaraj się okazać swój szacunek dla mnie. Możesz stworzyć piekło lub raj wokół siebie, bo wszystko, co robisz, zależy od ciebie, Ja jestem lud, znasz moją siłę, możesz zostać snobem lub żywot pędzić skromny, Wzniecam rewolucje, zdobywam Bastylie, wybierz to, co zechcesz, przecież jesteś wolny. Obalam reżimy, republiki tworzę, Gdy trzeba, przechodzę przez Czerwone Morze. Jesteś wolny, to wszystko, co masz, twoje życie i właśnie twój czas, Ja jestem lud, ja dokonuję cudów, jesteś wolny, lecz inni są też, Pamiętaj o tym, królu, co pochodzisz z ludu, dlatego kochaj i rób, co chcesz. Obalam reżimy, tyranom nie daję zasnąć, Kim jesteś wobec mnie, gazetowy watażko? 200 201

sł. Tomasz Szwed sł. Tomasz Szwed PAPIEREK PIOSENKA NA MOJE 50. URODZINY Y Y Y Y Y Y

Siedzę wygodnie zgarbiony przy stole, Poznaliśmy się przypadkiem w dniu urodzin, Za oknem mokną wrony. gdy na świecie nagle pojawiłem się, Siedzenie w domu, gdy jesień ponura, wcześniej byłeś przedstawiony mym rodzicom, Ma swoje dobre strony. a ja znacznie później też spotkałem cię. Z tego powodu nie chcę na spacer, Zdrowiem nie próbuj mnie zwodzić, Na dzień dobry dałeś dziecku pięćdziesiątkę Nie dość, że mżawka, to na spacerze bez popitki, tak na szybko, na mój chrzest, Trzeba bez przerwy chodzić. w knajpie o głupawej nazwie „Egzystencja”, co na imię dla dziewczynki lepsza jest. Tam na podłodze leży papierek i głowę mi zaprząta. Myśl nierozsądna jawi się zaraz, że trzeba by posprzątać, Moje życie się z muzyką wymieszało, Żeby go podnieść, trzeba się schylić, czasem nie wiem, czy prawdziwe jest, czy nie,

Żeby się schylić, trzeba wstać. czy to życie pisze dla mnie te historie, SZWED + + TOMASZ czy piosenki raczej piszą życie me. A tu tymczasem, hen, na podłodze, ciągle leży papierek. Jeśli podniosę, to konsekwencji zaraz pojawi się szereg: Chyba później trochę o mnie zapomniałeś, Wrzucić do śmieci, kosz przepełniony, od tamtego czasu w drodze jestem wciąż, Trzeba to wreszcie wynieść, gdzie to źródło, które bije wprost ze skały,

+ POECI PIOSENKI Przyczyna-skutek, kolejny problem gdzie namioty i niewiasta, a gdzie mąż? W tym codzienności młynie. Oczywiście, dałeś mi niejedną szansę, pokazałeś także, jaki mogę być, A tam na podłodze leży papierek i głowę mi zaprząta, nierządnice i celników, i proroków, Myśl nierozsądna jawi się zaraz, że trzeba by posprzątać, wolną wolę dałeś i kazałeś żyć. Żeby go podnieść, trzeba się schylić, Żeby się schylić, trzeba wstać. Moje życie się z muzyką wymieszało, czasem nie wiem, czy prawdziwe jest czy nie, Już na podłodze nie leży papierek, głowy mi nie zaśmieca. czy to życie pisze dla mnie te historie, Można się było tego spodziewać, że zrobi to ręka kobieca. czy piosenki raczej piszą życie me. Było tak miło, spokój i namysł, żadnej do troski przyczyny, Mam pretensję, że się do mnie nie odzywasz, A teraz w głowie zamiast papierka mam nagłe poczucie wiem, na co dzień w knajpie coraz większy tłok, winy. więc na drogę jeszcze jedną pięćdziesiątkę proszę, daj mi, Szefie, nim zapadnie zmrok. Bo już na podłodze nie leży papierek, Zanim wezmą mnie na odwyk, Llecz kłębią się w głowie emocje. zanim mi pokażą Raj, I zniknął spokój, romantyzm jesieni jeszcze jedną pięćdziesiątkę, Poprzez porządku promocję. jeszcze jedną pięćdziesiątkę, Chociaż, właściwie, nie muszę się schylać, Szefie, daj. A zatem już nie muszę wstać. 202 203

sł. Tomasz Szwed NIEDZIELNI MĘŻCZYŹNI sł. Tomasz Szwed Y Y Y NIEDZIELA W MAŁYM MIASTECZKU

Y Y Y Wokół niedzielny przed blokami spokój, Stoją faceci i patrzą w samochód, Nogą w oponę, coraz który kopnie, Niedziela w małym miasteczku To zawsze czegoś jest dość. Można się swobodnie o samochód oprzeć. Pachnie rosołem i ciastem, Często tak było, że się zdarzyło, Cukrową watę kup swemu dziecku Nie było, a pełno czegoś jest. W tygodniu o przyszłość oni się kłopoczą, Na rynku w małym miasteczku. I nawet jak się coś skończyło, Po stworzeniu świata należy odpocząć. Żona też coś wybierze, To się zaczęło też. Codzienne rany dziś mogą zabliźnić

Żeby była pamiątka, Zmęczeni i senni niedzielni mężczyźni. SZWED + + TOMASZ Wystarczy jeszcze na piwa kufelek Stoi się i patrzy, nic nie trzeba robić, Tuż przy straganach w niedzielę. Zapalić papierosa, dziewczyny pouwodzić. Wymienią uwagi, fachowe porady, Stoi się i patrzy, na ławce się przysiądzie, Znają mechaniki ogólne zasady. Wietrzą się firanki we wczoraj mytych oknach, Pluje się pod nogi, donikąd się nie dąży. W domu czeka obiad, wysprzątany pokój, Kogut spóźniony pieje, a dzwony A faceci stoją i patrzą w samochód.

+ POECI PIOSENKI Biją, aż boją się wrony. Niedziela w małym miasteczku… Czajniki jeszcze ciepłe i stygną już żelazka, Pachnie rosołem i ciastem, W tygodniu mocarni, surowi dla bliźnich, Pies przy budzie ziewa, bo ludzie Cukrową watę kup swemu dziecku Zmęczeni i senni niedzielni mężczyźni. Wszyscy poszli „do miasta”. Na rynku w małym miasteczku. Nie muszą być twardzi, nie muszą być dzielni, Leniwi, spokojni, mężczyźni niedzielni. Się stoi pod kościołem, nie wchodzi do środka, Przecież jest niedziela, Kiedy trzeba się uklęknie, Pana Boga spotkać. Nic się nie zmienia, praca i dom, dom i praca, Daleko wulkany, zamarznięte morza, Stoi się i słucha, Zło wrogiem Dobrego, Dzień ze swą rutyną na drugi dzień powraca, Tajfuny, pandemie i sawanny pożar. Także o tym, że się Pan Bóg nagle wziął z niczego. Ostatnie zmiany to rozkład jazdy pociągów. Jedni wolą spacer z małżonką u boku, A ci sobie stoją i patrzą w samochód. Nie ma tak, żeby nic nie było, Za złotych pięć Z niczego zawsze jest coś, Muzyka Dance W tygodniu mocarni, surowi dla bliźnich, A jakby nawet kiedyś tak było, Nie może być tak, tak być nie może, Zmęczeni i senni niedzielni mężczyźni. Żeby nie było nic Nie muszą być twardzi, nie muszą być dzielni, Leniwi, spokojni, mężczyźni niedzielni.

Jan Wołek, fot. T. Sikora 204 205

Motyw drogi pojawiał się już w najwcześniej- kiedy muzyka country dotarła do Hollywo- szych Szwedowych tekstach. od i kręcono tak zwane końskie opery, czyli westerny ze śpiewającymi kowbojami, takimi Opowiem ci, co czuję, jak Roy Rogers czy Gene Autry. Powstał wtedy Maciek Świątek Kiedy na wiosnę rusza kra, termin country & western, który jako stereo- Topnieje śnieg, a słońce ma typ pokutuje do dziś. Dla twórczości Tomasza Dla wszystkich wkoło ciepłą dłoń. Szweda istotny jest jednak inny okres mający W DRODZE Z PIOSENKAMI Opowiem ci, co czuję, swoje korzenie w westernowym nurcie. W na- Kiedy mi droga nadstawia grzbiet, kręconym w 1962 roku filmie Ostatni kowboj TOMASZA SZWEDA Nie patrzę pod nogi, nie patrzę wstecz, Kirk Douglas, ostatni przedstawiciel odcho- Wygodne buty to ważna rzecz dzącej epoki, ginie, starając się przejechać konno przez autostradę, pod osiemnastoko- To fragment z piosenki Za następnym wzgó- łowcem jak na ironię przewożącym klozety. rzem. W innej z tego wczesnego okresu, Ta wielka ciężarówka ponad dekadę później

Supraśl, mon amour, pojawia się miejsce, przemienia się w kontynuację kowbojskie- SZWEDA+ W DRODZE Z PIOSENKAMI TOMASZA + a właściwie znika, gdzieś w tyle, w przestrze- go mitu w filmie Sama Peckinpaha Konwój, ni i w przeszłości wraz ze wszystkim, co było w którym główną rolę gra Kris Kristofferson, omasz Szwed jest obecny na polskiej ną u nas przestrzeń literacką, a istotną chyba, ważne i drogie. uznany wykonawca i autor piosenek country, scenie muzycznej od, strasznie to pisać, skoro Dylanowi przyznano literackiego Nobla. uważany za odnowiciela literackiej tradycji Tczterdziestu lat, a nawet rok dłużej, bo Szwed dopłynął do Ameryki poprzez Irlandię Gdzieś daleko za zakrętem countrowych tekstów. Konwój to rok 1978, jego debiut przypada na rok 1978, kiedy to za- i trochę irlandzkich ballad ma w swoim reper- Został mój dom, więc ten, na który przypada debiut sceniczny debiutował na Festiwalu Piosenki Studenckiej tuarze, ale przycumował do portu z muzyką Opuszczony patrzył za mną w ślad. Tomasza Szweda. w Krakowie. Przeżył te ponad czterdzieści lat country, co określiło go na długie lata jako wy- Samotne moje kroki cichły. barwnie i po swojemu, życiorysu starczyłoby konawcę tego gatunku. Takie zaszufladkowanie W tym kontekście zrozumiałe stają się traker-

+ POECI PIOSENKI na pokaźną biografię, ale niniejszy tekst bę- jest jednak oczywiście dużym uproszczeniem Podobna tęsknota będzie pojawiała się w wielu skie piosenki Szweda, jak Ciągnik siodłowy Ka- dzie dotyczył nie tyle Szweda jako człowieka, i bezpieczniej będzie przypisać Szweda do sze- piosenkach Szweda. Dotknie małych stacyjek maz Godfather 1 czy Poradnik początkującego a piosenek, poprzez które Szwed przemawia roko pojmowanej piosenki autorskiej. w Tam jeszcze jest dobrze, zanikającej codzien- kierowcy. W piosence Jak Johnny Cash Szwed do publiczności i poprzez które ta publiczność ności, jak w Polskich kowbojach, domowej, ro- przyznaje się do wpływów z tamtych czasów, zna go najlepiej. Szwed należy zresztą do tych Z muzyką country Szwedowi okazało się po dzinnej tradycji, jak w Domowych obiadach na jednocześnie starając się z nich wyzwolić. autorów, którzy wszystko, co piszą i śpiewają, prostu po drodze. Za swojego uznało go co- maśle. Jednocześnie jednak istnieje w twórczo- wywodzą wprost z życia, z własnych przeżyć, untrowe środowisko już w początkach orga- ści Szweda napięcie, bo tęsknota tęsknotą, ale Nie żyją John Denver, Hank Williams i Snow, z interakcji ze spotkanymi w drodze ludźmi. nizacyjnych tego gatunku, czyli na początku jeśli obejrzysz się za siebie, to skamieniejesz Na łąkach niebieskich w słonku sobie śpią, Słowo „droga” jest też jednym ze słów kluczy lat 80., kiedy to rodził się też Piknik Country (Nie oglądaj się za siebie), więc trzeba jechać Ja też nie najlepiej czuję się dziś, do zrozumienia Szweda, ale może spróbujmy do dziś odbywający się w Mrągowie. Coun- dalej (Piosenka podróżna). Na swoich kon- Dobrze, że wciąż śpiewa Kristofferson Kris. jego twórczość osadzić najpierw w szerokim try, niesłusznie u nas utożsamiane z muzyką certach Tomasz Szwed często przytaczał mą- kontekście. kowbojską, jak się zdaje, przyciągnęło Szweda drość pewnego Indianina, który miał mówić, Oni odeszli daleko gdzieś, swoją bezpośredniością, bezpretensjonalnym że musimy wędrować, bo jak przystaniemy, Żebym nie śpiewał jak Johnny Cash, Kontekst jest to o tyle interesujący, że Tomasz spojrzeniem na życie, dążeniem do otwartych to staniemy się bladzi i pomrzemy. To jest to Odeszli, bo taki jest czasu bieg, Szwed płynie w nurcie ballady amerykańskiej, przestrzeni, nostalgią za minionym czasem, fatum drogi; konieczność wędrowania, a jed- Żebym mógł śpiewać jak Tomasz Szwed. tej, której twórcami byli Woody Guthrie, Bob ogólnie mówiąc: swoim człowieczeństwem, nocześnie żal po tym, co zostawiamy za sobą. Dylan, John Denver czy Kris Kristofferson. Ta umyślnie unikam słowa „humanizm”. Przycią- Z tych wymienionych w piosence artystów amerykańskość nie jest u nas tak popularna jak gnęła też Szweda countrowa ballada i zawarte Do countrowej filozofii takie podejście do u Szweda można znaleźć dramatyzm Hanka wzory ballad czy piosenek poetyckich czerpane w niej historie. Ta balladowa epickość w zesta- świata pasowało wyjątkowo. Muzykę country Williamsa, sposób narracji ballad Johnny’ego z piosenki francuskiej, stąd też pewna unika- wieniu z liryką zawartą w muzyce okazały się postrzega się u nas powierzchownie i w nie do Casha (autorstwa Shela Silversteina), a też po- towość Szweda. Warto to zauważyć, bo jego naturalnym sposobem wyrażenia siebie i tego, końca uprawniony sposób łączy z kowbojsz- etykę Krisa Kristoffersona z takich piosenek piosenki eksplorują nie do końca rozpozna- co świat mu do wyrażenia podsuwał. czyzną. Źródła tego należy szukać w czasach, jak Help Me Make It Through The Night czy 206 207

Sunday Morning Comin’ Down. O ile charakte- piwa, kelnerek. Jest w nich wiele scenek rodza- nego z naturą bezpośrednio dochodzi do głosu wie, co to jego brak. To nawet dość zabawne rystyczne dla Casha i Silversteina melorecyta- jowych przedstawionych z humorem i dystan- w takich piosenkach jak Maryśka, ty do miasta rozdarcie. Z jednej strony są Domowe obia- cje stanowiły dla piosenek Szweda rzeczywisty sem, zawsze jednak ze zrozumieniem dla ich nie idź czy Życie miast, życie zamiast. Zmęcze- dy na maśle czy Sen o domu nad rzeką, ale formalny wzór, to z Kristoffersonem łączyło go uczestników. nie cywilizacją, jej sztucznością i fałszywością z drugiej w tym osiadłym bohaterze wierci raczej pokrewieństwo duchowe, aczkolwiek ten słychać też w Siedzę na ganku i majtam no- się włóczęga (Czasami nie chce się wracać do męski facet z Krótkiej historii z baru Relax coś Mamy w tych piosenkach jednak bardzo róż- gami. To jest swoisty manifest wyluzowanego domu). Jedna z niedawno napisanych piose- wspólnego z bohaterami Kristoffersona miał ne aspekty życia. Jedną z najciekawszych jest zdystansowania, może trochę przekorny, ale nek Szweda Mobil kosiarka numer one nawią- i tu otwiera się długa i pełna zagadek perspek- Krótka historia z baru Relax. Umieściłbym ją w odniesieniu do danej chwili szczery. Pu- zuje do zdarzenia z życia gwiazdora muzyki tywa analityczna, bo jak Kristofferson, to już między Help Me Make It Throgh The Night bliczność jednak nie obraża się za wers Wcale country George’a Jonesa, któremu kiedyś blisko do Cohena i kto to wie, dokąd by taki Kristoffersona a Famous Blue Raincoat Cohe- nie żałuję, że nie jestem z wami, tylko jakoś żona (Tammy Wynette) zabrała kluczyki do ciąg skojarzeń mógł doprowadzić. na. Wszystkie trzy traktują o męskiej ambicji. odnosi te słowa do podobnych swoich emo- samochodów, żeby zatrzymać go w domu. U Kristoffersona bohater ratuje się jednonocną cji. Szwed zresztą w każdej sytuacji znajduje George wyrwał się do miasta, używając Ważniejsze jest jednak, że w tych wpisujących przygodą, Cohen przyznaje się do totalnej klę- powód do cieszenia się życiem, jeśli już nie da w tym celu kosiarki do trawnika. Możliwe, że się w trakerski nurt piosenkach Szweda przede ski, u Szweda jest również klęska, ale spowo- się inaczej, to przez zdystansowanie. Szwed w podobnej sytuacji mógłby postąpić

wszystkim chodzi o człowieka, a nie o fascy- dowana przez wyzwoloną i łamiącą tradycyjne tak samo. To napięcie między potrzebą SZWEDA+ W DRODZE Z PIOSENKAMI TOMASZA + nację motoryzacją. Pojawia się w nich postać reguły kobietę. Echo znajdziemy w Nie mów do Ciekawym epizodem w twórczości Tomasza wędrowania a ciepłym domowym azylem to trochę zmęczonego życiowym doświadczeniem mnie Misiu, gdzie postawiona jest ostateczna Szweda były piosenki pisane dla Szkła kon- bardzo charakterystyczne dla Szwedowych kierowcy, który zna życie tak, jak przejeżdżaną granica uległości, oddania i poddania męż- taktowego, szkoda, że do dziś nie wydane na piosenek źródło dynamiki. wielokrotnie szosę. To bardzo charakterystycz- czyzny. oficjalnej płycie. W nich autor jakby wbrew ne dla Szweda, że w jego piosenkach pojawia sobie zszedł z wygodnego ganku, ale na rze- Takie domowe zacisze wiąże się z tworzącą się mądrość głownie ta życiowa, wynikająca Przyrzec ci mogę, co chcesz, czywistość spojrzał z właściwą sobie prostotą. je kobietą. Szwed nie napisał wielu piosenek z przeżyć, z tego, czego się doświadczyło bez- Chcesz coś mojego, to bierz, Odkrył proste prawdy, o których w zawiłości o miłości, ale miłość zawsze gdzieś tam w tle pośrednio. Tu nie ma intelektualizmu, tylko Mogę nawet co wieczór myć naczynia, codziennej i nowomowie politycznej się zapo- się kryje. Chyba najbardziej bezpośrednia, szkoła życia. Jak bardzo te piosenki zapadają Przyrzec ci mogę, co chcesz, mina. Oto przecież politycy są jak wynajmo- a także najbardziej liryczna jest piosenka Jesteś

+ POECI PIOSENKI w świadomość odbiorców, ilustruje anegdota Chcesz coś mojego, to bierz, wani pracownicy sezonowi (Pieśń dozorców moją czekoladą. Metafora też dość charaktery- opowiadająca, jak to pewien kierowca zasłu- Tylko nigdy więcej nie mów do mnie Misiu. plantacji owoców), a lud to ja (Ja jestem lud), styczna, jako że bardzo realistyczna. Wszyscy chany w Poradnik początkującego kierowcy czyli każdy z nas. Podstawowe reguły demo- znamy smak czekolady z orzechami, więc od- odstępu nie zachował i kiedy wpadł na samo- Alter ego autora w piosenkach to uczuciowy, kracji, niestety, na ogół drzemią przytłumione nalezienie tego, „co autor miał na myśli”, nie chód jadący przed nim i stanął ze skasowanym wrażliwy facet, który nie boi się konfrontacji przez zakłamane pustosłowie. przychodzi z trudem. Prostota zrozumiała dla przodem, z głośnika nadal dobiegało: Zachowaj z rzeczywistością, ale też przeżywa ją głębo- wszystkich, ale jakże wymowna. Fascynacja odstęp, bo nie zdążysz wyhamować. ko. Takich osobistych piosenek Szweda nie Szwed to jednak indywidualność płynąca kobiecą urodą pojawia się i w Początkującej jest dużo, choć osobowość autora ukryta jest obok modnych czy nawet aktualnych nurtów. kelnerce Aldonie, i w Na zmywaku, i przede Publiczność zawsze kochała Szweda za szcze- w narracji zawsze. Kiedy pada deszcz, Zacznę Jego życie w trasie to podróż przez codzien- wszystkim w Krótkiej balladzie z baru Relax. rość. „On śpiewa o mnie” – wielokrotnie moż- od początku czy Jak Johnny Cash są jednak ność i rzeczywistość, które nie zmieniają się W Piosence podróżnej bohater też jedzie do na było usłyszeć na koncertach. Tajemnica bezpośrednimi przekazami. Objawia się w swej istocie mimo zawirowań wszelkiej na- kobiety. Z przymrużeniem oka można po- chyba kryje się w empatii, bo tu nie ma ana- w nich jedna z najważniejszych countrowych tury. Zawsze gdzieś w drodze może pojawić się wiedzieć, że filozofia zawarta w piosenkach lizy, tylko wyczucie. W piosence Wyliczanka wartości, takie podpisywanie własnym życiem początkująca kelnerka Aldona (Początkująca Szweda jest antytezą tytułu jednej z nich Ciepłe kolejowa dość irytującą scenkę kolejową Szwed śpiewanych tekstów. kelnerka Aldona), kierowca wielkiej ciężarówki piwo i zimne kobiety. Jeżeli to jest najgorsze, co przedstawia z taką sympatią do jej bohaterów, czy zwykły przechodzień, który powie: „Szefie, może się przydarzyć, to tym najlepszym jest że nie sposób nie wyciągnąć wniosku, że on Piszę o piosenkach Tomasza Szweda i ich porozmawiamy oba?” (Miej czas dla innych). ciepła kobieta i zimne piwo. ludzi po prostu lubi. Ludzie, czyli publiczność, związkach z muzyką country, ale jest w nich W piosenkach Tomasza Szweda ten czas dla odwzajemniają tę sympatię. Wytwarzają się na- też europejska filozofia sięgająca korzeniami spotykanych w drodze ludzi zawsze się znaj- Tomasz Szwed wiedzie jednak życie artysty, turalna relacja i bezpośrednia percepcja, że tak do Jana Jakuba Rousseau, przywiązanie do duje. a ono wiąże się z koniecznością podróżowania. uczenie napiszę. Powiedzmy zatem, że piosenki natury i prostego z nią obcowania. Padający, Jest tak, jak śpiewali kiedyś Simon & Garfun- Szweda są empatyczne, a dotyczą przecież ludzi deszcz, pachnące siano, swojski krajobraz to tło Wędrujący Szwed ceni sobie jednak również kel w piosence Homeward Bound – mój dom prostych, kierowców, wozaków, sprzedawców bardzo wielu piosenek. Przesłanie życia zgod- ciepło zacisza domowego i rodziny. Ceni, bo jest tam, gdzie biegną moje myśli, gdzie grają 208 209

moją muzykę, gdzie cicho czeka na mnie mi- Jak to z tym Szwedem i piosenkami jest, wego, a co miało przecież dotyczyć doraźnych Dopisek 1: łość. Tomasz Szwed jest wędrującym bardem niech zobrazują dwie anegdoty z moich oso- wydarzeń, starał się zachować znacznie szersze W środowisku Tomasz Szwed funkcjonował i życie takiego barda wiedzie. Ujmuje to jednak bistych doświadczeń zaczerpnięte. Swego przesłanie, stąd i te piosenki są nadal aktualne. zawsze jako Tomek. Takie zdrabnianie imion po swojemu, choćby w piosence Zmierzam do czasu przygotowywałem widowisko złożo- Szwed napisał znacznie więcej piosenek, niż ma swoją tradycję w muzyce country, gdzie Zgierza. ne z amerykańskich „korzennych” utworów nagrał, czego bardzo szkoda. Może doczeka- Timothy to zawsze będzie Tim, a Loretta i włączyłem do niego dwie piosenki, które my się jakiegoś oficjalnego bootlegu z tymi zmieni się w Lorrie. Kiedyś jednak Tomek Od wieków, od zawsze niezmiennie pytamy, Szwed miał w swoim repertuarze, ale śpiewał nienagranymi, bo warto, by nie zostały tylko zaprotestował przeciwko temu zdrobnieniu, kim jesteśmy, my ludzie, i dokąd zmierzamy? je po angielsku. Na potrzeby widowiska w pamięci słuchaczy koncertowych. I oczywi- twierdząc, że dorósł i należy mu się poważ- – Człowiek miarą wszechrzeczy czy idei cieniem, należało je spolszczyć. Kiedy powiedziałem ście Szwed pisze nadal. Nie uwzględniłem tutaj ny Tomasz. Podobnie buntował się przeciwko – Czy życie jest radością, czy raczej cierpieniem? o tym Tomkowi, zgodził się, ale powiedział całej twórczości dla dzieci, czyli książkowej se- Jasiowi Johnny Cash, ale uległ w końcu presji „Wiesz, ale ja sam sobie zrobię te tłumaczenia”. rii Klinika Małych Zwierząt w Leśnej Górce. Na obyczaju. Niemniej postanowiłem przychylić Śpiewam o sobie, o swojej rodzinie, Przystałem na to, bo wiedziałem, że zrobi to płytach też nie ma najnowszych Gratis muza się do życzenia Tomka i w napisanym tekście ludziach z ulicy, o pięknej dziewczynie, po swojemu, ale dobrze. Kiedy jednak zbliżał czy Papierek. Ta druga znakomicie obrazuje występuje dorosły i poważny Tomasz. pytacie, kim jestem i dokąd zmierzam? się czas przedstawienia, Szwed zadzwonił do proces twórczy, w którym leżący na podłodze

– Jestem muzykantem i jadę do Zgierza. mnie, mówiąc „Słuchaj, przecież ty już masz papierek wywołuje cały ciąg filozoficzno-egzy- Dopisek 2: SZWEDA+ W DRODZE Z PIOSENKAMI TOMASZA + zrobione te tłumaczenia, więc po co ja mam stencjalnych rozważań. Dość to typowe – nie Jest jeszcze jeden, że tak powiem, aspekt twór- Supraśl, Lesko, Zgierz i wiele innych miast je pisać?”. Tak to Szwed zaśpiewał Nocny po- dzieje się nic i nagle pojawia się jakiś drobiazg czości Tomka. To język jego utworów. Kto i miasteczek to docelowe punkty artystycznych ciąg do Memphis i Czekając na pociąg. Druga będący początkiem jakiejś historii. z wędrujących zauważył, że droga ma grzbiet podróży Szweda muzykanta. anegdota wiąże się ze wspólną płytą Tomasza i życzliwie nadstawia go piechurowi? A pa- Szweda i Cezarego Makiewicza Śpiewnik. Cza- Ostatnio czasy dla bardów i piosenek autor- pierek na podłodze zaśmieca głowę i zaprzą- Skoro już jesteśmy przy muzykantach, to kilka rek Makiewicz znalazł kiedyś jakiś konkurs na skich czy literackich nie są najlepsze, ale może ta uwagę? I czekolada, czyli ukochana, bywa słów trzeba powiedzieć o muzykach, z który- piosenkę o swoim rodzinnym Olsztynie i za- kiedyś znów pojawi się na nich zapotrzebowa- gorzka i może być orzechem czasem twardym mi Tomasz Szwed współpracował, a i współ- chęcał mnie do napisania jakiegoś tekstu. Jako nie. Z pewnością piosenki Tomasza Szweda do zgryzienia? Postawienie słowa w nowym tworzył. Bardzo ważną osobą jest tu Krzysztof że o Olsztynie wiedziałem niewiele, to w ra- znajdą się wśród innych ballad będących nie kontekście, użycie zestawień niecodziennych

+ POECI PIOSENKI Gabłoński, gitarzysta i kompozytor, przez lata mach zabawy napisałem tekst Zielony w tema- tylko znakiem swojego czasu, ale też nośnika- zwraca uwagę na wieloznaczność języka, po- szef towarzyszącego Szwedowi zespołu o dość cie Olsztyna. Ponieważ była w nim wzmianka mi mądrości i wrażliwości ich twórców. Pio- kazuje nowe możliwości nazywania świata. To zmiennej nazwie – Full Service, Zespół Opieki o Makiewiczu, Czarek uznał, że powinien senki te mają w tym gatunku swoje znaczące kolejna możliwa do odkrywania warstwa tej Zdrowotnej, Szwedzki Stół. Gabłoński napisał zaśpiewać to ktoś inny. Minęło trochę czasu miejsce. twórczości. muzykę między innymi do takich piosenek i właśnie przy okazji tworzenia tego wspólne- jak: Ciepłe piwo i zimne kobiety, Byle doczekać go albumu Tomek zadzwonił i mówi „Wiesz, do końca życia, Zmiennik, Pastorałka podróż- tam na koniec Czarek śpiewa taką piosenkę na, Gdy do ciebie jadę (Jadę dalej). W zespole Śpiewaj, Tomek, śpiewaj, a ja bym chciał jakoś towarzyszącym Szwedowi grali też: znakomity na to odpowiedzieć, a ty napisałeś taki tekst mandolinista Janusz Tytman, basista Jacek Sza- o Olsztynie i Makiewiczu”. W ten sposób mam franiec, perkusista Adam Szuraj i niezastąpiona jeden tekst nagrany przez Szweda i z jego mu- w roli głosu wspierającego Katarzyna Szubar- zyką. towska. Muzykę do piosenek Szweda pisywał też Piotr Baron. Po ponad czterdziestu latach twórczości można już piosenki Tomasza Szweda ocenić z perspek- Tomasz Szwed śpiewa na ogół piosenki ze swo- tywy czasu. Wydają się nadal świeże i aktualne. imi tekstami, ale ma też w repertuarze z wcze- Ballada się na ogół nie starzeje, ale Szwedowi śniejszego okresu kilka piosenek autorstwa udało się też zachować odporność na burzli- Andrzeja Garczarka: Tak jak plecy taksówka- we przemiany naszej rzeczywistości i uniknąć rza, Jak my w Wyszemborku Pana Jezusa witali, skojarzeń z jakimiś przemijającymi wydarze- Nocny kowboj. Do kilku piosenek teksty napisał niami. To raczej nie jest przypadek, bo kiedy też Paweł Gabłoński. posłucha się tego, co pisał dla Szkła kontakto- 210 211

gu popularności) wraz z funkcją, jaką obdarza się w następstwie różnic pokoleniowych. je artysta, zyskuje artystyczny wymiar postaci-typu. Korzystając z takiego bohatera, autor Kondrak potrafi poddać się urokowi eufonii charakteryzuje Polaków w piosenkach Kowal- i „małosłowia”, jak w lirycznej piosence o zna- Krzysztof Gajda ski i Bóg, Kowalski jako taki oraz Rakieta, a nie czącym tytule Lakierki. Choć utwór otwierają jest to na pewno zbiór skończony. O tym, jaką ostre i dynamiczne metafory lakierków z lodu kreską narysowany został reprezentant nasze- i szpilek z zazdrości, to na pierwszy plan wybi- WBREW POZOROM KONDRAK go narodu, niech zaświadczy cytat: Przeciętny ja się refren, w którym atmosfera nieuchwyt- Kowalski / Wszystko co trzeba weźmie i sobie ności erotyzmu wsparta została brzmieniową kupi / Ale wierzy tylko w to co obiecane / Bo organizacją samogłosek i wyrazistą aliteracją. kupić to sobie może każdy głupi. Użycie pojęć z dziedziny nauk biologicznych wywołuje kontrast z lirycznym tłem, zaryso- Utwory te, choć w większości „zaangażowane”, wanym delikatnymi muśnięciami słów. Z rzad- czyli podejmujące społeczne tematy, operują ka, jak w piosence Bez znaczenia, pojawia się kostiumem, grą z konwencją, nierzadko języ- tu liryzm w stanie czystym, rysowany subtel- owe utwory Jana Kondraka odnoszą odnosi się do zdarzenia, które faktycznie miało kiem ezopowym. Można by pomyśleć, że cał- nością jesiennego nastroju, atmosferą melan-

się do współczesnej rzeczywistości. miejsce i stało się chwilową sensacją mediów kiem wprost wyrazi autor swoje odczucia pa- cholii, dorównujący twórczości spod znaku + WBREW POZOROM KONDRAK + NTo dobrze. Piosenka autorska, piosen- społecznościowych), lecz sama forma prze- triotyczne w utworze pt. Ojczyzna. Jeśli jednak „szarej sukienki”. ka z tekstem, piosenka artystyczna – czy jak kazu jest sposobem prezentacji stosunku do pieśń taka zaczyna się od partii chóru: Trawa ją nazwiemy – w swój rodowód ma wpisaną otaczającego świata. I choć tytuł przewrotnie to podstawa, musi być inaczej. Zamiana „biało- Pośród wielu ciekawych tekstów naszą uwagę odważną i ważną interakcję z życiem społe- sugeruje, że bohaterem ballady jest niewinny -czerwonej” symboliki na „zieloną” jest zawo- powinien przykuć utwór Przeproś tatę. Ważny czeństwa. A głos z tej strony sceny słowno- czworonóg, to my wiemy, że autentycznym alowaną, łagodną z natury formą deklaracji (a) problem społeczny przemocy domowej, choć -muzycznej zdaje się dziś słabo słyszalny, mało protagonistą są dwunożni użytkownicy sie- politycznej. Przeniesienie ojczyzny na poziom w ostatnich latach podejmowany w medialnej wyrazisty. ci, ich język, sposób komunikowania, świat, metafory przyrodniczej idzie tu w parze z nie- przestrzeni, wciąż domaga się zainteresowa-

+ POECI PIOSENKI świata tego ogląd i opis. Istotną rolę pełni tu chęcią do uczestnictwa w ewentualnym sporze nia, także ze strony artystów. Atutem piosenki W twórczości Kondraka z łatwością odnaj- ekran – jako środowisko naturalne zdarzeń, o „mojszość” ojczyzny. Kondraka jest to, że nie zatrzymuje się na po- dziemy wspólne punkty z piosenką kabareto- mikroświat łączący na chwilę przygodę roga- ziomie opisu toksycznych relacji w patologicz- wą. To zresztą naturalny kontekst twórczości, tego zwierzęcia z życiem ludzi (Polaków). Poza nurtem satyry społecznej sytuuje się nej rodzinie. Puenta i przesłanie tekstu mogą której poświęca się od dekad jeden z autorów piosenka Tapicerka, choć mamy tu obser- być odczytane doraźnie, mogą uniwersalnie. i wykonawców Lubelskiej Federacji Bardów. Zderzenie naszych wyobrażeń o przeszłości wację i opis relacji rodzinnych. Tytułowa Podjęcie problematyki i sposób ujęcia tematu Przykładem utworu z takim rodowodem jest i doświadczanej na co dzień współczesności tapicerka występuje tu jako nieistotny detal są wyraźnym sygnałem, że Jan Kondrak sytu- satyra Czerwone i czarne. Mamy tu wywołujące jest głównym źródłem komizmu w Certacji. rzeczywistości, co pozwala uwydatnić wagę uje się w opozycji do dominującego aktualnie efekt komiczny wykorzystanie brzmień wyra- Odwołanie do tradycji, dawnej kultury i oby- relacji międzyludzkich. Jest to oszczędny acz nurtu w polskim życiu społeczno-politycznym zów, grę znaczeniami prowadzącą ku językowi czajów staje się zabawne, gdy musimy sobie przekonujący szczerością zapis odmiennych i występuje w roli krytyka widzianej rzeczywi- ezopowemu jak z dawno minionej epoki, są wyobrazić utopijną sytuację pełnego uprzej- sposobów postrzegania świata, pojawiających stości. Bo taki jest obowiązek artysty. paralele między światem przyrody i ludzi, jest mości i życzliwości dialogu dwóch najważ- wyrazisty refren, przeznaczony do śpiewania niejszych przedstawicieli zwaśnionych stron przez zespół. Lingwistyczne źródła komizmu polskiej sceny politycznej. widać wyraźnie w piosence E-bóg. Już sam ty- tuł jest grą językową, a cały tekst został zbudo- W piosenkach tych da się zauważyć powraca- wany z napięć między współczesnym slangiem jąca postać, określony z nazwiska bohater. Jest technologicznym a pojęciami dobrze zadomo- to – po prostu – Kowalski. Kondrak, chcąc zna- wionymi w kulturze. leźć określenie „statystycznego”, „przeciętnego” Polaka, wykorzystał dobrze znany – ludowy W piosence Wbrew pozorom łoś żartobliwy re- rzec by można – wzorzec. To najbardziej pol- fren jest opisem realnej rzeczywistości (autor skie z polskich nazwisk (choć drugie w rankin- Jan Wołek, fot. T. Sikora 212 213

JAN KONDRAK

sł. Jan Kondrak BEZ ZNACZENIA Y Y Y

Październik wilgotnym nosem psim Przez koc ukradkiem cię dotyka

Z kubkiem naparu Z okładem pism + JAN KONDRAK + Gdy lato z babim latem znika

Myślisz tak sobie mimowolnie Myślisz tak sobie od niechcenia Dziwisz się że ten los to twój

+ POECI PIOSENKI Ale to teraz bez znaczenia

Zaprzeszłe sceny nadlatują Jakieś wesele Jacyś młodzi Jest męskie ramię Ty je czujesz Ramię co nigdy nie zawodzi

Gromadkę dzieci widzisz tam też Zawsze w kolejce do tulenia Ktoś w tej kolejce ciągle tam tkwi Ale to dzisiaj bez znaczenia

Choroby szkoły studia i świat Stamtąd nie wraca się jak z nieba Jest jeszcze ktoś kto jakby wciąż tu jest Lecz nie ma gdy najbardziej trzeba

Przeszły cię w przedpokoju dreszcze Przelękłaś się własnego cienia Ktoś mógł tu być No ale nic Już nic No ale nic nie ma znaczenia Jan Kondrak, fot. Jan Poprawa Jan fot. Kondrak, Jan 214 215

sł. Jan Kondrak sł. Jan Kondrak CERTACJA CZERWONE I CZARNE Y Y Y Y Y Y

Na drabince w Warszawie Mamy do czynienia bowiem z wielką bandą Na mównicy w Brukseli Obrzydliwie straszną bandą Stało dwóch i mówiło Mamy do czynienia bowiem z wielką bandą Jednocześnie i miło Która wywołuje dreszcz Gdyby dobry bóg był wiedział o tej bandzie Staropolską certacją Obrzydliwie strasznej bandzie Świat zadziwić zdołali Toby dobry bóg zarządził na tę obrzydliwą bandę Świat cudownie zwariował Wielki deszcz I powtarzał ich słowa Tak rzekł pan Wielki Mszyc do czerni mszyczej Bracie Ostrzegał swój naród i dodał wyjdziemy z tego zwycięsko Kocham cię Wtem liczne biedronki obgryzły mu członki Przepraszam Czerwone biedronki i mszycze czarne mięsko

Za wszystko co zrobiłem źle + JAN KONDRAK + Mamy do czynienia bowiem z wielką bandą Dziękuję że tyle zrobiłeś dla kraju Obrzydliwie straszną bandą Mamy do czynienia bowiem z wielką bandą A ta katastrofa Która wywołuje dreszcz To oczywiście ja Gdyby dobry bóg był wiedział o tej bandzie

+ POECI PIOSENKI Obrzydliwie strasznej bandzie Nie zgodzę się mój bracie Toby dobry bóg zarządził na tę obrzydliwą bandę Ta katastrofa to ja Wielki deszcz

Ależ proszę cię Tak ostrzegała dżdżownica największa najczerwieńsza To ja Swe siostry które w czas dżdżu wyległy na rżysko To ja Przestrzegła już w dziobie czarnego gawrona No dobrze już dobrze A stado gawronów już było blisko blisko Co powiesz na zgodę Że katastrofa to my Mamy do czynienia bowiem z wielką bandą Na drabince w Warszawie Obrzydliwie straszną bandą Na mównicy w Brukseli Mamy do czynienia bowiem z wielką bandą Stało dwóch i mówiło Która wywołuje dreszcz Jednocześnie i miło Gdyby dobry bóg był wiedział o tej bandzie Obrzydliwie strasznej bandzie Staropolską certacją Toby dobry bóg zarządził na tę obrzydliwą bandę Świat zadziwić zdołali Wielki deszcz Świat cudownie zwariował I powtarzał ich słowa Po co grać herolda gdy przegrana sprawa Heroldowie pierwsi giną Może żeby się kultura rozwijała w stronę filmu Tarantino Bracie Życie potrzebuje ciągle nowych ofiar Na każdego jest nagonka Kocham cię Kiedyś był czerwony pająk albo stonka Jutro gawron i biedronka 216 217

sł. Jan Kondrak sł. Jan Kondrak KOWALSKI I BÓG WBREW POZOROM ŁOŚ

Y Y Y Y Y Y

Przeciętny Kowalski sporo wie o Bogu Cudowny ten Kowalski Przeciętny Kowalski Ref. na tle żółtoróżowej akcji słońca Nawet wyręcza Go w mówieniu Jak bum bum Z końcem czerwca podniesiony na białoszarych podkolanówkach Natomiast Bóg wie za mało o Kowalskim Cudowny ten Kowalski Przeciętny Kowalski o czwartej rannej godzinie lekceważąc granitowe przeszkody Więc Kowalski się spowiada Jak bum bum roku osiemnastego po dwutysięcznym centralnej części miasta Cudowny ten Kowalski Przeciętny Kowalski okryty czerwonorudym futrem szedł młody łoś Przeciętny Kowalski ma jednego Boga Jak bum bum na tle żółtoróżowej akcji słońca Tego co wszyscy i jak wszyscy podniesiony na białoszarych podkolanówkach Uczeń w krzakach rzekł git baka Ale na wszelki wypadek ma drugiego Bridge: lekceważąc granitowe przeszkody Jazda jak po dobrych kwasach I już tylko swojego Zaiste nieprzeciętny jest przeciętny Kowalski centralnej części miasta Ja pierdolę ale koleś Zaiste nieprzeciętny szedł młody łoś Rzekła w krzakach cała klasa Ma papieża swego i anioła swego Jak bum bum Jak bum bum Zaiste nieprzeciętny jest przeciętny Kowalski Łoś wędruje przez ekrany Pani co się noc modliła

Ma papieża swego i anioła swego Zaiste nieprzeciętny Straży miejskiej na dyżurze Bierze beret Czepia klipsy + JAN KONDRAK + Jak bum bum Jak bum bum Strażnik myśli zwariowałem Leci w dyrdy do kościoła Ma papieża swego i anioła swego Już nie wezmę nic z jarmużem Szepcze – koń apokalipsy Jak bum bum Przeciętny Kowalski wciąż przeprasza Boga Ma papieża swego i anioła swego A ten chyba mu wybacza Pewien lewicowy hejter Ref. Jak bum bum Sam zaś Kowalski woli karać niż wybaczać Po owocnej w hejty nocy Z końcem czerwca

+ POECI PIOSENKI Tak obroni nam tożsamość Krzyczy to brunatny naziol o czwartej rannej godzinie Przeciętny Kowalski modli się do Boga Goliat Dać mu w cymbał z procy roku osiemnastego po dwutysięcznym Który jest również jego bratem Cała nadzieja to przeciętny Kowalski okryty czerwonorudym futrem I jednocześnie on ostrzy broń na braci Jak bum bum Pewien prawicowy hejter na tle żółtoróżowej akcji słońca Którzy modlą się do jego brata Cała nadzieja to przeciętny Kowalski Nikt mu w hejtach rady nie dał podniesiony na białoszarych podkolanówkach Jak bum bum Pyta co to za parada lekceważąc granitowe przeszkody Przeciętny Kowalski jest uduchowiony Ma papieża swego i anioła swego Za co przebrał się ten pedał centralnej części miasta I materią on się brzydzi Jak bum bum szedł młody łoś Ale największe wzmożenie religijne Cudowny ten Kowalski Przeciętny Kowalski Ref. Ma na widok relikwii Jak bum bum Z końcem czerwca To jest przecież miejski anioł Gdzie jesteś Kowalski Gdzie jesteś Kowalski o czwartej rannej godzinie Skomentował burmistrz basem Cudowny ten Kowalski Przeciętny Kowalski O jesteś Kowalski Jesteś roku osiemnastego po dwutysięcznym A łoś miał to wszystko z dala Jak bum bum Bum Bum okryty czerwonorudym futrem Pląsał w rośną ruń pod lasem 218 219

sł. Jan Kondrak sł. Jan Kondrak sł. Jan Kondrak E-BÓG LAKIERKI KOWALSKI JAKO TAKI

Y Y Y Y Y Y Y Y Y

Gdy człowiek każdy z każdym Ja mam lakierki z lodu Przeciętny Kowalski Przeciętny Kowalski W sieci się spotkał Twe szpilki są z zazdrości Lepiej niż w raju Na żarty pożera Gdy mógł Ten bal to taka giełda Lepiej potrafi się ubierać Pożera Żydów na portalu Razem stworzyli prawa Papierów bez wartości Przyznaje że ma za co żyć A tak na poważnie czuje się ofiarą A księgę praw nazwali Lecz twierdzi że tu nie ma za co umierać Bo nie trawi ich szmalu E-bóg Ech muśnięcia Przeciętny Kowalski Przeciętny Kowalski Spojrzenia Wszystko co trzeba weźmie i sobie kupi Z niemałą wyższością wyraża się o sąsiadach E-bóg E-bóg Malowanie oddechem Ale wierzy tylko w to co obiecane Bo jest nieprzeciętny Sieć się imię twoje Feromony Bo kupić to sobie może każdy głupi Trudno Fajny login masz Fluidy Tak wypada Daj nam hasło swoje Dotykanie się echem Przeciętny Kowalski E-bóg E-bóg On był wykonał Ref.

Chleba daj do pyska Ja cię nie tracę z oczu Wykonał wyższe wykształcenie Zaprawdę nieprzeciętny jest + JAN KONDRAK + Fajny login masz Chcę mieć bliżej do ciebie Bez podstawowego co prawda Przeciętny Kowalski Daj nam też igrzyska Chcę wiedzieć jak jest z tobą Lecz tym bardziej w cenie I cudowny jest Nie wiedzieć jak jest w niebie Przeciętny Kowalski I cudowny Gdy człowiek każdy z każdym On woli znaleźć W sieci się spotkał Ech muśnięcia On woli znaleźć niż zarobić Przeciętny Kowalski

+ POECI PIOSENKI Gdy mógł Spojrzenia Woli skołować niż zarobić On kocha wolność Razem stworzyli prawa Malowanie oddechem I to go właśnie zdobi On kocha wolność bez granic A księgę praw nazwali Feromony Bez granic u Smitha i Szmidta E-bóg Fluidy Ref. Lecz u siebie za nic Dotykanie się echem Zaprawdę nieprzeciętny jest Przeciętny Kowalski E-bóg E-bóg Przeciętny Kowalski Nie lubi zawdzięczać Odpuść nam na sygnał I cudowny jest Zawdzięczać nikomu niczego Fajny login masz I cudowny A tych którym coś zawdzięcza Ty byś nas nie wygnał Tępi do ostatniego E-bóg E-bóg Przeciętny Kowalski Prawa chciej wykładać Ma poczucie humoru Ref. By mesjasza nie Lecz nie używa bo już taki Zaprawdę nieprzeciętny jest Czekać ani jadać A będąc pod humorem Przeciętny Kowalski Rozdrapuje on rany jak maki I cudowny jest Gdy człowiek każdy z każdym Przeciętny Kowalski I cudowny W sieci się spotkał Uważa że mu się jednak coś więcej należy Gdy mógł I z tym bez przerwy wyjeżdża Coda Razem stworzyli prawa I ze wszystkimi się mierzy Zaprawdę nieprzeciętny jest Przeciętny Kowalski I to jestem ja Ten Kowalski 220 221

sł. Jan Kondrak sł. Jan Kondrak PRZEPROŚ TATĘ PODANIE LUDOWE DO SĄDU OSTATECZNEGO Y Y Y Y Y Y

Chowa się pod stołem wyżeł Przeproś za to że… Sądzie Ostateczny Mamy tu podanie z prośbą o życie wieczne Pisnął domofon Jęczą poręcze Przeproś mamę bo pijana My Przyznane w trybie innym niż przewidziany Kroki słychać coraz bliżej Bo zdenerwowała się Ludy Oceanii Azji i Pacyfiku Bo nic nie wiedzieliśmy A z każdą chwilą są bardziej ciężkie Mamy tu podanie z prośbą o życie wieczne Może Przyznane w trybie innym A nade wszystko odsuń tych Już się nie chowaj nie ma odwrotu Lżej cię zelży Niż przewidziany Którzy przypadkiem czy podstępnie Chodź dziecko tu i nie rób kłopotu I nie zamknie cię na klucz Bowiem nie wiedzieliśmy Za protekcją lub okupem Przeproś mamę bo pijana Pochowali się w pobliżu Sądu Ostatecznego Przeproś Czcić rodziców ty się ucz Sądzie Ostateczny W Jerozolimie Przeproś tatę My Przeproś za to że… Tata Ludy Oceanii Azji i Pacyfiku Sądzie Ostateczny Przeproś tatę bo się napił Nie pomoże Mamy tu podanie z prośbą o termin rozprawy Brak reakcji na naszą prośbę

Bo on zdenerwował się No bo nie ma go Możliwy dla najdalszych Może skutkować brakiem wiary + JAN KONDRAK + Przeproś mamę bo pijana Którzy będą szli sześćset dni A wiary brak Może Ojca czcij i matkę swą Może oznaczać Lżej uderzy A nade wszystko odsuń tych Zignorowanie Szybciej pójdzie spać Którzy przypadkiem czy podstępnie Twego wyroku I nie znajdziesz się na bruku Ty się nie chowaj obywatelu Za protekcją lub okupem

+ POECI PIOSENKI Ojca czcić masz no i mać Bo oto morał jeden dla wielu Pochowali się w pobliżu Sądu Ostatecznego A nade wszystko odsuń tych W Jerozolimie Którzy przypadkiem czy podstępnie Mama Przeproś Za protekcją lub okupem Nie pomoże Przeproś władzę Sądzie Ostateczny Pochowali się w pobliżu Sądu Ostatecznego Z boku będzie stać Przeproś za to że My W Jerozolimie Potem cichcem cię przytuli Władza władzą jest pijana Ludy wszystkie Ojca czcić masz no i mać Może zdenerwować się Urodzone w prehistorii

Mama gada coraz więcej Może Częściej wychodzi palić na balkon Lżej uderzy Dłużej spędza czas w łazience Może może ci coś dać Zaraz rozwali znów jakiś szampon I nie znajdziesz się na bruku Twoja władza twoja mać Ty się nie chowaj nie ma odwrotu Chodź dziecko tu i nie rób kłopotu Bóg ci Nie pomoże Przeproś Zrobił już co mógł Przeproś mamę Bóg ci władzę dał człowieku Twoja władza to twój bóg 222 223

sł. Jan Kondrak sł. Jan Kondrak RAKIETA TAPICERKA (wg Banksy’ego) Y Y Y Y Y Y

Tapicerka ci nie leży w nowym samochodzie ojca Kiedy prezydent Stanów Zjednoczonych A Kowalski nikomu nie drażni rakiety A on taki dumny jedzie że ma czym cię zabrać z dworca Budzi się ze snu A Kowalski nikomu nie robi rakiety Ojciec Narodu Korei Północnej No i strój ma jak trzeba i widelec i nóż Ciebie stać na rozkminianie siebie Raczej gdzieś masz resztę Robi sprytny ruch No i już Jemu stać przyszło za młodu w sklepie albo nad łóżeczkiem Masz swój kwadrat Tyrkę Hajsy Cały świat w zasięgu wreszcie Drażni rakietę Kiedy prezydent Rzeczypospolitej On ten świat ci pootwierał Nie skorzysta sam Już nie chce Drażni rakietę Budzi się ze snu Drażni rakietę Sny o potędze pospolitej rzeczy Tapicerka ci nie leży w nowym samochodzie ojca Drażni mu Dalej śnią się mu A on taki dumny jedzie że ma czym cię zabrać z dworca

A Kowalski nikomu nie drażni rakiety Patrzy znacząco Żyje wciąż wizją przełomu Że mu po nim łatwiej będzie

A Kowalski nikomu nie robi rakiety Patrzy znacząco Przełom był albo nie było Munio masz przydatny wszędzie + JAN KONDRAK + No i strój ma jak trzeba i widelec i nóż Patrzy znacząco Bo zainwestował w ciebie Wciąż na siebie nie odkłada No i już Na obu Co z nim będzie gdy osłabnie pytać raczej nie wypada

Ojciec Narodu Północnej Korei A Kowalski nie patrzy znacząco w ogóle Tapicerka ci nie leży w nowym samochodzie ojca Budzi się ze snu A Kowalski nie patrzy znacząco w ogóle A on taki dumny jedzie że ma czym cię zabrać z dworca

+ POECI PIOSENKI Wtedy prezydent Stanów Zjednoczonych No i strój ma jak trzeba i widelec i nóż Robi sprytny ruch No i już To gadanie to podanie dłoni w którą życie wryte No i już Tak potrzebne jak ludowe polskie rzeczy pospolite Drażni rakietę Nóż ma i widelec Drażni rakietę No i strój Drażni rakietę No i Drażni mu 224 225

Robert Kasprzycki

Tomasz Wachnowski, fot. Jan Poprawa Jan fot. Wachnowski, Tomasz „ZAPACH GRANIC” I INNE GRANICE O TWÓRCZOŚCI TOMASZA WACHNOWSKIEGO

1 zanucić: Było nas trzech, w każdym z nas inna krew, ale jeden przyświecał nam cel, gdyby nie + „ZAPACH I INNE GRANICE + GRANIC” ok był bodajże 1990, radio nazywało fakt, iż od bohaterów tekstu Olewicza odróż- się Trójka, audycja – Gitarą i piórem, niali się liczebnością, a i cele, jakie im przy- Rkoncert zaś nosił tytuł Mirosław Czyży- świecały, diametralnie były różne. kiewicz i Przyjaciele i był pokłosiem zdobycia przez Czyżykiewicza „Mateusza” – prestiżo- Gwiazdą, jak się zdaje najjaśniejszą, był w tej wego wyróżnienia, biorącego swą nazwę od grupie Mirosław Czyżykiewicz, mogący się postaci Mateusza Święcickiego, znakomitego pochwalić nie tylko świeżo otrzymanym kompozytora, aranżera, publicysty i, co być „Mateuszem”, ale i wydanym rok wcześniej może najważniejsze, pierwszego dyrektora znakomitym debiutem – płytą noszącą tytuł Trójki. Autoportret I, dodać jednak należy, że i pozostali poeci byli bardzo samoswoi i wysoce Mirosław Czyżykiewicz zaprosił do koncertu rozpoznawalni: ironiczno-buntowniczy Bu- grono swoich muzycznych przyjaciół; o ile kartyk, żarliwie liryczny Tomczak i intrygująco się nie mylę byli w tej stawce: Piotr Bukartyk, ascetyczny Wachnowski mieli w sobie zalążek Grzegorz Tomczak, Tomasz Wachnowski, czegoś nowego, świeżego, przebudowę dykcji, gorlicki bard Bogusław Diduch z zespołem zmianę tonu i temperatury. A czas był zmien- oraz liryczno-energetyczny Czerwony Tu- ny, czas był niebezpieczny, czas był, niezmien- lipan, który z kipiącą werwą zaśpiewał: Żyje nie dla poetów – marny. się nieźle, spokój i pieniądze / ciekawa praca, wycieczki, można / nie zgadzać się z niektórymi 2 posunięciami, / bo ograniczają to czy tamto – wiersz Juliana Kornhausera, poety Nowej Fali, Przesilenie roku 1989 sprawiło, że na rynku, w dużym stopniu odpowiedzialnej za kształt nie tylko muzycznym, kompletnie zmieniły się polskiej poezji lat 70. i 80. zasady gry. Okrągły Stół, pół-wolne wybory, skok na neoliberalnym bungee, terapia Sach- Clou okołomateuszowego koncertu stanowiły sa-Balcerowicza, galopująca inflacja, „uwol- jednak występy: Mirosława Czyżykiewicza, nienie” milionów ludzi, trzymanych dotąd Piotra Bukartyka, Grzegorza Tomczaka i To- w baraku bezpieczeństwa socjalnego – odbiły masza Wachnowskiego, którzy mogliby o sobie się w sposób oczywisty także na sferze kul- Jan Wołek, fot. T. Sikora 226 227

tury. Stanowiąca jej część kultura studencka, zaskoczony przyjęciem, nie do końca potrafił zatem niby „dzieje się”, zaś nowi mistrzowie Pytasz, jak minął dzień, w kształcie znanym w czasów komunizmu, wy- znaleźć dla siebie miejsce w karnawale wolno- mogą dawać przykład, nie tylko jako muzycy pytań więcej niż dni, konywała swe ostatnie podrygi, samorządowa ści, jaki mimowolnie rozpętał. Skoro idol żył, i wokaliści, ale przede wszystkim wytrawni czasami myślę, że wiem, elita bez skrupułów dzieliła ojcowiznę, kluby nie mogła nastąpić erupcja kaczmarofilii, zaś piosenkopisarze. dlaczego, o co ten krzyk, studenckie szykowały się do przemiany w dys- jedynym epigonem Kaczmarskiego odważył chyba masz do mnie żal, koteki, zaś prężna do tej pory piosenka stu- się być warszawski prawnik Leszek Czajkow- Skoro podążanie śladem Kaczmarskiego bo jak cię mam zapomnieć, dencka, skupiająca wielbicieli pieśni nie tylko ski, który odchodząc od wyrafinowanych per- groziło w najlepszym razie agresywnym epi- jak. lirycznych, ale i walczących, powoli zamierała syflaży używanych przez swego Mistrza, wolał gonizmem, cóż mógł robić młody poeta, je- – dość rzec, iż ostatnimi liczącymi się zwycięz- walić „po nazwisku i po pysku”, lżąc i obrażając śli nie poszukać mistrzów wśród młodszego Poruszało w niej kilka rzeczy – melodia, par- cami Studenckiego Festiwalu Piosenki w Kra- wszystkich, ze szczególnym uwzględnieniem pokolenia? Na tle zaangażowanej twórczości tia gitary, tak odmienna od częstego u bardów kowie byli Renata Przemyk i zespół Raz Dwa Żydów, masonów i cyklistów. autora Murów i jej zintrumentalizowania smętnego „plumkania”, lekkość gier słownych, Trzy – z lat odpowiednio 1989/1990 – przy przez bieżącą politykę wygrywać musiała ogólna nienachalność. Poetyckość była w niej czym oryginalność obu podmiotów wyko- Dopóki Kaczmarski żył, siłą rzeczy nie poja- mała prywatność, małą stabilizacja, wielka zaledwie sygnalizowana, tekstu nie przełado- nawczych w żadnym stopniu nie uzmysławiała wił się również wysyp festiwali nazwanych ucieczka od wielkich słów, nawrót do źró- wano bezmiarem metafor, całość zaś znako- szerokiemu odbiorcy potencjału drzemiącego jego imieniem, rzec można, iż bard próbują- deł liryki, mała metafizyka. Kusił przykład micie odzwierciedlała zarazem zwiewność, w kulturze generowanej przez studentów – rzec cy w tamtych czasach odzyskać publiczność Garczarka, potrafiącego zbudować nowe, lekkość i niepewność. można, kombinat zwany kulturą studencką po- w kraju, a później pobierający w Australii zasi- miejsko-folkowe oblicze poezji, kusili Czy- + „ZAPACH I INNE GRANICE + GRANIC” woli szykował się do wygaszania pieców. łek dla bezrobotnych, a jeszcze później grający żykiewicz, Tomczak, Bukartyk, Kondrak czy Właśnie – gdyby znaleźć jedno słowo najle- w Polsce koncerty dla nielicznych, nie wiedział, Wachnowski – piszący o miłości, czułości, piej oddające wymowę piosenki, byłoby nim 3 że jego będzie zwycięstwo za grobem. Popraw- o budowaniu małych, dwuosobowych wspól- „niepewność”, niepewność w obliczu odpo- ka – zwycięstwo jego tekstów, pochodzących not. Tak, znaliśmy te piosenki wcześniej, te- wiedzi na podstawowe pytania o założenia, Paradoksalnie, wszystko to działo się w cieniu z repertuaru Przemysława Gintrowskiego. raz jednak wsłuchiwaliśmy się w ich słowa pewniki, aksjomaty. Skoro świat potrzebował powrotu Jacka Kaczmarskiego, „barda Solidar- uważniej. punktu oparcia, jakiegoś constans, stawał się ności” opromienionego sławą wieszcza, wsła- 4 Wachnowski prorokiem nowej wiary, wiary

+ POECI PIOSENKI wionego działalnością niemal emisariuszowską 5 w niepewność, zaś pięknym rozwinięciem tej oraz szeroko pojętym geniuszem twórczo-wy- Mamy jednak początek lat 90. Z perspekty- strategii był Zapach granic: konawczym. Co więcej, mimo przebywania wy Krakowa kultura studencka, pchana siłą Podczas wspomnianego koncertu w Trójce na uchodźstwie był Kaczmarski jako dzienni- inercji, trwa: jeszcze śpiewa się w klubach stu- dane nam było posłuchać zaledwie jednej pio- Przed burzą to – czy już po burzy, nie wiem, karz Wolnej Europy również komentatorem denckich piosenki z wielosylabowymi wyraza- senki Wachnowskiego, jednakże znakomicie Tak dziwnie pachnie – czy to zapach deszczu, wydarzeń w kraju, pełnił zatem funkcję nie mi, jeszcze na juwenaliach nie zastąpiono ich streszczała ona jego ówczesną poetykę: Czy cicho jest – czy cisza nie istnieje, tylko emigracyjnego, czytaj wolnego, twórcy, umcykaniem kapel disco polo (na to przyjdzie Czy to jest cień – czy wisi coś w powietrzu… ale w pewnym sensie niejako kodyfikatora za- czas później i, jak w swej autobiografii wyjawi Pytasz, jak minął dzień, chowań. lider zespołu Akcent – Zenon Martyniuk, to tylko noc dzieli nas, Nie zaszło słońce, a już wschodzi księżyc, studenci i juwenalia uratowali im życie w cza- zamieniłem na sen Czy stanął czas – czy idzie nie w tę stronę, Totalność Kaczmarskiego, jego rozmach, natu- sie gdy upadł kultowy „Disco-Relax”), jeszcze, to, co oddał mi czas. Czy biała noc – czy dzień to taki ciemny, ralna zdolność bycia samcem alfa sprawiały, że trochę na oparach paliwa, toczy się Studencki Życie ma róży smak, Czy szukać mam – czy ciebie wziąć za żonę… najmłodsi twórcy, chcąc zachować psychiczną Festiwal Piosenki, ogniskując prócz konkursu tylko jak z niej wywróżyć, integralność i zarazem oprzeć się na czyichś także imprezy towarzyszące, w tym wielogo- jak. Czy zwarte wojska – czy zmieszane szyki, barkach, musieli się rozejrzeć za kimś innym. dzinne maratony trwające do wczesnych go- Czy niebo gdzieś błękitem bliżej ziemi, Powrót Kaczmarskiego na ojczyzny łono, jego dzin porannych. Zjawiają się na nich bardowie Pytasz, jak minął dzień, Co bardziej słychać, szepty – czy też krzyki, trasa koncertowa zagrana „po całej Polsce”, tej klasy, co Marek Tercz, Tomasz Olszewski, dzieli nas tylko noc, Czy niewiernymi niewierności wierni… w tym w nabitej po brzegi Hali Wisły (w któ- wspomniani Bukartyk, Czyżykiewicz, Tomczak zawsze pusty jest śmiech, rej ze względu na akustykę łacniej było raczej i Wachnowski, wspierani przez „lokalsów” – gdy dojrzewa w nim złość. Przed burzą to – czy już po burzy, nie wiem, oglądać zawody zapaśnicze niż poetycko-mu- Tadeusza Kroka i Macieja Danka. W Piwnicy Wielkie oczy ma strach, Tak dziwnie pachnie – czy to zapach deszczu, zyczne zapasy z dopiero-co-upadłym ustrojem) pod Baranami bardowską straż trzyma Leszek tylko jak go przeoczyć, Czy cicho jest – czy cicho nie istnieje, sprawiły, że euforia nieco ostygła, a i sam bard, Wójtowicz, tworząc znaczące dopełnienie, jak. Czy to jest cień – czy wisi coś w powietrzu… 228 229

6 masochistycznym wymienianiem własnych 7 Daleko stąd, pod górę, „niedokonań”. donikąd i gdziekolwiek, Przyznam, iż podczas pisania tego tekstu szu- Pisanie Wachnowskiego to zatem indywidu- tu śmieszne jest ponure, kałem jakiejś podbudowy biograficznej. Nota W kontekście nieukończenia edukacji (o, dzię- alna próba obmapowywania świata. W jego, ponure jest wesołe. w Wikipedii okazała się zaledwie gęstą wyli- ki ci, WKU) niemal symbolicznie brzmi wspo- zdawałoby się, dziecięcych pytaniach kryje się czanką dat i dokonań. Niechże mi poeta wy- mniane „nauczanie początkowe”, mające w so- równie dziecięca ciekawość, która, że tak po- Daleko stąd i piekło nawet baczy mały podstęp – oto perfidnie wyciągną- bie rys jakiegoś powrotu do prapoczątków, do lecę banałem, jest ponoć niezbywalną cechą da się tu polubić, łem z niego notkę autobiograficzną, wierząc, prawiedzy, do arche. Swoją drogą, rzec można każdego poety i filozofa. Wachnowski dziwi tu szczęście można znaleźć, że taka wersja więcej mi powie, zwłaszcza że także, iż dzięki ucieczce na studia pedagogicz- się światu, kryjąc się pod postacią nieświado- tutaj serce można zgubić. samodonos zawsze większą ma wartość niż ne nie został Wachnowski zepsuty wkuwaniem mego prostaczka, opukuje świat, sprawdzając najbardziej imponujące CV sporządzone przez wstępów do BN, zawijasów scs.-u, kobylasto- jego mocne i słabe strony. Ba, mając w kuferku To, co mam blisko, anonimowego wikipediodawcę. ścią gramatyki historycznej, końcówkami raczej mniej niż więcej, musi ów świat zdo- nie daje mi spać, równoległymi czy całym tym marksistowsko- być od nowa, wyprawa po „Żywą Wodę Po- to, co mam blisko Urodziłem się 9 listopada 1958 r. we Wrocła- -leninowskim bełkotem, który potrafił zabić ezji” jawi się za każdym razem jako wyprawa to wszystko… wiu. Mieszkaliśmy na Worcella i Starczej. Kiedy w młodym adepcie polonistyki jakąkolwiek w nieznane, a nie ściśle zaplanowana ekspe- To, co mam blisko – miałem jakieś tsy albo ctery lata, wyjechaliśmy chęć pisania rzeczy własnych. dycja, prowadzona wedle konspektów, z tra- nadziei w tym brak, + „ZAPACH I INNE GRANICE + GRANIC” do Bolesławca. Mieszkaliśmy tam na Chrobrego, garzami, przewodnikiem i zestawem siatek na choć ona blisko jest tak. Asnyka i Słonecznej, a nawet w hotelu robotni- Nie chcę przez to powiedzieć, że był Wach- motyle. czym kopalni „Konrad”. Chodziłem też do „kon- nowski nieskalaną kartką, bez cienia wiedzy 8 radskiego” przedszkola, bo tato pracował jako i obowiązkowego spisu lektur – po prostu, jak Być może dlatego nie ma Wachnowski cho- radca prawny w tej kopalni. Potem poszedłem się zdaje, poetom i tłumaczom wywodzącym robliwego nawyku opierania się na dziełach Kiedy wrzuciłem teksty Wachnowskiego do do szkoły podstawowej numer 8. Ukończyłem się ze środowisk filologicznych znacznie łatwiej literackich, dzięki czemu częściej pisze „sobą”, jednego dokumentu, traktując je jako po- ją w ‘73 r. i dostałem się do liceum. Zawsze in- pisać – dla Młynarskiego, Kaczmarskiego, Gar- z rzadka tylko pozwalając sobie na mrugnię- jedynczy plik, trochę dla zabawy, trochę dla teresowała mnie muzyka, ale nie chciałem cho- czarka, Kołakowskiego czy Kondraka pisanie cia kontekstami intertekstualnymi, jak w przy- potwierdzenia własnych domniemań próbo-

+ POECI PIOSENKI dzić na chór, więc zapisałem się do klasy pla- było naturalnym przedłużeniem studiów. Ina- padku Kubusia Filatelisty, będącego tylko po- wałem znaleźć słowa klucze, tak jak się zwy- stycznej. Było to dobre posunięcie, bo Pani prof. czej zapewne wyglądało to w przypadku ab- wierzchownie aluzją do powiastki filozoficznej kle robi podczas analizy frekwencyjnej. Wy- Czarnecka od plastycznego była jedną z trzech, solwentów kierunków artystycznych – Kleyf- Diderota. niki zdziwiły mnie w nikłym stopniu – tak, no, może czterech istotnych osób w tym liceum. fa, Lubomskiego czy Czyżykiewicza – gdzie zdaję sobie sprawę, że skoro spodziewałem Pierwszą klasę na wszelki wypadek utrwaliłem, sprawność w operowaniu słowem zdaje się Daleko stąd, cholera, się wyniku, mocno nadwerężyłem wymogi powtarzając ją. W ‘78 roku zdałem maturę i nie być częścią szerszej wrażliwości, zaś gdzieś na do marzeń i do ciebie, naukowości. Jak łatwo bowiem się domyślić, zdałem do PWSTiTV w Łodzi i na psychologię szczycie tej skali znalazłaby się grupa „niefi- dlatego znaczki zbieram królowało słowo „nie”, traktowane zarówno we Wrocławiu i chyba na produkcję telewizyjną lologiczna”, której chlubnym przedstawicielem wydrukowane w niebie. jako przedrostek, partykuła bądź stały element w Katowicach. Za to dostałem się do Studium jest chociażby lubelski bard Marek Andrzejew- poetyki. „Nie” było słowem pierwszym, pierw- Gastronomiczno-Hotelarskiego w Warszawie, ski, będący zarazem absolwentem ekonomii Daleko stąd, jak diabli, szą substancją, pierwszym elementem, w ro- które ukończyłem po 2 latach. W roku ‘80 zda- i świetnym poetą, mimo że nikt nie szczuł go na każdy większy dworzec, zumieniu pierwiastka sprawczego, pojawiając łem na nauczanie początkowe w jeleniogórskiej na studiach egzaminem z gramatyki opisowej. nikomu się nie pali – się w rozmaitych odmianach jako niewiara, filii zielonogórskiej WSP, z której zostałem po Ba, piszący te słowa nieśmiało przypuszcza, że i tobie nie po drodze. niedowierzanie, niedocenianie, niedocenienie, roku usunięty. Kontynuowałem studia na Uni- choć filologom pisanie przychodzi z większą nieokreśloność. wersytecie Wrocławskim i Warszawskim, ale po łatwością, niemniej w perspektywie szerszej To, co mam blisko, przeniesieniu do rezerwy się poddałem. liczą się: albo twórcy bez cenzusu – Reymont nie daje mi spać, W pewnym stopniu można by to wrażenie i Sienkiewicz, prawnicy – Miłosz, Gombrowicz to, co mam blisko, odnieść do warstwy muzycznej jego albumów Jest w tej notce cały Wachnowski – lakoniczny, i Herbert, studenci historii sztuki i socjologii to wszystko… – od samego początku szukał Wachnowski zdystansowany, autoironiczny (ech, te tsy albo – Różewicz i Szymborska, filozofowie – Zaga- To, co mam blisko – formy na tyle pojemnej, aby mogła unieść nie ctery lata), zachowujący umiar, skłonny do jewski, albo osobnicy edukacyjnie niezweryfi- nadziei w tym brak, tylko jego pomysły aranżacyjne czy brzmienie przemilczeń, umniejszający siebie, ba, mamy kowani – w postaciach chociażby Świetlickiego choć ona blisko jest tak. utworów, ale również osadzić je gatunkowo. nawet do czynienia z kolekcjonerskim, niemal i Podsiadły. 230 231

Debiutanckie Śniegowice z roku 1993 pełne które być może sprawdzają się w popowej kon- Na przemian w nas jasność i ciemność, walkę o siebie, ze sobą, ciągłe przebijanie się było świetnie napisanych piosenek, jednak wencji i konfekcji, nie przydały ani siły piosen- na przemian w nich próbuję żyć. przez własną niemoc, pisanie wbrew niemocy, w realizacji koncertowej natrafiły na rodzaj kom, ani wiarygodności wykreowanemu przez A jest w nas miłość czasem, pisanie wbrew obojętności świata, niezmienną bariery przebiegającej na poziomie wyobraźni autora światu. o jakiej się nie śniło, walkę o pozycję, w której wiara łamie się z nie- aranżacyjnej – pamiętając bezpretensjonalność ty wtedy rzucasz pracę, wiarą, odwaga z wycofaniem, a siła z wrażli- jego solowych recitali z gitarą, byłem zdu- 9 by życia nie ubyło. wością. Trudno się jednak oprzeć wrażeniu, że miony, widząc koncert, na którym został do- sporo było w tej walce tendencji autodestruk- słownie przykryty przez muzyków, którzy nie A jaki był ten świat? Jak to u Wachnowskiego Z tą myślą, że cię stracę, cyjnych, jakby autor na sobie chciał wypróbo- rozumieli swojej roli, tak jakby sam lider nie – pełen pytań. Stosunkowo najłatwiej zrekon- wciąż kreślę treść zawiłą, wać wszystkie plagi świata – jak w przypadku potrafił przypisać im zadań, jakby nadal byli struować go z czasów debiutanckich Śniegowic bo jest w nas miłość czasem, sytuacji tak ekstremalnych jak występ w Must w świecie jazzu, gdzie podstawą jest zmienność – jako uniwersum stworzone przez mentalnego o jakiej się nie śniło. be The Music, telewizyjnym show, które stwo- i improwizacja. podróżnika, wiecznego nomadę, osadzonego rzono chyba tylko po to, by jurorzy mogli się wprawdzie w jakimś związku, niemniej zwią- 10 pochwalić przed światem, jacyż to nie są zło- Niestety, jak potwierdzają liczne przykłady, zek zdawał się od początku zbudowany z pia- śliwi – w domyśle „błyskotliwi”. problem z jazzmanami polega na tym, że je- sku i wiatru, zawieszony gdzieś „pomiędzy”, Może jednak przeprosimy się z tak spostpono- śli nie trzyma się ich talentu w ryzach, mają zaś podmiot liryczny był trochę kochankiem, waną przeze mnie Wikipedią – jeśli spojrzeć 11 tendencję do źle pojętej wolności, a zarazem trochę komentatorem, a trochę obserwatorem na kalendarium i zakres działań Wachnow- + „ZAPACH I INNE GRANICE + GRANIC” awersję do zagrania głównej melodii, co więcej, uczestniczącym: skiego, zdumiewa jego zawodowa aktywność, Choć strategia nieufności względem siebie wiedzeni tajemniczymi kompleksami za wszel- wszechstronność i odwaga. Współpracował jako „poważnego poety” bywa zabójcza, po- ką cenę próbują połamać rytm, różnice między Nie pierwszej próby parą bowiem z muzykami prezentującymi bardzo zwala jednak per saldo na uzyskanie formy zwrotką i refrenem, popisać się umiejętno- jesteśmy na tej ziemi, szerokie spektrum artystyczne – z Wolną Gru- nie tyle poetyckiej, czy upoetyzowanej, co po ściami, a przy tym zmienić klimat na własną a tak się rwałaś za mąż, pą Bukowiną, Mr. Bober’s Friends, Mr. ZOO- prostu wzorcowo napisanej piosenki popowej, modłę, będącą zwykle wypadkową osobistych ja tak się chciałem żenić. B-em, Krzysztofem Ścierańskim, Ryszardem trudno zaś zaprzeczyć, jak ogromny wpływ na fascynacji muzycznych. Nie przychodzi im do Styłą, Zbigniewem Łapińskim, Jerzym Filarem, wyrobienie masowego słuchacza ma dobrze

+ POECI PIOSENKI głowy, że bycie dobrym sidemanem polega Bywa, że noc oziębia Marcinem Dańcem, Piotrem Rubikiem. Już ta „uszyty” pop – w przypadku Wachnowskiego na podbiciu tego, co śpiewne, wzmocnieniu serca poniżej zera, krótka wyliczanka pokazuje, że Wachnowski możemy dodatkowo mówić dodatkowo o roz- tego, co warte wzmocnienia, na podkreśleniu, ty horoskopy zgłębiasz, nie miał problemu z wychodzeniem, jak to poznawalnym stylu, gdyż jego język wyrastając nie zaś osłabieniu piosenkowości w piosence ja słowom sens odbieram. ujął swego czasu Robert Leszczyński, z „getta z języka potocznego, zahacza o głębię, wydo- – znakomitym przykładem sytuacji odwrot- smutasów”. Tak, oczywiście grał na większości bywa całą naszą tymczasowość, całą szarą stro- nej jest metoda Stinga, który potrafi narzucić Od dawna wiem, że jest na pewno „nylonowych” festiwali od OPPY po Studencki nę pogranicza bytu, wszystkie jego paradoksy, muzykom własną wizję, wykorzystując ich do tak właśnie, jak powinno być. Festiwal Piosenki, jednak podstawą jego dzia- tkwiące w nas manichejskie rozdwojenie, we- osiągnięcia własnego planu. na przemian w nas jasność i ciemność, łań była zmienność, nie zaś wierność bezpiecz- wnętrzny chaos połączony z potrzebą znalezie- na przemian w nich próbuję żyć. nym okopom. nia punktu oparcia, poszukiwanie magicznej Również na kolejnych albumach Wachnow- krainy na pograniczu bytów, niebytów, niby- skiego mieliśmy do czynienia z podobnym Tak się szarpiemy z losem Współpracował z kinem, teatrem, radiem, te- tów, jakbytów, miejsc, w których już nie ma problemem – nazbyt często wierzył w studyjną od kiedy nas pamiętam, lewizją, jego piosenki śpiewali: Iwona Loranc, czegoś, a coś jeszcze się nie pojawiło. łatwość kreowania światów na poziomie pro- ty lubisz kręcić nosem, Kuba Badach, Kasia Stankiewicz, Katarzyna dukcji. Cofnięta gitara, syntetyczny bas, roz- choć też nie jesteś święta. Cerekwicka, Grażyna Auguścik. Sprawdził się Wbrew powyższemu teoretyczno-literackiemu myte tła, oparcie rytmu na gotowych loopach także jako muzyk, tworząc dla Programu III zagmatwaniu źródłem i materią pisania Wach- perkusyjnych, osadzenie głosu w kontekście A gdy ulicom spojrzeń Polskiego Radia ilustracje muzyczne do ksią- nowskiego jest życie „tu i teraz”, to twórczość modnych nowinek realizacyjnych, świadczyły, spotykać się nie zdarza, żek Sylwii Chutnik, Szczepana Twardocha, mocno osadzona w konkrecie, to twórczość że artysta niezbyt pewnie czuje się w świecie ty łzy ukrywasz w kołdrze, Andrzeja Muszyńskiego, Anny Dziewit-Mel- na gorąco wychwytująca, jak mówił klasyk, kompresorów, odsłuchów i pluginów. Oparcie ja piję z kałamarza. ler, Katarzyny Nosowskiej czy Pawła Huelle. coraz bardziej otaczającą rzeczywistość, w któ- jego pięknych, zwiewnych, złamanych harmo- rej człowiek ubezwłasnowolniony zalewem nii na prostych samplach, syntetycznym basie, Od dawna wiem, że jest na pewno W pewnym sensie amplitudę jego wyborów docierających bodźców z trudem potrafi roz- mało skomplikowanych loopach perkusyjnych, tak właśnie, jak powinno być. zawodowych postrzegać można jako wieczną szyfrować jakiekolwiek sensy. Zaraźliwość tego 232 233

bełkotu sprawia, że także sfera prywatna staje 12 13 niknąć samą istotę szlagwortu, proponując się scenerią pełną wrzasku, w którym trudno słuchaczowi coś, co ten sam potrafi z siebie ocalić siebie, a co dopiero stworzyć bezpiecz- Wachnowski to także paradoksy, hiperbole, Wachnowski uwielbia gry z banałem, prozą, wygenerować. Skutkuje to niekiedy uzy- ny dom. Jakże proroczo brzmi w kontekście elipsy, zamiłowanie do spiętrzania ekstre- nudą. Jego węch perfekcyjnie wychwytu- skaniem swoistych coelhoizmów w rodzaju współczesnych mediów napisane pod koniec mów, które, jak u Nielsa Bohra niezmiennie je grafomanię tkwiącą w naszych słowach, świat nie jest, jaki był czy życie tak już ma, lat 80. Radio Gu-Gu: się przyciągają, rozciąganie prostych sytuacji jego język bawi się grafomanią, ocierając się biorąc zaś pod uwagę fakt, iż zwykle z ła- życiowych do stanów granicznych, do stanów o nią jak o zakazany owoc. Sporo tu miejsc twością osiąga wyższe poziomy piosenkopi- Pokój z kuchnią na poddaszu niemożliwych, do stanów skupienia wyłącz- wspólnych z poetyką, której mistrzynią była sarstwa, trudno nie łączyć tego mechanizmu łatam dachu kapeluszem, nie na sobie, zestrzelenie przeciwieństw, to Agnieszka Osiecka, potrafiąca spośród takich z przypuszczeniem, iż autor nie ufa inteli- bieda piszczy, radio gdacze manichejskie przeciwstawienie pierwiastków kiczowatych, banalnych błyskotek wydobyć ja- gencji odbiorcy, a jeszcze bardziej nie ufa swym codziennym animuszem, światła i jasności, dobra i zła, Yin i Yang, to kieś świecidełko, a później ożywić je, wytrącić sobie. za ścianą gdzieś sąsiad bije żonę, jednoczesne przypisywanie im cech stałości z banalnego kontekstu, osadzając w kosmosie bo mało zarabia – radio gu-gu, bądź nie, to obudowywanie swojej niepewno- emocjonalnych wirów: Życie tak już ma, radio ga-ga, radio gu-gu, radio ga ści paradoksami, spiętrzanie tych paradoksów, szkoda mądrych słów, przeplatanie stanów „było – jest”, „było – mo- Wracam do tych lat, gdy byłem czasem coś ci da, Ja naprawdę już nie słucham głoby być”, intensyfikujące odczuwanie samot- piękny, młody, dużo wyższy, żeby zabrać znów. + „ZAPACH I INNE GRANICE + GRANIC” twoich bajek jak ze snu, ności we dwoje: mogłem wypić, a nie piłem, Nie ma nocy, nie ma dnia, ile głupot można słuchać, czasem tylko dwa kieliszki. żeby ktoś nie poczuł, że jest mu źle, ile słuchać można głupot Ty tak wszystko wiesz, umiesz ale czasem łatwiej z dna dzień po dniu. wytłumaczyć, Pierwszy, by się żyło zdrowo prosto w górę odbić się. gdy odchodzi zmierzch, umiesz wybrać w zgodzie z najprawdziwszą prawdą, Życie płynie, dokąd chce, Popij mlekiem gimnastykę, jedną z dróg. drugi, żeby kolorową nie poradzisz prawie nic, zagryź chlebem głupi smutek, szary świat pomazać farbą. chce się płakać, śmiać się chce, wyjdź na spacer w takt muzyki Nawet wtedy wiesz, kiedy nic a najbardziej chce się żyć.

+ POECI PIOSENKI albo wykręć do nas numer, nie znaczy Świat nie jest, jaki był, za ścianą gdzieś sąsiad bije żonę, zapomniany sen, by zapomniał zmienia się, a my z nim. Na szczęście tego typu chwile zdarzają mu się bo mało zarabia – radio gu-gu, o nas Bóg. Nim przyjdzie drogi kres, rzadko, częściej bowiem z pozornie banalnych radio ga-ga radio gu-gu, radio ga… chociaż raz zrób tak, fraz wyzierają pokłady głębsze, w których pod Czemu, jeśli wiesz, jesteś jak serce chce. słowami, niemal przezroczystymi znaczenio- Ja naprawdę już nie słucham coraz dalej, wo, kryją się znakomite metafory, pozwa- twoich bajek jak ze snu, czemu, jeśli chcesz, nie przychodzą Byłem winny, kiedy czasem lające ukryć to, co naprawdę boli, to, co jest ile głupot można słuchać, dobre dni. życie przechodziło obok, naprawdę ważne – cenę wolności i „stanięcia ile słuchać można głupot zbyt wysokie były góry, w prawdzie”: dzień po dniu. Czemu, jeśli chcesz, nigdy w morzu było za głęboko. nie kochałem, Byłem jak płyta przegrany, Dzwonił do nas słuchacz z Koźla, kiedy padał śnieg, kiedy wiosnę Gdy przychodzą do mnie nocą złość zdrapywałem ze ścian, że tak dłużej już nie można, kryły mgły. białe kwiatki z żółtym brzuszkiem, gdy usłyszałem: kochany, że kredytu nie dał bank – gdzieś uciekam, nie wiem dokąd, spróbuj od dzisiaj być z sobą. teraz dla was Lady Pank! Nie ma cię obok mnie, sny wyciągam spod poduszki. nie ma cię obok mnie, Sam nie wiem, jak to się stało, Ja naprawdę już nie słucham nie ma cię obok mnie, 14 bo jeszcze wczoraj nasz świat twoich bajek jak ze snu, nie ma cię obok mnie, był jednym z tych, których mało, ile głupot można słuchać, choć ze mną jesteś Niekiedy jednak w tym celowaniu wokół ba- dziś jednym z tych, których brak. ile słuchać można głupot nału zdarza mu się przestrzeliwać, zwłaszcza dzień po dniu. kiedy stara się koniecznie „docisnąć” refren Byłoby miło, gdyby ta miłość jakąś pseudozłotą myślą, jakby chciał przenie znała gorzkich słów, 234 235

byłoby miło, gdyby ta miłość to, co chciałbym mieć, to wszystko do siebie tak bardzo podobne Dziś, gdy patrzę na te moje Śniegowice umiała wrócić znów. ona nie widzi mnie. i wszystko to tak krótko trwa… zamrożone tak, a już nie koniec świata, zapominam – widzę tylko, co chcę widzieć Kładę się później, niż wstaję, Gdy jestem blisko niej, czuję, jak głos mi drży, Usypiam sen i słucham, jak i pamiętam koniec zimy w środku lata. zawsze gdzie indziej niż ty, i nienawidzę, że chodzę jak słoń, największy nieprzyjaciel czas świat pełen jest takich bajek, granice każdą można przejść pomimo zamkniętych drzwi, gdzieś pod niebieską wspomnienia kreską gra. 16 ktoś bywa dobry, ktoś zły… lecz nie umiem walczyć dziś z nią. Rozmienia mnie życie na drobne Patrząc na miałkość i bezwolność rodzimych Byłoby miło, gdyby ta miłość On ma swój wdzięk ulubieńca tysiąca pań, miłości, nienawiść i żal, koncernów płytowych, generujących w swych nie znała gorzkich słów, bo życie rzadko mu każe się bać, to wszystko do siebie tak bardzo podobne fabrykach tony nikomu niepotrzebnego beł- byłoby miło, gdyby ta miłość a tak naprawdę jest inny, niż by chciał, i wszystko to tak krótko trwa. kotu, trudno nie zacytować Obelixowego: Ależ umiała wrócić znów. lecz one nie chcą znać głupi ci Rzymianie – oto mając na podorędziu prawdy o tym śnie, Rzec można, iż ten ontologiczny bezczas, stan wybitnego singer-songwritera, nie dość, że nie Wiem, że już nic nas nie zmieni ona nie widzi mnie. zawieszenia, pojawił się już u samego źródła potrafili do cna wykorzystać tego, co potrafi, i znów wystarczy mi sił, śpiewania autora – czym innym bowiem są to w wersji autorskiej ubrali go w archaiczne by tak jak tamtej jesieni Nasuwa się oczywiste skojarzenie ze znakomi- Śniegowice, jeśli nie swoistym limbo, czyść- brzmienia, w cienką woalkę przezroczystego, + „ZAPACH I INNE GRANICE + GRANIC” wstać, trzasnąć drzwiami i wyjść. tą piosenką Celophane pochodzącą z musicalu cem, stanem wygnania, dwuznacznym azylem, zamiast nie wierząc dźwiękowej niepozor- Chicago i słowa śpiewane przez Amosa Harta, ucieczką strapionych, zdradzonych, samotnych: ności, osadzić artystę w soczystym, amery- Byłoby miło, gdyby ta miłość brzydkiego, niepozornego męża Roxie Hart: kańskim, postcountrowym brzmieniu. Tak, nie znała gorzkich słów, Cellophane / Mister Cellophane / Shoulda Been Do Śniegowic wpadłem tylko na godzinę, to prawda, Leonard Cohen przez lata udanie byłoby miło, gdyby ta miłość My Name / Mister Cellophane / Cause You Can na godzinę tylko, bo to za granicą. flirtował z poruszającym trzewia brzmieniem umiała wrócić znów. Look Right Through Me / Walk Right By Me / I zostałem w Śniegowicach całą zimę, instrumentów Casio, jednak Wachnowski jest And Never Know I’m There. całą zimę przyszło tkwić mi w Śniegowicach. rasowym wokalistą o lekko zapiaszczonym, 15 leniwym wygaszającym głoski brzmieniu

+ POECI PIOSENKI Jedną z figur Wachnowskiego jest zatem bo- Byłem głupi, bo tak dałem się zaskoczyć, i nie powinny się go imać żadne plastikowe Stopniowo dochodzimy zatem do warstw, hater celofanowy, niezgrabny, zbędny, bohater że przy sobie miałem tylko napiwek, soundy. Zwłaszcza że jest autorem piosen- których odzwierciedlenie stanowi tekst nieomal schulzowsko klęczący przed księżnicz- a gdy bieda mi zajrzała prosto w oczy, ki będącej hymnem wszystkich pięknych piosenki Ona nie widzi mnie, pochodzący kami, paniami serca, królowymi śniegu, okale- uśmiechnąłem się i zapytałem zimy: przegranych, których kiedyś zwabiła siła z filmu Asterix, Obelix i Cezar. Choć Wach- czony przez kobiety jak Samson, jednak można słowa: nowski „zaledwie” dopisał polskie słowa zauważyć, że ta swoista sakralizacja niemocy Co mnie tu trzyma, co mnie tu trzyma, do muzyki francuskiego singer-songwri- wydaje się zarazem aktem uwolnienia – gest co mnie tu trzyma – tylko zima i święta – Gdy anteny wyższe od drzew, tera Jean Jacquesa Goldmana, w pewnym sadomasochistycznego udręczenia, postawienia tak odrzekła mi zima. a na niby pada deszcz i wieczory sensie podświadomie wzmocnił wymowę siebie w pozycji Gorszego, Nieistniejącego, Nie- zabijają nas w południe, twórczości własnej, zwłaszcza w aspekcie zauważalnego, Kogoś Nie Do Zapamiętania po- Źle nie było, ale rzadko tak do śmiechu, odczuwanej znikomości, niewidoczności, zwala na odzyskanie mocy i powstanie z kolan: czasem śniegu było więcej niż herbaty. Gdy powietrze już oddychać nie ma sił, przezroczystości: Za pieniądze pożyczane od kolegów a na dachach ołów lśni Gdy braknie słów, gdy braknie sił kupowałem mały dom na duże raty. i o łatwo coraz trudniej, Kiedy przechodzi, to jak złocisty grom zamieniam ból w najcichsze dni… z nieba, na którym już nic – poza nią. Gdzieś pod niebieską wspomnienia kreską gram. Gdy mi mówisz, że przeciąga się ta zima, Nie będziesz tam jakimś poetą, Królowa, dla której tylko królewski dom, gdy mnie pytasz, kiedy znowu cię odwiedzę, tylko najgorszym na świecie, mój niekrólewski miecz, Niejeden pan, wiem, też tak chciał, ty chcesz wiedzieć, co mnie jeszcze tutaj trzyma nie będziesz ty wódek smakoszem, ona nie widzi mnie. ale mieć fart, to trudna gra... ty chcesz wiedzieć, a ja wiem, co odpowiedzieć. tylko zapity na śmierć. Gdzieś pod niebieską wspomnienia kreską gram. A kiedy tańczy, w ramionach ma cały świat Co mnie tu trzyma, co mnie tu trzyma, Gdy pojęcia znaczą coraz mniej, i wokół niej wszystko słońca ma blask, Rozmienia mnie życie na drobne co mnie tu trzyma – tylko zima i święta, a obrączki złoty brzęk ma w sobie światło, którego innym brak, miłości, nienawiść i żal, tylko święta i zima. znaczy tyle co pieniądze, 236 237

widzisz w nich to samo, Kiedy wszyscy krzyczą tylko: lecz uwierzyć trudno ci… musisz? – chciej – dużo dawaj – mało miej, proszę wybacz, że tak sądzę. Życiem trzeba się nacieszyć Zdążyć, nim zatrzyma czas. Nie będziesz tam jakimś poetą, Ona jeszcze drży, tylko najgorszym na świecie, on już prawie śpi, nie będziesz ty wódek smakoszem, niby w nich to samo, tylko zapity na śmierć. lecz uwierzyć trudno im…

17 W te piosenki dla dorosłych o miłości cały kram, I rzec by można, iż Wachnowski trwa dzię- żeby dzieci lepiej rosły, ki własnemu uporowi, wbrew światu, który też im gram. za nic ma sens w piosenkach, że Wachnow- Dla dorosłych te piosenki ski trwa, niesiony własną niewiarą w siebie, o miłości cały kram, przekonany jednak o celowości pisania, że opowieści z pierwszej ręki od lat stoi na ziemi niczyjej, w miejscu, gdzie dla was gram. przebiega granica oddzielająca mężczyzn od chłopców, którzy raz na dwadzieścia lat de- Czemu właśnie ten, a nie ten, cydują się na nagranie płyty, a potem znika- pyta córki matka zła. ją w niebycie bezpiecznych biznesów, po to Mamo, nie bój się żeby znów po dwudziestu latach nagrać płytę i zaufaj mi, i poczuć, że są, o nie, nie groszorobami i czci- niby w nich to samo,

+ POECI PIOSENKI cielami pieczeni, lecz pełną gębą – a jakże lecz uwierzyć trudno im… – artystami. Życie trzeba tylko przeżyć, A naprzeciw nich staje Wachnowski, któ- wierzyć, że nagrodą jest. ry cicho, wbrew nim, wbrew światu, a cza- Nim poczujesz złość, sem i sobie – pisze i śpiewa. Śpiewa, szuka- że ci daje w kość, jąc granic poznania własnego języka, granic spróbuj poczuć razem, własnej wrażliwości, granic samego siebie, choć uwierzyć trudno w to… wierząc, że może i nie zbawi tymi piosenkami świata, ale być może zbawi siebie. Bo W te piosenki dla dorosłych ktoś musi czasem mówić dorosłym to, co o miłości cały kram, dorośli wiedzieć powinni, a słodką krainę żeby dzieci lepiej rosły, ułudy zostawić dziatwie poddanej nauczaniu też im gram. początkowemu: Dla dorosłych te piosenki Nocy nie starczyło na nic, o miłości cały kram, granic nie przekroczył dzień. opowieści z pierwszej ręki Patrzysz w oczy mi dla was gram. tak głęboko i… 5PRZYCZYNKI DO BIOGRAFII 240 241

Tadeusz Skoczek ny na przestrzeni lat i wykorzystywany jako cipne, ciekawe nieraz parodie pisali też: Sta- uosobienie nieskazitelnego patriotyzmu oraz nisław Balbus, Edward Balcerzan, Stanisław PATRZ KOŚCIUSZKO NA NAS Z NIEBA wzór cnot wszelakich. Wielką rolę postać Barańczak, Urszula Kozioł, Michał Rusinek naczelnika odegrała w kształtowaniu tożsa- i wielu innych. mości Polaków pod koniec XX wieku. Pieśni pogłębiały narodową mitologię, wzbogacały Do nas przemawiają jednak inaczej te słowa, przekaz, konstruowały obraz nowoczesnego chociaż nie wolno ich odczytywać bez kontek- Polaka. Załęczny w podsumowaniu pisze: stu historycznego: W roku 1917 Kościuszko został wykreowany na heroicznego wodza, uosabiał wielką miłość Z naszym duchem i orężem do Ojczyzny, poświęcenie w walce z silniejszym Polak ziemię oswobodzi, wrogiem. Był postacią stworzoną ku pokrzepie- zdrajca pierzchnie, my zwyciężym, niu serc, dla dodania sił i zjednoczenia narodu bo wódz śmiały nam przewodzi. w okresie wojny. Tylko razem, tylko w zgodzie, a powstańców będziem wzorem, Również współcześnie Polonez Kościuszki wy- wszak Kościuszko przy narodzie!

+ korzystywany jest w różnych przekazach, cho- Cały naród z Dyktatorem. ciaż zupełnie niezgodnie z intencjami twórców. aczelnik Kościuszko jest postacią Utwór przypomniano w 1831 roku, zmienia- Dotyczy to szczególnie następującej zwrotki: Każda zwrotka tej pieśni kończona jest refre- + TADEUSZ SKOCZEK + znaną, cenioną, poważaną. Mityczny jąc słowa. W ujęciu Rajnolda Suchodolskiego nem, niektórzy twierdzą, że bardzo aktualnym: Nbohater, wódz insurekcji nazwanej pierwsza zwrotka brzmiała tak: Kto powiedział, że Moskale od jego nazwiska, bohater dwóch narodów: są to bracia nas Lechitów, Oto jest wolności śpiew, śpiew, śpiew, polskiego i amerykańskiego, ceniony Patrz, Kościuszko, na nas z nieba, temu pierwszy w łeb wypalę My za nią przelejem krew, krew, krew. strateg, inżynier wojskowy, polityk, a nawet jak w krwi wrogów będziem brodzić, przed kościołem Karmelitów filozof. Te definicje są powszechnie znane. twego miecza nam potrzeba, Znane są różne wersje tekstu, uprawnione Niewielu wie, że Tadeusz Kościuszko był też by Ojczyznę oswobodzić. Wielu polityków, używając tego fragmentu, nie były w warunkach niewoli różne doraźne PATRZ KOŚCIUSZKO NA NAS Z NIEBA KOŚCIUSZKO PATRZ kompozytorem. potrafi wyjaśnić, dlaczego autor użył takiego przeróbki wersji słownej. Zresztą również + W tej wersji pieśń przetrwała do początków XX rymu do… Lechitów. Tylko historycy mogą muzyka Kościuszki została przez Januarego Polonez pożegnalny Kościuszki z roku 1792 wieku, zyskując niezwykłą popularność, szcze- bowiem wyjaśnić, że w kościele pokarmeli- Suchodolskiego zmieniona, zgodnie z rytmem znany jest dziś z wersji stworzonej w czasie gólnie w 1917 roku, kiedy w Galicji i Królestwie tańskim w Warszawie znajdowało się carskie nowych słów. Może i inni ją zmieniali. Dzi- powstania listopadowego. Polska pieśń patrio- Polskim uroczyście obchodzono 100. rocznicę więzienie, które notabene odegrało kluczową siaj niełatwo jest już prześledzić te przeróbki tyczna skomponowana przez dyktatora po- śmierci „przywódcy chłopów polskich”. O tych rolę w przyczynach wybuchu powstania stycz- linii melodycznych. Najbardziej popularne wstania kościuszkowskiego miała następującą obchodach, jako elemencie kształtowania pol- niowego. słowa zanotował Adam Zagórski w śpiewni- pierwszą zwrotkę: skiej tożsamości, pisała na łamach kwartalni- ku Polskie pieśni wojenne piosenki i obozowe ka „Niepodległość i Pamięć” Jolanta Załęczny: Współczesna literatura wykorzystuje te słowa wydanym w 1915 roku w Piotrkowie Trybu- Podróż twoja nam niemiła, Obchody rocznic historycznych oraz upamięt- inaczej. Przewrotne trawestacje tych wersów nalskim. Można się zapoznać z tym wydawnic- lepsza przyjaźń w domu była. nianie osób zasłużonych w dziejach narodu tworzyła Wisława Szymborska, nazywając twem w powszechnie dostępnych bibliotekach Kochalim cię nad swe życie, i państwa odegrało istotną rolę w utrzymaniu swoje pastisze „moskalikami”. Te wesołe, dow- cyfrowych. Szanowali należycie. tożsamości narodowej kolejnych pokoleń żyją- cych pod zaborami. W kształtowaniu postaw pa- Nieznany dziś autor tych słów poetycko ko- triotycznych wykorzystywano galerię bohaterów mentuje konieczność opuszczenia przez Ko- narodowych, do której – jak łatwo zauważyć – ściuszkę ojczyzny po przegranej wojnie z Ro- trafiali niemal wyłącznie wodzowie. sjanami, w dwa lata przed insurekcją oraz po przestąpieniu króla Stanisława Poniatowskiego W tym panteonie walecznych rycerzy naczelne do Konfederacji Targowickiej. miejsce zajmował Kościuszko, mitologizowa- 242 243

MARIA KOTERBSKA (FRAGMENT ROZMOWY ZE STANISŁAWEM JANICKIM, AUTOREM FILMU BIOGRAFICZNEGO O PIOSENKARCE)

Od redakcji: W numerze nie może zabraknąć sylwetki artystycznej Marii Koterbskiej (1924), wybitnej piosenkarki i osobowości artystycznej, która niemal od początku lat 50. XX wieku zdobyła na polskiej scenie rozrywkowej pozycję wyjątkową. Jedni nazywają ją „pierwszą damą swingu”, inni po prostu „damą estrady”, lecz jedno jest pewne: w historii polskiej piosenki pani Koterbska jest, jeżeli wolno się tak wyrazić, wzorcem kultury estradowej, klasy muzycznej i tekstowej, szacunku dla publiczności i rzetelności oferty koncertowej, a przy tym urody, wdzięku i… skromności. Publikujemy, za zgodą Stanisława Janickiego1, autora filmu dokumentalnego z roku 1999 pt. Idę przez świat, a ze mną moje piosenki, niewielki fragment kilkugodzinnych rozmów z Koterbską wykorzystanych w tym filmie. Rozmowy miały miejsce w mieście rodzinnym Marii Koterbskiej – Bielsku-Białej, w domu od trzech pokoleń należącym do rodziny piosenkarki, położonym nad rzeczką Białą w historycznej części miasta – Białej.

Uwaga: wszystkie przypisy i objaśnienia pochodzą od redakcji.

1 Stanisław Janicki (1933) – dziennikarz i krytyk filmowy, popularyzator i historyk kina, reżyser i scenarzysta, autor ponad 40 filmów dokumentalnych – historycznych i biograficznych o twórcach polskiej kultury, autor programów telewizyjnych i radiowych,

między innymi programu filmowegoW starym kinie (w latach 1967–1999) oraz W Iluzjonie. + MARIA KOTERBSKA + DOM RODZINNY Mieszkaliśmy razem w tym domu, dziad- kowie na parterze, a myśmy – rodzice i nas Stanisław Janicki: Chciałem zapytać o naj- troje rodzeństwa – zajmowali piętro. Dziadek dawniejsze wspomnienia i co to było – ob- pracował u Arcyksięcia w Browarze w Żywcu. raz, dźwięk, sytuacja? Był jego sekretarzem. Miał sześcioro dzieci, trzech chłopców i trzy panny, i kiedy przy- Maria Koterbska: Z dzieciństwa pamiętam szła pora na ich naukę w Bielsku, uznał, że nasz ogromny ogród i fantastyczne w nim zanie będą z Żywca dojeżdżały. Wtedy kupił ten bawy. Na skraju ogrodu płynęła Białka – sza- dom. leliśmy w niej, łowiliśmy ryby, jeszcze wtedy były… Byłam, jak to się mówi, żywym dziec- Babcia była piękną kobietą, niestety nie mam kiem, sprawiałam rodzicom wiele kłopotów jej zdjęcia. Miałam pięć lat, jak umarła, ale ją swoim temperamentem, wszędobylskością, świetnie pamiętam. Brała nas na kolana i śpie- wszystko chciałam poznać, nawet drzewa, na wała nam różne piosenki, pięknie i wzrusza- które wspinałam się z przyjemnością i, o dzi- jąco, jak ta – Oj, gwiazdeczko, coś błyszczała, wo, nigdy nie spadłam. A nie poprzestawałam gdym ja ujrzał świat…1 Była ciepła, ładna, tylko na dolnych konarach… Wtrącałam się miała gęste włosy gładziutko zawsze uczesa- naszej gosposi do gotowania. A to akurat, zane, z kokiem z tyłu głowy. Kiedy się do niej znajomienie z kuchnią, w życiu się przydało. przytulałam, byłam szczęśliwa…

Maria Koterbska, fot. Ryszard Łabus Ryszard fot. Koterbska, Maria 1 Tekst: Wiktoryn Zieliński, muzyka: Kazimierz Lubomirski, rok 1842. 244 245

Mieszkam wciąż w naszym domu rodzin- nienie w swojej fabryce i tam całą okupację mieliśmy różnych, nie zawsze władających dobrym skrzypkiem i często podziwialiśmy nym, który miał różne losy, i łaskawe, i nie- pracowałam, szyłam na maszynie. Rodzice krystaliczną polszczyzną… Ale mama nas jego występy solowe. Kiedy przez pewien czas łaskawe. O tych niełaskawych – może innym byli z nim zaprzyjaźnieni od lat, a jeden z jego bardzo pilnowała. Zwracała uwagę na dykcję, uczył równolegle w Seminarium Żeńskim, razem… trzech synów był narzeczonym mojej młod- na intonację, w ogóle na sposób wysławiania wspólnie z naszym zakładem wystawił kilka szej siostry Jasi. Pan Bryl był Żydem, a jego się – odchwaszczała nasz język ze słówek, któ- sztuk muzycznych. Przedstawienia te, również * żona Niemką, to nie było takie rzadkie w Biel- re przynosiliśmy z podwórka. Do tego stopnia, występy chóru i orkiestry naszego zakładu pod sku. Po dwóch latach pana Bryla zabrali do że gdy po latach moja siostra, już jako trzy- jego kierownictwem artystycznym, cieszyły się Brat ojca, Józef Koterbski był proboszczem Auschwitz… dziestoletnia kobieta, przyjechała do Bielska wielkim powodzeniem u publiczności. Profesor w Tuszowie Narodowym koło Mielca i tam i usłyszała gdzieś słowo „skubańcy”, to sądziła, Koterbski prowadził także ożywioną działal- jeździliśmy na wakacje, były krowy, było go- Brat mój pracował w jakiejś ślusarni, sio- że mowa jest o ludziach z Kuby, „z kubańcy”, ność w mieście Białej. W roku 1920 założył spodarstwo, była gosposia. Rano kawą ze śmie- stra u Niemki w zakładzie fotograficznym dopiero jej wyjaśniłam, co to słówko znaczy… w Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół” chór tanką pachniała cała plebania. Gdy zbliżała się i dzięki temu mieliśmy pieniądze i kartki na I dzisiaj, jak ktoś mi mówi: o, jaką ma pani mieszany, a w roku 1930, w Bielsku-Białej, wojna, z czego rodzice doskonale zdawali sobie żywność. Ale to oczywiście nie wystarczało. świetną dykcję, to wzdycham z podziękowa- chór męski, którym kierował aż do roku 1939. sprawę, mama spakowała dwa kosze najcen- Mama wyprzedawała wszystko, co zostało niem do mojej mamy. Ona ciągle z nami była, W tym samym okresie udzielał się w pracach niejszych rzeczy z domu i ojciec nas wszystkich z zasobów rodzinnych. Na koniec musiała bawiła się z nami i ciągle coś tworzyła – ak- zarządu Towarzystwa Amatorskiego Koła Dra- zawiózł do wujka proboszcza. Na plebanii był sprzedać swój zegarek, nasze już wcześniej tywna i dowcipna. Udzielała się społecznie, or- matycznego przy Teatrze Miejskim i pod jego też fortepian, bo wujek był muzykalny, dobrze sprzedała. Ale przetrwaliśmy. Po kilku la- ganizowała bajkowe, zawsze starannie muzycz- kierownictwem artystycznym doszło do wysta- grał. I tam spędziliśmy pierwsze dwa tygodnie tach, kiedy już zaczęłam śpiewać, z pierw- nie opracowane, przedstawienia w ochronkach wienia operetki „Manewry jesienne”. Profesor wojny. Kiedy wróciliśmy do Białej, nasz dom szego koncertu, na jakim zarobiłam, kupiłam i ja naturalnie byłam w nich główną „aktorką”. dał się również poznać jako kompozytor dwóch + + MARIA KOTERBSKA był okradziony, doszczętnie splądrowany, forte- mamie zegarek. Tata wrócił zaraz w 1945 Często przecież próby odbywały się w domu operetek – „Sąd miłości”, do której napisał pianu tylko nie wynieśli. Nie chcę o tym nawet roku. i znałam wszystkie teksty na pamięć. Jak tylko libretto, i „Melodie serc”, z librettem innego opowiadać… jakieś dziecko zachorowało, to byłam gotowa, autora. Ojciec nie tylko był lubiany, on był EDUKACJA ARTYSTYCZNA i nie muszę dodawać, że bardzo chętna, do kochany przez społeczeństwo, przez swoich

MARIA KOTERBSKA Po kilku dniach, późno w nocy, przyszło do nas zastępstwa… (śmiech) Miałam przyjaciółkę, uczniów – już nie mówię o naszej rodzinie. +

+ czterech młodych ludzi i mówią do ojca: panie Moj dom był muzykalny. Ojciec Władysław Żydówkę, do dzisiaj się przyjaźnimy – ona W tych operetkach, o których wspomina ten profesorze, jutro przyjdzie po pana gestapo, Koterbski był skrzypkiem, absolwentem kon- nic, tylko Matkę Boską chciała grać w tych autor, brałam udział, tańczyłam i śpiewałam. proszę pójść z nami, my pana ukryjemy. To był serwatorium w Krakowie i profesorem muzyki, jasełkach, a dostawała rolę aniołka. Nie była Kiedy zaczęłam śpiewać zawodowo, ojciec był ten czas, kiedy zabrali wielu bielskich profeso- a mama – Janina, Mierowska z domu – także z tego powodu szczęśliwa…. (śmiech) Mama ze mnie bardzo dumny. W pierwszym okre- rów do Auschwitz. Mój ukochany profesor od skończyła studia muzyczne i była pianistką. urządzała też okolicznościowe przedsta- sie z nim przygotowywałem swoje piosenki. łaciny tak zginął i wielu innych. Nie wiedzieli- Jak się poznali? Przez muzykę… Pewnego wienia – na przykład z okazji Dnia Matki – Był bardzo dokładny, nagrywał, co śpiewam, śmy, kim oni są, ale ojciec im zaufał i poszedł razu, początek 1918 roku, ojciec – mieszkał w Domu Żołnierza, gdzie była piękna scena analizował i martwił się, że zanadto swingu- z nimi. Całą noc nie spaliśmy ze zmartwienia. jeszcze wtedy w Krakowie – przyjechał do z zapleczem. Niestety, mama umarła bardzo ję… (śmiech) Miałam zawsze straszną tremę, Rano o siódmej przyszło gestapo. Baliśmy się, Bielska na koncert i tak się złożyło, że zacho- wcześnie. kiedy ojciec zjawiał się na moim koncercie, że mamę zabiorą. Ale poprzestali na wysłucha- rował jego akompaniator. Ktoś z organizatorów ale widziałam też, jak ukradkiem ociera łzy niu tłumaczenia, że ojca od kilku już dni nie koncertu zaproponował na zastępstwo Janinę O ojcu ktoś kiedyś napisał wspomnienie, mogę wzruszenia. ma w domu i nie wiadomo, gdzie jest. Mama Mierowską, że tylko ona może świetnie za- panu fragment zacytować, bo dobrze go cha- perfekt mówiła po niemiecku, zresztą my też. grać a vista. I tak się poznali, na pierwszym rakteryzuje. Niestety, nie wiem, kto to pisał, Po wojnie, kiedy przez dwa lata kończy- A ci dzielni ludzie przemycili ojca do Gene- wspólnym koncercie. W domu muzyka była bo nie zachowała się kartka tytułowa z na- łam liceum, przygotowując się do odwle- ralnej Guberni, do Czernichowa nad Wisłą, ciągle obecna. W święta stawaliśmy wianusz- zwiskiem autora: Rok 1918. Byłem uczniem czonej przez wojnę matury, chodziłam na i tam się przechował całą okupację. Mieszkał kiem wokół fortepianu mamy i śpiewaliśmy w Państwowym Seminarium Nauczycielskim lekcje do Elwiry Czech-Kamińskiej, która u kolegi, który był rektorem na Uniwersyte- na głosy kolędy, czyściutko, wszyscy mieli w Białej, kiedy przybył do naszego zakładu w Bielsku prowadziła szkołę tańca i rytmi- cie Rolniczym – a uczył muzyki w tamtejszej świetne głosy – rodzice, brat Kazik i siostra – profesor Władysław Koterbski. Był to mło- ki. Wyniosłam stamtąd mój sposób bycia na szkole powszechnej. Mi groziła wywózka do Jasia. dy, przystojny brunet, pełen zapału do pracy. scenie, sposób poruszania się, ruchy rąk… Niemiec, byłam na liście. Przypomnę, że jak W krótkim czasie zorganizował w Seminarium Pani Kamińska opracowywała też choreo- wybuchła wojna, miałam piętnaście lat. Ale Mama szalenie zwracała uwagę na naszą dyk- nowy chór męski, orkiestrę salonową, a w kil- grafię do tych operetek ojca, w których uratował mnie pan Bryl, który dał mi zatrud- cję. Bo my łobuzowaliśmy trochę, kolegów ka lat później orkiestrę dętą. Był też bardzo tańczyłam. 246 247

SWING W CZASIE SOCREALISTYCZNYM jego żona i autorka tekstów do jego piosenek, Harald i Wnukowska napisali dla mnie kilka nie pamiętam. Więc wyjęłam kartkę i z niej także później i moich. Co się okazało? Skąd innych szlagierów: Chłopiec piłkę kopie, Zacho- zaczęłam śpiewać. Oczywiście były i teraz Jak się zaczęła pani kariera piosenkarki? ten pośpiech? Harald miał w nocy nagranie dzi słoneczko i Wrocławskie tramwaje… Z tą straszne brawa… swojej muzyki do filmu Skarb, a jedna z trzech piosenką była taka historia, że ona powstała Zbieg okoliczności i… Po maturze zaczęłam wykonawczyń zachorowała na anginę. Szukał w kilka godzin. Jechaliśmy na koncert do Wro- Jak długo trwała pani współpraca z Jerzym studiować farmację w Akademii Medycznej pilnie zastępstwa i przypomniał sobie o mnie. cławia pociągiem, z całą orkiestrą. I rozmawia- Haraldem? w Zabrzu-Rokitnicy. Czasy były ciężkie, trzeba I tak w tym filmie trzecim głosem zaśpie- my, że trzeba by może coś o tym Wrocławiu było wybrać zawód praktyczny. Nie myślałam wałam, no i tak się to się zaczęło. Najpierw zaśpiewać. Słusznie, powiedziała pani Wnu- Chyba do roku 1954. Współpraca była inten- o śpiewaniu zawodowym. Rok 1949. Zima. nagrywałam z jego Orkiestrą Rozrywkową kowska i zaraz w pociągu napisała tekst. Po- sywna, najpierw nagrania radiowe i audycje Dowiedziałam się, że na wieczór sylwestrowy w radiu, a potem zaczęliśmy też koncerty. tem Harald dodał muzykę, po południu próba muzyczne „na żywo”, a z czasem – koncerty jest szykowany w Teatrze Wyspiańskiego kon- On mi skomponował do tekstu Wnukowskiej z sekcją i wieczorem zaśpiewałam Wrocławskie estradowe. Musiałam sobie jakieś suknie spra- cert na rzecz odbudowy Warszawy – „Studenci pierwszy przebój – Brzydulę i rudzielca. To tramwaje na koncercie. Taki numer mógł się wić. Miałam dwie przyjaciółki, które szyły, i aktorzy swojej stolicy”. Studenci? Więc ja też. był prawdziwy szał. Inaczej tego nie można udać tylko ze mną. Muszę się przyznać, że po- i pierwsze suknie były od nich. Nie miałam Zgłosiłam się. Zaśpiewałam dwie piosenki. Po określić. Na premierowym koncercie ustawił magałam sobie kartką dyskretnie ukrytą. To pieniędzy, za koncert czy za audycję radiową koncercie przyszedł za kulisy profesor Bursa mnie jako drugą w programie, najpierw or- był wielki koncert, w Hali Ludowej, Wrocław- dostawałam sto pięćdziesiąt złotych, co to było i pyta mnie: czy jestem córką profesora Ko- kiestra zagrała utwór instrumentalny, a potem skie tramwaje zrobiły furorę… wtedy, grosz… Ale nie chodziło o to. Byłam terbskiego, bo on u niego w Krakowie zdawał ja. Zaśpiewałam Brzydulę i rudzielca i już nie szczęśliwa, bo wiedziałam, że moja kariera egzamin? Kiedy potwierdziłam i kiedy mu było koncertu, bo publiczność nie chciała mnie À propos kartki. Kiedyś, początek lat 60., by- się rozwija. Zapraszali wszędzie, tylko nie do powiedziałam, że tato żyje, że przeżył woj- puścić ze sceny, tylko skandowała: Koterbska! łam w Izraelu na koncertach i dostaję telegram Warszawy. Nasze swingujące piosenki, amery- + + MARIA KOTERBSKA nę – ucieszył się niezmiernie. Powiedział mi Koterbska! Koterbska! U Haralda śpiewałam z Pagartu, że mam zaproszenie na festiwal ja- kańskie standardy, choć z polskimi tekstami, wtedy, że mam mikrofonowy głos, a ja na tym rzeczy swingowe, amerykańskie standardy zzowy w Belgradzie – za pięć dni koncert. To przestały być tolerowane. W końcu dosta- koncercie śpiewałam bez mikrofonu (śmiech), z moimi, polskimi tekstami, ubrana w srebrny znaczy: przylatuję z Izraela, przepakowuję wa- łam zakaz ich nagrywania w radiu na rok. i zaprosił mnie do katowickiego radia na prze- frak, tańczyłam i stepowałam – to wzbudzało lizki i wylatuję do Belgradu. Tylko ja się odwa- Wezwała mnie do ministerstwa kultury taka

MARIA KOTERBSKA słuchanie, bo, jak się wyraził: chciałbym, żeby entuzjazm na widowni. Rok 1950. Już wszyst- żyłam na przygotowanie w tak krótkim czasie, pani Beker i mnie prawie przesłuchała. Co to +

+ panią Harald2 usłyszał. ko, co zachodnie, a nie daj Boże amerykańskie, właściwie z marszu. W południe przyleciałam za takie jakieś amerykańskie śpiewanie, co to było źle widziane. A Harald chciał przemycać do Belgradu, wieczorem próba, a nazajutrz jest, czy pani nie umie śpiewać? Ja mówię, że Poszłam na to przesłuchanie, weszłam do stu- trochę jazzu, trochę melodii świata, artystyczne koncert. Oczywiście śpiewałam standardy umiem śpiewać, ale tak, jak śpiewam, i tego dia, a Harald stał za szybą, w reżyserce. Za- promyki powiadamiające, że nie tylko istnieje amerykańskie. Dyrygent bardzo mi pomagał. nie zmienię. Ona wtedy zaczęła mi puszczać śpiewałam, spojrzałam na reżyserkę, on coś na lewo most, na prawo most… Zresztą cała orkiestra była świetna. Skończy- z płyt jakieś rosyjskie pieśni: proszę, to są gło- kiwnął głową do kogoś i wyszedł. No, myślę, liśmy próbę, a on mówi – musi mieć pani coś sy, a pani tak nie umie śpiewać. Nie umiem. To klapa… Ktoś z radiowców mi podziękował, Ojciec, jak się dowiedział, że rzucam farmację na bis. Może dobrze by było, gdybym na bis nie będzie pani śpiewała. I wstrzymali mi na poprosił mnie o adres i powiedział, że mnie i biorę się za śpiewanie w orkiestrze Haralda, zaśpiewała piosenkę po serbsku. Zgoda. Dał rok wszystkie nagrania radiowe. powiadomią. Dwa tygodnie minęły – i nic. nie miał nic przeciw temu. Żartował nawet, że mi tekst. Zrobiliśmy próbę – śpiewałam z kart- I naraz dzwoni sam Harald z prośbą, dość to dobrze dla pacjentów, bo jako osoba dość ki. Na koncert już umiałam na pamięć. No, ale Był rok 1953? stanowczą, żebym jeszcze dziś się z nim skon- roztrzepana, kto wie, ile osób mogłabym wy- strzeżonego… I dla pewności kartkę z tekstem taktowała, a najlepiej zaraz. Zaprasza mnie do truć, sporządzając niewłaściwie mikstury, a tak, wsadziłam za dekolt, w razie czego – wyjmę. Chyba tak. Jakiś rok, może półtora potem siebie, do domu. Pojechałam, przyjęła mnie jak się wyraził, będę „truła” przez radio. Mam to nagranie, więc mogę zawsze tę histo- zrobili w Warszawie taką dużą imprezę estra- pani Wnukowska, bardzo zresztą urokliwa, rię udowodnić. I rzeczywiście, publiczność dową pod tytułem Z życiem, proszę państwa. zażyczyła sobie bis i wtedy zaśpiewałam ten Wiedzieli, że jak mnie ściągną, to tłumy będą utwór, ówczesny szlagier swingowy w Serbii. waliły – i zaprosili mnie do Warszawy. Zro- Zaśpiewałam bezbłędnie. Zeszłam ze sceny bili ten koncert w Hali Mirowskiej, bo żadna 2 Jerzy Harald (właśc. Jan Liersz, 1916, Poznań – 1965, Katowice) kompozytor, dyrygent, aranżer, pianista, skrzypek, autor muzyki filmowej, teatralnej, radiowej oraz piosenek, absolwent Konserwatorium Muzycznego w Katowicach (1938). W latach 1945–1947 kierował Redakcją i myślałam, że się zawali ten amfiteatr. Taka inna wówczas hala w Warszawie nie mogła po- Muzyki Rozrywkowej i Orkiestrą Rozrywkową Rozgłośni Śląskiej Polskiego Radia, a w następnych latach – tamtejszą Orkiestrą Taneczną. była owacja. Więc pan dyrygent mnie woła, mieścić tylu ludzi. Planowali zrobić dwa kon- Jego piosenki śpiewali między innymi: Regina Bielska, Olgierd Buczek, Jan Danek, Janusz Gniatkowski, Maria Koterbska, Marta Mirska, Jerzy Połomski, Irena Santor, Natasza Zylska. Najbardziej znane piosenki, między innymi ze słowami Krystyny Wnukowskiej, żony kompozytora: że muszę znowu zaśpiewać. Grają wstęp, dość certy, a wyszło aż sześć. Wtedy pierwszy raz Brzydula i rudzielec, Mój chłopiec piłkę kopie, Wrocławska piosenka, Zachodzi słoneczko, Żaby i sport oraz Jest taki jeden skarb (słowa: J. Jurandot), długi, a ja się orientuję, że ani jednego słowa śpiewałam nie z orkiestrą, a z sekcją. Trudno Piosenka dla nieznajomej (Z. Zapert & Z. Kaszkur), Rumba nocą (L. Starski), Serenada, serenada (J. Ficowski), Warszawa, ja i ty (L. Starski), Znikło miasto, nie ma ludzi (J. Ławrynowicz) (za: wikipedia.pl). 248 249

mi o tym mówić, żeby się nie przechwalać, ale współpracowałam między innymi z: Karolem ki, ja i kwintet muzyków. I z tym spektaklem wicz, inni koledzy, i uraczyła mnie serdecznym mam to nagranie. Pan Zagozda3 wszystkie te Szpalskim, Marianem Załuckim, Ludwikiem pojechaliśmy do Warszawy. Po naszym wystę- komplementem: Jak ja ją zobaczyła na scenie, moje koncerty nagrywał, na szczęście, i mam Kernem i Mrożkiem. Oni wszyscy pisali dla pie spotkaliśmy się z Lidią Wysocką i Kaziem to nic, jak śpiewa, to nic, jak ona wygląda, to je zachowane. Karol Szpalski zapowiadał, a wy- tego teatru. To był świetny czas, no i byłam już Pawłowskim, którzy już wtedy mieli pomysł na nic, ale jak ona chodzi… Kobiela to podchwycił stąpiła plejada gwiazd ówczesnej Warszawy: mamą. W 1954 roku urodziłam Romka4. kabaret. I po tej rozmowie zaczęła się tworzyć i potem często ze mnie żartował… ale jak ona Marian Załucki, Lidia Wysocka, z którą potem Wagabunda, kabaret literacki z prawdziwego chodzi… tworzyłyśmy Wagabundę, Stefania Grodzień- Wtedy też po raz pierwszy i właściwie ostatni zdarzenia: były piosenki, skecze, monologi, ska, Adolf Dymsza, Lopek Krukowski – wszy- wystąpiła pani w filmie (Irena, do domu). blackouty i tak dalej. Zaczęły się podróże ar- Wsiąkłam w Wagabundę i to był dla mnie scy, którzy się wtedy liczyli. Koniec 1954 roku. tystyczne. Rok 1956. przyjemny czas. Tam śpiewałam nie tylko swój Śpiewałam w tym koncercie moje ówczesne Miałam w tym filmie sceny plenerowe, także swingujący repertuar, ale też piosenki charak- przeboje, i te amerykańskie, i polskie: Mój z Dymszą. Śpiewałam koncert na scenie w par- Nasz pierwszy wyjazd zagraniczny – Cze- terystyczne, dziś się mówi: aktorskie. To był chłopiec piłkę kopie, Zachodzi słoneczko i oczy- ku, z orkiestrą, którą dyrygował Stefan Rachoń. chosłowacja i ogromny sukces, potem zaraz kabaret literacki, spektakl wysokich wartości wiście Rudzielca… Bisowałam czternaście razy. To wszystko było przyjemne, ale dla mnie bar- pierwszy wyjazd do Izraela, gdzie byliśmy słownych i muzycznych, no i aktorskich, wy- To jest dzisiaj nie do opowiedzenia. Nie mo- dzo męczące. Musiałam z planu filmowego we jeszcze cztery razy. W odstępach kilkuletnich konawczych. W którymś programie miałam głam w ogóle zejść ze sceny. Wrocławiu dojeżdżać do Bielska, codziennie, widziałam, co oni potrafili ze swoim krajem skecz z Kobielą. To było coś strasznego, bo bo Romek miał wtedy sześć miesięcy i jeszcze zrobić, jak go wspaniale i mądrze urządzać. miałam być poważna, a jak tu być poważną, KABARET LITERACKI WAGABUNDA go karmiłam. Ja tam byłam trochę taka myszka Za pierwszym razem jak byłam nad Morzem jak on mnie nieustannie rozśmieszał. Wystar- między sławami aktorskimi, grali w tym filmie Martwym, to stała tam jakaś jedna budka czyło na niego spojrzeć. A specjalnego nic nie I to był kolejny przełom w mojej karierze. Po Wysocka, Bielicka, Dymsza, same tuzy. Dym- i prysznic, żeby z tej soli się obmyć. A za kilka robił, tylko te swoje niewinne miny… Błaga- + + MARIA KOTERBSKA tym koncercie już miałam znowu i nagrania sza zresztą był bardzo miły dla mnie. lat już stały hotele i spa. łam go, żeby mnie nie rozśmieszał, on mówi radiowe, i koncerty w dużych miastach Polski. – dobrze, i znowu tylko patrzy. I tą swoją miną W tym czasie rozstałam się z orkiestrą Jerze- Dlaczego więcej filmów nie było? Podczas pierwszego wyjazdu do Izraela posta- mnie „gotował”… Ale był cudownym kolegą… go Haralda. Dowiedziałam się, że w Krakowie nowiłam odnaleźć zaprzyjaźnioną z Bielska ro-

MARIA KOTERBSKA kompletują zespół Teatru Satyryków. Mnie Pan mnie o to pyta? Nie było zainteresowania, dzinę żydowską Hupertów. Z ich córką, Rudką, Wagabunda dała kilka premier, chyba siedem. +

+ zawsze jednak ciągnęło w stronę teatru… Po- nie robili muzycznych filmów i to było strasz- byliśmy w serdecznej przyjaźni. Powiedziałam Graliśmy program cały rok z okładem, a po- jechałam na przesłuchania, które prowadził ne. Przecież i śpiewałam, i tańczyłam, i dobrze o tym impresario i on chyba po dwóch dniach tem kolejna premiera. Zwykle w zakopiańskim Władysław Krzemiński, wspaniały reżyser. wyglądałam – nie wiem, dlaczego. Mogli wyko- mówi – mamy samochód, jedziemy do two- „Morskim Oku”. Wagabunda bywała częściej Odbywały się na scenie Teatru Słowackiego. To rzystać moją popularność. Jak ten film – Irena, ich przyjaciół. Oni mieszkali w niewielkim za granicą niż w Polsce i mieli o to do nas pre- było coś niesamowitego stanąć na tej legendar- do domu – reklamowali, to właśnie moją sceną miasteczku, w prowizorycznych domkach tensje, ale to nie było tak. nej scenie. On siedział na widowni, wsparty na z Dymszą. przygotowanych dla przyjezdnych. Przejścio- tej swojej charakterystycznej laseczce, słuchał wych. Nic nie wiedzieli o moim przyjeździe. To wszystko były wyjazdy do skupisk polo- w skupieniu. Potem powiedział: dobrze, pani No i zaczęły się pani występy w kabarecie lite- I kiedy weszłam do tego skromnego mieszka- nijnych? Mario, przyjmuję, ale tam nie będzie mikrofo- rackim Wagabunda, lata 1956–1966. nia i zobaczyła mnie pani Hupertowa, to się nu, a na widowni sześćset co najmniej osób. Ja przestraszyła – myślała, że to duch. A potem Tak. Muszę powiedzieć, że wszędzie byłam ser- mówię – to najprościej tam pojechać i spróbo- Wagabunda miała, w jakimś sensie, początek popłakała się z radości. Myśmy się nie widziały decznie przyjmowana. Wracałam z tych wyjaz- wać. I jak zaśpiewałam z moją dykcją, to każde w krakowskim Teatrze Satyryków. Graliśmy od 1939 roku, od czasu, gdy zdążyli wyjechać dów zagranicznych z satysfakcją artystyczną. słowo było słychać. Występowałam w Teatrze taki spektakl pt. Ich siedmiu, ona jedna. W rze- przed wojną. Ale mojej Rudki już z nimi nie Pamiętam, jaką recenzję dostałam od Hemara Satyryków dwa sezony – 1955/56 i 1956/57, czywistości było ich dwóch – Szpalski i Załuc- było, wyszła za mąż za izraelskiego dyplomatę w Londynie. Po naszym występie z Waga- i była z nim na placówce w Londynie. Zaraz bundą on napisał coś takiego, że chciałby tę do niej zadzwonili, że jestem w Izraelu, i od- Koterbską mieć „w swoich rękach na dłuższy tąd już miałyśmy kontakt i odwiedzałyśmy się czas”. Kiedy się spotkaliśmy, to go zapytałam: 3 Jan Zagozda (1930) – dziennikarz radiowy i popularyzator muzyki, kolekcjoner płyt klasycznych i archiwista polskiej muzyki rozrywkowej; absolwent Politechniki Warszawskiej; pracę w Polskim Radiu zaczynał jako inżynier, a pierwsze audycje przypominające muzykę i piosenki przez lata. Ale najcudowniejsze było to, jak dlaczego tylko w rękach? To było wzruszające sprzed lat zaczął prowadzić w latach 70. XX wieku. W latach 90. w duecie z Danutą Żelechowską (1935–2015) stworzył popularną audycję Mijają ich zaprosiłam na koncert, życzliwy impre- spotkanie, Hemar, no, to była legenda…. Tak lata, zostają piosenki, a także inne cykle audycji: Słodkie radio retro i Wspomnienia pisane dźwiękiem. 4 Roman Frankl (1954) – aktor, piosenkarz, kompozytor, reżyser i scenarzysta; absolwent PWST w Krakowie (1976); aktor Teatru Dramatycz- sario izraelski posłał po nich samochód. Po samo Polański przychodził do Kobieli, do Jac- nego w Warszawie, grał także w kilku filmach; jako piosenkarz zdobył popularność przebojem Mężczyzna na niepogodę. Występował też w du- koncercie pani Hupertowa przyszła do nas do ka Fedorowicza, oni się dobrze znali z Polski. ecie z matką. W roku 1984 wyjechał do Austrii; występuje w wiedeńskich teatrach i kabaretach, reżyseruje, pisze kabaretowe teksty i scenariusze. Spisał wspomnienia swojej matki i opublikował w książce: Maria Koterbska. Karuzela mojego życia, 2008. garderoby, tam Wysocka, Kobiela, Czecho- W gronie moich kolegów piosenkarzy to mó- 250 251

wiono, że ja przez tę Wagabundę straciłam, bo zobowiązania. Dudek zrobił swój kabaret, Fe- Pani zawsze miała nienaganne stroje estra- niezwykłą osobę – Krystynę Wolińską6, która więcej mogłam nagrywać piosenek. Ja tak nie dorowicz zaczął z Gruzą robić te świetne pro- dowe, jak pani sobie z tym radziła w tamtej, zrobiła karierę w Paryżu. Korespondowałam myślę… gramy telewizyjne, a ci nowi… to już nie było powiedzmy, dość niełaskawej dla tej dziedzi- z nią długo. Przed wyjazdem zaprojektowała to. To już nie była ta Wagabunda. I to się tak ny rzeczywistości? mi kilka sukni i w nich czułam się wspaniale. Wspominałam o ojcu, że tak był lubiany… przeciągało. A to może jeszcze jeden wyjazd, To były suknie do Wagabundy, do piosenek Jesteśmy we Francji. Już po odejściu z Waga- a to może następny. Trwało to jedenaście lat Właściwie zawsze sama się ubierałam, nigdy charakterystycznych, aktorskich, na estradzie bundy zrobiliśmy z Kobielą i Czechowiczem i w końcu powiedziałam – stop. też nie miałam dworu, garderobianej, jeździ- nigdy bym w nich nie wystąpiła. specjalny program na Francję, w dużej mierze łam z własną grzałką do herbaty. Nie wyobra- w języku francuskim. Trafił się impresario, KONCERTY I RECITALE żałam sobie, że po koncercie, po powrocie Co w czasach występów estradowych było który nam to zaproponował. To był krótki w nocy do hotelu pójdę jeszcze na herbatę do dla pani najważniejsze? wyjazd, ale bardzo intratny. No i któregoś wie- Jaki jest pani styl śpiewania, co jest pani naj- restauracji, gdzie o tej porze był zwykle dan- czoru wracamy po koncercie przed północą bliższe w estetyce piosenki? cing. Kilka razy byłam zmuszona pójść na ko- Chyba to, jak mnie przyjmowała publiczność. zmęczeni do hotelu, a portier mnie informuje, lację i orkiestra od razu grała jakiś mój utwór, To była dla mnie największa zapłata i bodziec że od kilku godzin ktoś na mnie czeka. Pod- Dla mnie największą frajdą jest, kiedy mogę a jakiś pan uważał za stosowne prosić mnie do do pracy. Ileż to ja już lat jestem na estradzie, chodzi elegancki pan i pyta mnie, czy jestem pięknie swingować i dzielić inaczej. Nigdy nie tańca. Pan przeważnie niskiego wzrostu. Z tym a wciąż mnie jeszcze gdzieś zapraszają, na ja- córką profesora Koterbskiego, bo on był jego śpiewam identycznie, jak jest w nutach napi- moim wzrostem… Kiedyś na „Batorym” pod- kieś jubileusze, benefisy. Niedawno byłam na uczniem… To był potentat naftowy i zaprosił sane. Kiedyś Harald powiedział – przestań to czas balu kapitańskiego pan kapitan, urokliwy benefisie Ludwika Kerna w Krakowie i widział nas do siebie. Bobka Kobielę z żoną, Mietka tak dzielić, bo ja już nie wiem, czy to jest moja zresztą dżentelmen, zaprosił mnie do kapitań- pan sam, jak mnie przyjęto, a była tam cała Czechowicza i mnie. Wsadził nas do swojego piosenka. skiego walca. Ja w szpilkach, on sięga mi do masa sławnych aktorów… Ludziom kojarzą + + MARIA KOTERBSKA samolotu i pokazywał nam z góry jego posia- ramion. Więc zdjęłam pantofle i tańczyłam się ze mną ich młode lata. Jakie one by nie dłości. Na odjezdnym dał mi „w prezencie dla A nie ciągnęło pani w stronę musicalu, ope- w pończochach. Pewnie niektórzy byli poru- były, czy chłodne i biedne, czy inne, wszyscy pana profesora” złotą zapalniczkę. Zdarzyły się retki? szeni, jak to tak, walc kapitański, a ona boso… byliśmy młodzi, wielu z nich poznało się przy spotkania innego rodzaju – podchodzi starsza No, ale co miałam zrobić… moich piosenkach… Dzisiaj to są starsi ludzie,

MARIA KOTERBSKA pani i pyta: Marysiu, poznajesz mnie: Odpo- Nie, to już dla mnie było za późno na to. Dalej ale nadal to przeżywają, przypominają sobie, +

+ wiadam – poznaję, bo co mam powiedzieć, ale jeździłam na indywidualne koncerty w kra- Tylko jak w telewizji występowałam, to szy- jak chodzili na moje koncerty. Kiedyś w Pa- nie wiem do końca, z kim mam do czynienia, ju i za granicę. Miałam wspaniały koncert kowali mi jakieś stroje. Przez pewien czas ryżu pan ambasador mi się zwierzył: pierw- aż się w rozmowie nie wyjaśniło. W każdej po- w Monte Carlo, gdzie zaproszono mnie na w latach 70. miałam własny program telewi- szy i ostatni raz w życiu ukradłem rodzicom dróży były cudowne i wzruszające spotkania. podstawie nagrań – nie wiedzieli, jak wyglą- zyjny pod tytułem Maria Koterbska zaprasza, pieniądze, bo nie miałem na bilet, a chciałem dam, jak się zachowuję na scenie. To był kon- który reżyserował Janusz Rzeszewski. Nagry- pójść na pani koncert… To był biedny czas, Jak doszło do zamknięcia Wagabundy? cert radiofonii z całego świata. Dostałam od waliśmy w telewizji łódzkiej. Tam była Irena ludzie nie mieli pieniędzy, a na moje koncerty organizatorów hotel, bardzo dobry, opłatę za Bieńkowska, która potrafiła świetnie dopaso- walili drzwiami i oknami. Nie do wiary. Mnie To trochę przeze mnie. Mieliśmy ciągle dużo podróż, a honoraria płaciły radiofonie – wyko- wać do mnie, do mojej sylwetki i stylu, stroje. namawiali, żebym grała po dwa, po trzy nawet wyjazdów zagranicznych, których już miałam nawcy z zagranicy dostali od swoich po tysiąc To jest coś dziwnego, ale ja nigdy nie czułam koncerty dziennie, jak robili niektórzy koledzy, dość. Chciałam być więcej z rodziną, z mężem, dolarów, a ja od Polskiego Radia – tysiąc zło- się dobrze w takiej, jak to się u nas mówi, wy- ale odmawiałam… Zawsze tylko jeden. Nie z synem. Coraz trudniej też było zdobyć do tych. Organizator koncertu, jak się o tym do- pindrzonej toalecie. Jakieś pióra czy turbany chciałam brać udziału w produkcji taśmowej. zespołu aktorów klasy Czechowicza czy Dzie- wiedział, zorganizował mi nagranie piosenek, – to zupełnie do mnie nie pasowało. Ja się Ja się strasznie denerwowałam przed każdym wońskiego, oni nie mogli się ze swoich teatrów które śpiewałam w koncercie. I za to dostałam ubieram całe życie na sportowo. Źle się czu- koncertem i wszyscy, którzy mnie znają, wie- zwalniać na dwa tygodnie niemal co miesiąc. przyzwoite honorarium… W latach 70. dużo ję, jak robią za mnie wielką damę. Pani Bień- dzą, że jak miałam wejść na zakończenie, to Tylko my z Lidką Wysocką trzymałyśmy się nagrywałam, dla radia i na płyty, i nie wiąza- kowska to wiedziała i w jej strojach czułam się już od połowy koncertu stałam gotowa w ku- stale, a po kolei odpadali: Michnikowski, Dzie- łam się z jakąś grupą estradową na dłużej. Moje świetnie, swobodnie. A wcześniej spotkałam lisach albo chodziłam po korytarzu przed ku- woński, Kobiela i Fedorowicz, którzy mieli inne recitale organizowała Estrada Wrocławska5.

6 Krystyna Wolińska-Preyzner (1920–2016) – profesorka Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Łodzi, projektantka kostiumów (między innymi do filmu Przygoda z piosenką, reż. S. Bareja) oraz autorka tekstów piosenek z repertuaru tak różnych stylistycznie wykonawców jak: 5 Estrada Wrocławska i inne – w Polsce Ludowej od lat 60. państwowe przedsiębiorstwa organizacji imprez estradowych, zwane popularnie Wiera Gran: Gdy w ramiona bierze mnie (muzyka: Luiguy); Irena Santor: Laj, laj, laj (grecka mel. ludowa), Maleńki znak (Z. Wiehler), Niepraw- „estradami”. Każde miasto wojewódzkie – w latach, gdy było ich 17 – miało swoją estradę; przy czym to, że na przykład Estrada Krakowska da (R. Orłow), To szkoda (R. Plessas), Piosenka dla mojej matki (M. Sewen), Helena Majdaniec: Nic ci nie przyrzekam (R. Sielicki) oraz Karin działała w Krakowie i na terenie województwa krakowskiego, nie oznaczało, że artyści i wykonawcy pochodzili z tego miasta i regionu. Stanek i Czerwono-Czarni: Tato, kup mi dżinsy (M. Sewen). 252 253

lisami, tam i nazad, zdenerwowana. Denerwo- specjalnej okazji, a przecież to są utwory z kla- taksówki i widzę, że kierowca co chwila „kuka” niech mnie pani powie, jak się pani nazywa, wałam się i za siebie, i za kolegów, bałam się są muzyczną i tekstową. Wszystko się zmienia w lusterko i na mnie. No, myślę, poznał mnie. bo zaraz mnie szlag trafi albo zrobię jakiś o publiczność, jak zareaguje. To ustępowało i gust publiczności też. Proszę spojrzeć – co się Zaczynam się uśmiechać, a on patrzy w to lu- wypadek? Mówię – Koterbska, a on: no tak, dopiero po wejściu na scenę. Nigdy, jak długo dzieje na estradzie? Chyba w ogóle nie chodzi sterko i ciągle mruży oczy. Nagle zatrzymuje wiedziałem od razu, jak tylko pani wsiadła… występuję, nie miałam takiego momentu, że co o formę? Nieważne, co kto śpiewa – chodzi auto, staje przy krawężniku, odwraca się do prawda mam chrypkę, ale zaśpiewam, i wezmę o to, żeby się rozbierać i podskakiwać. Gdzie mnie z warszawskim akcentem: proszę pani, Bielsko-Biała, 1999 honorarium. Nie, ja się zawsze przejmowałam to możliwe, by w staniku i w majtkach ktoś każdym moim występem i myślę, że ludzie to śpiewał na scenie… To rzeczywiście szokuje, odczuwali, że ja ich szanuję. Tak mi kiedyś po- ale sztuki estradowej w tym niewiele… Jest wiedział Wojtek Młynarski: ludzie to się uśmie- tylko parę indywidualności, które proponują

chają, jak ty wchodzisz na scenę, bo wiedzą, że rzeczywiście piękne rzeczy, których się słucha, Maria Koterbska-Frankl (ur. 13 lipca 1924 roku w Bielsku) – jedna z najpopularniejszych piosenkarek w historii polskiej estrady. im lipy nie odstawisz. Coś w tym jest… i które odniosły sukces. Debiutowała w rodzinnym Bielsku w spektaklu operetkowym, a na początku lat 50. XX wieku rozpoczęła profesjonalną karierę w audycjach radiowych (niesłychanie wówczas popularnych) nadawanych „na żywo” oraz w koncertach estradowych Orkiestry Rozrywkowej Polskiego Radia w Katowicach pod batutą Jerzego Haralda, twórcy jej wielu przebojów, w tym pierwszego – Brzy- Miałam też takie momenty, że tuż przed wej- Dlaczego pani wciąż mieszkała w Bielsku, duli i rudzielca, który przyniósł piosenkarce niebywałą popularność. Następnie występowała w krakowskim Teatrze Satyryków, w którym m.in. wylansowała przebój Wio, koniku z muzyką węgierskiego kompozytora – Imre Garai, z polskimi słowami Jerzego ściem na scenę nie pamiętałam kompletnie a nie przeprowadziła się do Warszawy? Jurandota. W roku 1956 rozpoczęła występy w kabarecie literackim Wagabunda, który zdobył uznanie na estradach krajowych i polonijnych; występowali w nim, w różnych latach, m.in.: Lidia Wysocka (założycielka kabaretu), Tadeusz Chyła, Zbigniew tekstu, nie wiedziałam nawet, jaką piosenkę Cybulski, Mieczysław Czechowicz, Adolf Dymsza, Edward Dziewoński, Jacek Fedorowicz, Bogumił Kobiela, Zdzisław Leśniak, mam śpiewać. Ale wchodzę, słyszę pierwsze Jak ja bym mogła to miasto opuścić? Ja się tu Wiesław Michnikowski, Janusz Osęka, Józefina Pellegrini, Jeremi Przybora, Kazimierz Rudzki, Igor Śmiałowski, Stanisław Tym, Mieczysław Wojnicki, Marian Załucki i inni. Kierownikiem muzycznym i aranżerem Wagabundy był Wiktor Kolankowski, a po takty wstępu i wszystko wraca… Kiedyś w Po- czuję tak, jakby ono do mnie należało, a nie ja nim – Tomasz Śpiewak. W latach 70. XX wieku występowała ze swoim synem, aktorem Romanem Franklem, który także kom- znaniu, z Beniem, świetnym zresztą pianistą, do niego. A poza tym wie pan, wszyscy mi ko- ponował ich piosenki. Największymi przebojami Koterbskiej są: Asmodeusz (muz. Bogusław Klimczuk, sł. Tadeusz Urgacz), + + Augustowskie noce (Franciszka Leszczyńska, Andrzej Tylczyński i Zbigniew Zapert), Brzydula i rudzielec (Jerzy Harald, Krystyna MARIA KOTERBSKA który się jednak wszystkim bardzo przej- ledzy zazdroszczą. Oni tu czasem przyjeżdżają Wnukowska), Chłopcy z obcych mórz (Ryszard Sielicki, Andrzej Bianusz), Cowboy Jackie (Adam Markiewicz, Andrzej Tylczyński), mował, mieliśmy prawie zrobioną piosenkę, na koncerty i wtedy ich obwożę po mieście, po Deszcz (Jerzy Wasowski, Jeremi Przybora), Do grającej szafy grosik wrzuć (Günter Oppenheimer, Mirosław Łebkowski), Dziś nie wiem, kto to jest (Roman Orłow, Andrzej Bianusz), Hallo, hallo, hallo (Adam Markiewicz, Andrzej Tylczyński), Karuzela (Witold z tych amerykańskich, swingujących, z moim okolicy, oni mówią – Boże, jak ty tu pięknie Krzemiński, Ludwik Starski), Klip, klip, klap (Adam Markiewicz, Andrzej Tylczyński), Mój chłopiec piłkę kopie (Jerzy Harald, Krystyna Wnukowska), Nie mówimy, że to miłość (Camillo Bargoni, Al Stillman, Jeremi Przybora), Nie o mnie (Marian Radzik, tekstem. Nawet podczas koncertu przed moim mieszkasz, bo w tej Warszawie jest już nie do Marian Załucki), Serduszko puka w rytmie cza, cza (Romuald Żyliński, Janusz Odrowąż-Wiśniewski), Si senor (Ryszard Sielicki, Kazimierz Winkler), Zakochałam się w zielonych oczach (Adam Markiewicz, Andrzej Tylczyński).

MARIA KOTERBSKA wejściem jeszcze ją sobie ćwiczyliśmy w gar- wytrzymania. Oczywiście, były takie sytuacje, + W książce Piosenkarki z PRL (2016) Emilia Padół tak charakteryzuje osobowość artystyczną Marii Koterbskiej: Buchająca radością,

+ derobie, gdzie było pianino. Miałam w tym chyba trzykrotnie, że już mieliśmy się z mę- doskonale odnajdująca się na scenie, w każdym calu profesjonalna − Maria Koterbska, królowa polskiego swingu, była jedną z najpo- koncercie bis i chyba po trzecim mówię do żem przenosić do Warszawy. Ale zawsze coś pularniejszych piosenkarek lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Dzięki swoim, jak mogłoby się wydawać, przeciwstawnym atrybutom – klasie i swobodzie, wyrazistości i zaskakującej uniwersalności – zyskała rzesze wiernych fanów. Pełna energii jak swing, muzykalna publiczności, że zagramy teraz nową piosen- w ostatniej chwili powodowało, że zostawali- jak swing i odważna jak swing w pierwszej dekadzie PRL-u, chciałoby się dodać. A do tego – subtelnie liryczna. […] „Była pierwszą, kę, nie do końca wyćwiczoną, ale spróbujemy. śmy w Bielsku. która odważyła się przełamać «dziarski» styl odtwórczy, lansując piosenkę intymną, nieraz nawet półpoetycką lub satyryczną”, pisał Lucjan Kydryński. No właśnie, bo – i tutaj kolejny paradoks – choć przyznawała, że swing był jej życiem, „a Ella Fitzgerald i Frank Brawa, bo publiczność lubi taką szczerość. Sinatra – chlebem powszednim”, jej repertuar i zdolności interpretacyjne były szalenie bogate. Agnieszka Osiecka zapytana przez dziennikarkę „Wprost” o szczęśliwą osobę spośród jej znajomych od razu wymieniła Koterb- Benio zaczyna wstęp, a ja nie pamiętam ani A gdyby tak spojrzeć wstecz – zmieniłaby ską: Marysia Koterbska w poprzednim wcieleniu była słowikiem i ma na to odpowiednie dokumenty. Te dokumenty to jej nagrania, tekstu, ani melodii. Gra drugi raz, patrzę na pani coś? począwszy od lat pięćdziesiątych. Kiedy słyszało się jej swingujące piosenki, to się człowiekowi robiło gorąco w głowie, a nogi same rwały się do tańca. Właściwie Koterbska jest jedyną piosenkarką, która połączyła polskość z jazzem. Wszystkie te nasze świetnie śpie- niego i widzę, że pot z niego leje się ciurkiem, wające panie, które czują jazz, zawsze lepiej wypadają, kiedy śpiewają po angielsku. Marysia – nie. Marysia posiada też tę cudowną on wie… Więc mówię: nie pamiętam, zagraj mi Gdyby to było możliwe… to jednak bym zosta- u artysty cechę – zgodność prywatnego charakteru z uprawianą sztuką: jest wesoła jak swing, serdeczna jak swing i jak swing sexy! melodię… Zagrał i wszystko się przypomniało. ła aktorką teatralną. Od młodości widziałam oprac. A. Pacuła Piosenka poszła świetnie. Tak się to spodoba- się na scenie jako aktorka absolutnie drama- ło, że nasz impresario namawiał nas, żeby to tyczna. No, może nie Ofelia, bo byłam na nią za zawsze tak grać, że niby się mylę… On myślał, duża. W gimnazjum recytowałam dramatyczne że myśmy to specjalnie tak zainscenizowali. wiersze i pani polonistka mi przepowiadała, że Ale to nie w moim stylu. Publiczność by sobie zostanę aktorką dramatyczną. Więc jakieś za- potem opowiadała, że oni udawali Greka, że kodowane za młodu pragnienie, jak pan widzi, sobie to przygotowali… To, co autentyczne, to wraca… autentyczne, to publiczność ceni i wtedy nawet pomyłkę wybaczy… A popularność?

Ubolewam, że moich piosenek nie ma już Czasem mnie mylili z Hanką Bielicką… w radiu albo są tylko puszczane tylko z jakieś (śmiech) Kiedyś w Warszawie wsiadłam do 254 255

Jolanta Król kierownik literacki Teatru Rozrywki, autorka wywiadu-rzeki z Dariuszem Miłkowskim pt. Życie trzeba prowokować (Chorzów 2018) DARIUSZ MIŁKOWSKI (Z SOPOTU DO CHORZOWA PRZEZ LONDYN) Dariusz Miłkowski, fot. Tomasz Zakrzewski Tomasz fot. Miłkowski, Dariusz + JOLANTA KRÓL + eatr Rozrywki w Chorzowie jest jedną dziś. Gościły tu również takie znakomitości z najstarszych w Polsce scen musica- jak: ksiądz profesor Józef Tischner, Sławomir Tlowych (w rozumieniu współczesnego Mrożek, Krzysztof Penderecki, profesor Jerzy teatru musicalowego, nie zaś operetkowego, Buzek czy senator Kazimierz Kutz. To właśnie bo ten istniał oczywiście dużo wcześniej). w tym teatrze w grudniu 2007 roku odbyła się Od pierwszego dnia (a za datę jego powsta- prapremiera Królewny Śnieżki i siedmiu kra- nia przyjmuje się 1 stycznia 1985 roku), kiedy snoludków Magdaleny Piekorz – niezwykłej to Państwowy Teatr Rozrywki – jako swoisty inscenizacji z udziałem wybitnych polskich spadkobierca Music-Hallu – został przejęty intelektualistów, literatów, dziennikarzy, poli- od ówczesnego Komitetu ds. Radia i Tele- tyków i artystów. wizji przez Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach, wyraźnie Regularne wizyty teatrów stołecznych: Po- i precyzyjnie określono linię programową. wszechnego, Polskiego, Współczesnego, Po- Dominowały widowiska muzyczne i musi- lonii i Teatru Studio, a także znaczących te- cale, uzupełnianie tytułami komediowymi atrów z innych miast – Krakowa, Bydgoszczy, i dramatycznymi. Ważne miejsce w repertu- Wrocławia, czy Wałbrzycha – są dla śląskich arze zajmowały prezentacje najciekawszych widzów okazją nie tylko do kontaktu z wy- dokonań artystów z całej Polski. Ogromną bitną interpretacją klasyki, ale i do poznania popularnością cieszyły się koncerty piosen- spektakli znanych z odważnych, nowatorskich ki aktorskiej oraz recitale takich gwiazd, jak pomysłów. chociażby: słynna włoska piosenkarka Milva, legendarny bard Bułat Okudżawa, niemiec- Oblicze artystyczne Teatru Rozrywki określał ka aktorka (urodzona w Chorzowie) Hanna i określa jednak przede wszystkim repertuar Schygulla. Na chorzowskiej scenie zatańczył własny. Bardzo szybko powstał stabilny i pro- sam Michaił Barysznikow, Ewa Demarczyk fesjonalny zespół, złożony z aktorów, woka- koncertowała wielokrotnie, a Krystyna Janda listów, tancerzy i orkiestry. Dzięki znakomi- i Michał Bajor występują w „Rozrywce” do temu zespołowi artystycznemu można było 256 257

podejmować ryzyko wystawiania polskich i utrwalał markę Teatru Rozrywki. 34 lata to Miłkowski wielokroć dawał dowody swego To było pasjonujące, intrygujące i znaczące. prapremier światowej sławy musicali, takich swoisty rekord – dłużej stanowisko dyrektora „architektonicznego” patrzenia na dziejący […] Swinarski był skromnym, ale otwartym jak: Evita oraz Bulwar Zachodzącego Słońca teatru piastuje tylko Maciej Englert, który od się remont. Dbałość o szczegół z jednej stro- człowiekiem. W żadnej mierze nie był „kum- Andrew Lloyd Webbera, Pocałunek kobiety-pa- 1981 roku przewodzi stołecznemu Teatrowi ny, a wyobraźnia przestrzenna z drugiej, po- plem”, ustawiał się raczej jako partner. Widać jąka Johna Kandera, The Rocky Horror Show Współczesnemu. zwalały mu na trafne, profesjonalne polemiki było, że go to dużo kosztuje, ale był wirtuozem Richarda O’Briena, Przebudzenie wiosny Ri- z architektami, z których nierzadko wynikały w posługiwaniu się aktorami i komunikowaniu charda Satera, Jekyll & Hyde Franka Wildhor- Dariusz Miłkowski urodził się w Sopocie, któ- korekty projektu. z nimi. Wszystko było szalenie ciekawe, a wokół na i Leslie Bricusse’a, Producenci oraz Młody ry w dużej mierze ukształtował go mentalnie jeszcze krążyła cała ta jego legenda! Napraw- Frankenstein Mela Brooksa, Our House Toma – intelektualnie i artystycznie. Podobnie silny Na architekturę jednak się nie dostał; wybrał dę miałem poczucie wyróżnienia: codziennie Firtha z muzyką grupy Madness, Sweeney Todd wpływ miały dwa inne miasta, Kraków i Lon- budowę maszyn, ale szybko zorientował się, że cztery godziny z takim człowiekiem! Mogłem oraz Niedziela w parku z Georgem Stephena dyn, ale Sopot był pierwszy. W listopadzie 1947 to nie jego świat. W tym samym czasie zbieg obserwować, co je, co robi, co mówi, nie ukry- Sondheima, Billy Elliot Eltona Johna czy Jak roku, kiedy Dariusz Miłkowski przyszedł na szczęśliwych okoliczności sprawił, że mimo wa, że ma kaca… a potem oglądałem spektakle odnieść sukces w biznesie, zanadto się nie wy- świat w rodzinie – jak to się wtedy mówiło – nieskończonych studiów mógł zdawać egza- Swinarskiego, które burzyły wszystkie światy silając Franka Loessera. inteligencji pracującej, Sopot liczył jakieś 27 ty- min na reżyserię w krakowskiej Państwowej i za każdym razem stwierdzałem, że ma rację. sięcy mieszkańców. Większość z nich stanowiła Wyższej Szkole Teatralnej. I tak zaczęła się Pierwsze polskie wystawienia amerykańskich ludność napływowa: z Litwy, Ukrainy i Polski krakowska przygoda. Był rok 1974. Przepro- Kraków to nie tylko Konrad Swinarski, to rów- i angielskich musicali uzupełniano premiera- centralnej. Przedwojenny kurort nie ucierpiał wadzka z otwartego, pełnego kolorowych nież Tadeusz Kantor (przez rok prowadzący mi znanych już wcześniej w Polsce tytułów – tak strasznie jak inne miasta podczas wyzwole- osobowości artystycznych Sopotu do intelek- zajęcia ze studentami reżyserii), to wybitni + JOLANTA KRÓL +

+ wśród najpopularniejszych znalazły się: Skrzy- nia, miejscowych Niemców wysiedlono, a mia- tualnego, ale bardzo hermetycznego Krakowa aktorzy (tacy jak: Anna Polony, Anna Dym- pek na dachu Jerry’ego Bocka, Człowiek z La steczko szybko stało się miejscem przyjaznym nie dawała wielkich nadziei na jakiś szczególny na, Jerzy Trela czy Jerzy Stuhr), których jako Manchy Mitcha Leigha, Jesus Christ Superstar dla artystów: plastyków, architektów, aktorów, sukces, zwłaszcza że Dariusz Miłkowski zna- asystent reżysera mógł swobodnie obserwo- Andrew Lloyd Webbera, Oliver! Lionela Barta muzyków. Sopot był właściwie dzielnicą między lazł się w grupie dobrze już wykształconych wać podczas prób – a to przecież znakomity oraz Cabaret Johna Kandera. Gdańskiem a Gdynią bardzo osobną: nie było humanistów. A on sam zdał egzaminy wstęp- sposób na zrozumienie istoty pracy reżysera. w nim fabryk, przemysłu, portu, nawet bazy ry- ne, bazując tylko na tym, czego nauczono go O ile Sopot dał mu możliwość uczestniczenia DARIUSZ MIŁKOWSKI DARIUSZ Ważne miejsce w stałym repertuarze zajmo- backiej. Składał się z dolnego, XIX-wiecznego, w liceum… Ale zdarzył się kolejny szczęśliwy w ważnych przedstawieniach, o tyle Kraków + wały i zajmują koncerty sylwestrowe, powta- i górnego – już XX-wiecznego miasta, i tuż po przypadek. Rektor PWST Jerzy Krasowski, pokazał, w jaki sposób takie przedstawienia rzane przy pełnych widowniach w karnawale II wojnie światowej stał się mocno inteligencki – rozdzielając asystentury studenckie do trzech powstają. kilkadziesiąt razy. To niespotykana w polskich wspomina Dariusz Miłkowski. – W Sopocie pa- teatrów, zwrócił się do Dariusza Miłkowskiego teatrach pozycja – chociażby dlatego, że w two- nowała niewątpliwie specjalna atmosfera, która tymi słowy: Pan jako egzemplarz na egzaminie Zupełnie innego rodzaju inspiracji i obser- rzeniu scenariusza zawsze dużą swobodę mieli przenosiła się na wszystkich mieszkańców. Siłą wstępnym opracował „Sprawę Dantona” Sta- wacji dostarczył Dariuszowi Miłkowskiemu sami wykonawcy: aktorzy i wokaliści, którzy rzeczy człowiek MUSIAŁ „potknąć się” o jazz, nisławy Przybyszewskiej. Ja to teraz będę reży- Londyn: Żeby przeżyć, musiałem pracować, – proponując największe nawet przeboje estra- o szkołę plastyczną ze wspaniałymi artystami serował, więc nie potrzebuję, żeby mi ktoś bez harowałem więc na budowach, jako malarz dowe – zawsze nadawali im aktorski rys, nową i z Biurem Wystaw Artystycznych, które mieściło przerwy mówił, że ma być inaczej. Pan pójdzie i glazurnik. Ekipa, do której trafiłem, też była teatralną interpretację. Program koncertów się w ruinach przedwojennego kasyna, o teatr do Starego Teatru, do Swinarskiego… nietuzinkowa, bo oni często pracowali przy zwykle oscylował wokół jednego autora (na z Kaliną Jędrusik i Barbarą Krafftówną, Zbi- remontach… Pałacu Buckingham. Mówili czy- przykład Jacka Cygana) lub jednego tematu. gniewem Cybulskim, Bogumiłem Kobielą czy W ten sposób 27-letni student znalazł się stym cockneyem, pękając ze śmiechu, kiedy pró- Był koncert przebojów o miłości, był sylwester Edmundem Fettingiem… w gronie kilku asystentów legendarnego Kon- bowałem ich zrozumieć. Gdy usiłowałem czytać poświęcony piosence filmowej, był też taki, rada Swinarskiego, który pracował wówczas „Guardiana” albo „Daily Telegraph”, patrzyli który powstał przed wejściem Polski do Unii Im bardziej dorastał, tym bliżej był środowi- nad Hamletem. Tym Hamletem, którego – jak na mnie ze zdumieniem. Ale dzięki temu dosyć Europejskiej, a składał się z pięćdziesięciu naj- ska teatralnego, choć przecież studia rozpo- wiemy – nie dane mu było dokończyć. Wielki szybko mogłem już zostać kelnerem w knajpie. większych przebojów rodem z krajów człon- czął na politechnicznym wydziale budowy reżyser był dla Dariusza Miłkowskiego olśnie- kowskich Unii. maszyn. Marzył o architekturze i chyba byłby niem i prawdziwym odkryciem. Uwodził nas To jeden z silnych nawyków Dariusza Mił- spełnionym architektem, bo wiele lat później, wszystkich; to było nie do opanowania. Spotka- kowskiego. Gdziekolwiek wyjeżdża, kupuje Taka była idea dyrektora chorzowskiej sceny gdy w chorzowskim Teatrze Rozrywki trwała nie ze Swinarskim dało mi poczucie, że teatr i czyta – lub usiłuje czytać – lokalną prasę. Dariusza Miłkowskiego, który przez 34 lata gigantyczna inwestycja polegająca na kom- to jest rzeczywiście miejsce, w którym wszyscy W Bydgoszczy, Wrocławiu, Tel Awiwie, Zlinie w sposób niezmienny i systematyczny budował pleksowej przebudowie budynku, Dariusz powinni żyć w pewnego rodzaju wspólnocie. czy na Teneryfie. To taka wrodzona zapewne 258 259

i rozwinięta odpowiednio ciekawość świata, Po skończeniu studiów zadebiutował przedsta- Chorzów zdecydowanie nie był gotowy na mu- – mówi dr Jolanta Trela-Ptaszyńska, reżyser, również tego najmniejszego, lokalnego. Wie- wieniem E. Vesphala Te twoje chmury (Scena sical. Miasto „wyludniało się” o piątej po po- wykładowca na Wydziale Radia i Telewizji dzieć, jak ludzie tutaj żyją, co ich dotyka, co Miniatura Teatru im. J. Słowackiego w Kra- łudniu, a główna jego arteria, czyli ulica Wol- Uniwersytetu Śląskiego. – Już wtedy zada- boli, czym się interesują, czym cieszą. Wie- kowie – warsztat reżyserski). Przedstawienie ności, pustoszała tuż po zamknięciu sklepów. łam sobie pytanie, jak taki człowiek, życzli- dzieć. Mikrokosmos Londynu musiał być dla dyplomowe (Czarny romans W. Terleckiego) Okoliczne teatry grywały wtedy nie o siódmej wy i w pierwszym kontakcie, zdawałoby się, młodego Polaka sporym przeżyciem. Zna- zrealizował w Poznaniu już jako reżyser Te- wieczorem, tylko o szóstej, przed południem przystępny, żelazną ręką prowadzi założony mienne, że po kilkudziesięciu latach jednym atru Polskiego. W kolejnych latach był zwią- wystawiając lektury dla szkół. A Dariusz Mił- przez siebie Teatr? Jak wielką trzeba mieć wi- z najsilniejszych wspomnień jest kolor. Nawet zany etatowo z Teatrem Muzycznym w Gdyni kowski przyjechał ze wspomnieniem londyń- zję i osobistą energię, żeby realizować swoje puszki po coli i pudełka po papierosach były nie- (Piraci z Penzancy Gilberta & Sullivana), Te- skich teatrów, w których kurtyna szła w górę marzenia? Tym bardziej, kiedy zależy to od samowicie kolorowe. Kiedy po trzech miesiącach atrem Polskim we Wrocławiu (Pieszo S. Mroż- o ósmej wieczorem… kierowania dużą grupą ludzi (na początku po- znalazłem się z powrotem na Okęciu, zasko- ka, Damy i huzary A. Fredry, Powrót posła nad 200 osób). Przy każdej wizycie w Teatrze czyła mnie szarość i wrażenie, że elektrownia J.U. Niemcewicza). Współpracował z Teatrem To była jedna z bardziej ryzykownych decyzji widziałam, jak Dyrektor jest w swoim żywiole, wysiadła… W. Siemaszkowej w Rzeszowie, Teatrem Po- – przesunąć godzinę wieczornych przedsta- prowadząc i kreując swój teatr muzyczny na wszechnym w Łodzi oraz Teatrem Wybrzeże wień. Kolejna, która mogła spotkać się z opo- jedną z najważniejszych scen w Polsce. Tylko Ale Londyn to przede wszystkim teatr. I to w Gdańsku. W Warszawie zrealizował opery rem, to ta, by nie grać tak zwanych szkolnych, niezwykle silna i charyzmatyczna osobowość nie tylko musical: Evita widziana dziesięć dni dziecięce Mały kominiarczyk i Potop Noego czyli przedpołudniowych przedstawień. By nie może stworzyć markę. Dyrektorowi Miłkow- po premierze, zwariowany The Rocky Horror B. Brittena oraz Amahl i nocni goście G. Me- wystawiać lektur. By nauczyć widzów trochę skiemu to się udało. W Jego działaniach można Show, Jesus Christ Superstar czy Rollercoaster. nottiego z udziałem uczniów American School innych obyczajów… rozpoznać nie tylko pasję, ale i innowacyjność. + JOLANTA KRÓL +

+ To także na przykład Król Ubu w reżyserii of Warner i profesjonalnych wykonawców do- Począwszy od najważniejszego – kreowania samego Petera Brooka, grany w niewielkim, rosłych. W 1983 roku zrealizował dla Ośrodka Wbrew obawom nowy teatr dosyć szybko repertuaru, przez wprowadzanie nowych roz- kameralnym Young Wick. Zza kotarki przy Telewizji w Katowicach sztukę A. Galina pt. zyskał społeczną akceptację. Faktem jest, że wiązań w funkcjonowaniu Teatru. To, co dziś drzwiach co chwilę wychylał się nos Petera Bro- Retro. wśród najbliższych współpracowników dy- nie dziwi, kiedyś było nowością, m.in. spekta- oka i wyraźnie było widać, co mu się podoba rektora Miłkowskiego znaleźli się dwaj bardzo kle w drugi dzień świąt Bożego Narodzenia, na scenie, a co nie. Zobaczyć żywego Brooka, I ten moment okazał się przełomowy. Rze- ważni dla „Rozrywki” ludzie. To Jerzy Jarosik, w poniedziałek Wielkanocny, czy w Sylwestra. DARIUSZ MIŁKOWSKI DARIUSZ Chryste Panie!, to było naprawdę coś. czywiście – potwierdza Dariusz Miłkowski. – twórca i szef teatralnej orkiestry, człowiek Aż do rozbudowy budynku Teatru i uczynienia + Ówczesny szef katowickiego ośrodka Telewizji, o otwartym umyśle i jazzowej duszy, który był z niego sceny, również pod względem architekto- W Londynie zrozumiał, na czym polega mu- Roman Pillardy szukał gwałtownie kogoś, kto kierownikiem muzycznym aż do emerytury, nicznym, z europejskim rozmachem. Co istotne, sical. Że to nie jest „głupi” teatr, że ma coś do objąłby szefostwo Music Hallu w Chorzowie. czyli do 2018 roku, oraz przyjaciel Dariusza zainteresowania Dyrektora teatrem daleko wy- przekazania, a ponadto wymaga nieprawdo- Chciał się pozbyć kłopotu na rzecz Minister- Miłkowskiego jeszcze z sopockich czasów, kraczają poza scenę musicalową. Od Szekspira podobnych umiejętności i wielkiej precyzji, stwa Kultury i Sztuki, ale nie chciał doprowa- reżyser Marcel Kochańczyk. Twórca najwięk- i Czechowa, do Swinarskiego i Szajny, którego zarówno od reżysera jak i aktorów. W Polsce dzić do likwidacji instytucji. A sytuacja była szych sukcesów chorzowskiej sceny, wybitny „Ślady”, z muzyką Aleksandra Lasonia, docze- gatunek ten wówczas właściwie nie istniał. wtedy bardzo nieciekawa. Na widowni nie było inscenizator, niezwykle wrażliwy i doskona- kały się wielu wystawień w Teatrze Rozrywki Teatr Muzyczny w Gdyni pod wodzą Danuty foteli, ale zatrudniano czterdziestoosobową or- le wiedzący, na czym polega siła musicalu. i Złotej Maski dla reżysera. Osobisty sukces, jak Baduszkowej próbował tworzyć nowoczesny kiestrę. Nie było rekwizytów, ale była rekwizy- Zrealizował jedenaście przedstawień, między skromnie wyznał Dyrektor Miłkowski w rozmo- teatr muzyczny, ale z musicalem w westen- torka na pełnym etacie. Pracowało tam wtedy innymi: Cabaret, Evitę, Skrzypka na dachu, wie z Jolantą Król, zależy od logicznego myśle- dowym rozumieniu nie miał wtedy wiele 220 osób, z czego zaledwie 60 to byli artyści. The Rocky Horror Show oraz rock-operę Jesus nia. Z pewnością zależy również od warsztatu wspólnego. W teatrach operetkowych wysta- A reszta? Olaboga! I oczywiście nikt nie chciał Christ Superstar – to te tytuły dały Teatrowi i umiejętności rozwijania wyobraźni (lekcja wiano musicale, jak chociażby My Fair Lady tego wziąć… Usłyszałem wtedy od Romana Pil- Rozrywki renomę i wierną publiczność. Z ta- wyniesiona z rozmów z Tadeuszem Kantorem). w Poznaniu z Barbarą Rylską i Edmundem lardego jedną ważną rzecz: „Robisz, co chcesz! kimi współpracownikami łatwiej było dawać Kto wie, czy nie zależy także, a może przede Fettingiem w rolach głównych czy genial- I nie musisz się zapisywać do parti, ani żadnej wiarę niebywałej intuicji, którą kierował się wszystkim, od intuicji, od rodzaju talentu, z któ- nego Człowieka z La Manchy w Gliwicach innej organizacji; nie musisz z nimi gadać. przez lata Dariusz Miłkowski i która niezwykle rym człowiek się rodzi, a który nazwałabym: z przejmującą rolą Stanisława Ptaka. Ale Da- Biorę to na siebie”. Napisałem więc program rzadko go zawodziła. zmysłem teatru. Ten niezwykle rzadki zmysł riuszowi Miłkowskiemu nie o taki sposób działania teatru. Podkreślałem, że będzie to Dariusz Miłkowski z pewnością ma. pokazywania musicalu chodziło. Na realizację teatr muzyczny zmierzający do musicalu, nie- Miałam zaszczyt i przyjemność pierwszy raz swoich wizji musiał jednak poczekać jeszcze pozbawiony eksperymentów dramatycznych. spotkać się z Dyrektorem Dariuszem Miłkow- Przez ponad trzydzieści lat naszej znajomości kilka lat. I tak się zaczęło. skim w Teatrze Rozrywki ponad 20 lat temu Dyrektor Miłkowski powtarzał mi: Pamiętaj, 260 261

publiczność nie może być kierownikiem literac- nie był zainteresowany tym, co robiliśmy wcze- w Teatrze Rozrywki świetny zespół. Podobała dowisku uchodzi za scenę istotnie wpisującą kim w teatrze! Nie jest łatwo nie ulec pokusie śniej. Pamiętam premierę „Położnic szpitala św. mi się również Jego idea teatru jako miejsca spo- się w proces tworzenia nowoczesnego teatru. robienia sztuki „lekkiej, łatwej i przyjemnej”, Zofii” – z przerażeniem obserwowałem, jak pu- tkania mieszkańców Górnego Śląska ze sztuką W procesie tym często wykracza poza granice na którą będą waliły tłumy. Dyrektor był bliczność reaguje i po ukłonach zobaczyłem, że nieobecną wówczas w regionie, bez wyjeżdża- gatunku, który jest jego głównym polem dzia- zdeterminowany, by tworzyć teatr muzyczny, połowa widowni (ta, która potem powiedziała: nia poza granice województwa. W ramach łania. Od lat realizuje dwa unikatowe cykle: który nie wiąże się w żaden sposób z teatrem „to już nie jest nasz teatr”) przywarła do foteli działalności impresaryjnej Dyrektor zapraszał skierowaną do młodego widza, interaktywną wodewilowo-operetkowym i który wywodzi w głębokim proteście, a druga połowa wybuchła najciekawsze zespoły teatralne i spektakle. Nasi Szkołę Teatru oraz „Górny Śląsk – świat naj- się z teatru dramatycznego, wymagając przede w stojącej owacji! I tak ma być. Są ci, którzy widzowie mogli zobaczyć przedstawienia re- mniejszy” – autorski projekt dr. Krzysztofa wszystkim aktorstwa, wspartego umiejętno- uznali, być może chwilowo, że to już nie jest ich żyserów, którzy byli istotnym elementem pol- Karwata, obejmujący zakresem: historię, ge- ściami wokalno-tanecznymi. W taki właśnie teatr. Są inni, których nikt – nawet siłą – nie skiego pejzażu teatralnego. Dla teatru był to opolitykę, kulturę i sztukę, obyczajowość i per- sposób kompletował zespół artystyczny, tak ściągnąłby na „Skrzypka na dachu”, a teraz się często ogromny wysiłek nie tylko z powodów spektywy regionu. Mocną stroną „Rozrywki”, dobierał repertuar. Śląska publiczność po- przeprosili. Ani jedni, ani drudzy nie mają naj- technicznych – przedstawienia trzeba było prze- a jednocześnie niewątpliwą zasługą Dyrekto- znawała z entuzjazmem obcą sobie materię mniejszego tytułu, by uzurpować sobie prawo nieść w nową przestrzeń, co wymagało ogrom- ra Miłkowskiego jest zespół artystyczny – za- musicalu, niezwłocznie też ustaliła, kto jest jej własności czy wyłączności. A sprawą dyrektora nego zaangażowania zarówno z naszej strony, równo ten etatowy, jak i gościnny. Realizato- ulubieńcem. Czworo aktorów z „Rozrywki” jest formułować takie propozycje repertuaro- jak i ze strony gościnnego teatru – ale również rzy, którzy chętnie przyjmują zaproszenia do (Maria Meyer, Elżbieta Okupska, Jacenty Ję- we, żeby jedni i drudzy mogli przeżyć z nami z powodów finansowych. Teatr nie otrzymywał współpracy nad kolejnymi premierami, należą drusik i Stanisław Ptak) szybko zaczęło zgar- swoją satysfakcję. Chociaż, prawdę mówiąc, to dodatkowej dotacji na działania impresaryjne, do ścisłej czołówki polskich reżyserów, cho- niać wszelkie nagrody i wyróżnienia w plebi- jest mało prawdopodobne. Mamy przecież tak w kulturze trudno też liczyć na duże finansowe reografów, scenografów i kostiumografów. + JOLANTA KRÓL +

+ scytach i konkursach na najlepszego aktora. podzielony świat, tak podzielone społeczeństwo, zaangażowanie sponsorów, więc pokazy spek- Jeżdżą później po polskich teatrach i mó- Nazywani „filarami teatru”, przyciągali swoimi tak podzielony teatr! takli czy kolejne edycje Wakacyjnego Przeglądu wią: „W Rozrywce ludzie są pomocni, zrobią osobowościami widzów na wszystkie tytuły, nie Przedstawień musieliśmy organizować z wpły- wszystko, żeby ci się udało”… tylko musicalowe. I przyszedł taki moment, Prowadząc jedyny (po likwidacji Gliwickiego wów z biletów. Tak planowaliśmy repertuar w którym Dariusz Miłkowski uznał, że pu- Teatru Muzycznego) teatr muzyczny dla ponad teatru, żeby wydarzenia artystyczne finanso- Dariusz Miłkowski to postać pod każdym bliczność jest już odpowiednio przygotowana dwumilionowej publiczności Śląska i Zagłębia, wać z przedsięwzięć bardziej komercyjnych. względem wyjątkowa – mówi Ryszard Mar- DARIUSZ MIŁKOWSKI DARIUSZ do odbioru czegoś bardziej wymagającego. Dariusz Miłkowski musiał uwzględniać potrze- Przez wiele lat to się udawało, chociaż wiązało kow, animator kultury, archiwista, w latach + by ludzi dobrze przygotowanych do odbioru się z ryzykiem. Cieszę się jednak, że Dyrektor 2006–2008 Zastępca Dyrektora Teatru Roz- Jeden z piękniejszych musicali, które nam się sztuki, wyrafinowanych i żądnych nowości, je podejmował. Teatr Rozrywki był pierwszą rywki. – Reżyser. Świetnie wyreżyserował swój udały, czyli „Przebudzenie wiosny”, spotkał się oraz takich, którzy oczekują od teatru tytuło- instytucją w regionie, która oferowała swojej projekt artystyczny – Teatr Rozrywki. Sam re- z ostrą niechęcią i protestem części naszej długo wej „rozrywki”. Ale nigdy nie dopuścił do tego, publiczności tak szeroki program impresaryj- żyserował w nim od czasu do czasu, troszczył stabilizowanej publiczności – opowiada Dariusz by ten lżejszy nurt stał się dominujący. ny. Dzięki takiemu myśleniu mogliśmy oglądać się jednak o innych inscenizatorów i cieszył Miłkowski. – Bo poruszył ważki i gorący temat, w Chorzowie nie tylko spektakle z udziałem z każdego sukcesu ich i swojego zespołu. Kon- a nie wszyscy byli na to przygotowani. To też Z dyrektorem Miłkowskim współpracowałam Krystyny Jandy, Jerzego Stuhra czy Jana Peszka, sekwentnie budował repertuar, czasem długo jest istotne doświadczenie. Kiedy tworzyliśmy przez dwanaście lat – opowiada dr Aneta Gło- ale również twórczość Moniki Strzępki i Pawła i cierpliwie zabiegając o licencję. Kompleksowa ten teatr, ucząc widzów, co to jest musical, na- wacka, teatrolog, krytyk teatralny, pracownik Demirskiego, Agaty Dudy-Gracz, przedstawie- budowa Rozrywki zajęła mu ponad trzydzieści wet w nowocześniejszy i artystycznie bardziej Instytutu Nauk o Kulturze i Studiów Inter- nia Michała Zadary, Barbary Wysockiej czy lat. Przede wszystkim zespołu artystycznego, otwarty sposób niż Teatr Muzyczny w Gdyni, dyscyplinarnych Uniwersytetu Śląskiego. – Pawła Łysaka. Dzięki otwartości Dyrektora ale również technicznego, administracyjnego który był wtedy jedyną dla nas konkurencją W 2006 roku zostałam zatrudniona do Teatru Teatr Rozrywki miał w swoim repertuarze pro- i obsługi, ludzi identyfikujących się z miejscem w kraju, to nam się udało i zdobyliśmy ogólny Rozrywki na stanowisko specjalisty ds. impre- pozycje skierowane do bardzo zróżnicowane- i marką. Ale także siedziby, scen, widowni, ku- aplauz. Ale w pewnym momencie okazało się, sariatu. Moją rolą było zapraszanie spektakli go grona odbiorców. Oprócz wielbicieli teatru luarów, sal prób, zaplecza technicznego i oto- że to zadanie zostało spełnione, świat się po- z innych teatrów, organizowanie koncertów, muzycznego, otwierał się na miłośników jazzu, czenia teatru… Z racji moich inwestycyjnych zmieniał i trzeba poszukiwać nowych sposobów współpraca z instytucjami kultury i agencjami muzyki rozrywkowej oraz na osoby zaintereso- zadań uczestniczyłem w spotkaniach i rozmo- na dialog z widzem. Doświadczenie z duetem artystycznymi, a także organizowanie występów wane teatrem dramatycznym. wach dyrektora z decydentami i urzędnikami Monika Strzępka – Paweł Demirski było niesły- Teatru Rozrywki poza własną siedzibą. Dariusz Urzędu Marszałkowskiego, w trakcie których chanie ciekawe. Poza wszystkim pokazało nam, Miłkowski niezwykle umiejętnie potrafił dobie- Teatr Rozrywki to nie tylko mocna i ugrunto- z politycznym talentem i zapałem przekonywał jaki jest podział w tym świecie, uświadomiło, rać sobie współpracowników, z którymi realizo- wana marka na mapie teatralnej Śląska i całej do idei i koncepcji przebudowy teatru, zaprojek- że istnieje jeszcze inny obszar widowni, który wał plany artystyczne. Myślę, że tworzyliśmy Polski. To również instytucja, która w śro- towanej przez katowickiego architekta Jerzego 262 263

Stożka. Ale także w emocjonujących i niekie- z bagażem refleksji – jest osiągalny tylko przez Honorowego Obywatela Miasta Chorzowa, by- działaczem samorządowym! Muszę przyznać, dy wybuchowych rozmowach z projektantem precyzyjną organizację instytucji i pełną zaan- łem naprawdę zaskoczony. Zdałem sobie wtedy że niejakie uznanie odczuwam często na ulicy. (ościeżnice mojego gabinetu to wytrzymały!) gażowania pracę ludzi kochających teatr. sprawę, jak wiele to znaczy. Ten tytuł jest prze- Nie jest tak, że idę przez miasto i wszyscy mi się na temat szczegółowych rozwiązań funkcjo- cież dowodem najwyższego uznania, jakie może kłaniają, ale gdy wchodzę gdzieś załatwić jakąś nalnych projektu. W trakcie realizacji projektu Właściwy człowiek na właściwym miejscu – się człowiekowi zdarzyć. Zwłaszcza że uznanie sprawę, czuję wyraźnie pewien rodzaj aproba- dyrektor wizytował regularnie teren budowy mówi o Dariuszu Miłkowskim prof. Tadeusz to dotyczy nie tylko sfery zawodowej, ale w ogó- ty. A cóż się człowiekowi może więcej w życiu i gospodarskim okiem kontrolował technologię Sławek, poeta, eseista, samorządowiec, niegdyś le – człowieka. A ja się znalazłem w znamie- zdarzyć?! Czy może być lepsze potwierdzenie robót, ich zgodność z projektem i postęp robót, rektor Uniwersytetu Śląskiego. – Kiedy dobrych nitym gronie, pomiędzy arcybiskupem, byłym własnej wartości i znaczenia tego, co się robiło troszcząc się o rychły powrót artystów na scenę kilka lat przychodziłem na zebrania Rady Pro- premierem, słynnymi piłkarzami i zasłużonym przez taki kawał życia?! oraz publiczności na widownię. Dyrektor Mił- gramowej Teatru Rozrywki, takie właśnie było kowski jest perfekcjonistą. Dlatego odbiory robót wrażenie, jakie wynosiłem z tych spotkań, za- z jego udziałem były spektaklami przykrymi dla pewne nie tylko ja. Gdyby pozwolić sobie na wykonawców robót, dostrzegał bowiem szybko trochę pompatyczności właściwej (niektórym) wszelkie bałaganiarstwo, usterki i niedoróbki. metaforom, powiedziałbym, że Teatr Rozrywki Nie wiem, jak dyrektor to robił, bo materia nie miał dobrego sternika. Długie lata opracowy- jest łatwa, ale potrafił po mistrzowsku utrzymać wania najlepszego kursu między trudnościami stabilność w zespołach, unikając tak częstych (finansowymi, organizacyjnymi, remontowy- w teatrach wstrząsów i konfliktów, czego najlep- mi), który bezpiecznie doprowadziłby do portu + JOLANTA KRÓL +

+ szym sprawdzianem i potwierdzeniem okazała kolejnego spektaklu. Także, jakże to rzadka ce- się jego długoletnia kadencja. Dyrektor Miłkow- cha w naszym życiu publicznym! – umiejętność ski, co oczywiste, troszczył się o Teatr Rozrywki krytycznej oceny własnych decyzji pomagająca i starannie dobierał współpracowników. Trosz- w realizowaniu kolejnych spektakli. A osiągnął czył się też o ich rozwój. Często zdarzało się, że Dyrektor Miłkowski rzecz szczególnie cenną: pracownicy po zdobyciu doświadczenia w Roz- wierną i wymagającą publiczność, która ścią- DARIUSZ MIŁKOWSKI DARIUSZ rywce szukali swego miejsca dalej, upatrując gała do Chorzowa na przedstawienia teatru. Za + szansy na sukces poza chorzowską sceną, często to wszystko pozostajemy Jego dłużnikami. na wyższym stanowisku. Z tego, co mi wiadomo, nigdy ich nie zniechęcał. Może nie cieszyła Za dzieło swojego życia Dariusz Miłkowski był go perspektywa poszukiwania następców, lecz honorowany wielokrotnie, a były to nagrody: satysfakcja z dobrego przygotowania do trud- środowiskowe (Złota Maska, wrocławski Tu- niejszych zadań była silniejsza. kan i Dyplom Mistrzowski, honorowe człon- kowstwo ZASP), państwowe (Srebrny Medal Jeśli mowa o satysfakcji, to warto podkreślić „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”), medialne słowa Dyrektora Miłkowskiego, który zwykł oraz lokalne: Chłopiec z łabędziem – nagroda mówić, że podstawowym celem działania Prezydenta Chorzowa w dziedzinie kultury, wszystkich pracowników teatru jest zapewnie- a także honorowe obywatelstwo miasta Cho- nie widzom przeżyć emocjonalno-intelektual- rzowa. To ostatnie wyróżnienie ceni chyba naj- no-estetycznych o najwyższej jakości. Dotyczy bardziej. Tuż przed rezygnacją z pracy zawo- to w sposób oczywisty artystów, wymaga nato- dowej (dyrektorem Teatru Rozrywki przestał miast stałego uświadamiania, że praca sprząta- być 31 sierpnia 2018 roku), Dariusz Miłkowski czek, księgowych, sekretariatu, pracowni rze- mówił o nim tak: Przeżyłem w Chorzowie 34 mieślniczych, obsługi technicznej i dyrektora lata i siłą rzeczy jestem z tym miejscem mocno służy tej samej idei. Ten cel – satysfakcja widza, związany. Mam poczucie tego, że coś mi się uda- który wchodząc do zadbanych wnętrz teatru, ło i że ten teatr to kawałek życiorysu, z którego prowadzony przez przyjazną obsługę widowni, mogę być dumny, ale kiedy dowiedziałem się, przeżywający spektakl i wychodzący z teatru że chorzowscy radni postanowili nadać mi tytuł 264 265

Hanna Główka PATTI SMITH: ROCKOWA POETKA POZA SPOŁECZEŃSTWEM + HANNA GŁÓWKA

becnie jest już dojrzałą kobietą – SZTORM NA MORZU MOŻLIWOŚCI uznaną poetką, wokalistką, instru- Omentalistką, autorką piosenek, pro- Artystyczna podróż Patricii Lee Smith (uro- ducentką muzyczną – nazywaną przez wielu dzonej 30 grudnia 1946 roku w Chicago) nie „matką chrzestną punk rocka”. Kreując swój rozpoczęła się od śpiewania ani nawet od niepowtarzalny wizerunek i rozwijając arty- muzyki. Jako dziecko Smith nie przejawiała styczną karierę, nie zapomniała o tym, aby szczególnych zdolności artystycznych, jednak zadbać o – równie przez nią cenione – rela- od zawsze fascynowała się sztuką i pragnęła cje rodzinne. W życiu nie było jej łatwo, ale ją uprawiać. Czerpała przyjemność z czyta- pasja oraz upór zaprowadziły ją na sam szczyt. nia książek i oglądania dzieł malarskich2, co Patti Smith jest poetką, jej książką jest scena, po latach zaowocowało tworzonymi przez nią jej papierem mikrofon1. Silna i bezkompro- grafikami oraz rysunkami, które wystawia- misowa, a przy tym romantyczna i wrażliwa no w galeriach sztuki3. Dzieciństwo spędziła – muzyka Smith nie odbiega charakterem w Deptford Township, mieście położonym od swojej wykonawczyni, która od lat 70. w stanie New Jersey, razem z trojgiem ro- ubiegłego wieku nieustannie tworzy i inspi- dzeństwa: bratem Toddem i siostrami Lin- ruje. Piękno jej nagrań to nie tylko warstwa dą oraz (przedwcześnie zmarłą) Kimberly4. dźwiękowa, ponieważ pisane oraz wykonywa- Rodzice wychowywali ją w duchu głębokiej ne przez nią teksty to poezja na najwyższym religijności5. Latem 1966 roku Smith praco- poziomie. Ich odsłuch prowadzi do zachwytu wała w fabryce i poznała chłopaka, z którym

1 F. Łobodziński, Boso, ale w akordach, [w:] Smith P., Tańczę boso, przeł. F. Łobodziński, Stronie Śląskie 2017, s. 37. 2 P. Smith, Poniedziałkowe dzieci, przeł. R. Sudół, Wołowiec 2012, s. 18–19. 3 Tamże, s. 241. 4 Tamże, s. 11–17.

Patti Smith, By Daigo Oliva from São Paulo – Originally posted to Flickr, CC BY-SA 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3056808 CC BY-SA – Originally Flickr, posted to São Paulo from Oliva Daigo By Smith, Patti 5 Tamże, s. 12. 266 267

zaszła w ciążę. Dziewczyna zdecydowała się by ją obserwować, gdyż na scenie była feno- śmierci trzech ważnych dla niej mężczyzn: tualny język amerykańskich Indian), dobrze urodzić dziecko, a następnie oddać je do adop- menalna, a deklamowane przez nią poema- byłego ukochanego i bratniej duszy artystki zdając sobie sprawę, iż właśnie ona najlepiej cji. Podjęcie tej decyzji nie było dla niej łatwe, ty miały w sobie nutę rock’n’rolla. Z czasem Roberta Mapplethorpe’a, męża i współpra- sprawdza się podczas publicznych odczytów. lecz uznała ją za jedyne wyjście, ponieważ nie performerka-improwizatorka zaczęła myśleć cownika muzycznego Freda Smitha oraz bra- Pomimo wysokiego poziomu artystycznego dysponowała warunkami potrzebnymi do wy- o tym, aby do akompaniującego jej Lenny’ego ta Todda. Powrót do działalności muzycznej performerka uważała, że podczas występu na chowania latorośli6. Po tym, jak została wyrzu- Kaya dołączyć innych muzyków. Tym oto spo- poetka wykorzystała do szerzenia poglądów scenie najważniejsza jest „fizyczna obecność” cona ze studiów, znalazła pracę za minimalną sobem powstał zespół The Patti Smith Group15. pacyfistycznych i proekologicznych, między i kontakt z publicznością. O uczuciach odczu- pensję w drukarni podręczników w Filadelfii. To Zespół Smith zaczął dawać koncerty w klubie innymi sprzeciwiając się wojnie w Iraku oraz wanych podczas pobytu na scenie Smith mówi właśnie wtedy odkryła swoją największą arty- CBGB, a że artyści zaplanowali wspólne wy- działaniom zbrojnym w Libanie i Izraelu. Do tak: Przez występ osiągam stany, w których styczną inspirację – Arthura Rimbauda7, które- stępy z cieszącą się uznaniem grupą Television, dziś Patti Smith wciąż występuje na scenie, mój mózg jest całkowicie otwarty – jest pełen go historia i twórczość (oprócz dzieł Williama z weekendu na weekend pod sceną bawiło się pisze książki oraz przygotowuje scenariusz światła, czuję się ogromna, czuję się wielka jak Blake’a, Allena Ginsberga i wielu innych lite- coraz więcej ludzi. Opiekę menedżerską nad do ekranizacji swojej autobiografii Just Kids Empire State Building – i jeśli potrafię nawią- ratów tudzież muzyków) miała niebagatelny Patti Smith objęła Jane Friedman. Oprócz ry- (2010; wydanie polskie: Poniedziałkowe dzieci zać kontakt z publicznością, z wielką gromadą wpływ na jej życie8. W 1967 roku Patti Smith sowania, pisania i tworzenia muzyki, artystka – 2012) poświęconej relacji z Robertem Map- ludzi, kiedy mój mózg jest tak ogromny i tak + postawiła wszystko na jedną kartę i wyjechała próbowała swoich sił w teatrze oraz filmie16. plethorpe’em. wrażliwy… to wyobraź sobie, jak potężną ener- do Nowego Jorku, aby tam realizować swoje Była również recenzentką muzyczną dla cza- gię, inteligencję i wszystko inne mogę im ode- artystyczne aspiracje9. Była bezdomna, głod- sopism „Creem” i „The Rolling Stone”17. Pierw- DNI MIŁOŚCI – NOCE ROCK AND ROLLA brać 21. na, ale po pewnym czasie znalazła zatrudnienie szy i zarazem najsłynniejszy album wokalistki

w księgarni, gdzie poznała swojego wieloletnie- Horses (Konie), a także kolejne wydawnictwa Już podczas występu w kościele św. Marka Osobami, od których Smith uczyła się sztu- + HANNA GŁÓWKA go przyjaciela, miłość i bratnią duszę – Roberta muzyczne i literackie znajdowały uznanie kry- (1 stycznia 1974 roku) Smith dała się poznać ki przemawiania, byli między innymi Adolf Mapplethorpe’a, który później zdobył popu- tyków i przychylność fanów na całym świecie. jako niezwykle charyzmatyczna postać, któ- Hitler i amerykański „teleewangelista” Billy larność jako jeden z najbardziej kontrowersyj- Decyzja niesionej na fali sukcesów piosenkar- rej sceniczny wizerunek oparty na androgi- Graham – artystka podziwiała ich jednak wy- nych fotografików XX wieku10. Para wkrótce ki zaskoczyła wszystkich: rockmanka u szczy- nicznym wyglądzie, połączonym z niemal łącznie za poziom retorycznych dokonań. Patti zamieszkała razem, dzieląc codzienne troski, tu popularności postanowiła porzucić karierę transowym oddaniem się sztuce, wywoływał Smith ustaliła cel swojej poetyckiej twórczości: wspólnie rysując i pisząc wiersze11. Po tym jak i oddać się spokojnemu życiu rodzinnemu elektryzujące wrażenie. James Grauerholz Piszę, żeby kogoś posiąść. Wszystko, co piszę, Hotel Chelsea stał się dla nich domem12, a klub u boku męża – Freda „Sonica” Smitha, gita- wspomina wydarzenie następująco: Patti ma jakiś motyw. Piszę w ten sam sposób, w jaki Max’s Kansas City otworzył przed nimi swoje rzysty zespołu MC5. Po nagraniu trzeciej płyty wystąpiła z Lennym Kayem i rzuciła ludzi na występuję. Występujesz tylko dlatego, że chcesz, podwoje, świat sztuki stanął przed ambitną po- The Patti Smith Group przestała istnieć, lecz kolana. Miała niesamowite wyczucie sceny, po aby ludzie zakochali się w tobie. Chcesz, żeby etką otworem13. Dzięki wsparciu Gerarda Ma- jego liderka wcale nie zrezygnowała ze sztu- prostu pozamiatała. Wiedziała, jak przykuć na ciebie reagowali22. Gdy podczas jednego PATTI SMITH: ROCKOWA POETKA POZA SPOŁECZEŃSTWEM SMITH: ROCKOWA PATTI 18

+ langi recytowała swoje wiersze w ramach The ki – postanowiła uczynić nią własne życie . uwagę publiczności i jak prowadzić słuchaczy z występów Smith zapomniała tekstu swojego Poetry Project w kościele św. Marka14. Malanga Jej związek z Fredem Smithem zaowocował przez wszystkie etapy swojej małej duchowej wiersza, wykazała się iście punkową postawą, zajął się także wydaniem pierwszej książki po- potomstwem – synem Jacksonem oraz córką podróży. Zabierała ich w górę, potem rzucała zwracając się do publiczności słowami: „Kur- etyckiej Smith Seventh Heaven (Siódme niebo). Jesse Paris19. Wokalistka powróciła na scenę z wysoka, łapała i ponownie rzucała. Kiedy wa, zapomniałam, jak to szło dalej”. Ludziom Artystka występowała w wielu nowojorskich dopiero po latach, a moment, w którym się skończyła swój występ […], po prostu ruszyła się nawet podobało: „To naprawdę niezłe, za- klubach, a publiczność chętnie przychodziła, na to zdecydowała, poprzedziła kumulacja do wyjścia. […] Tłum szalał. Patti rozniosła to pomniała swojego wiersza” – ale ona stwierdzi- miejsce w pył20. ła: „No i chuj, co z tego? Zaraz coś wymyślę” i faktycznie zaczęła improwizować – wspomina 6 Tamże, s. 24–25. Artystka niezwykle emocjonalnie podchodziła Victor Bockris23. 7 Tamże, s. 29–30. 8 Tamże, s. 52. do swoich występów, które sprawiały jej wie- 9 Tamże, s. 31–37. 10 Tamże, s. 40, 246. le radości. Patti Smith przedstawiała własną Po brawurowym debiucie w kościele św. Mar- 11 Tamże, s. 44. poezję performatywną (jej inspiracją był ryka poetycka kariera Patti Smith nabrała tempa, 12 Tamże, s. 91. 13 Please kill me. Punkowa historia punka, red. G. McCain, L. McNeil, przeł. A. Wojtasik, Wołowiec 2018, s. 155–156. 14 Tamże, s. 165. 15 Tamże, s. 255–257. 16 P. Smith, dz. cyt., s. 143, 209. 20 Cyt. za: Please kill me…, s. 255. 17 Tamże, s. 173. 21 Cyt. za: tamże, s. 256. 18 Please kill me…, s. 500–504. 22 Cyt. za: tamże. 19 P. Smith, dz. cyt., s. 252, 258. 23 Cyt. za: tamże, s. 174. 268 269

a ona sama na dobre weszła do świata rocka, się kobietami, uwielbiała je obserwować i czę- że wybierała tych, których seksualność była poetka namówiła na wzięcie udziału w roz- poznając coraz więcej muzyków zachęcają- sto ustanawiała je bohaterkami swoich wierszy. pod znakiem ambiwalencji. Nawet jeśli byli to bieranej sesji do magazynu „Playboy”, wydaje cych ją do pisania piosenek i komponowania. Nierzadko były to sławne artystki, takie jak: mężczyźni heteroseksualni, to ich sposób poru- się, że: według Patti feminizm polega na tym, Jedną z takich osób był Sandy Pearlman, który Anita Pallenberg, Amelia Earhart, Marianne szania się, bujne fryzury, androgeniczne rysy żeby nie być ofiarą – że kobiety powinny doko- wiedząc, jak dobrze Smith poradziła sobie ze Faithfull, Edie Sedgwick, a także na przykład i fantazyjny ubiór otwierały kulturę na zna- nywać wyborów w pełni świadomie i buntować stworzeniem tudzież odśpiewaniem utworów biblijna Maria Magdalena, co w połączeniu czące zmiany w rozumieniu seksualności. […] się36. Choć Smith wielokrotnie podejmowała w Cowboy Mouth (Usta kowboja) – sztuce te- z mocno androginicznym wyglądem (pomi- Maskulinizm rocka działał jakby wbrew sobie32. decyzje, które mogły się wydawać całkowicie atralnej współtworzonej z Samem Shepardem mo biustu artystki o imponujących rozmia- Ed Friedman wspomina, że: jeden z jej wierszy zgodne z ograniczeniami narzucanymi przez (ówczesnym kochankiem poetki) – zaczął rach, który podkreślały koszulki zakładane na nosił tytuł Rape [Gwałt] i w pewnym momencie patriarchat i tradycyjnie pojmowaną społeczną widzieć w niej potencjał na nową gwiazdę nagie ciało) i nieodgadnioną dla wielu relacją Patti przyjmuje w nim męski punkt widzenia – rolą kobiety, to właśnie jej buńczuczność i po- rock’n’rolla24. Jedną z pierwszych ważnych z Mapplethorpe’em (w środowisku wiedziano, nazywając ofiarę gwałtu „swoim jagniątkiem”33. czucie zupełnej (artystycznej oraz mentalnej) osób, które namawiały Smith do pisania tek- że umawia się z mężczyznami) powodowało, Patti Smith mówi o poetyckim zainteresowa- wolności sprawiają, że jest owego patriarchatu stów piosenek (oprócz Mappletorpe’a, który iż myślano, że Smith jest lesbijką29. Artystka niu kobietami tak: Nie miałam w sobie ani zaprzeczeniem. Wygląda jak mężczyzna i robi zawsze był fanem jej głosu i twórczości) był co prawda miała erotyczne doświadczenie krzty pewności siebie. Pisałam głównie o dziew- to, co jej się żywnie podoba – bo może. Bo, nie + Bob Neuwirth. Ambitnej pisarce propozycja z przyjaciółką, Penny Arcade, lecz taka forma czynach tracących cnotę, próbowałam pisać jak zważając na niczyją opinię, właśnie tego chce. się spodobała, lecz pomysł, by miała je wyko- kontaktów z drugą kobietą zdecydowanie nie Lorca. Pamiętam taki kawałek o bracie, który nywać, kwitowała: Chcę być poetką, nie pio- przypadła jej do gustu30. Poetka nierzadko pi- pod białym księżycem gwałci ciało swojej mar- Pierwszym singlem Patti Smith był utwór Piss senkarką25. Sam Shepard zapoznał Patti Smith sała teksty z perspektywy mężczyzny, utożsa- twej siostry – nazywało się to The Almond Tree Factory (Fabryka szczyn), wydany 5 czerwca

z Lee Crabtreem, kompozytorem i klawiszow- miała się z przedsawicielami przeciwnej płci. [Migdałowiec]. Spogląda na jej zwłoki i mówi: 1974 roku nakładem wydawnictwa Mer, a wy- + HANNA GŁÓWKA cem, który pracował z The Fugs i Holy Modal Miał na to wpływ zapewne fakt, iż większość „Po śmierci jesteś zimna, zimniejsza nawet, produkowany przez Lenny’ego Kaye’a. Na sin- Rounders26 i z którym napisała trzy piosenki, jej idoli (a artystka uprawiała wręcz kult ido- niż byłaś dla mnie za życia”. Większość moich glu oprócz utworu tytułowego znalazł się cover co Smith wspomina następująco: Byłam zasko- li, traktując sławne osoby, których nie znała, wierszy jest adresowana do kobiet, bo kobiety są Hey Joe z repertuaru Jimiego Hendrixa. 7 maja czona, że to brzmi tak dobrze, bo Lee znalazł jak najbliższych przyjaciół i pokrewne dusze, najbardziej inspirujące. Kim jest większość arty- 1975 roku Patti Smith Group w składzie: Patti tonację, w której mogłam śpiewać27. Wkrótce opisując siebie niejako poprzez związek z nimi, stów? Mężczyznami. Kto ich inspiruje? Kobiety. Smith (główny wokal, gitara, klarnet), Lenny Crabtree popełnił samobójstwo, a osobą, któ- identyfikując z ich życiem własne) to przed- Moją wewnętrzną męskość inspirują kobiety. Kaye (gitara, wokal), Ivan Kral (bas), Jay Dee ra nawiązała współpracę z Patti Smith, okazał stawiciele płci męskiej. Możemy wśród nich Zakochuję się w mężczyznach, a oni zawłasz- Daugherty (perkusja) oraz Richard Sohl (pia- się Allen Lanier – klawiszowiec zespołu Blue wyróżnić takie sławy, jak: Bob Dylan, John czają mnie. Nie jestem żadną emancypantką. nino), za namową Clive’a Davisa, podpisali Öyster Cult, z którym artystka rozpoczęła dłu- Lennon, Beatlesów, Rolling Stonesów, Jeana Nie mogę więc pisać o mężczyźnie, bo jestem na kontrakt z wytwórnią płytową Arista Records. gotrwałą, intymną relację. Geneta, […] Briana Jonesa, Jimiego Hendrixa, pasku mężczyzny, ale o kobiecie, wobec której Przez pięć tygodni (począwszy od 2 września PATTI SMITH: ROCKOWA POETKA POZA SPOŁECZEŃSTWEM SMITH: ROCKOWA PATTI

+ Jima Morrisona […] [oraz wspomnianego już mogę grać męską rolę. Mogę ją wykorzystywać 1975 roku) trwały prace nad pierwszą płytą Poetka spotykała się z różnymi mężczyzna- wcześniej] Rimbauda, do którego grobu odbyła jako swoją muzę. Używam kobiet34. zespołu pt. Horses, której produkcją zajął się mi, jednak w jej sercu zawsze było miejsce dwie pielgrzymki31. Taki dobór autorytetów nie John Cale37. Tak Patti Smith opisuje uczucia dla Roberta Mapplethorpe’a, pomimo że ich oznaczał jednak w żadnym wypadku seksizmu, Pomimo tego typu wyznań sceniczny wize- towarzyszące procesowi powstawania de- relacja zmieniała się coraz bardziej w przy- wręcz przeciwnie: Patti Smith przejmując wiele runek i piosenki Smith zdają się przeczyć biutanckiego albumu: Wdzięczność wobec rock jaźń, a obydwoje pozostawali w erotycznych atrybutów męskiego rocka, nie tyle […] umoc- temu, iż miałaby ona być niechętną wobec and rolla za to, że przeprowadził mnie przez związkach z innymi osobami (Mapplethorpe niła tę maskulinistyczną kulturę, ile rzuciła płci, którą sama reprezentuje. Przecież nawet trudny okres dojrzewania. Radość odczuwana odkrył w sobie homoseksualistę i związał się wyzwanie jej dotychczasowym właścicielom, recenzując longplaye innych artystek, zawsze w tańcu. Siła moralna czerpana z odpowie- z Davidem Crolandem)28. Poetka fascynowała o czym może świadczyć między innymi to, podkreślała ich kobiecą siłę i niezależność. Nie dzialności za własne czyny. Wszystko to zostało chciała promować stereotypowej dziewczęcej zapisane w Horses. Płyta była też salwą hono- nieporadności35. Bebe Buell, którą, notabene, rową na cześć tych, którzy utorowali nam drogę.

24 P. Smith, dz. cyt., s. 181, 190–191. 25 Tamże, s. 139. 26 Tamże, s. 191. 32 Tamże. 27 Tamże. 33 Cyt za: Please kill me…, s. 176. 28 Tamże, s. 192. 34 Cyt za: tamże. 29 Tamże, s. 193–194. 35 P. Smith, dz. cyt., s. 173. 30 Please kill me…, s. 161. 36 Cyt. za: Please kill me…, s. 160. 31 J. Jarniewicz, All you need is love: sceny z życia kontrkultury, Kraków 2016, s. 196. 37 P. Smith, dz. cyt., s. 238. 270 271

W Birdland towarzyszyliśmy młodemu Peterowi stępy traktowała w duchu filozofii „wirujących pobożność uznawano za cnotę, można uznać Smith oraz Jimmy Iovine, a który promowany Reichowi czekającemu na ojca Williama Re- derwiszów” i uznawała wejście w trans za swój za naturalne (lub co najmniej prawdopodob- był przez singiel People Have the Power (Ludzie icha, który miał zlecieć z nieba, aby zabrać go obowiązek wobec widzów. Powiedziała mi kie- ne), że traumatyczne przeżycie, rozegrane mają siłę). Na jego okładce pojawiło się zdjęcie ze sobą. W Break It Up Tom Verlaine i ja napi- dyś, że zdarzało jej się masturbować na scenie41. w tak nacechowanych kontekstem religijnym Smith wykonane przez Roberta Mapplethor- saliśmy o śnie, w którym Jim Morrison, spętany Istotny wydaje się fakt, że nieszczęśliwe zda- warunkach, spowoduje w niej potrzebę zawie- pe’a 49. Po tym, jak Patti Smith Group zostali jak Prometeusz, nagle wyrywa się na wolność. rzenie miało miejsce podczas wykonywania rzenia Absolutowi. Czas powrotu do zdrowia zreaktywowani, 18 czerwca 1996 roku ukazał W Land wątki transseksualne splatają się z eta- numeru Ain’t It Strange (Czy to nie dziwne), Patti Smith spożytkowała na przygotowanie się album Gone Again (Znowu odszedł; wy- pami śmierci Hendrixa. Elegie to wyraz pamięci który w repertuarze zespołu był tym najbar- tomu wierszy Babel oraz tekstów na kolejną dany przez wytwórnię Arista Records, pieczę o nich wszystkich, z przeszłości, teraźniejszości dziej bezkompromisowym wyrazem buntu płytę45. producencką nad nim objęli Malcolm Burn, i przyszłości, o tych, których straciliśmy, tracimy wobec Boga. Jay Dee Daugherty wspomina: Lenny Kaye). Przez kolejne lata ukazywały się i mamy stracić38. Byliśmy supportem przed Bobem Segerem, który Następny album studyjny Patti Smith Group wydawnictwa muzyczne takie jak: Peace and nie pozwolił nam użyć wszystkich swoich świa- zatytułowano Easter (Wielkanoc) (wydany Noise (wydane 30 września 1997 roku nakła- Dziś już ikoniczne zdjęcie na okładkę Koni teł. Gdy graliśmy Ain’t It Strange, Patti podeszła w marcu 1978 roku przez wytwórnię Arista dem Arista Records, stanowiło debiut Patti wykonał Robert Mapplethorpe39. Po premie- do krawędzi sceny. To kawałek, który opowiada Records, wyprodukowany przez Jimmy’ego Smith w roli producentki), Gung Ho (wyda- + rze płyty przyszedł czas na rozliczne wywiady o zmaganiach z Bogiem: „Come on, gimme your Iovine’a). Osiągnął spory sukces komercyjny, ne 21 marca 2000 roku przez Arista Records, i działania promocyjne, jednak to, że Horses best shot, I can take it, motherfucker” [No dalej, głównie dzięki singlowi Because the Night (Po- jako producent wystąpił Gil Norton), Trampin’ otrzymała fenomenalne recenzje i do dziś wy- przywal mi najmocniej, jak zdołasz – zniosę nieważ noc), napisanemu przez Bruce’a Sprin- (wydane 27 kwietnia 2004 roku nakładem wymienia się ją jako wydawnictwo przełomowe to, skurwysynu] – rozumiesz, w sposób bardzo gsteena i poprawionemu przez Smith. Latem dawnictwa Columbia Records, producentka –

oraz jedno z najważniejszych w historii rocka, wyzywający, coś jak: „Spotkam się z tobą na 1978 roku Because the Night wspięła się na Patti Smith), Twelve (wydane 17 kwietnia 2007 + HANNA GŁÓWKA sprawił wysoki poziom artystyczny zarówno własnych warunkach”42. Jak relacjonuje Lenny trzynaste miejsce na liście Top 4046. Czwarta roku przez Columbia Records i wyproduko- tekstów piosenek, jak i muzyki40. Kolejne wy- Kaye, wokalistka spadła ze sceny dokładnie po płyta zespołu – Wave (Fala; wydana 17 maja wane przez Patti Smith, zawiera covery wielu dawnictwo muzyczne, tym razem nieco bar- wyśpiewaniu słów: C’mon, God, make a move 1979 roku nakładem wytwórni Arista Records, cenionych przez Smith wykonawców, między dziej awangardowe, odnoszące się w warstwie (No dalej, Boże, zrób jakiś ruch)43, co spowo- jej produkcją zajął się Todd Rundgren) w swej innymi Nirvany, The Doors, Simona and Gar- tekstowej do trudnej sytuacji humanitarnej dowało, że zespół Smith po okresie rekonwa- treści stanowiła pożegnanie wokalistki z ka- funkela, Jimiego Hendrixa i The Beatles) oraz w Afryce Radio Ethiopia, które zostało wydane lescencji nie wykonywał już bluźnierczego rierą sceniczną, z której zrezygnowała po to, Banga (wydane 1 czerwca 2012 roku nakładem w październiku 1976 roku nakładem wytwórni w wymowie utworu Gloria, natomiast artyst- aby oddać się obowiązkom życia w rodzinie wytwórni Columbia, którego producentami Arista Records, producencką opieką objął Jack ka dokonała religijnego przewartościowania założonej wspólnie z Fredem „Sonikiem” zostali: Patti Smith, Tony Shanahan, Jay Dee Douglas. i uporządkowania. Bynajmniej nie oznacza Smithem. Lenny Kaye podsumowuje ten okres Daugherty oraz Lenny Kaye). Zespół przez to powrotu Smith do wyznawania religii w jej działalności zespołu następująco: Zaczęliśmy wszystkie lata działalności grał muzykę, którą PATTI SMITH: ROCKOWA POETKA POZA SPOŁECZEŃSTWEM SMITH: ROCKOWA PATTI

+ BOŻE, DAJ MI COŚ: POWÓD DO ŻYCIA zinstytucjonalizowanej formie, aczkolwiek Jim od grania dla dwustu pięćdziesięciu osób w ko- możemy zaklasyfikować do gatunków: rock, Caroll zauważa, że: w Patti było coś bardzo ściele św. Marka, a zakończyliśmy, występując punk rock, art rock, rock garażowy tudzież Wypadek liderki zespołu, który miał miejsce chrześcijańskiego – bardzo, bardzo chrześcijań- przed siedemdziesięciotysięcznym tłumem na proto-punk. Głos, którym dysponuje Smith, podczas koncertu na stadionie w Tamp (na skiego. Nie chodziliśmy do kościoła ani nic z tych stadionie piłkarskim we Florencji. Trudno wy- określamy jako kontralt. Od 2006 roku jednym Florydzie) 23 stycznia 1977 roku, stanowił dla rzeczy, ale Patti regularnie czytywała Biblię. Lu- myślić lepszą opowieść niż ta”47. Choć rozstanie z gitarzystów zespołu Patti Smith jest jej syn – niej moment duchowego przełomu. Artyst- dzie wciąż pamiętają jej tego Jezusa, że „poniósł dla żadnego z członków zespołu nie było ła- Jackson. 20 stycznia 2008 roku ukazał się film ka spadła ze sceny liczącej ponad trzy metry za grzechy śmierć, lecz nie jej”, ale dla mnie ona twe, odbyło się w dość dobrej atmosferze, po- dokumentalny pt. Patti Smith: Dream of Life wysokości wprost do odsłuchu, na pozbijane zawsze była chrześcijanką44. Biorąc pod uwagę zbawionej żalu czy pretensji do którejkolwiek (Patti Smith: Sen życia), w którym w mocno gwoździami deski służące za barierkę. James wypełnione modlitwami dzieciństwo poetki ze stron48. W czerwcu 1988 roku ukazał się al- poetycki sposób ukazane są chwile zarówno Grauerholz twierdzi, że Patti Smith swoje wy- oraz wychowanie otrzymane w rodzinie, gdzie bum Dream of Life (Sen życia) (nakładem Ari- z prywatnego, jak i scenicznego życia woka- sta Records), którego producentami byli Fred listki.

38 Tamże. 39 Tamże, s. 239. 40 Please kill me…, s. 433–434. 45 P. Smith, Nie gódź się, przeł. Filip Łobodziński, Stronie Śląskie 2019, s. 204. 41 Cyt. za: tamże, s. 435. 46 P. Smith, Poniedziałkowe dzieci…, s. 247. 42 Cyt. za: tamże. 47 Cyt. za: Please kill me…, s. 533. 43 Za: tamże, s. 436. 48 Tamże. 44 Cyt. za: tamże, s. 438. 49 P. Smith, Poniedziałkowe dzieci…, s. 258. 272 273

MUZYKA, KTÓRA WABI NICZYM HEROINA w rękawie mam dżokery głaz na piersi dnie Jeden z najsłynniejszych utworów Patti Smith mój czyn mój grzech zatytułowany Gloria: In Excelsis Deo jest au- on jest tylko mój torską i zupełnie autonomiczną wersją rocko- Mój51 wego standardu Gloria pióra Vana Morrisona, którą nagrał wraz z zespołem Them w 1964 z pewnością typową modlitwą nie jest. Stano- roku. Utwór powstał poprzez połączenie wer- wi co prawda zwrot do Boga, lecz bliżej mu sji Morrisona z wierszem Smith Oath (Przysię- do wyrzeczenia się wiary i bluźnierstwa niż ga) i przekształceniu jego warstwy muzycznej. aktu pokornego oddania czci Stworzycielowi. Patti Smith objaśnia genezę Przysięgi: Napisa- Podmiot liryczny chlubi się swoimi grzecha- łam te słowa kilka lat wcześniej jako deklarację mi i nie czuje potrzeby, aby ktoś je wymazy- istnienia, jako przysięgę, że będę brała odpo- wał. Po kontrowersyjnym wstępi, utwór tylko wiedzialność za własne czyny. Jezus Chrystus nabiera dynamiki, gdy muzyka przyspiesza, + był człowiekiem, przeciwko któremu warto się a Patti Smith energicznym głosem wyśpie- buntować, bo sam był buntownikiem50. Dla in- wuje frazy, w których, przyjmując perspek- terpretacji utworu nie bez znaczenia jest jego tywę mężczyzny, opisuje swoje uczucia towa- tytuł. Oprócz tego, że tytułowa Gloria jest żeń- rzyszące ujrzeniu pięknej kobiety o imieniu skim imieniem, słowo to w języku łacińskim Gloria: oznacza chwałę lub świetność, a także aureolę malowaną nad głowami świętych wizerun- potem wpadam na imprezę ków. Wyrazem gloria określa się również część szybko nudzę się utworu muzycznego nazywanego mszą oraz wtem za oknem śliczną babkę widzę modlitwę odmawianą podczas mszy rzym- wygina się przy parkomacie, opiera się na parkomacie skokatolickiej. Tytuł piosenki Smith wraz wygląda tak ekstra z podtytułem In Excelsis Deo (Chwała na wy- wygląda, że weź sokości Bogu), który dopisała poetka, stanowi i jakoś dziwnie czuję odwołanie do imienia kobiety oraz śpiewu po- że ją – muszę mieć chwalnego, który katolicy odśpiewują podczas Rzucam na nią czar PATTI SMITH: ROCKOWA POETKA POZA SPOŁECZEŃSTWEM SMITH: ROCKOWA PATTI

+ religijnych uroczystości. Utwór rozpoczynający […] się od słów: Skarbie jak na imię masz Mówi jak na imię ma Jezus poniósł za grzechy śmierć Słodko szepcze mi lecz nie moje Mówi jak na imię ma Patti Smith, By Fabio Venni from Florence – Originally posted to Flickr as Patti Smith, CC BY-SA 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3062709 CC BY-SA Smith, – Originally Patti as Flickr posted to Florence from Venni Fabio By Smith, Patti topię się w kotle złodziei na imię jej…

50 Tamże, s. 236. 51 P. Smith, Nie gódź się…, s. 23. Teksty piosenek Smith (oprócz utworu Frederick) wykorzystane w niniejszym artykule to oficjalne tłumaczenia Filipa Łobodzińskiego. Zamieszczenie ich w pracy podyktowane jest jedynie obostrzeniami formalnymi – czuję się w obowiązku zakwestionować ich słuszność. Podejrzewam, że określony styl tłumaczeń wynika z intencji zachowania rytmu i śpiewności tekstów Smith, jednakże tak obrany kierunek przydał poezji Amerykanki pretensjonalności i do pewnego stopnia zniweczył jej walory estetyczne. Chęć dopasowania polskiego tekstu do taktów muzyki doprowadziła do skonstruowania sztucznych, pozbawionych oryginalnego wdzięku, a czasem nawet niegramatycznych wersów. Razi nadużywanie inwersji, wprowadzające tym samym element patosu, który – biorąc pod uwagę punkową postawę artystki, nie był kategorią estetyczną, do której chciałaby się odwoływać. Na niekorzyść tłumaczeń działają również neologizmy, które ujmują ciętości oraz siły przekazu słowom Smith, w zamian czyniąc je śmiesznymi. Za egzemplifikację posłużyć tu może tłumaczenie piosenki Rock’n’roll Nigger (Easter 1978), której już sam polski tytuł – Rock’n’rollowy murzaj – wzbudza wątpliwości. Wspominam o tym, gdyż efekt zabiegów przeprowadzonych przez Łobodzińskiego w procesie tłumaczenia piosenek Smith niesie za sobą niebezpieczeństwo, iż polski czytelnik, dla którego cytowana książka byłaby pierwszym spotkaniem z twórczością poetki, mógłby niesłusznie (!) uznać, iż jest ona mało wartościowa. 274 275

G tutaj obietnice, niestety bez pokrycia, gdyż pie- gotowa na zmiany – wspólne życie i zmianę Szybuję w górę do krainy miłości L niądze, za które osoba mówiąca planuje nabyć jego dynamiki, zwraca się do niej słowami O dary, posiada jedynie w sferze marzeń, na gra- przepełnionymi czułością tudzież przekona- Teraz kładę się do snu R nicy pomiędzy jawą a snem: niem, że tytułowy Frederick jest dla niej kimś Módlcie się do Pana, by zachował moją duszę Iiiiiii absolutnie wyjątkowym: Pocałunek do pocałunku, oddech do oddechu G-L-O-R-I-A (Gloria!)…52 Kupię ci samolot skarbie Moja dusza się poddaje w śmiertelnym zdumieniu Wyniosę cię wysoko gdzie podniebny płynie prąd Cześć, witaj, zbudź się ze snu Zabieg przywołania naraz kontekstów religij- I poniosę cię przez stratosferę Bóg ma twą duszę w opiece Dla nas noc zachwytu, abyśmy wytrzymali nego i erotycznego zawsze robił wrażenie, lecz Obejrzysz wszystkie planety Cała moc, która tli się płomieniem Ustaw nasze żagle, wypłyń głęboko był już znany od dawna. To, że kobieta w za- Potem zniosę cię w głąb w głąb Rozpala światło w jednym imieniu Po uniesieniu spotykają się dwa serca chwyceniu opiewa urodę drugiej kobiety, nie Tam gdzie żar żar przez Arabię-skarbię Splecione w jednym uderzeniu było wcześniej tak oczywiste i dało efekt elek- I przez zziębły wielki śnieg Frederick, imię troski tryzujący. Transgresja, której dokonała Smith Będziemy biec śnić biec śnić biec biec śnić śnić Szybko zasypia gdzieś w pokoju Fredericku, jesteś tym jedynym stanowi pean na cześć niezależności wobec kon- […] Aniołowie stróże czuwają przy łóżku Gdy podróżujemy od słońca do słońca + wencji społecznych53. Skarbie to by była fantastyczna rzecz Rzucają światło na moją śpiącą głowę Wszystkie marzenia, na które tak długo czekałam Skarbie o kłopotach zapomnimy już Leć dzisiaj wieczorem tak długo, tak długo58 To, jak Patti Smith rozumie miłość, możemy Tak o kłopotach zapominamy zapomnimy już Jestem falą pragnącą śpiewać wyczytać z piosenki Free Money (Szmal z nie- Wystarczy śnić śnić śnić szmal mieć Tańczyć z tancerzami ostatni piruet Cały utwór przepełniony jest miłosnymi za-

ba), napisanej przez duet Smith/Kaye na album Do momentu, aż powiedziałeś „cześć” pewnieniami – podmiot liryczny deklaruje, + HANNA GŁÓWKA Horses: I śnić będziemy śnić będziemy śnić będziemy Dalej moja duszo, czy jesteś gotowa?57 że w osobie ukochanego spełniają się marze- Trzeba śnić śniąc będziemy szmal mieć nia całego jej/jego życia. Nie przekreśla jednak Każdej nocy zanim pójdę spać Szmal z nieba, szmal z nieba…55 Osoba mówiąca przywołuje postaci takie możliwości powrotu, wie, że teraz przyszedł Na loterii los wygrany mam jak Bóg i anioł, odwołuje się do duszy i go- czas na nowy rozdział oraz odmianę codzien- Zgarniam perły z morskiego dna Piosenka w swej wymowie zdaje się dosko- łębicy (symbolu pokoju, a w tradycji chrze- ności, gdyż ta nowa, przepełniona wzajemną Sprzedaję je by kupić to czego ci brak nale ilustrować problemy finansowe, przez ścijańskiej również znaku Ducha Świętego), miłością przyciąga i zdaje się piękna: jakie przechodzili jako para Robert Map- a wspólne szczęście metaforyzuje w postaci Każdej nocy nim zapadnę w sen plethorpe i Patti Smith. Mieli wszystko, „krainy miłości” umiejscowionej wysoko Frederick, imię troski Widzę jak banknoty tańczą wokół mnie czego potrzeba artystom do życia: miłość na niebie. Wszystko to ukazuje niezmąconą Gdzieś wysoko na czystym niebie Są kradzione ja się z tym nie czuję źle i sztukę, a jednak ich szczęście (szczególnie pewność i spokój podmiotu lirycznego oraz Wszystkie rzeczy o których śniłam PATTI SMITH: ROCKOWA POETKA POZA SPOŁECZEŃSTWEM SMITH: ROCKOWA PATTI

+ Chwytam je by kupić to czego tylko chcesz z perspektywy Mapplethorpe’a) przyćmie- szczęście wynikające z decyzji o wyjeździe Wyrażają się w imieniu miłości wało widmo niezaspokojonych potrzeb z ukochanym. Patti Smith w tekście piosen- Skarbie to by była fantastyczna rzecz bytowych56. ki opowiada o rozstaniu ze światem muzyki Cześć, cześć, hej, hej Skarbie kupić ci co tylko chcesz słowami: Może któregoś dnia powrócimy Szmal mieć54 Chociaż cała płyta Wave jest pożegnaniem Pat- Ale dziś na skrzydłach gołębicy ti Smith z zespołem i rock’n’rollową karierą, to Cześć, cześć, hej, hej Wznoszę się wysoko59 Podmiot liryczny prawdopodobnie jest osobą szczególny tego wyraz stanowi otwierający ją Może kiedyś tu wrócę niezamożną, dla której nawet drobne pieniądze utwór Frederick, poświęcony (ówcześnie) przy- Ale dziś na skrzydłach gołębicy Wild Leaves (Dzikie liście) to piosenka bonu- mają wielką wartość. Wie, że ukochana osoba szłemu mężowi poetki, któremu na imię było marzy o dobrach materialnych, na które jej/ właśnie Fred. Podmiot liryczny zwraca się do

jego nie stać. Miarą wielkiej miłości stają się ukochanej osoby, chcąc się upewnić, że jest 57 P. Smith, Wave, CD, Arista Records 1979. Przekład własny za: Hi hello, wake from thy sleep/ God has given your soul to keep/ All of the power that burns in the flame/ Ignites the light in a single name/ Frederick, name of care/ Fast asleep in a room somewhere/ Guardian angels, lay a bed/ Shed their light on my sleepy head/ I am a threshold yearning to sing/ Down with the the dancers having one last fling/ Here’s to the moment when you said, “Hello”/ Come on my spirit are you ready, let’s go. 58 Tamże. Przekład własny za: Hi hi, hey hey/ Maybe I will come back some day, now/ But tonight on the wings of a dove/ Up above to the land 52 Tamże. of love/ Now I lay me down to sleep/ Pray the Lord, my soul to keep/ And kiss to kiss and breath to breath/ My soul surrenders, astonished to death/ 53 Tamże, s. 201. Night of wonder for us to keep/ Set our sails channel out deep/ After the rapture two hearts meet/ Mine entwined in a single beat/ Frederick, you’re 54 Tamże, s. 34. the one/ As we journey from sun to sun/ All the dreams, I waited so long for/ Fly tonight so long, so long. 55 Tamże, s. 34–35. 59 Tamże. Przekład własny za: Frederick, name of care/ High above in sky that’s clear/ All the things I’ve been dreamin’ of/ Are expressed in this 56 P. Smith, Poniedziałkowe dzieci…, s. 59. name of love/ Bye bye, hey hey/ Maybe we will come back some day, now/ But tonight on the wings of a dove/ Up above. 276 277

sowa, dołączona do reedycji longplaya Dream Gdy wiruje wszystko grania oraz historia pokazują, że jeżeli tylko się podjęcia ryzyka. Czasami trzeba wyjść poza of Life, która ukazała się w 1996 roku. Jest to W burzliwej jasności chce, można zostać kimkolwiek się zapragnie społeczeństwo, by odnaleźć własną tożsamość, muzyczna interpretacja wiersza Patti Smith Starczy już zamętu i warto podążać za marzeniami, nawet jeśli a później wznieść się wysoko), by w razie po- o tym samym tytule, który artystka napisa- Starczy nam pewności ich realizacja wymaga wielu wyrzeczeń oraz trzeby wszystko jeszcze raz przedefiniować. ła w dniu czterdziestych pierwszych urodzin Spotkań i pożegnań Roberta Mapplethorpe’a, próbując stworzyć dla Dzikie dzikie liście61 Jarniewicz J., All you need is love: sceny z życia kontrkultury, Kraków 2016. 60 niego nieśmiertelny tekst . Poetka nie wręczyła Łobodziński F., Boso, ale w akordach, [w:] Smith P., Tańczę boso, przeł. F. Łobodziński, Stronie Śląskie 2017. Please kill me. Punkowa historia punka, red. G. McCain, L. McNeil, przeł. A. Wojtasik, Wołowiec 2018. tekstu przyjacielowi, gdyż wydawał jej się zbyt Dzikie liście to wiersz o przemijaniu, o tym, Smith P., Nie gódź się, przeł. Filip Łobodziński, Stronie Śląskie 2019. niedoskonałym prezentem: że tak jak każdy nawet najdzikszy liść będzie Smith P., Poniedziałkowe dzieci, przeł. R. Sudół, Wołowiec 2012.

musiał kiedyś opaść, tak samo wszystkich Smith P., Easter, CD, Arista Records 1978. Dzikie liście fruną ludzi (nawet tak niepokornych jak Smith Smith P., Horses, CD, Arista Records 1975. Smith P., Wave, CD, Arista Records 1979. Spadają na ziemię i Mapplethorpe) czeka nieuchronna śmierć. Każdy z nich to chwila Przesłanie utworu wpisuje się w wymowę I blask na koronie Horacjańskiej sentencji carpe diem – każda + Którą sobie wszyscy chwila jest niepowtarzalna i wyjątkowa. We- Włożymy na skronie dług podmiotu lirycznego to właśnie dobre W czasie bez początku uczynki oraz drobne, pozornie nic nieznaczą- I w czasie bez końca ce momenty naszego życia będą liczyć się po Spadają na ziemię śmierci i utworzą blask na koronie/ którą sobie Dzikie dzikie liście. wszyscy/ włożymy na skronie. Śmierć występu- je tutaj w roli ukoicielki, momentu, w którym Każde słowo w ustach kończą się troski i niepewność, a zastępuje je Każde słowo w piśmie spokój. Wiersz powstał w momencie, gdy Map- Zaklęcie przerwane plethorpe był ciężko chory na AIDS, a szanse I uczynek złoty na jego wyzdrowienie były niewielkie. Zapew- Wszystkie grane role ne intencją autorki było dodanie przyjacielo- Jak wikliny sploty wi otuchy oraz przekazanie mu w poetyckiej Spadają na ziemię formie swojej filozofii życiowej, dzięki której Dzikie dzikie liście. mógłby poczuć się lepiej, szczególnie że oprócz PATTI SMITH: ROCKOWA POETKA POZA SPOŁECZEŃSTWEM SMITH: ROCKOWA PATTI

+ własnej choroby w tym czasie bólem napawała Duchy wspominane go śmierć ukochanego mężczyzny62. Mity odebrane Wszystko, co przeszliśmy Cytując Williama Burroughsa: Patti zaczęła Kolory złachane jako poetka, później zwróciła się ku malarstwu, Drzwi każdej otchłani a potem nagle objawiła się jako prawdziwa Historie wysnute gwiazda rocka. […] Nie ma co do tego naj- Na ziemię spadają mniejszych wątpliwości63. Smith to niepopraw- Dzikie dzikie liście. na romantyczka, w której drzemią ogromne Gdy płonie ognisko, pokłady niezależności, a delikatność i wrażli- Kiedy iskra strzela wość przyprawia natura kontestatorki. Jej na-

60 P. Smith, Poniedziałkowe dzieci…, s. 258. 61 Tamże, s. 283. 62 Tamże, s. 255. 63 Cyt. za: Please kill me…, s. 256. 6TRYBUNA 280 281

Dariusz Bazaczek Spektakl, ku mojemu zdumieniu – bo miał PRZEMYŚLENIA PODCZAS SPRZĄTANIA LODÓWKI przecież tylko uatrakcyjnić wernisaż wystawy – okazał się wielkim sukcesem teatralnym. Niedługo później został przeniesiony na deski Teatru im. Gombrowicza w Gdyni jako przedstawienie repertuarowe, a piosenki z Dziesięciu obrazów naturalnej wielkości nie tylko roz- mnożyły się do bodaj szesnastu, ale i zaczęły żyć własnym życiem. Pojawiały się na antenie gdańskiego radia, w słynnym w swoim czasie Nie-kabarecie Macieja Nowaka, zdobywały nawet nagrody na Festiwalu Piosenki Aktorskiej ie jest łatwo pisać o sobie, zwłaszcza był czytelnią czasopism KMPiK. Jest wieczór, we Wrocławiu. gdy trzeba pisać dobrze albo – co gor- za szybą po deptaku przelewa się tłum tury- Nsza – ciekawie. Na domiar złego dzień stów, a na małej scence za chwilę zacznie się Dziesięć obrazów jest więc de facto moim ar- nadzwyczaj gorący. Moja pracownia na pod- spektakl Dziesięć obrazów naturalnej wielkości. tystycznym debiutem – i to za jednym zama- daszu świetnie mogłaby posłużyć za poligon Początkowo piosenki miały być tylko ozdobą chem debiutem literackim, teatralnym i po badawczy naukowcom badającym katastro- wernisażu wystawy moich grafik. Zaprosiłem części związanym ze sztukami plastycznymi. + DARIUSZ BAZACZEK + falny wpływ zmian klimatycznych na ludzki do ich wykonania zaprzyjaźnionych aktorów Choć przyznać muszę ze skruchą, że akurat umysł. Siedzę więc otępiały, rozpoczynając z trójmiejskich scen, ale gdy rozpoczęliśmy o grafikach po premierze przedstawienia naj- Zrównanie dnia z nocą – jedna z grafik i usuwając kolejne zdanie niby Joseph Grand próby, coś wylęgło się w powietrzu, coś nas mniej myślałem, a przecież od nich wszystko z wystawy towarzyszącej Dziesięciu obrazom z powieści Camusa. Jednak on mógł poświę- opętało niepostrzeżenie i wernisaż grafik za- się zaczęło. cić całą swoją energię pięknej kobiecie na mienił się w wernisaż piosenek. Ożyły w nim czasie nie byliśmy zbyt rozgarnięci w sprawach

+ TRYBUNA + + TRYBUNA wspaniałej kasztance, podczas gdy ja mam do tak osobliwe postacie jak: Maria Kurwa An- Oczywiście piosenki, a zwłaszcza teksty, nie artystycznych i krótko mówiąc, nie wykonali- wyboru tylko siebie, na zwykłym krześle. Na tonia, prostytutka doskonała, Notoryczny Sa- pojawiły się w moim życiu znikąd. Przed so- śmy dalszych ruchów. Wielka szkoda, ale jesz- szczęście przychodzi mi do głowy obraz mojej mobójca czy Helena z Przedmieścia, kobieta, pocką premierą miałem już za sobą udział – cze dzisiaj pamiętam, jak bardzo byłem dumny żony, przyrządzającej kilka godzin wcześniej która pochowała czterech swoich mężów, z czego i to nie tylko jako autor tekstu, ale jako twórca z tego wyróżnienia, bo już wtedy Andrzej Po- deser w postaci galaretki z brzoskwiniami. trzech tak dobrze, że do dzisiaj ich nie odnale- muzyki i nawet wykonawca – w wielu prze- niedzielski był wybitną postacią. Ten przysmak byłby nie tylko znakomitym ziono. Premiera rozpoczęła się w przerażającej glądach i festiwalach piosenki. Wraz z trójką alibi, aby odwlec pisanie, ale i sposobem na ciasnocie i zamieszaniu, bo przeświadczeni, przyjaciół tworzyliśmy muzyczny zespół, który Wernisaż piosenek uruchomił w moim życiu schłodzenie myśli. I oto już chwilę później stoję że na pewno mało kto przyjdzie, zaprosiliśmy zdobywał uznanie jurorów między innymi na ciąg artystycznych wydarzeń, który z różną przed otwartą lodówką, z rękami opadłymi do kogo tylko się dało. Przyszli nie tylko wszyscy Festiwalu Piosenki Studenckiej w Krakowie intensywnością trwa do dzisiaj. W kolejnym ziemi, bo chwyciwszy niezręcznie pucharek zaproszeni, ale i wiele innych osób zaintrygo- i warszawskim OPPA. Jako autor zostałem roku napisałem więc kolejny spektakl Drzwi z deserem, przewróciłem dwa kolejne, których wanych zagadkowym wydarzeniem. Doszło do wyróżniony na XXV FPS nagrodą Telewizji numer jeden, w którym piosenki już były zawartość wciąż była płynna przez przeklęty tego, że jedna z wybitnych postaci trójmiejskiej Kraków za piosenkę Mali bracia, a także Grand dodatkiem, a nie głównym elementem jak upał. Wszystko się rozlało i galaretka bierze kultury (która na dodatek nie dostała zapro- Prix w kategorii ballady autorskiej na Festiwa- w Dziesięciu obrazach. Przedstawienie zostało w posiadanie, co tylko znajdzie na swej drodze, szenia, co było samo w sobie wielkim nietak- lu Ballady im. Leonarda Cohena w Krakowie bardzo dobrze przyjęte i ugruntowało moją a ja natychmiast biorę się w garść. Porzuciwszy tem z naszej strony, ale wynikało to z naszego za piosenkę Ballada o niepatrzeniu. Jednak pozycję specjalisty od purnonsensu, groteski chęć wygłoszenia wielokrotnie złożonego prze- pierwotnego braku orientacji w artystycznych wśród nagród i wyróżnień, które zdobyliśmy i czarnego humoru. Kolejne utwory drama- kleństwa, chwytam papierowe ręczniki i zaczy- realiach), teatrolog i teatralny krytyk, nie mo- z zespołem, jest jeszcze jedno, które sobie nie- tyczne mojego autorstwa pojawiały się na nam sobie przypominać, jak to było. gła dostać się na premierę, bo nie chciano jej zwykle cenię – osobiste zaproszenie na wódkę scenie Teatru Wybrzeże (Pokój do wynajęcia), wpuścić z powodu braku miejsc stojących. Na od Andrzeja Poniedzielskiego. Miało miej- na scenie Pod Ratuszem krakowskiego Teatru Rok chyba 1988, Sopot, lato. Niewielka sala szczęście wszystko dobrze się skończyło i zna- sce tuż po gdańskich eliminacjach do którejś Ludowego (Osobliwe zdarzenia w prosektorium „Kawiaretu”, który nim stał się kawiarnią z du- lazło się miejsce, za co potem dziękowaliśmy z edycji FPS w dawnej siedzibie gdańskiego szpitala św. Jerzego), na scenie nieistniejącego żym wyborem alkoholowych napojów i jeszcze opatrzności. Krytyk znany był z bardzo ostrego klubu Żak. Niestety ani zaproszenie, ani wódka już Teatru Małego w Warszawie (scena Teatru większym zestawem kabaretowych ekscesów, pióra. nie zostały skonsumowane, ponieważ w owym Narodowego), w warszawskiej Starej Prochow- 282 283

ni (Pernambuco) i ostatnio na scenie Teatru i nobilitujące w tym przypadku moją rolę Zdarzało już mi się pisać tekst do muzyki, Zaczarowane Radio Kraków. Podtrzymuję, że Nowego w Krakowie (nowa inscenizacja Po- słowo, a w zasadzie chodzi o to, że ów wybitny ale Rzym był pierwszym przypadkiem, gdy muzyka jest piekielnie trudna, ale wykonawca koju do wynajęcia). artysta jest na tyle miły i uprzejmy, że od czasu pisałem słowa do muzyki Andrzeja Zaryc- piekielnie zdolny, więc publiczność była pod do czasu napisze muzykę do mojego tekstu kiego, więc chciałem, aby to wyszło dobrze, wrażeniem. Mam nadzieję, że tekst nie prze- Sukcesy tekstów dramatycznych zachęciły i wykorzysta ją gdzieś na krakowskich scenach: a takie przemożne chęci na ogół odbierają szkodził w odbiorze. mnie do publikacji utworów prozatorskich, w Piwnicy pod Baranami, w Radiu Kraków czy lekkość pióra. Na dodatek muzyka – tem- mojej chyba największej miłości, wciąż do na recitalach krakowskich artystów. Dzisiaj, po, akcenty – jak na moje umiejętności jest Mógłbym jeszcze wspomnieć o rozmaitych ar- końca niespełnionej, bo na razie ograniczonej gdy już znam wrażliwość Andrzeja Zaryckiego, w tym przypadku bardzo trudna, więc praca tystycznych dokonaniach, związanych z pio- do kilkunastu zaledwie opowiadań. Jest nadzie- tym bardziej doceniam gest, że zechciał napisać nad tekstem przypominała próbę zbudowa- senką czy tekstem, bo przez lata nazbierało ja, że miłość przetrwa i może nawet zostanie muzykę do tekstu Cisza, który jest daleki od nia algorytmu do ogólnej teorii wszystkiego. się ich wiele, o najnowszych projektach, ale odwzajemniona, bo wszystkie opowiadania łagodnej poezji, zwykle towarzyszącej muzyce Na szczęście kompozytor dał mi dość czasu lodówka posprzątana, a i cierpliwości czytel- zostały opublikowane na łamach różnych wy- mistrza. Ta dość makabryczna historia opisuje i udało się słowa napisać. Miałem niedawno nika lepiej nie narażać na zbyt wielką próbę. dawnictw literackich, a jedno z nich zdobyło moment obudzenia się człowieka w trumnie okazję wysłuchać wykonania utworu w inter- Może więc przy innej okazji? Moja żona często nawet II nagrodę na II Konkursie Literackim pod ziemią i jest to oczywiście żart w kon- pretacji Grzegorza Dowgiałły w ramach cyklu robi świetne desery. UG (opowiadanie przegrało tylko z powieścią, wencji absurdu i czarnego humoru. Piosenka

co dodało mi otuchy) oraz III nagrodę w Kon- zyskała zresztą wielką aprobatę publiczności + DARIUSZ BAZACZEK / EWA CICHOCKA + kursie Literackim im Marka Hłaski w Wiedniu. dzięki interpretacji Mileny Lisieckiej, a póź- Ewa Cichocka niej Grzegorza Gzyla, kolejnego świetnego Teksty piosenek były pierwszą formą mojej aktora, związanego notabene zarówno z te- CZŁOWIEKU, NIE ŁAM SIĘ twórczości artystycznej i choć były lata, gdy atrami Trójmiasta, jak i z Teatrem STU, więc przestałem poświęcać im uwagę, zwabiony mam nadzieję, że kompozytor nie żałuje swojej urokiem dramatu i prozy, na szczęście wyba- decyzji. Ja zaś od dawna nie narażam go na po- czyły mi niewierność i wciąż są przy mnie. Naj- dobne rozterki i choć czasami kusi mnie sza-

+ TRYBUNA + + TRYBUNA bardziej szalone powstały pod koniec lat 90., leństwo, posyłam do Krakowa teksty, które, jak gdy lubowałem się w tworzeniu mrocznych mam nadzieję, są bliższe poezji niż wybrykom postaci i mrocznych historii. Oto początek wyobraźni. Niepostrzeżenie zebrało się ich już jednej z nich: sporo, wśród nich pokaźny cykl o miastach, a właściwie o uczuciach czy wrażeniach, które Pukam, pukam i cisza, kojarzą mi się z różnymi miejscami świata. Chyba nikt mnie nie słyszy, Wśród piosenek powstałych w tej serii jest zlachetne zdrowie, nikt się nie dowie, ręce czy nodze, mrożące krew w żyłach histo- Wszyscy poszli do domów, tekst, który wspominam jako największą dotąd jako smakujesz, aż się zepsujesz… Ileż rie ukazują się twoim oczom i nagle uświada- Po prostu lub po kryjomu. męką twórczą, czyli Rzym. Okamgnienia. Za- Sto razy powtarzamy ten fragment frasz- miasz sobie, że wszyscy twoi znajomi przeżyli Cicho, chłodno i ciemno, czyna się w ten sposób: ki w ciągu swojego życia i nadal robimy to straszne złamania, byli zagipsowani, zaśru- Mocne wieko nade mną, samo. To znaczy nie doceniamy zdrowia aż bowani, ledwo co uszli z życiem… A ty ze Strumyki żwiru szeleszczą, Postać, oprawiona w krople do jego utraty! Otóż zdarzyło się – złamałam swoją historią jesteś zaledwie malutki „pikuś”, Pachnie igliwiem i deszczem. srebra, wielokrotnie spada nogę. To nie jest choroba, to raczej usterka odchodzisz, kuśtykając sobie cichutko. w dół, na bruk, mechaniczna. Ale, jak się okazało – potwor- Tekst został napisany dla Mileny Lisieckiej, by się w przeźroczystych dłoni nie ograniczająca (na szczęście chwilowo) Chociaż z drugiej strony ta świadomość, że świetnej aktorki Teatru Nowego w Łodzi, strumień nieskończony zmienić dotychczasowe życie. A że wiodę życie artystki inni mają gorzej – też może być podnosząca i był przeznaczony do wykonania na PPA we u mych stóp, estradowej, to utrudnia mi to moją zawodową na duchu! Kiedy wypisywano mnie ze szpita- Wrocławiu. Milena miała wówczas kontakt przez okamgnienie aktywność. „O! A co to się stało?” pytają zatro- la, padło pytanie: „Zwolnienie?”. „Nie, dzię- z Andrzejem Zaryckim, który pracował nad drży, wsiąka w ziemię; skanymi głosami napotykani znajomi. Już, kuję”, odpowiedziałam. Pan doktor stwier- muzyką do spektaklu w łódzkim teatrze, ponad Kapitolem rzednie już otwierasz usta, by po raz kolejny przeżyć dził: „No, głos niezłamany, można śpiewać”. zagadnęła kompozytora o muzykę do mojego deszcz i parasolek wokół swą tragedię – ale nagle słyszysz: „Stara, to to Skoro można, to śpiewam. Na szczęście moi tekstu i tak zaczęła się nasza współpraca, coraz mniej, jeszcze nic, ja to dopiero miałem wypadek!!!”. przyjaciele z Czerwonego Tulipana są tego do dzisiaj trwająca. „Współpraca” to ładne wchodzi noc jasna od mgieł. I tu pada opowieść o złamanym obojczyku, samego zdania i zaakceptowali mnie w wersji 284 285

„na wózku”, i wożą mnie ze sobą na koncerty! niedoskonały. Chcemy, żeby artysta na scenę raczej ascetycznych w formie, dzięki czemu nie uważnego, wielokrotnego czytania i dużego Konsekwencje tego zaakceptowania są dla Nich wkraczał pewnym krokiem, a nawet wbie- umykały nam żadne ważne treści. W końcu skupienia. Ich budowa również nie jest typowa dosyć uciążliwe, bowiem nie dość, że muszą gał! Nie chcemy widzieć żadnej skazy – może piosenek uderzających w odbiorcę prawdą dla utworu muzycznego. Odpowiedź uzyska- mnie dostarczyć na scenę, to jeszcze noszą przeszkadza nam się to z nim utożsamić, za- i emocjami wykonawcy. Myślałam, że to już łam niemal od razu – po prostu nie wszyst- moje walizki, dbają o mnie, otaczają szczególną akceptować i pokochać? Czy to by znaczyło, że się nie zmieni – że Herberta w piosence będę kie wiersze zostały na tej płycie zaśpiewane. troską „inwalidkę”. Na szczęście na scenie ra- jeśli jesteś chory, człowieku, to siedź w domu pokazywać uczniom właśnie takiego. W tym Część była mówiona, ale w towarzystwie gitar, dzę sobie o własnych siłach! Występ artystki ze i nie zawracaj nam sobą głowy?! roku zabiorę jednak do pracy wyżej wspo- fortepianu, wiolonczeli, kontrabasu, perkusji, złamaną nogą okazuje się dla niektórych lek- mnianą płytę. Karim Matuszewicz – pomy- skrzypiec, trąbki, fletu, oboju, klarnetu, fagotu, ko szokujący. Jeden z organizatorów koncertu Nie, nie po stokroć nie! Świat nie jest tylko dla słodawca tegoż projektu muzycznego i autor waltorni, liry korbowej oraz chórków. Niektóre w naszym rodzinnym mieście zadzwonił nawet pięknych i zdrowych, na szczęście tych innych muzyki do wszystkich utworów – mówi o nim wiersze udało się przełożyć w całości, niektó- do naszego lidera z pytaniem, jak będzie wy- nikt już nie zrzuca ze skały! Póki co zatem w taki sposób: Gdy czytałem teksty Herberta, re wymagały zmian – skrócenia, powtórzenia, glądał występ i czy jest w ogóle możliwy, skoro wjeżdżam dumnie na scenę na swoim wó- kompozycje same układały mi się w głowie, przestawienia, czasem też przekształcenia ty- złamałam nogę. Został uspokojony i poinfor- zeczku, wymachując dumnie swoją połamaną jedna za drugą. Ta muzyka nie przypomina tułu. Duża niespodzianka czekała w ostatnim mowany, że złamana noga nie ma wpływu na nóżką, i biorę publiczność „na litość”. Patrzę poezji śpiewanej w tradycyjnej formie. Nie utworze – w słynnym Przesłaniu Pana Cogi- + EWA CICHOCKA / MARTYNA CIECIERĘGA EWA + DOMAGAŁA przekaz i jakość występu, zadumał się i dopiero na świat z zupełnie innej perspektywy, jestem chcę, by ludzie, słuchając poezji, nawet trud- to. Pojawiły się bowiem fragmenty rapowane po dłuższej chwili uznał, że to możliwe. Przy- zależna od moich przyjaciół, którzy i w tej sy- nej i poważnej, cierpieli. Starałem się dodać jej i słowa wiersza przetłumaczone na inne języki. goda z moją nogą spowodowała pewną reflek- tuacji spisują się na medal – dzwonią, dbają, lekkości, nowego wymiaru, dlatego ta płyta jest sję dotyczącą znaczenia, jakie przypisujemy wożą, ofiarują swój czas, mobilizują, dodają eklektyczna – łączy elektronikę, jazz, stary funk, Utworów w wykonaniu – bo o tym jeszcze sprawnemu ciału. Nasza fizyczność – z jednej ducha. Jestem szczęśliwa, mając ich przy sobie. klasykę [...]. nie wspomniałam – Jana Nowickiego, Muńka strony twierdzimy, że nie jest aż tak ważna, Staszczyka, Adama Nowaka, Gaby Kulki, Ma- z drugiej zaś ktoś z widoczną niesprawnością Ale i tak mimo wszystko wznoszę hasło: Opis mnie zaintrygował, zwłaszcza że ciągle cieja Stuhra, Wojciecha Waglewskiego, Seba- jest dla nas w pewnym sensie „wybrakowany”, „Nie łam się, człowieku”… szukam środków, aby dotrzeć z poezją do mło- stiana Karpiela-Bułecki, Sylwii Wiśniewskiej dych ludzi. Lekkość, nowy wymiar, eklektyzm oraz Rafała Mohra wysłuchałam od początku

+ TRYBUNA + + TRYBUNA – zdawałoby się, że tego właśnie potrzebuję. do końca, „jednym tchem”, śledząc jedno- Obawiałam się na początku, jaki będzie efekt cześnie teksty. Postanowiłam, że właśnie tak Martyna Ciecieręga przekładu intersemiotycznego wierszy Herber- będzie wyglądało spotkanie moich uczniów ta na piosenki – teksty te wymagają przecież z Herbertem w tym roku szkolnym. HERBERT PIOSENKĄ O(D)KRYTY NA NOWO

Ewa Domagała

KLUB POD JASZCZURAMI. ACH, CO TO BYŁ ZA KLUB!

oniec sierpnia. Przeszukuję półki w domowych zbiorach płytę pt. Herbert wyda- z książkami i płytami, szukając inspi- ną równe dziesięć lat temu. Kracji na nowy rok szkolny. Chcę podać moim uczniom literaturę w intrygujący spo- Do tej pory słuchaliśmy na języku polskim pio- sób. Kilka wierszy opatrzyłam już swoją muzy- senek do wierszy Zbigniewa Herberta w wy- ką i czekają – aż zapakuję je do pokrowca na konaniu Przemysława Gintrowskiego, co jest dobie bez Internetu, bez komórek, malnym trybie czekało się ponad dwadzieścia gitarę i razem z instrumentem zabiorę na lek- niemal oczywiste i co wypada uczynić. Piose- gdy nie wszyscy mogli sobie „zała- lat, a potem trzeba było podania pisać od cje. Szukam jednak czegoś więcej i znajduję nek poważnych, zaangażowanych politycznie, W twić” telefon stacjonarny… W nor- nowa, bowiem poprzednie gdzieś ginęły… 286 287

Owszem, w akademikach były automaty tele- które procentują do teraz. A wieczorami stawa- ciężką cenzurową przeprawę w Opolu. A tekst Próbowałam przynajmniej jamów wtorkowych foniczne (zazwyczaj w pobliżu recepcji), lecz ła się sztuka. Ja najbardziej pamiętam wtorki „trzeci” miał taki refren: Hej ho, bierz na ple- nie opuszczać, choć nie zawsze było to możli- co z tego, jeżeli nie było do kogo zadzwonić?! jazzowe. Tyle że potem nie było jak się dostać cy kamień i dźwigaj go (tekst i muz. Krzysztof we… Pamiętam te tłumy kłębiące się pod oby- Automaty w latach 70. były jednostronne – do domu – straszna kolejka stała na Małym Witek), lecz była to piosenka o Murzynach dwoma jaszczurowymi wejściami… i bram- to znaczy zadzwonić z nich można było, ale Rynku, gdzie był postój taksówek. Właściwie amerykańskich, więc o co halo? Krzysztofa karzy wciągających do środka pojedynczych zadzwonić do nich się nie dało. Taka opcja teoretyczny, ponieważ w nocy podjeżdżały te Witka i jego rodzinę chętnie bym teraz spo- szczęściarzy, według własnego uznania… nie istniała, nawet w wyobraźni! Pamiętam, taksówki bardzo, bardzo rzadko. W tej kolejce tkała – niestety, nikogo z nich nie znalazłam jak będąc kiedyś będąc za granicą (na pewno zostałam po raz pierwszy okradziona. Miałam na FB. I tak w klubie najważniejszą osobą była Sta- nie taką zaprzyjaźnioną), przechodziłam koło taki śliczny portfelik z żółtego „misia”, który sia. Najważniejsza Kelnerka. Stasię wszyscy jakiejś budki telefonicznej – i nagle coś tam nosiłam w koszyku, bo tak było modnie. Są- Zapomniałabym dodać, że do klubu należało kochali i wszyscy chcieli być z nią „na ty”. Ale w środku zadzwoniło! Głośno bardzo! Prze- dziłam, iż nikt się nie domyśli, że tam trzymam mieć wejściówkę. Chyba równoznaczna była to Stasia sama wybierała osoby do nobilita- raziłam się okropnie, nie wiedziałam, czy to pieniądze. Niestety, ktoś bystry się domyślił… z legitymacją studencką, ale tego nie jestem cji. Muszę się z dumą przyznać, że do mnie jakiś alarm na mnie (może nie wolno tak bli- Szkoda, pieniędzy nie miałam dużo, ale ta żółta pewna, bo takiej legitymacji nigdy nie posia- powiedziała „ty” dosyć wcześnie… Mam wra- sko przechodzić), czy też coś się tam popsuło sakiewka…! Nie do zastąpienia! Przywiozłam dałam. Chociaż nie, skłamałabym! Mam do żenie, że w tych pradawnych czasach były kło- i muszę uciekać, żeby nie było na mnie… Że ją sobie skądś tam i wszyscy się zachwycali… dziś międzynarodową legitymację studenc- poty z piwem i byliśmy zmuszeni pijać wód-

odebrać można było połączenie, do głowy mi Od czasu tego straszliwego wydarzenia koszy- ką Akademii Medycznej, wydaną specjal- kę z colą, z różnym skutkiem. To już wtedy + EWA / ARKADIUSZ FRANIA + DOMAGAŁA nie przyszło… ka już nie nosiłam. Chociaż modne jeszcze nie z okazji wyjazdu Teatru TAM do Belgii. była cola?! Widocznie tak, bo nie pamiętam były! TAM – Teatr Akademii Medycznej! Różne innego napoju do rozcieńczania. Kiełbasa Mój mąż, jeszcze jako student, umawiał się dziwne rzeczy można było wtedy załatwić… na gorąco również bywała. Bardzo dobra, z kimś na spotkanie, bardzo się śpiesząc, i już Cóż, jeszcze wcześniej nastała moda, właści- A wejściówkę dostałam jako zasłużona dla naprawdę! w biegu rzucił: „Zadzwoń do mnie po prostu!” wie to już był zwyczaj, że wszystkie dziewczyny „ r u c h u ”… – „Ale ty przecież nie masz telefonu?!” – „To w Krakowie ubierały się na czarno. Napraw- A Stasię spotkałam niedawno, jakieś… Jezu… zadzwoń do budki!” – i poleciał, nie zdając so- dę wszystkie. Pamiętam, jak jurorzy któregoś Ja po kilku latach, jako dumna matka dwoj- dwadzieścia lat temu?! I stwierdzam, że nic

+ TRYBUNA + + TRYBUNA bie sprawy z tego, co mówi, bo myślami już był ze SFP błagali uczestniczki, żeby chociaż raz, ga już małoletnich dzieci, nie mogłam bywać się nie zmieniła. Smutniejsza tylko była, jak przy swojej elektronice. Ta rozmowa stała się chociaż troszeczkę się podbarwiły… Zdaje się, w Jaszczurach tak często, jak bym chciała… i zresztą my wszyscy… wśród jego kolegów anegdotą, wywołującą ra- że jak grochem o ścianę to było. A jak poje- dosny rechot. Jakimż to cudem budka mogłaby chała taka krakowianka do Warszawy… Zdzi- służyć do obustronnego kontaktu?! wienie wielkie wywoływała i natychmiastowe rozpoznanie, potwierdzone prychnięciem. Że Arkadiusz Frania Z braku telefonów ludzie częściej odwiedzali Kraków to nie stolica… A potem nagle ta cała się w domach; mieszkający na osiedlach uma- moda przeszła. O TEKSTACH PIOSENEK SHATYQS (MAŁGORZATY KUŚ) wiali się raczej na mieście, ale w Krakowie, Z PŁYTY FENIX gdy potrzebny był kontakt nagły – biegło się Bywały w Jaszczurach także koncerty i takie do Jaszczurów! W klubie od rana przesiady- małe „giełdy piosenki”. Jeszcze dłuuugo przed wali stali bywalcy. Rotacyjnie, bo w zasadzie tym, jak prowadził je Zbyszek Książek. Na ta- każdy, kto był więcej niż raz i wiedział, kto to kiej właśnie giełdzie wystąpiłam z piosenkami jest i gdzie siedzi Andrzej „Wuj” Potok, mógł kolegi mojego męża – i poszło dalej. Stałam się się nazwać stałym. Spotykali się muzycy, poeci, tak zwaną artystką (studencką!). Dziwiliśmy aktorzy studenccy i reżyserzy z „teatrem swoim się trochę, dlaczego jurorom nie podobała się, ogromnym”, wizjonerzy, alkoholicy oraz zwy- według nas najlepsza, trzecia piosenka. Teraz czajni studenci. No, ci to raczej po zajęciach, już mogę się domyślać, że może przez tekst. chociaż czasami klub tak do siebie przyzywał, Jeżeli na SFP cenzura doczepiła się do słów: że… powiedz o zwykłej człowieczej doli, o jego tru- zień 29 marca 2019 roku przyniósł pre- za jego pomocą odkrywa swoją prawdziwą dzie, walce i pracy; czym się raduje a co go boli, mierę płyty ShatyQS Fenix (wydawca mentalno-astralną tożsamość Małgorzata Przy jaszczurowych stolikach powstawały te- co chciałby, żeby było inaczej… (tekst i muzyka DLou & Rocked Boys). Pod tym tajem- Kuś (urodzona w 1982 roku). Ta wokalistka, atry, sztuki, wiersze, piosenki i przyjaźnie. Nie- Krzysztof Witek). Te same słowa miały również niczym pseudonimem ukrywa się, a właściwie autorka tekstów i kompozytorka już wcześniej 288 289

zaznaczyła swoją obecność w mass mediach, wiskach muzycznych, a może właśnie dzięki dawnego, stąd doświadczenie straty, miraż (imago). ShataQS, rekomendując płytę, także bowiem w 2001 roku wygrała finał progra- uczestnictwu w machinie biznesu, dziś odrzu- gubienia pozornego bogactwa: Czasem trzeba koncentruje się na procesie przemiany czy też mu telewizyjnego TVP2 Szansa na sukces ca komercję (Nie oceniaj mnie po zawartości stracić wszystko./ Czasem trzeba zejść bardzo przeistoczenia: Fenix to szereg zdarzeń, które (za wykonanie piosenki Jaka róża, taki cierń portfela – Labirynt) i ruch mainstreamowy, nisko, by zacząć żyć (Labirynt). raz po raz szarpały mym sercem, nie pozwala- Edyty Geppert), uczestniczyła w talent show co zostało zaakcentowane w otwierającym jąc mi tym samym tkwić w jednym miejscu. To The Voice of Poland (TVP2), a w 2013 roku album utworze-oskarżeniu Muzyka biznesem. Wyraźnie eschatologiczne nacechowanie po- potężny proces niosący ze sobą ogromne zmiany. została laureatką szóstej. edycji innego talent Powinno zatem nastąpić odrodzenie piosenki: siadają już same tytuły: Motyl, Fenix, Przy- Nie wiem, czy jest to odrodzenie, ale wiem, że show – Must be the Music. Tylko muzyka (Pol- Dźwięk prawdziwych słów jest lekki,/ otwiera wrócenie to sygnały (dokonanej) metamorfozy jest to mocne oczyszczenie. Dzielę się więc tym, sat). W tymże 2013 roku opublikowała EP-kę naszej energii strumień (Muzyka biznesem). artystki, która zdobywa się na ekshibicjonizm co umiałam zapisać... QS8. The Colors I Know, a dwa lata później album duszy, prezentując nową, prawdziwą twarz, Mr. ManKind (2015). Potem nastąpił przełom Zdajemy się żyć w świecie-demonie, deprawu- pozbawioną wizerunku, image’u, makijażu, Artystka ofiarowuje nam spis prawd, które duchowy artystki. Jak czytamy w biogramie jącym, zabijającym więzi międzyludzkie i ogra- maski, pozy, udawania. Wokalistka zauważa: pomogą odnaleźć „ja”, przede wszystkim zaś zamieszczonym na jej oficjalnej stronie inter- niczającym nas niczym „labirynt bez wyjścia”, Utwory powstają według emocji, zmian i proce- zbliżyć się do rdzenia człowieczeństwa, do netowej: W 2015 r., odchodząc tymczasowo od „twardy mur” (Labirynt). Każdy dzień przynosi sów, jakie przechodzę, a te mają wiele brzmień człowieka w „ja”, nieraz bardzo głęboko ukry- sceny, rozpoczęła budowę własnej samowystar- cierpienie, ból i stracone złudzenia. Stajemy się i nigdy nie wiadomo gdzie cię zaprowadzą4. tego w podświadomości: Wstań rano i bądź. czalnej oazy oraz miejsca działań twórczych ofiarami własnych myśli i strwożonego, a nie- Tu nie ma miejsca na „ego”, przemówić musi Bądź dobrym człowiekiem./ Posprzątaj swój Harmonia w Kamieńcu Ząbkowickim, gdzie kiedy leniwego i skorego do ustępstw serca: „ja”, istota świadoma, czysta, jasna, niemal dom, zaczynając od siebie (Bohater). Poszcze- metodą gospodarczą, współpracując z lokalny- Jestem motylem, który nie chciał transformacji świetlista i przezroczysta: Ujarzmienie Ego, by gólne utwory tworzą pamiętnik duszy, który + ARKADIUSZ FRANIA mi działaczami, rozbudowuje przestrzeń w celu […] / […] prawie zgubiłam drogę./ Z podciętym zaistniało Ja./ Przywołanie pierwotnego obrazu możemy traktować w kategoriach vademecum udostępnienia jej lokalnej społeczności […]. skrzydłem nauczyłam się szybować (Motyl). w nas (Przywrócenie); Toczyłam walkę z Ego, – autorka, zgodnie z etymologią tego słowa, Wraz z rozbudową własnej naturalnej prze- myślałam, że wygasnę (Motyl). „Ego” to zatem adresuje do każdego z nas zaproszenie: „pójdź strzeni rozpoczęła także pracę nad świadomo- Siła przemiany tkwi jednak w uświadomie- „nie-ja” dotychczasowe, spod którego wpływu ze mną”, bo na końcu tej drogi czeka cię har- ścią dźwięku i jego wpływu na organizm i umysł niu sobie jej konieczności: Przyszedł czas na trzeba się wyzwolić jak spod uroku, chociaż monia i czystość.

+ TRYBUNA + + TRYBUNA ludzki, co stało się inspiracją do napisania płyty wiedzę, przypomnienie prawd./ Przywrócenie aby tak się stało, należy poznać i zrozumieć Fenix i powrotu na scenę muzyczną w 2019 r. człowieczeństwa w nas (Przywrócenie). Wiele właśnie to stare jestestwo, zgodnie z Konfu- Oswobodzenie ze zmurszałej psychiki na- z całkiem nową energią1. wysiłku kosztuje taka nauka, przeistoczenie: cjańskim przekazem: Badanie starego i odkry- stępuje poprzez wejrzenie w siebie, proste Zrzucasz z siebie fałszywy byt, by odkryć, kim wanie nowego – oto rola nauczyciela5. Małgo- gesty podania dłoni, czułe spojrzenie: Wiel- W niniejszym szkicu przedmiotem moich jesteś./ Warstwa po warstwie oczyszczasz się, rzata Kuś wyznaje w biogramie: Kiedy piszę, ka mądrość płynie w naszych żyłach./ Czu- odczytań i asocjacji będą teksty utworów uwalniasz przestrzeń (Fenix), ale musimy pod- skupiam się właśnie […] na człowieku – bez jemy więcej, niż zrozumieć się da./ Prawdę ShatyQS ze wspomnianej płyty, które cytuję jąć wewnętrzny trud, by móc trwać zgodnie ze względu na jego powierzchowność, pochodze- odkrywamy poprzez miłość (Muzyka biz- według wersji zamieszczonych w książeczce swoim losem: Uczysz tego, co mi przeznaczo- nie, kolor skóry czy wyznanie, na zrozumieniu nesem). Miłość i prawda, miłość do siebie dołączonej do Fenixa. Nieprzypadkowa jest ne/ i to, że świat jest lustrem tego, co jest w nas konfliktu pomiędzy „Ja” a „Ego”6. i bliźniego oraz prawda o sobie i bliźnim, zapewne liczba piosenek – dziesięć; przecież, (List). Już Konfucjusz twierdził bowiem: Dzia- ale także, jak śpiewa wokalistka: W każdym według Słownika symboli, dziesięć oznacza: łanie ma pierwszeństwo przed słowami3. Tytułowy feniks uzupełnia symbolikę nume- człowieku iskra boskości,/ idąc za nią, każdy nieskończoność; doskonałość; początek; bo- rologiczną; Słownik symboli podaje: Jak feniks przebudza się (Nasza rzeczywistość). Intu- skość; przyszłość; wolę, siłę, energię; pewność Zawsze trzeba pamiętać, że to od woli Homo z popiołów odradza się – po pozornym całko- icja nigdy nie zaprowadzi nas na manowce, siebie2. Właściwie wszystkie powyższe wartości sapiens zależy powodzenie wyjścia z ciemności witym zniszczeniu, po bankructwie, po ruinie choćby początkowo wydawało się, że zbo- odkryjemy w propozycjach słownych Małgo- w strefę światła: A przecież jesteś tym, co wybie- dźwiga się na nowo7. Z kolei motyl niesie czyliśmy z głównego szlaku, tym bardziej, rzaty Kuś. rasz./ Stajesz się dokładnie tym, kim chcesz być semantykę nieśmiertelności, duszy i psyche, że odnalezienie istoty „ja” to wyrzeczenie (Nasza rzeczywistość). Oswobodzenie łączyć się przeobrażenia poczwarki w postać dorosłą i poświęcenie. Autorka mimo udziału w popularnych wido- będzie nieraz z całkowitym pozbyciem siebie

⁴ https://www.shataqs.com/bio [dostęp 11.07.2019]. ⁵ Konfucjusz, dz. cyt., s. 49. 1 https://www.shataqs.com/bio [dostęp 11.07.2019]. ⁶ Źródło: https://www.shataqs.com/bio [dostęp 11.07.2019]. 2 W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990, s. 82. ⁷ W. Kopaliński, dz. cyt., s. 91. 3 Konfucjusz, Dialogi, Warszawa 2008, s. 51. ⁸ Źródło: https://www.shataqs.com/audio [dostęp 11.07.2019]. 290 291

Grzegorz Grunwald W efekcie metamorfozy rodzi się niezależny moich słowiańskich korzeni. To bardzo wyjąt- byt, niepodległa istota wrażliwa na innych, kowy czas odkrywania źródeł własnego istnie- INTERFEJS współczująca i współodczuwająca z nimi, nia, odkrywania bardziej naturalnych dla mnie która może wykrzyczeć: Jestem strażnikiem brzmień własnego głosu. Każdy utwór bacznie swojej wolności./ Świadoma własnej wartości./ analizowałam pod kątem wibracji brzmienia Motylem światła w sobie jestem (Motyl). Kie- słowa. Ważne jest dla mnie, by treści powta- dy przeczytamy: Zamknij oczy i wsłuchaj się rzane wielokrotnie jak refreny były treściami w dźwięk (Światło), przywołamy kolejną formę budującymi, mantrami skupiającymi słucha- artystyczno-duchowej aktywności ShatyQS – cza w kierunku budowania tego, czego chcemy, warsztaty, których podstawą jest skupienie na a nie walki przeciwko temu, co nam nie służy10. ciele. To połączenie technik tai-chi i tao jogi jawi się jako efekt zauroczenia Małgorzaty Powtarzanie odpowiednio dobranych dźwię- Kuś kulturą Wschodu oraz owoc jej podróży ków (wyrazów, sylab) prowadzi do oczyszcze- darza się, że w efekcie powszechnego nym narządem wzroku. To one właśnie każą do Azji i Nowego Jorku: Moja fascynacja prania duchowego, wyzwolenia energii. Z tego też stosowania słowo zapożyczone z obce- użytkownikowi niektóre z treści widocznych

cą z własnym ciałem rozpoczęła się w latach powodu płyta została nagrana w przyjaznej dla Zgo języka staje się z czasem bardziej na ekranie pomijać, inne zaś obdarzać uwagą, + ARKADIUSZ FRANIA / GRZEGORZ GRUNWALD + szkoły średniej. Od dziecka interesowałam się odbiorcy częstotliwości stroju instrumentów swojskie niż obce. Używane jest masowo, jego przetwarzać, komentować czy redefiniować. kulturą Wschodu. Jako nastolatka brałam lekcje 432 Hz. Stylistyka płyty osadzona jest w nur- znaczenie rozumieją – w mniejszym lub więk- Ów szereg pośrednich interfejsów jest zesta- Taichi, a kiedy wyjechałam do Azji, korzystałam tach etno, folk, dzięki czemu zyskuje dodat- szym stopniu – wszyscy, etymologia tajemnicą wem, o którym można powiedzieć tyle, że jego z tamtejszej filozofii. Do szkoły TaoJogi zapisa- kowy wymiar estetyczno-etyczny dla wulka- nie jest – kto trochę bardziej wnikliwy, ten jej skład oraz sposób oddziaływania jego elemen- łam się, mieszkając w Nowym Yorku. Po wielu nicznej wypowiedzi Małgorzaty Kuś. Podajmy świadomość nabędzie bez trudu. W takiej wła- tów względem siebie są stale zmienne. Ten sam latach doświadczania różnych metod otwierania również, że ShataQS jest, wraz z Maćkiem śnie kondycji jest pochodzące ze świata infor- (choć to nieco dyskusyjne określenie w tym świadomości ciała, łącząc ćwiczenia z pasją do Czemplikiem (gitara), autorką muzyki Fenixa, matyki i najbardziej popularnego języka glo- kontekście) użytkownik w 2019 roku będzie śpiewu, udało mi się stworzyć własny autorski a trzon zespołu prócz tych dwojga artystów bu określenie interfejs, które (jakżeby inaczej) z pewnością wyposażony w inny zestaw „po-

+ TRYBUNA + + TRYBUNA program ćwiczeń rozwijających łączność pomię- tworzą Eddy (instrumenty perkusyjne) i Bartek „dochrapało się” żartobliwego tłumaczenia na średnich” interfejsów niż to miało miejsce trzy dzy myślą a ciałem, ciałem a dźwiękiem9. Chojnacki (kontrabas). język polski – „międzymordzie”. Łagodząc nie- lata wcześniej, zapewne różnice znaleźlibyśmy co dobitność tego przekładu, zapytajmy: co to też między marcem a wrześniem tego samego Ileż siły tkwi w passusie: Wypuszczam cię, Fe- Każdy tekst z płyty jest emanacją osobowości takiego „międzytwarz”? roku, czy wręcz w ramach jednego tygodnia, niksie, na wolność – płoń, spalaj się! Wypusz- ShatyQS. Obrazy i sytuacje zaklęte w tekstach gdybyśmy tylko dysponowali stosownymi czam cię Feniksie na wolność, byś z popiołu stanowią dowód, że budowane były przez au- Pozwolę sobie przytoczyć fragment definicji, urządzeniami pomiarowymi. znów narodził się (Fenix). Do mantryczności torkę od wewnątrz słowa, w jaźni, w jądrze którą służy Wikipedia – ten z punktu widzenia realizowanej w refrenach nawiązuje artystka emocji. Wsłuchajmy się w te piosenki jak moich rozważań najistotniejszy: […] Idąc da- Ale to nie jedyny wymiar ich dynamiki. Ni- w wypowiedzi: Cała część wokalno-liryczna jest w przypowieści o wędrówce „ja”. I niech każdy lej, monitor jako całe urządzenie to także inter- kogo chyba nie zaskoczę, twierdząc, że każ- pierwszym krokiem, który skierowałam w stronę z nas odpowie: czy już jest sobą? fejs, bo posiada swój własny interfejs w postaci dy użytkownik w jakiejś mierze manipuluje ekranu, który połączony jest bezprzewodowo swoim zestawem pośrednich interfejsów (za- z patrzącym na niego użytkownikiem posia- pewne z poziomu jakiegoś „głębszego” inter- dającym interfejs w postaci narządu wzroku. fejsu) w zależności od stale zmieniających się Zatem w akcie patrzenia w ekran monitora okoliczności. Najciekawsze z nich to – jak się

BIBLIOGRAFIA, NETOGRAFIA spotykają się co najmniej trzy interfejsy (bo wydaje – te, w których spotyka się dwóch lub można – a za chwilę wykażę, że trzeba – za- więcej użytkowników (a każdy z wewnętrz- Konfucjusz, Dialogi, Warszawa 2008. kładać, że definicja nie rozbiera owego aktu nym łańcuchem interfejsów o niepoliczalnej Kopaliński W., Słownik symboli, Warszawa 1990. https://www.kiwiportal.pl/wydarzenia/534100/koncert-shata-qs-premiera-plyty-fenix-wroclaw-dsl02 [dostęp 11.07.2019]. skrupulatnie na czynniki pierwsze). Otóż liczbie ogniw). Mamy wówczas do czynienia https://www.shataqs.com/audio [dostęp 11.07.2019]. użytkownik – poza wspomnianym inter- z ogromną ilością zderzających się ze sobą https://www.shataqs.com/bio [dostęp 11.07.2019]. https://www.shataqs.com/warsztaty [dostęp 11.07.2019]. fejsem w postaci narządu wzroku – posiada komunikatów, które bezustannie są odczyty- także szereg innych interfejsów umiejscowio- wane, przetwarzane, zapisywane i katalogo- nych niejako między jego (użytkownika) naj- wane przez wszystkich uczestników spotka- ⁹ https://www.shataqs.com/warsztaty [dostęp 11.07.2019]. 10 https://www.kiwiportal.pl/wydarzenia/534100/koncert-shata-qs-premiera-plyty-fenix-wroclaw-dsl02 [dostęp 11.07.2019]. głębszym wnętrzem a ponownie wspomnia- nia, którzy w czasie rzeczywistym generują 292 293

riposty, zmieniają wątki, mimikę, zabarwienie obu stron satysfakcjonujące wtedy, gdy wyko- znajemy wtedy rozczarowania, od którego bar- energii, których żaden człowiek nie jest w sta- emocjonalne, tembr głosu, zwalniają, przyspie- nawca używa programów, które są dostępne dzo blisko jest do uczucia bycia oszukanym. nie w pojedynkę wygenerować, na „pomniej- szają, konfrontują, dążą do zgody etc. Wszystko i dla odbiorców (z poziomu użytkownika), po W świecie piosenki mnóstwo jest przykładów szenie” zaś nie mogą „się zgodzić”, ponieważ to na wielu poziomach jednocześnie, w ułam- to, żeby pokazać im pliki (w wersji „do odczy- zręcznego i udatnego konstruowania interfejsu powołane zostały właśnie do wielkości – para- kach sekund. Każdy z uczestników spotkania tu”) zawierające jakiś pierwiastek atrakcyjno- przez artystów i chyba najlepiej wychodzą na doks, w którym człowiek tworzy „awatara”, by jest w nim zarazem – nawiązując do przyto- ści w sposób, który sprawi, że będą chcieli je tym ci, którzy swój byt sceniczny tworzą i kul- mu służył, ten zaś niszczy swego twórcę, osią- czonej definicji – okiem obserwującym ekran oglądać jeszcze bardziej. Na podstawie obser- tywują jakby „na zimno”, nie tracąc z pola wi- gając nieprzewidziane początkowo rozmiary i ekranem obserwowanym przez oczy innych wacji można wywieść uprawniony wniosek, że dzenia granic między twarzą prawdziwą a ma- i generując równie nieprzewidziane „koszty użytkowników. I każdy w jakiejś mierze ma- najczęściej dla odbiorców sposób pokazywania ską przywdziewaną na okoliczność kontaktów utrzymania”. Jimi Hendrix, Freddie Mercury, nipuluje zarówno tym, co widzi jego własne ma dużo większe znaczenie niźli sama zawar- z odbiorcami. Mają świadomość gry, której za- Janis Joplin, Michael Jackson… postaci rozpo- oko, jak i tym, jaki obraz przedstawia on sam tość pliku. Tu możemy na moment spocząć, sady bardzo dobrze poznali i którą nauczyli się znawalne przez pokaźną większość ludzkości, oczom pozostałych. Do czego zmierzam i gdzie by skonstatować, że pochodzący z wiadomego wygrywać. Niejako na drugim biegunie świata a przecież niekoniecznie zawsze za sprawą tu łączność z piosenką? języka termin show-business oznacza dosłow- sprawnych konstruktorów interfejsów lokują znajomości dorobku artystycznego. Nazwisk nie: „zajmowanie się pokazywaniem”. Dobrnę- się „gorące głowy” (do których mam wyraź- można by tu przytoczyć jeszcze dobrych kilka,

Otóż zmierzam na scenę – tam, gdzie pio- liśmy więc do miejsca, w którym okazuje się, ną słabość) – ci, dla których granice między wszystkie zaś oprócz błysku geniuszu, wielkie- + GRZEGORZ GRUNWALD / DOMINIKA HANDZLIK + senki miejsce. Występ bowiem to nic innego, że zdobycie klucza do atrakcyjnej demonstracji prawdą a rolą albo nie istnieją, albo bardzo go kunsztu, zachwycających piosenek i charak- jak sytuacja, w której wykonawca (dajmy na jakichś treści (a właściwie dziś zupełnie śmia- szybko się zacierają. To z nich najczęściej terystycznego stylu łączyć będzie jeszcze inny to – w jednej osobie) proponuje publiczności ło można powiedzieć „jakichkolwiek treści”) wywodzą się geniusze, stąd też nieraz – obok element biografii – nader ciężkie dzieciństwo spotkanie, podczas którego za pomocą swoich i umiejętne jego używanie może być głównym wielkiej sztuki – z cudowną łatwością tworzą naznaczone poczuciem osamotnienia, zagma- umiejętności bierze na siebie funkcję „ekra- życiowym zajęciem, zawiera bowiem potencjał bajeczne wprost interfejsy, które… przerastają twane relacje z rodziną i jakiś rodzaj przemoż- nu”, publiczność zaś przypadającą jej w tym generowania całkiem pokaźnych dochodów. ich samych, przygniatają, by w końcu zmiaż- nego apetytu, wręcz zachłanności, wiecznego podziale funkcję „użytkownika”. Pozostając Nihil novi sub sole – już wieki temu jeździły dżyć i uśmiercić. Wraz z rozrostem wymagają głodu, którego niczym i nijak zaspokoić nie konsekwentnie przy nomenklaturze, jaką wypo świecie trupy teatralne, cyrki (te nadal jeż- bowiem zasilania coraz większymi ilościami sposób. Ale to już zupełnie inny temat…

+ TRYBUNA + + TRYBUNA znaczył tytuł felietonu, można powiedzieć, dżą), klatki, w których wystawiane były na po- że użytkownicy posługują się wtedy głównie kaz „dziwadła” czy „bestie”, za stosowną opłatą interfejsami słuchu i wzroku, aczkolwiek – pobieraną od gapiów rzecz jasna. Dziś jest inna jeżeli już odwołałem się do zmysłów – także logistyka – funkcję klatki przejęły telewizory Dominika Handzlik rozumianego niefizycznie smaku. Tu pozwolę i ekrany komputerów, na których możemy zo- sobie na krótką dygresję, ponieważ siła, z jaką baczyć, co nam się tylko zechce, i patrzeć na to BARD JĘZYKA ESPERANTO się nasuwa jest wprost nieodparta: bywa, że dowolnie długo – mechanizm jednak pozostał w trakcie występu uaktywnia się – zazwyczaj ten sam, wszyscy bowiem w pewnym stopniu bez zgody użytkownika – interfejs niesmaku lubimy przyglądać się temu, co jest dla nas nie- wywołujący najczęściej potrzebę jak najszyb- typowe, nieznane. szego zamknięcia aplikacji, a niejednokrotnie także restartu całego systemu. Świadomość istnienia tego mechanizmu, a tak- że zasad, według których działa, jest dla wielu Wróćmy jednak do wykonawcy, czyli „ekranu”. wykonawców fundamentem, na którym budują To, co jest na nim widoczne, to wypadkowa swój… interfejs. Bo czyż nie tym właśnie jest działania licznych „programów sterujących”, kształtowanie i pielęgnacja wizerunku, od cze- z jednej strony tych napisanych, uruchamia- go mamy już rzesze wykwalifikowanych spe- rodziłam się w rodzinie esperanckie- je sobie pytanie: „Esperanto? A co to takiego? nych i obsługiwanych przez artystę, z drugiej cjalistów? Wykalkulowane publiczne wypowie- go barda. Od dziecka było to dla mnie To ten język naprawdę istnieje? Ktoś śpiewa – tych, które stosują użytkownicy, by móc dzi i zachowania obliczone na przyciągnięcie Uoczywiste, a esperanto było częścią w tym języku?”. Już śpieszę z odpowiedzią: tak, „otwierać pliki”. I tak jak przy pracy z kompu- (wymuszenie) uwagi? Pół biedy, jeśli zachęceni świata, w którym się wychowywałam, dopiero istnieje! Stworzony przez Ludwika Zamenho- terem – brak niektórych programów implikuje atrakcyjnym wizerunkiem wykonawcy sięgamy z czasem zaczęłam sobie zdawać sprawę, że fa w 1887 roku międzynarodowy, neutralny niemożność odczytania jakiejś części plików. do jego dokonań artystycznych i okazuje się, to naprawdę niecodzienna historia. Pewnie język, niosący ideę równości i znoszenia barier Wydaje się, że owo spotkanie (występ) jest dla że są one równie atrakcyjne; często jednak do- większość czytających w tym momencie zada- wynikających z braku posiadania wspólnego 294 295

języka – esperanto – istnieje naprawdę! Do spotkaniach, o ludziach z krajów, które trudno Policzyć wszystkie koncerty to chyba niemoż- conej melodii, która przywędrowała do nich opanowania i zjednoczenia świata wciąż mu nam było odnaleźć w atlasie. A ona przywoziła liwe. Kilka setek, może tysiąc. Śpiewałem na pewnie powtarzana z ust do ust, bo nie miały sporo brakuje, ale ma się całkiem nieźle. Co pamiątki i zdjęcia, książki, gazety. To w cza- wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antark- dostępu do żadnego nagrania. Chwilę nam więcej, posiada nawet swoją kulturę, swoich sach socjalizmu rozpalało wyobraźnię. Już po tydy i Australii, ponad 40 państw. Zazwyczaj zajęło, zanim rozpoznaliśmy, że pierwowzo- pisarzy, poetów, a nawet piosenkarzy i jednym kilku tygodniach korespondowałem z Japoń- śpiewam na kongresach esperanckich, na rem ich piosenki był twój utwór – pamiętasz z nich jest mój Tata, znany w esperanckim czykiem i Rumunką. To było moje okno na wielkich na sześć tysięcy uczestników i takich to? świecie jako Georgo Handzlik. świat. To naprawdę prosty język, zresztą sama maleńkich na kilkadziesiąt osób. Czasem są wiesz o tym najlepiej, bo nigdy nie chodziłaś to kluby esperanckie w różnych miastach, sale Pamiętam również to, że kiedy prawie Jako dziecko zawsze kibicowałam mu podczas na kurs, a esperanta uczyłaś się jako dziecko koncertowe, teatry, a nawet piwnice. Kiedyś dwadzieścia lat temu razem z tobą przyjecha- koncertów w różnych zakątkach świata i prosi- na brazylijskiej sawannie. w Szwajcarii występowałem na urodzinach liśmy do Bona Espero, ty śpiewałaś ją razem łam, żeby do programu dołączał moje ulubione wybitnego esperantysty, innym razem w pol- z nimi. To hołd dla doktora Ludwika Zamen- piosenki. Później, przez lata szkoły i studiów, Skąd pomysł, żeby połączyć to z muzyką? skiej ambasadzie w Brazylii, w konsulacie hofa, autora języka. Pierwszy raz z duszą na ra- coraz rzadziej miałam okazje towarzyszyć mu w Kaliningradzie, w Hanoi, Jekaterynburgu, mieniu zaśpiewałem ją w czasie Węgierskiego w esperanckim świecie, w którym on cały czas W latach 70. zobaczyłem bułgarską płytę Paryżu, Pizie, Berlinie, Reykjaviku, Meksyku, Kongresu Esperantystów w Kecskemét. Cała był aktywny. W międzyczasie sama skończyłam z ariami operowymi po esperancku. Nie zro- Tallinie, San Remo… sala od pierwszego refrenu śpiewała ze mną. szkołę muzyczną, zaczęłam śpiewać poezję, biła na mnie dużego wrażenia. Wielki tenor Dziś to jedna z najbardziej rozpoznawalnych tyle że po polsku, a teraz zbliżam się do końca bardziej skupiał się na śpiewie, a tekst był Ten festiwal? piosenek w tym języku na świecie. W Interne-

studiów na Wydziale Aktorskim krakowskiej ledwo zrozumiały. Pomyślałem, że to nie fair cie znalazłem nawet jej arabski przekład. + DOMINIKA HANDZLIK Akademii Sztuk Teatralnych. w taki sposób używać języka stworzonego do Nie, Włoski Kongres Esperantystów, w Euro- zbratania ludzkości. Kiedy rozpocząłem naukę pie śpiewałem w prawie wszystkich państwach. Czym różni się twoje podejście do pisania W tym roku postanowiliśmy w końcu wcielić w Liceum, grałem już na akordeonie i gitarze. Esperantyści są wszędzie, więc wszędzie czuję piosenek po polsku i po esperancku? Czy w życie jedno z naszych marzeń, połączyć siły Powoli, powoli zacząłem próbować tłumaczyć się u siebie. w ogóle się różni? i wystąpić razem. Początkiem sierpnia zagra- polskie teksty na esperanto, w tym również

+ TRYBUNA + + TRYBUNA my wspólny koncert esperanckich piosenek piosenki. To bardzo nie podobało się mojej W twoim repertuarze są nie tylko twoje au- Piosenkę pisze się, wykonuje dla konkretnej podczas Światowego Kongresu Esperantystów nauczycielce. Zabroniła mi takich zabaw do torskie piosenki, ale też trochę tłumaczeń publiczności. Język to narzędzie, ale najważ- w Lizbonie. czasu, aż skończę naukę. Na maturze zdałem z innych języków… niejsze jest doświadczenie odbiorców. I tak esperanto. Podobno jako drugi i zarazem ostat- Nasza klasa Kaczmarskiego po esperancku to Z JERZYM HANDZLIKIEM ROZMAWIA DOMINIKA HANDZLIK ni uczeń w Polsce. Uznałem, że to już ten czas, Za zgodą autorów tłumaczyłem Jacka Kacz- Przyjaciele z czarno-białej fotografii, opowiada przeczytałem kilka razy Parnasa Gvidlibro – marskiego, Pietrzaka czy innych. Poznałem o esperantystach, którzy we własnych ojczy- Pamiętasz swoją pierwszą piosenkę po espe- podręcznik esperanckiej poetyki – i zacząłem Jaromíra Nohavicę, cieszył się, że jego piosenki znach doznali problemów, o których w sytej rancku? tłumaczyć piosenki i pisać własne. Zawsze z czeskiego przekładam na polski i esperan- Europie już nie myślimy. Wiele z naszych dbałem o to, by język był zrozumiały. Często to. Ten wielki artysta był dumny, że śpiewam tematów jest niezrozumiałych dla słuchacza Hundo estas bona besto, La dimanĉo estas fes- spotykam się z tym, że moje wykonania sta- jego piosenki dla publiczności, która nigdy nie z Nepalu, Wybrzeża Kości Słoniowej, Chi- to… – węgierska dziecięca piosenka z podręcz- wiane są za wzór dykcji esperanckiej. Parnasa zetknęłaby się z jego oryginalnymi wersjami. le, USA. A taka jest moja publiczność. Więc nika esperanta profesora Szerdahelyiego. Gvidlibro przydała mi się również na studiach Kilka piosenek Brassensa. moje przekłady to nie tylko zamiana języka, filologicznych, kiedy profesor od poetyki na ale najczęściej również realiów. W piosence nie Jak to wszystko się zaczęło, jak pojawiło się pierwszych zajęciach zwolnił mnie, jedyne- A Ludoviko – piosenka dla Ludwika Za- możesz zrobić pauzy i wyjaśniać, że w twoim życiu esperanto? go faceta w grupie, z obowiązku rozumienia menhofa? To piosenka, która zaczęła chyba metryki wiersza, a później okazało się, że to żyć własnym życiem, bez twojej kontroli? Jeszcze Filip, fizyk w Moskwie – Kółko esperanckie w IV LO w Bielsku-Białej. właśnie ja rozumiałem najlepiej stopy i zestroje Pamiętam, jak wiele wiele lat temu widzieli- Dziś nagrody różne zbiera, Cudowna idea zbratania ludzi dzięki wspólne- akcentowe. Przytaczałem często schematy śmy razem dokument o Bona Espero – szko- Jeździ, kiedy chce, do Polski, mu językowi, łatwemu, bez wyjątków, i wspa- wykraczające poza polską poetykę. le dla ubogich dzieci w środku brazylijskiej Był przyjęty przez premiera niała nauczycielka Irena Horodecka. Co roku sawanny, którą prowadziła para esperanty- w wakacje jeździła na Światowe Kongresy Trochę się tego nazbierało przez lata. W ilu stów Na koniec filmu grupa brazylijskich to nie opis szczęścia i udanej kariery zawodo- Esperantystów, co roku do innego państwa, miejscach śpiewałeś, potrafisz to jakoś pod- dzieci śpiewała po esperancku właśnie twoją wej, lecz przykład oportunizmu. Jacek Kacz- a we wrześniu opowiadała o fascynujących sumować? piosenkę Ludoviko, tylko w nieco przekształ- marski podarował moją płytę swojemu krew- 296 297

nemu esperantyście, przy kolejnym spotkaniu 13 grudnia 1981 roku miałem grać koncert w inny sposób, głównie na tolerancji, absolut- tradycji ruchu, do esperanckiej literatury. powiedział, że to dobry przekład, wujowi się w Pałacu pod Baranami na Krakowskich nej równości, przyjaźni i szacunku. Esperan- Na koncercie na zakończenie obozu z nauką podobał. Wszędzie na świecie ludzie rozumieją Dniach Esperanta. A tu stan wojenny. Kongres tyści to zazwyczaj ludzie kulturalni w swoich esperanta muszę ograniczać się do piosenek podobnie miłość, strach, ból. Jeśli chcę, żeby rozwiązany, koncert odwołany, ale dla małej krajach, więc nic dziwnego, że w sytuacji mię- prostszych językowo i tych nieodnoszących słuchacze śmiali się ze mną, na scenie muszę garstki esperantystów, głównie dla Polaków, dzynarodowej też chętnie tworzą i odbierają się na przykład do naszej literatury. Większość odwoływać się do wspólnych im doświadczeń. zaśpiewałem w zamkniętej na klucz bibliotece. kulturę. esperantystów uczyła się języka z podręcz- Zazwyczaj jest to kultura esperancka. Więc Nie śpiewałem przygotowanych piosenek, lecz nika. Czasem wydaje im się, że należy mó- trudno przekładalna na języki narodowe. zupełnie inny zestaw, był wśród nich przekład A esperancka publiczność? Czy charaktery- wić podręcznikowo, koturnowo, sztucznie. piosenki o Titanicu. Nigdy nie brzmiał tak zuje się czymś szczególnym? A przecież w żadnym języku nie mówimy Jak wygląda esperancka kultura? przejmująco jak wtedy. I jeszcze dziwniejsze zdaniami z podręczników. W moich piosen- miejsce. Kilka lat temu, w czasie „arabskiej Jest nas niewielu, więc szanujemy się tym kach staram się udowadniać, że esperanto to Esperanto istnieje od 1887 roku. W tym czasie wiosny”, esperantyści zaprosili mnie na „tajny bardziej. Jesteśmy wyrozumiali. Na każdym normalny język, i piszę prostym, potocznym esperantyści korespondują, spotykają się na kongres” do jednego z państw arabskich. Przy kongresie jest artystyczny wieczór międzyna- stylem, czasem sam muszę taki tworzyć. Jedna międzynarodowych spotkaniach, naukowych ustalaniu detali podróży dowiedziałem się, że rodowy, gdzie występują amatorzy na bardzo z kabaretowych piosenek składa się wyłącznie kongresach i zwykłych wycieczkach, tworzą prawdopodobnie w całej stolicy będę jedyną różnym poziomie, ale zawsze przyjmowani z wyrażeń potocznie uważanych (przez espe- swoje zwyczaje, tradycje, kochają się, zakła- osobą, która odważy się chodzić z gitarą, bo są serdecznie. Publiczność często przyjeżdża rantystów) za… niewłaściwe, na przykład na- dają rodziny, nie zważając na kraj, z którego wszystkich innych już wcześniej aresztowano z innych części świata, by posłuchać występu uczyciel angielskiego…

pochodzą, a dla ich dzieci esperanto jest często jako wywrotowców. Ponadto mówienie do- na żywo artystów, których zna z audycji ra- + DOMINIKA HANDZLIK pierwszym językiem. W takich warunkach wybrze o Izraelu było w tym kraju karane, a ja diowych czy internetowych. Musisz im to dać. Dla wielu esperanto to tylko idealistyczna tworzyła się wyjątkowa kultura zainteresowa- miałem zagrać monodram o twórcy esperanta, Jak w piosence aktorskiej – słowo zazwyczaj ciekawostka z przeszłości. Jak to jest napraw- nia obcym innym, duża wrażliwość i tolerancja który był polskim Żydem. Kongres był tajny, bo jest ważniejsze od muzyki. U mnie zawsze. Je- dę, ile z pięknej idei Zamenhofa zostało, jak na nowe wartości, na inne rozumienie świata. nielegalny, gdyż to państwo nie przepadało za śli dobrze napiszesz piosenkę, w tych samych to dzisiaj wygląda, jak się rozwija, jak szero- Napisano i przełożono tysiące książek, wier- esperantem. Nie pojechałem. miejscach będą się śmiać, wzruszać słuchacze ki ma zasięg?

+ TRYBUNA + + TRYBUNA szy, wychodzą gazety, a ostatnio coraz więcej z Australii, Mongolii, Hiszpanii, Senegalu, tekstów przeniosło się do sieci. Żartujemy, że Jaki koncert wspominasz szczególnie? Masz Izraela. Niektórzy twierdzą, że esperanto umarło, ale Internet został stworzony dla esperantystów, jakieś ulubione wspomnienie? ja z pewnością nie jestem dobrą ilustracją ta- by mogli zmniejszyć koszty dystrybucji swoich Można pomyśleć, że piosenki dla esperanckiej tezy. W tym roku zagraliśmy spektakle gazet do wszystkich krajów świata. Księgarnia Zarówno w Moskwie, jak i w Barcelonie po- kiej publiczności muszą być jakoś uniwersal- w Hawanie i w Marakeszu. Za chwilę jedzie- Światowego Związku Esperantystów wysyła deszli do mnie słuchacze i zadeklarowali, że ne, bo każdy ze słuchaczy pochodzi z zupeł- my na Słowację, z tobą zaśpiewam w Lizbonie esperanckie książki do ponad stu krajów. Dzia- moje płyty wożą nieustannie w samochodzie, nie innego zakątka świata, ale równocześnie i serbskim Kragujewacu. Esperanta używam łają piosenkarze kabaretowi, reggae, rockowi, i rzeczywiście wiele piosenek znali na pamięć. kojarzę wiele twoich piosenek, które mogą codziennie. Maile, telefon, Internet, mam oko- wykonawcy piosenki aktorskiej, kilka teatrów W Lille pewna Holenderka powiedziała, że być zrozumiałe tylko w esperanckim świecie, ło tysiąca książek w tym języku. Prowadziłem – oczywiście objazdowych. moje piosenki pozwoliły jej lepiej zrozumieć bo pełno w nich odwołań do esperanckiej duże wydawnictwo w Polsce, a pierwszym świat. W Hanoi młody człowiek powie- kultury… tytułem był polski przekład książki wydanej W tym twój teatr „Verda Banano”. dział, że jechał dwie doby, by zdążyć na mój po węgiersku i esperancku Kultura miłości. koncert. Ludzie lubią piosenki o sobie. Więc śpiewam Sto dwadzieścia tysięcy egzemplarzy! W tych Dziesięć lat temu z serbskim aktorem Sasą im o tym, co dotyczy właśnie tej grupy, o tym, dniach w Rosji wyszły moje fraszki w przekła- Pilipovicem stworzyliśmy własny teatr, który Ludzie mówią nieraz, że skoro za esperan- jak uczyli się języka, o miłości rozpostartej dzie na rosyjski. Tłumaczył je z polskiego mój gra głównie moje sztuki. Zagraliśmy około tem nie stoi żadna konkretna narodowość, między kontynentami, o spotkaniach krótkich, przyjaciel, ale korektę robiliśmy po esperanc- sześćdziesięciu spektakli w kilkunastu krajach. miejsce na ziemi, trudno mówić, że ma ono a rozstaniach długich, bo życie esperantystów ku. Tak było prościej i precyzyjniej. Najciekawsze są próby, bo mieszkamy tysiąc ki- swoją kulturę i tożsamość, ale to przecież to takie rwane, ale bardzo intensywne chwi- lometrów od siebie. Ostatnio umówiliśmy się chyba nieprawda – co byś im odpowiedział? le. Muszę pamiętać, że każda publiczność jest Idea pokoju na świecie i przyjaźni między w połowie drogi – w Wiedniu. inna. Inne piosenki mogę zaśpiewać na Świa- ludźmi będzie zawsze istotna, a naprawdę Narodowość to głównie język, a esperanto też towym Kongresie, gdzie wszyscy lub przynaj- przyjaźnić mogą się ludzie, którzy się rozu- W jakim najdziwniejszym miejscu udało ci jest językiem, tyle że łączy ludzi nie jednego, mniej większość dobrze zna język i zrozumie mieją. Przez swoją neutralność esperanto jest się wystąpić? a wielu krajów. Stąd i tożsamość budowana jest wszystkie niuanse językowe, odniesienia do doskonałym do tego narzędziem. 298 299

mi zaszczyt zorganizowania striptizerki, co zachwyciła wykonaniem jednego z najpięk- Dominika Handzlik – studentka Wydziału Aktorskiego AST w Krakowie, skrzypaczka, wokalistka, laureatka I miejsca tegorocznego Festiwalu Piosenki Poetyckiej „Kwiaty na Kamieniach” w Bytomiu, II nagrody Festiwalu „Bardowie Wolności” w Gdańsku (2017), brała nie było łatwą sprawą, ale udało się znaleźć niejszych w polskiej literaturze erotyków Bo- udział w KAIP podczas 38. PPA we Wrocławiu. w końcu Vivian z hotelu Polonez, która mimo lesława Leśmiana. Pozwolę sobie zacytować

Jerzy Handzlik – fraszkopisarz, dramaturg, bard, tłumacz, aktor tworzący w językach polskim i esperanto. Założyciel Wydawnictwa trzech „rozbiorów” zdecydowała się rozebrać tekst: Kleks, Radia Bielsko, Radia Express. Podróżnik, międzynarodowy nauczyciel esperanta, kolekcjoner instrumentów muzycznych. Wy- dla studentów po raz czwarty. Ponieważ przez różniony przez Światowy Związek Esperantystów za zasługi dla kultury esperanckiej. Członek Esperanckiego Stowarzyszenia Pisarzy i Rotary klubo Esperanto Brasil. cały czas szalałem „pod prąd” (koncert laure- Bolesław Leśmian atów prowadziłem w łóżku z dwiema paniami – w tym jurorką z Warszawskiego Ośrodka W malinowym chruśniaku Kultury, moją późniejszą żoną), w nagrody wręczaliśmy pidżamy, koszule nocne W malinowym chruśniaku, przed ciekawych wzrokiem i haftowaną ręcznie pościel – tak więc i striptiz Zapodziani po głowy po długie godziny nie mógł być konwencjonalny. Wyprowadzi- Zrywaliśmy przybyłe tej nocy maliny Jarosław Janowski-Smoliński łem po cywilnemu (w swetrze) Vivian na sce- Palce miałaś na oślep skrwawione ich sokiem nę i ogłosiłem konkurs tylko dla panów – otóż + + DOMINIKA HANDZLIK / JAROSŁAW JANOWSKI-SMOLIŃSKI PRZEGLĄD PIOSENKI MIŁOSNEJ I EROTYCZNEJ – KLUB pani rzuca sześć jabłuszek, panowie, którzy Bąk złośnik huczał basem, jakby straszył kwiaty ESKULAP POZNAŃ 1984 I 1985 je pochwycą, proszeni są na scenę. Poszło to Rdzawe guzy na słońcu wygrzewał liść chory z trudem. Dalej było śmiesznie – bo oznajmi- Złachmaniałych pajęczyn skrzyły się wisiory łem, czym zajmuje się Vivian, i zaproponowa- I szedł tyłem na grzbiecie jakiś żuk kosmaty łem gościom z jabłuszkami obejrzenie stripti- zu w pokoju kierownika klubu, a pozostałym Duszno było od malin, któreś szepcząc rwała – około 500 osobom – transmisję radiową. A szept nasz tylko wówczas nacichał ich woni Mam fart, dziennikarz ze studenckiego radia Gdym wargami wygarniał z podanej mi dłoni poprowadził transmisję rewelacyjnie i ten żart Owoce, przepojone wonią twego ciała

+ TRYBUNA + + TRYBUNA stał się hitem. I stały się maliny narzędziem pieszczoty 1984 roku podczas jednej z imprez mniej, ni więcej, po prostu „kurwę”. Nijak się Wróćmy jednak do piosenek. Grand Prix za- Tej pierwszej, tej zdziwionej, która w całym niebie spotkałem Wojtka Czemplika, to miało do głównej idei zabawy, gdzie nawet służenie zdobył uroczy i dowcipny Kabaret Nie zna innych upojeń, oprócz samej siebie Wskrzypka kilku formacji (Stare zastosowaliśmy w przesłuchaniach konkurso- Ocipiec z Wrocławia za Tryptyk erotyczny. I chce się wciąż powtarzać dla własnej dziwoty Dobre Małżeństwo, Grupa Bez Jacka i Agata wych „czerwoną kartkę” za wulgaryzmy i jazdę Grupa, która wkrótce zniknęła ze sceny po ja- Budzyńska). Podzielił się pomysłem zorgani- w kierunku pornografii (wręczona w konkursie kimś tragicznym wypadku – ale w 1985 roku I nie wiem, jak się stało, w którym oka mgnieniu zowania Przeglądu Piosenki Miłosnej i Ero- Rudiemu Szubertowi). No, ale stało się – odby- uwiodła wszystkich – jury i publiczność. Mam Żeś dotknęła mi wargą spoconego czoła tycznej. Chciał to zrobić w rodzinnym mieście ła się pierwsza impreza, zgłosiło się kilkunastu dwa linki do tych piosenek, przy czym ostatni Porwałem twoje dłonie – oddałem w skupieniu Ostrowie Wielkopolskim. Miał nawet uroczy wykonawców, kabarety, grupy muzyczne i in- jest z wykonania niemal współczesnego, ale A chruśniak malinowy trwał wciąż dookoła plakat – tort w kształcie serduszka. Niestety dywidualni artyści z bardzo różnych nurtów. posłuchajcie, bo warto: https://www.youtube. – był to okres stanu wojennego, a komisarz Na pierwszej imprezie z dobrej strony pokazał com/watch?v=s5USjdp0Cak (Chciałbym być Kolejnym zjawiskowym wykonawcą była mło- zarządzający miastem, jakiś tępy pułkownik, się Marcin Pyda, pojawił się jeszcze świeży biustonoszem); https://besty.pl/2092702 (Pieśń dziutka studentka polonistyki KUL-u Agata nie łyknął słowa „erotyczny”. i uroczy Jacek Ziobro i ulubienica publiczno- masowa). Budzyńska, nazywana od jednej ze swoich ści – krucha jak najdelikatniejsza porcelana, autorskich piosenek aniołkiem. Dysponowała Na szczęście pomysł kupił klub Akademii o głosie niewinnego dziecka – Agata Budzyń- Pierwszą nagrodę otrzymała kultowa Grupa niepowtarzalnym, subtelnym i delikatnym, jak Medycznej w Poznaniu – Eskulap – i jakimś ska oraz dowcipna i pełna niewinności Grupa Bez Jacka, śpiewająca przez wiele lat poezję jej cała krucha osobowość, głosem, a zarazem cudem zaproponowano mi realizację im- Ocipiec z Wrocławia. przeplataną dowcipami o Leninie i partii, niewinnością graniczącą z subtelnym światem prezy. Zgodziłem się, chociaż już na starcie z charyzmatycznym liderem Zbyszkiem Ste- dzieciństwa. Warto zachować w pamięci tę po- organizatorzy strzelili sobie w stopę i chcąc Kolejna edycja, której ślady koncertu laureatów fańskim i do chwili śmierci w pociągu jego stać, bo potrafiła dostarczyć wielu wzruszeń być dowcipniejsi od czegokolwiek, nadali im- można dziś wytropić na You Tube, zaczęła się bratem Jackiem. Grupa pochodziła z Wybrze- i podzielić się własnym szczęśliwym światem, prezie tytuł Blyrwa i amory, gdzie pierwszy od pomysłu, by zapowiedzieć pierwszy w dzie- ża i miała rzeszę swoich wielbicieli w całym do którego zapraszała słuchacza. Odeszła, człon nazwy oznacza w gwarze poznańskiej ni jach klubów poznańskich striptiz. Przypadł kraju. Tu obok autorskich piosenek Zbyszka ginąc w tragicznym wypadku na Mazurach 300 301

Robert Kasprzycki (czad na jachcie). Wspominając Agatę, zacy- I miłość wyśpiewam – najpiękniejszy dar tuję jej kultowego Aniołka: I uśmiech wyśpiewam dla ciebie

Agata Budzyńska Narysuję dla ciebie aniołka Choć nie mnie prosisz o to w swych wierszach Aniołek Nie mnie Będę patrzeć w twoje oczy Narysuję dla ciebie aniołka Choć nie ja miałam siłę w nich czerpać Choć nie mnie prosisz o to w swych wierszach Nie ja Nie mnie Będę tulić do twoich dłoni I usiądę przy twoim stole Mą dziecinną buzię pyzatą Choć nie dla mnie było to miejsce Choć nie ja miałam czułość dać owiedzmy sobie szczerze – język czeski albumu – nie są to żadne słodko rozanielone Nie dla mnie nie przeżywał u nas takiego renesansu pienia, lecz muzyka niezwykle gęsta, zróżni- Będę biegać po twoich sadach Narysuję dla ciebie aniołka! Pchyba od czasów średniowiecza, kiedy cowana, nieograniczona wąskimi barierami / ROBERT KASPRZYCKI + + JAROSŁAW JANOWSKI-SMOLIŃSKI Zrywać wszystkie jabłka czerwone Narysuję dla ciebie aniołka! to był językiem dworu, dyplomacji i miłości. stylistycznymi. Choć nie ja miałam je rwać Narysuję dla ciebie aniołka! Przez lata fascynacja ta trwała niejako w ukryciu, ograniczając się do literatury Dorota Barová – wiolonczelistka, wokalistka Wyśpiewam dla ciebie cały świat Nagrodzono, wyróżniono, a także zaproszono pięknej, w której rolę ambasadorów odgrywali i kompozytorka, znana dotąd między innymi Wyśpiewam dla ciebie twoje wiersze do koncertu laureatów również takich wyko- Čapek, Hašek, Hrabal, Kundera, Pavel czy z zespołu Tara Fuki, nagrała zatem na swym I miłość wyśpiewam – najpiękniejszy dar nawców jak: Odnowa Biologiczna, Grzegorz Škvorecky, jednak dziś, dzięki popularyzator- pierwszym solowym albumie dziesięć pio- I uśmiech wyśpiewam dla ciebie Sieradzan, Grupa Pod Rudą i Toluś Party, Te- skim dokonaniom Aleksandra Kaczorowskie- senek zaśpiewanych w naszym szlachetnym resa Krzysztofik, Paweł Orkisz, Teresa Jagła, go, Leszka Engelkinga, Mariuszów – Surosza języku. Na płycie towarzyszyli jej: gitarzysta Strącę z nieba dla ciebie aniołka grupy U Jana i Zachowaj Odstęp. i Szczygła, wiemy o naszych sąsiadach zza Miroslav Chyška, basista Jakub Vejnar (grający

+ TRYBUNA + + TRYBUNA Aby zaniósł do ciebie mój uśmiech sudeckiej granicy znacznie więcej. Ba, więcej także na Chapman Stick) oraz pianistka Beata Choć nie ja miałam się śmiać Sugestia jury, w którego imieniu werdykt od- też rozumiemy z samego języka – w czym nie Hlavenková. Iluzja to płyta bardzo kobieca. Na przystanku pod twoją jabłonią czytał Marcin Wolski, dotyczyła zmiany nazwy da się pominąć wkładu Jaromíra Nohavicy, Komuś, kto doczyta się w tej frazie samczego Będę czekać na ciebie codziennie imprezy na Przegląd Piosenki Intymnej. Szko- który płynnie wszedł w rolę niemal ponadna- szowinizmu, śpieszę donieść, iż ma rację – tak Choć nie ja miałam tam stać da, że nikt nie wziął sobie tego do serca. rodowego barda Słowiańszczyzny. – Iluzja jest moim zdaniem emanacją kobie- Wszystkie jabłka, wszystkie czerwone cości: choć zagrało na niej dwóch mężczyzn, Porozdaję twym przyjaciołom Na koniec dodam jeszcze, że pomysłodawca Ostatnimi czasy ekspansja ta przebiegała rów- niemal całą odpowiedzialność wzięły na siebie Choć nie ja miałam przyjaźń dać imprezy Wojciech Czemplik dostał bardzo nie- nież za sprawą radiowego eteru, gdzie Czeskym kobiety. To one napisały teksty, one skompo- typową nagrodę finansową w wysokości 5352 kouskiem karmiła nas znana popularyzatorka nowały muzykę, one zagrały partie wiolonczeli Wyśpiewam dla ciebie cały świat złotych i 50 groszy, ale źródeł tej nagrody nie pieśni poetyckiej, apologetka „przyborszczy- i fortepianu, one, w postaci zwielokrotnio- Wyśpiewam dla ciebie twoje wiersze pamiętam. zny”, dziennikarka Trójki i Radia Dla Ciebie nych głosów Barovej, zaśpiewały, w związku – Teresa Drozda. Kto jednak zna Teresę Droz- z czym powstało dzieło tyleż hermetyczne co dę lepiej, wie, że jest także poetką, tekściarką, wciągające. W ogromnym stopniu wpłynęła kreatorką światów lirycznych. Doszło zatem na to warstwa tekstowa: Godziny, Twoje imię, do sytuacji niezwykłej – oto Drozda, którą Wspomnienia oraz prościutką i przejmującą kojarzymy z radiowym „okienkiem”, przeszła Dziewczynę napisała Teresa Drozda, pozosta- na drugą stronę lustra, bowiem w kolaboracji łe słowa – Barová, zaś Taniec oraz zamykająca z Dorotą Barovą, czeską wokalistką śpiewają- album Piosenka śnieżna są wierszami Krzysz- cą po polsku, „wystąpiła” na płycie nagranej tofa Kamila Baczyńskiego. Mimo iż słuchając i, dodajmy, docenionej w Czechach nagrodą Iluzji czujemy się, jakbyśmy zaglądali do czy- Andela (Anioła), będącej odpowiednikiem jegoś pamiętnika, mam pewne podejrzenie, naszych Fryderyków. Iluzja zdobyła tę nagro- dlaczego Barová, operując na terenie Czech, dę w kategorii jazz, co dobrze oddaje charakter wybrała jako medium język polski – oto pa- 302 303

radoksalnie język obcy ułatwia odczytywanie ny, zaś głos Barovej jest na przemian miękki, sną polską estradą, o której mało kto w Rosji niach dostarczonych od Igora Makarowa nie dźwięku na poziomie barw, nie zaś znaczeń, szorstki, sypki, miodny, z piaskiem, z melasą, wie w ogóle cokolwiek.W celu upowszech- było praktycznie żadnych zakłóceń. emocji – nie intelektualnego wartościowania. ze żwirkiem, jakby ktoś jej struny głosowe nienia wśród rosyjskich odbiorców polskiej Dodajmy iż głos, wiolonczela i Chapman Stick maźnął na przemian kalafonią, poranną kawą, kultury Instytut Polski w Moskwie corocznie Ale to nie wszystko. Jak już wspomniałem, umożliwiają uzyskanie niesłychanej płynności mgłą znad Moraw, smogiem znad praskich realizuje wiele imprez, które powoli acz sys- płyty były wydane specjalnie na ówczesny artykulacyjnej, uzyskanie, że się tak odwołam dzielnic fabrycznych, zaś wokalistka generuje tematycznie podnoszą wiedzę na temat tego, rynek radziecki i były sygnowane napisem do klasycznej papeterii wytartych komplemen- dźwięk to ciepły, to chłodny, to zadziorny, to jaka jest dzisiejsza polska kultura. Do szczegól- Only for U.S.S.R. Poza tym wśród nagrań zna- tów, płynnej Energii, ciekłej Magii, wewnątrz zmysłowy, to senny, to zadzierzysty, zatem jeśli nie ciekawych w 2018 r. w kontekście polskiej lazło się parę piosenek absolutnie unikalnych, której przepływy głosu, nakładające się war- państwo lubicie słuchać muzyki w samocho- piosenki należą bez wątpienia dwa wydarzenia: gdyż nagranych po rosyjsku, na przykład Co stwy harmonii, mantryczne zaśpiewy czy dzie – ostrzegam, że gdzieś w połowie drugiej jedno dotyczące polskiej estrady 20-lecia mię- nam zostało z tych lat czy Marysia Chóru kontrapunkty są Jednością. Paradoksalnie, do piosenki nasz mózg zapomina o zasadach ru- dzywojennego i drugie dotyczące twórczości Dana. Wśród zaprezentowanych nagrań zna- gustu najbardziej przypadła mi wspomniana chu drogowego i skupia się na iluzjach Iluzji. Jacka Kaczmarskiego. lazła się też piosenka To ostatnia niedziela, do Dziewczyna, pokazująca, ile „nas”, chłopców, której muzykę skomponował Jerzy Petersbur- dzieli od „was”, dziewczyn, i że ile byśmy nie Mała uwaga na zakończenie – gdyby tę siatkę LATA DWUDZIESTE, LATA TRZYDZIESTE… ski, zaś tekst napisał Zenon Friedwald, a wypracowali nad kobiecym „ja”, nigdy w pełni tekstowych i muzycznych skojarzeń narzucić konał ją Mieczysław Fogg. Ten utwór dał też + ROBERT KASPRZYCKI / LESZEK KAZIMIERSKI + „was” nie zrozumiemy, ale w końcu, że pozwolę na rodzime poletko muzyczne, uzyskamy nie- W styczniu 2018 roku w Ambasadzie RP tytuł całemu albumowi. Jest on o tyle ciekawy, sobie sparafrazować Miłosza – nie ten najlepiej chybnie to, co od lat tworzy u nas Trzy Dni w Moskwie miała miejsce niezwykła impreza. że w Rosji mało kto wie, że jest to polska pio- służy, kto rozumie… Później – dzieło niezwykłe harmonicznie, Zanim jednak doszło do jej finalizacji, doko- senka. Większość Rosjan uważa ją za piosenkę emocjonalnie, sensualnie i poetycko; szkoda nał się pewien interesujący ciąg zdarzeń. Ale rosyjską z lat 30. XX wieku, ponieważ wten- Aha – ktoś napisał, że głos wokalistki jest ak- tylko, że nikt u nas Polsce za taką niezwykłość po kolei. Otóż pod koniec 2017 roku zgłosił czas została ona rozpowszechniona w Związku samitny. Nonsens – aksamit w wersji „wzorco- – ot, jeszcze jedna specyfika rynku – nie daje się do Instytutu Polskiego w Moskwie pewien Radzieckim pod tytułem Utomlionnoje sołnce wej” powinien być miękki, gładki i równomier- nagród Fryderyka. Rosjanin, Igor Borysowicz Makarow, z nieco- (Zmęczone słońce, ros. Утомлённое солнца) dzienną propozycją. Przedstawił się jako me- ze słowami po rosyjsku napisanymi przez

+ TRYBUNA + + TRYBUNA loman-kolekcjoner, który jest zafascynowany Pinchusa-Josifa Izrailiewicza zwanego Alwek. polską muzyką retro. Zaproponował przygo- Utwór ten na dobre zagościł w świadomo- Leszek Kazimierski towanie materiału do wydania pamiątkowego ści rosyjskiego słuchacza, podobnie zresztą, albumu z polskimi piosenkami z okresu dwu- jak i inna piosenka Jerzego Petersburskiego Z ROSJI dziestolecia międzywojennego. Okazało się, że Mała błękitna chusteczka (ros. Маленький jest on w posiadaniu unikalnych egzemplarzy синий платочек), która jest kojarzona przede płyt gramofonowych, które zostały wyprodu- wszystkim z frontowymi pieśniami z okresu kowane w przedwojennej Polsce specjalnie na drugiej wojny światowej. ówczesny rynek radziecki. Unikalność tych historycznych winyli polegała na tym, że nie Na płycie wydanej przy wsparciu Instytutu były nigdy wcześniej odtwarzane na żadnym Polskiego w Moskwie znaleźli się oprócz już gramofonie, a to oznaczało, że nigdy po nich wspomnianych Mieczysława Fogga i Chóru nie przechodziła żadna igła. Były dziewicze. Dana również i inni wykonawcy, a mianowi- Pierwszy raz zostały potraktowane igłą pod- cie: Adam Aston, Orkiestra „Syren-Rekord”, e współczesnej Rosji polska piosenka w szczególności. Niemniej jednak część rosyj- czas ich digitalizacji. Efekt tego był taki, że Stefan Witas, Hanka Ordonówna, „Weseli nie jest, niestety, zbyt dobrze znana. skiej publiczności, zwłaszcza ta w średnim wie- uzyskano tak wysoką jakość nagrania, jaką chłopcy z Columbii”, Albert Harris, Tadeusz WDaje się zauważyć dość dużą niewie- ku, pamięta jeszcze czasy, kiedy to w radziec- trudno, czy wręcz niemożliwe jest znaleźć Faliszewski, Zygmunt Piotrowski, Orkiestra dzę na temat tego, co się obecnie dzieje na pol- kich mediach i na koncertach na żywo można w Polsce. W efekcie działań wojennych wie- ludowa „Odeon”, Emeryk Młynarski, Chór skiej estradzie. Z przykrością należy stwierdzić, było usłyszeć polskie gwiazdy estrady: Marylę le matryc płyt z nagraniami piosenek zostało Juranda, Eugeniusz Bodo, Lucyna Szczepań- że ochłodzenie politycznych stosunków polsko- Rodowicz, Czerwone Gitary, Czerwono-Czar- zniszczonych, a te płyty, które ocalały w Polsce, ska i Orkiestra Gitar Hawajskich. W sumie na -rosyjskich odbiło się też negatywnie na pozio- nych, Skaldów, no i oczywiście Annę German, były przynajmniej parę razy odtwarzane, czy- wydanej w 2017 roku płycie CD nagrano 26 mie zainteresowania publiczności rosyjskiej która przez wielu Rosjan uważana jest za „swo- li przy odsłuchu było można zauważyć sporo utworów pochodzących z 13 archiwalnych płyt tematem polskiej kultury w ogóle, a piosenki ją” wokalistkę. Gorzej rzecz się ma ze współcze- trzasków, szmerów i przeskoków. Na nagra- winylowych. 304 305

W styczniu 2018 roku w Salach Recepcyjnych KACZMARSKI.RU i ewentualnie fortepian. Na program koncertu, tywnie zszokowany faktem, iż obcokrajowiec Ambasady Rzeczypospolitej Polskiej w Mo- a zasadniczo spektaklu pod tytułem Wykopali- może tak doskonale oddać prawdziwego ro- skwie odbyła się uroczysta premiera tego uni- Pomimo wielokrotnego podkreślania związków ska (ros. Раскопки) składały się te utwory Jac- syjskiego ducha. kalnego albumu połączona z wystąpieniami Jacka Kaczmarskiego z rosyjską kulturą, jego ka Kaczmarskiego, które są związane z kulturą Ambasadora RP w Federacji Rosyjskiej, dy- fascynacji twórczością Włodzimierza Wysoc- rosyjską, między innymi: filmami Tarkowskie- Organizatorzy wydarzenia zrealizowali też rekcji Instytutu Polskiego w Moskwie oraz kiego, twórczość polskiego barda i poety jest go (Rublow), dziełami literackimi (Obłomow, polskie tournée rosyjskich artystów (Gdańsk, pomysłodawcy i realizatora wydania, Igora w Rosji praktycznie nieznana. Wielka to szko- Stolz i ja według Gonczarowa), malarstwem Gdynia, Warszawa), które odbyło się w poło- Borysowicza Makarowa. Wieczór był okazją da, gdyż mnóstwo utworów Kaczmarskiego (Encore, jeszcze raz według Fiedotowa), a tak- wie czerwca 2019 roku. Polscy odbiorcy byli do poznania nieznanych faktów przedstawiają- jest bardziej lub mniej związanych z Rosją, z jej że z historią (Sen Katarzyny II) i biografiami również pod niesamowitym wrażeniem aran- cych popularność polskiej estrady w Rosji tam- kulturą, literaturą, malarstwem, filmem, mu- (Zmartwychwstanie Mandelsztama, Pożegna- żacji i wykonania utworów Kaczmarskiego, tych czasów, a także tło historyczne i tragiczne zyką i, ogólnie, z wieloma dziedzinami sztuki. nie Okudżawy, Epitafium dla Włodzimierza zwracając wielokrotnie uwagę na wysoki losy polskich artystów tego okresu, których Wysockiego). Do twórczości samego Wło- poziom artystyczny i perfekcyjną realizację piosenki znalazły się na rzeczonym albumie. Staraniami Centrum Polsko-Rosyjskiego Dia- dzimierza Wysockiego Kaczmarski odwoły- piosenek polskiego barda po rosyjsku. Wielu Podczas prezentacji szczególny nacisk położo- logu i Porozumienia w Warszawie, we współ- wał się wielokrotnie, poczynając od Obławy, Polaków z niejakim żalem stwierdziło wręcz, iż

no na wojenne losy tychże artystów, czyli tra- pracy z Fundacją im. Jacka Kaczmarskiego oraz którą napisał w wieku 17 lat pod wrażeniem, szkoda, że w Polsce rzadko kiedy można mieć + LESZEK KAZIMIERSKI / EUGENIUSZ J. LISOWIEC giczną śmierć Eugeniusza Bodo w sowieckim Instytutem Polskim w Moskwie, postanowiono jakie zrobiło na nim Polowanie na wilki (ros. okazję wysłuchania koncertu z repertuarem obozie (łagrze), historię Hanki Ordonówny, tę niekorzystną sytuację zmienić. Dlatego po- Охота на волков) w wykonaniu tego wybit- Jacka Kaczmarskiego na podobnie wysokim która, aresztowana przez NKWD po anek- wstał projekt pt. Kaczmarski.ru, którego celem nego rosyjskiego barda.Spektakl miał swoją poziomie artystycznym. sji Litwy przez ZSRR, została wywieziona do jest popularyzacja twórczości Jacka Kaczmar- rosyjską premierę 25 i 26 października 2018 łagru w Uzbekistanie, a po uwolnieniu w na- skiego wśród rosyjskiej publiczności. Założenia roku w Moskwie i spotkał się z entuzjastycz- W dalszej perspektywie planowane jest upo- stępstwie układu Sikorski-Majski została ewa- projektu były następujące: nym przyjęciem rosyjskiej widowni. Słucha- wszechnianie zapisu z koncertu wraz z tomi- kuowana razem z sierocińcem przez Bombaj 1. przetłumaczyć na język rosyjski utwory cze wychodzili z koncertu dosłownie ze łzami kiem poezji Kaczmarskiego w Rosji. Biorąc pod w Indiach do Bejrutu w Libanie, gdzie zmarła Kaczmarskiego, które w jakikolwiek sposób są wzruszenia w oczach i wielu z nich mówiło, uwagę dotychczasowe efekty, można z nadzieją

+ TRYBUNA + + TRYBUNA na gruźlicę, której nabawiła się podczas zesła- związane z Rosją; że tak dobrego widowiska jeszcze nigdy nie spoglądać w przyszłość i wierzyć, że sylwetka nia. Mieczysław Fogg, trzecia z omawianych 2. zorganizować w Rosji koncerty tychże pio- widzieli. Wielu podkreślało geniusz poetycki tego jednego z najwybitniejszych, najbardziej postaci, został przedstawiony jako polski pa- senek śpiewanych przez Rosjan po rosyjsku; Kaczmarskiego i jego wyjątkowe wyczucie wszechstronnych polskich twórców, tego ge- triota, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej 3. wydać płytę z nagraniem tego koncertu; rosyjskiego sposobu myślenia, odczuwania nialnego barda i poety zdobędzie w świadomo- 1920 roku, powstania warszawskiego oraz jako 4. wraz z płytą z zapisem koncertu wydać to- i rosyjskich realiów. Niejeden był wręcz pozy- ści Rosjan należne jej wysokie miejsce. Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, który mik poezji i piosenek Kaczmarskiego po pol- podczas niemieckiej okupacji z narażeniem sku i po rosyjsku. własnego życia ukrywał i ratował Żydów. Poza W tym celu utworzono zespół wybitnych ro- tym wszystkim zwrócono uwagę, że Fogg przez syjskich tłumaczy literatury polskiej pod kie- Eugeniusz J. Lisowiec wiele lat po wojnie był w Polsce symbolem pio- rownictwem Andrieja Bazylewskiego i zleco- PISMAKI W „COUNTRY EXPRESS”! senki w stylu retro. no mu przetłumaczenie wybranych utworów Jacka Kaczmarskiego na język rosyjski w taki Na zakończenie wieczoru liczni przybyli ro- sposób, żeby dało się je następnie zaśpiewać. syjscy goście ambasady i Instytutu Polskiego Wybrano też rosyjskiego partnera do reali- (ponad 500 osób) uczestniczyli w zabawie ta- zacji koncertu: był nim moskiewski Teatr na necznej prowadzonej przez gościa specjalnego Sierpuchowce pod kierownictwem Teresy wydarzenia, Wirginię Szmyt (DJ Wikę) w rytmie Durowej (ros. Театриум на Серпуховке п/р polskich przebojów z okresu dwudziestolecia Терезы Дуровой). Artyści rosyjskiego teatru międzywojennego. Impreza odbiła się szerokim dokonali bardzo ciekawej, autorskiej aranżacji echem w rosyjskich i polskich środkach masowej utworów polskiego barda na solistów i orkie- informacji, w internetowych portalach, gazetach strę, co było dość interesującym eksperymen- o, bo co znaczy country. Dla jednych coś miłego. I w każdym z tych miejsc powsta- oraz wśród licznie przybyłych uczestników wie- tem, gdyż piosenki Kaczmarskiego kojarzą to kraj. Dla innych ojczyzna. A dla ła i jest muzyka. A jak jest muzyka, to zawsze czoru i miłośników polskiej kultury w Rosji. się głównie z opracowaniem na wokal, gitarę Njeszcze onych to wieś. Dla każdego musi być piosenka, pieśń czy przyśpiewka. 306 307

A jak jest już to wszystko, to trzeba robić kon- pisaliśmy na zwykłych maszynach. A jak ktoś pozwalała mi „wzmacniać się” w trakcie że były obsuwy. Jednak nie wynikały z naszej, kursy, przeglądy, festiwale, a najlepiej pikniki. miał w pokoju łucznika, to był gość. wspólnego nocnego pisania. I ta jej wiedza… piszących i składających, winy. Były to na ogół A jak piknik – to koniecznie nad jeziorem. obiektywne problemy techniczne. Gazeta była Próbowali robić w górach, ale się nie przyjął. I tu pojawia się postać redaktora Zygmunta Od czasu do czasu coś tam maznął redaktor. zawsze oczekiwana nie tylko przez artystów Ponoć władza była nieprzychylna. Pierwszy Chojnackiego. To on przez lata był duszą i ser- Wojtek Mann. Po pierwsze musiał mieć po- i organizatorów. Cieszyła się dużym powo- piknik country odbył się w Jeleniej Górze cem tej gazety. Zyga nie tylko pisał, redagował, wód, a po drugie musiało mu się chcieć. Ale dzeniem wśród przyjaciół i nieprzyjaciół pik- i Karpaczu w 1982 roku. Od następnego roku składał te teksty i makietował strony wespół nie w tym rzecz. Otóż pani Stanisława Pio- niku. Kochaliśmy „telewizorów”, nie szczędząc tylko w Mrągowie. Ale kiedy zapytałem uczest- z Podoskim, a później już sam. Pilnował nas, trowska zwana Stenią, która była dyrektorem im razów. To była moja działka. Co prawda niczki Warsztatów Artystycznych Teatru Stu- byśmy się wyrobili na czas. Wykonywał swoją Estrady Olsztyńskiej, współorganizującą ze dawałem się przekupić wieloletniemu kierow- dia Buffo w Miętnem koło Garwolina: co to to robotę z pasją i dzikim spokojem, choć mnie stowarzyszeniem piknik country w Mrągo- nikowi produkcji TVP Jurkowi Łuńcutowi, ale country? – odpowiedziały, że to takie kowbojki z Kaszem nie raz udało się go doprowadzić do wie, zażyczyła sobie od prowadzących teksty i tak pisałem swoje. na żaglówkach, które śpiewają piosenki ludo- szału. On kochał to country i słuchał koncer- konferansjerek. I to przed koncertem. Tak więc we, amerykańskie. Tak country postrzegają tów, w przeciwieństwie do nas. A jak wspomi- redaktorzy, miast dzielić się swoimi opiniami Piękną nimfą pikników była Eulalia Wojnicz. dzisiejsze szesnastolatki. Ale do rzeczy. nam Zygę, to trudno, a właściwie niemożliwe o pikniku w pokoju – uprawiali konferansje- Miała wtedy stajnię naprzeciwko hotelu i tam nie wspomnieć o jego czcigodnej małżonce rską „literaturę”. Jeden pisał, drugi dyktował też toczyło się życie countrowe. Atrakcją kon- Tym granym i śpiewanym piosenkom country Kasi. Erudytka, kopalnia wiedzy o country i tak na zmianę. A na scenie, jak to na scenie. certów był wjazd amazonek do amfiteatru towarzyszyła gazetka festiwalowa „Country i naszym „Expressie”. Cicha, spokojna. Przez Decydują publiczność, artyści i countrowa i popisy jeździeckie w jeziorze Czos. Ba, na

Express”. Ukazywała się od pierwszego pikniku lata zmieniali się rzecznicy prasowi pikniku, atmosfera. A jeszcze do tego trzeba się inte- jednym pikniku Eulalia wskoczyła na koniu + EUGENIUSZ J. LISOWIEC w 1983 roku w Mrągowie, pod auspicjami Sto- a Kasia zawsze tam była… grować ze stateczkami i innymi jednostkami Gorbaczov na scenę i zatańczyli. Ale było! warzyszenia Muzyki Ludowej Country. Ponoć podpływającymi do mola z tyłu sceny…. Cięż- jedynego stowarzyszenia, którego nie rozwiązał Piszących w „Country Express” można poka robota. Inna grupa, która zjeżdżała dumnie i licznie stan wojenny. Ciekawe… dzielić na relacjonujących koncerty oraz wy- na piknik, to harleyowcy. Na swoich pięknych wiadowców, czyli tych, co robili wywiady z ar- Przejęcie przez „Pro Country” w 1997 roku or- motocyklach Harley Davidson wjeżdżali do

+ TRYBUNA + + TRYBUNA Mrągowo tamtego lata było odświętnie wy- tystami, oficjelami i zaproszonymi na piknik ganizacji i produkcji pikników dla nas pisma- amfiteatru i mieli swoje stałe miejsce. Konie strojone. W alei wiodącej do amfiteatru nie- specjalnymi gośćmi. Raz chciałem zrobić wy- ków oznaczało cywilizacyjny skok. Szefowie Eulalii i harleye to przez lata niezmienne ele- przebrany tłum „polskich kowbojów”. Stoisko wiad z panią Niną Terentiew (ówczesną szefo- Mirek Przedpełski i Jurek Głuszyk załatwili menty koncertów. I było o czym pisać. Bo pik- przy stoisku. Piwo, kiełbaski i kapelusze. Am- wą TVP Program 2), ale Podoski powiedział, nam komputery. Tak, tak, rzeźbiliśmy pra- nik żył nie tylko muzyką country. fiteatr z wieloma niedoróbkami był wypełnio- że to musi być ktoś specjalny, i sam poszedł. wie dwadzieścia lat na maszynach do pisania. ny po brzegi. Jak na tamte czasy – atmosfera Śmialiśmy się potem z Janusza, bo wyszło, jak Gazeta była składana w drukarni. Najczę- Trzeba koniecznie wspomnieć o klubie noc- niesamowita i niepowtarzalna. Po przyjeździe wyszło, czyli dęto. Ciekawa była też walka o fe- ściej w Biskupcu u mojego kolegi właściciela nym w hotelu Mrongovia. Nazywał się bodaj do Mrągowa udałem się do biura prasowego. lieton na ostatniej stronie. Wszyscy chcieli tam Zbyszka Adamowicza w Spręcografie. Tam Carmen, a jego szef, pan Andrzej, był naszym Tam napotkałem mojego przyjaciela redakto- pisać – a i tak robił to Kasz. Niewątpliwe miał też dojeżdżał cenzor z Okręgowego Urzędu nocnym zbawicielem. Czekał często z zara Marka Kasza, który mnie „zaangażował” do najlepsze pióro. Był prześmiewcą wszystkiego Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Olsz- mknięciem lokalu do czasu, jak skończymy „Country Expressu”. On będzie pisał – oznajmił wokoło i do tego żadne country go nie intere- tynie Janusz Czarkowski. Niezwykła postać. pisać gazetę, i pozwalał się odprężyć. I to się dwóm redaktorom najważniejszym na pikniku. sowało. Przy tym był czuły na piękno, niestety Wykształcony, dowcipny, odważny i ceniony pamięta po latach. Pierwszy to redaktor Korneliusz Pacuda zwa- bez wzajemności. przez autorów. Oczywiście ingerował, głównie ny Korkiem. Wówczas prezes SMLC i główny dotyczyło to formy. Treści akceptował. Podpo- W tamtych czasach „Country Express” pełnił prowadzący koncerty. Drugi to redaktor Janusz Bardzo ważna dla naszego „Expressu” była wiadał, jak co zmienić, by materiał nie stra- rolę trybuny dla samorządowców, polityków Podoski, jak się okazało – samozwańczy szef, redaktor Ewa Dąbrowska-Szulc. Wielka dama cił sensu. Mądry cenzor w tamtych czasach. i innych ważnych notabli z Mrągowa oraz go- a przy tym sprawny organizator. Chodził w ka- polskiego country, znakomita dziennikarka Niebywale! Prywatnie przyjaciel i kompan do ści specjalnych festiwalu. Na jednym z nich pitańskiej czapce i żeglarskim sznycie, czym i niezwyczajnie kompetentna rzecznik prasowa intelektualnego kubełka. szef PSL Jarosław Kalinowski ufundował zwy- budził respekt nawet u ważnych osobistości. festiwalu. Niezależna, nieidąca na kompromisy, cięzcy konkursu debiutów siodło. Przyjechał Po koncercie zbieraliśmy się w bungalowie a przy tym koleżeńska i urocza na swój spo- Nie ma co ukrywać: „Country Express” był z całą świtą, by osobiście je wręczyć. No to przy parkingu, obok hotelu Mrongovia, i po sób. Uzdolniona w kowbojskich „tancorach” ewenementem na światową skalę. Gaze- trzeba było zrobić jakiś wywiadzik. Padło na informacji, kto o czym pisze – rozpoczynała się i pląsach. Świetnie nam się współpracowało, ta ukazywała się pierwszego dnia pikniku mnie. Zaprosiłem go. Przyszedł bez oporów walka o maszyny do pisania. Tak, tak! Wtedy czego nie mogą powiedzieć inni. Do tego i przez następnie dni, zawsze rano. Pewnie, i cały w skowronkach opadał mi, jak to kocha 308 309

muzykę country i że country to właściwie wieś. ważnego pisma. Kulturalnego oczywiście… nia trwoniony jest na zaspokajanie błahych nia funduszy – i oto jest zbiór jedenastu pio- A więc jednak. Stanął mi przed oczami niejaki Oprócz wymienionych pisywali redaktorzy: potrzeb. Można oczywiście postawić pytanie, senek czeskich folkarzy. Folkarzy nieznanych Wojciech Cejrowski i jego bosa ekstrawagan- Barbara Henkel, Krystyna Płażewska, Rina czy wykonawca, który nie potrafi swoją twór- w Polsce, przynajmniej nie tak, jak sobie na cja. I tu Jarek miał rację, jeśli chodzi o wieś. Burzyk, Adam Halber, Marek Zaradniak, Ry- czością zarobić na płytę, powinien ten materiał to zasłużyli. A Wojtek to taki polsko-amerykański wieśniak szard Giedrojć, Krzysztof Hipsz, Leszek No- utrwalać, ale odeszlibyśmy za daleko od sedna na czasie… wicki, Jan Poprawa, Jacek Skubikowski, Anto- rozważań. * ni Szpak, Tadeusz Szyłłejko. Fotoreporterzy to A jeśli już o ubiorach i kapeluszach, to jedynie oczywiście redaktorzy: Ewa Dąbrowska-Szulc, Skrócenie do minimum czasu pomiędzy ko- Chcąc złapać wiatr Korek trzymał styl. Pociesznie w kapeluszu wy- Zygmunt „Zyga” Chojnacki i nierozłączny tan- lejnymi wydawnictwami musi zasadniczo (sł. Vladimír Merta, tł. Łukasz Majewski) glądała Otolia Siemieniec, z którą jako pierw- dem fotoreporterów Kajetan „Kajtek” Jackie- wpłynąć na jakość (tu powinna się znaleźć for- szy przeprowadziłam wywiad do „Country wicz i Tomek Cwalina. mułka o wyjątkach potwierdzających regułę). Już w zasadzie nie czekam aż zdarzy się cud Expressu”. Po pikniku w 1994 roku wygrała Stworzenie spójnego koncepcyjnie materiału, Nie mam wpływu na wojny, choroby czy głód wybory (co jej przepowiedziałem) i została Zapytacie, co ma wspólnego gazetka z piosen- przemyślanego, dopieszczonego, wymagało Łatwo można uwierzyć, że da się naprawić świat burmistrzem. Po przerwie jest już czwartą czy ką? Ano ma. Bo „Country Express” był i jest i nadal wymaga czasu. Czasu, który wpływa Zwłaszcza jeśli na karku dwadzieścia masz lat piątą kadencję. Sama w przeszłości śpiewała gazetką śpiewającą. Hej! na postrzeganie przez artystę rzeczywistości, + EUGENIUSZ J. LISOWIEC / ŁUKASZ MAJEWSKI + w chórze. Country niekoniecznie. na zbieranie doświadczeń, które zaowocują Mamie z tatą spod powiek spędzało sen PS. Dziękuję Ewie Dąbrowskiej-Szulc, Kasi Chojnackiej, Jerzemu Głu- przy kolejnych produkcjach delikatną zmianą Gdy jako berbeć w kołysce żegnałem dzień Z redaktorów piszących do „Country Express” szykowi i Korneliuszowi Pacudzie za miłe pogawędki telefoniczne. Coś stylistyki czy też innym, dojrzalszym spojrze- Że niekoniecznie na przekór, lecz mimo ich dobrych rad można stworzyć niezłą redakcję bardzo pomi tam opowiedzieli i przypomnieli. niem na świat. Konieczność własnoręcznego Będę starał się złapać w pudełko wiatr zapracowania na sukces, którym w końcu jest upragniony album, wprowadza samodyscy- W szkole chcieli mnie wcisnąć do sztywnych ram plinę w niefrywolnym dobieraniu materiału. A gdy w końcu odkryli, gdzie ich ramy mam Narzuca przemyślane działania i zmusza do Aby rzucić kamieniem na pomysł ktoś zaraz wpadł

+ TRYBUNA + + TRYBUNA Łukasz Majewski stronienia od fuszerki. W przeciwnym wypad- Gdy płakałem, pytali – gdzie masz swój wiatr ku mamy najczęściej do czynienia z powiela- PAN DA NA PŁYTĘ! niem koncepcji, kalką poprzednich produkcji Chciałem stać się mężczyzną z kości i krwi oraz wrażeniem odcinania kuponów z nazbyt Choć na widok tej drugiej zwykle mnie mdli krótkiej listy pomysłów. Lecz gdy pierwszy przeciwnik poprawił gardę i zbladł Zrozumiałem, że lepiej jest chwytać wiatr Dlatego w czasach, gdy wydanie płyty prze- stało być podsumowaniem drogi artystycz- Gdy już siły na życie zabraknie i nej, a coraz częściej staje się jej początkiem, Przeciąg za mną po cichu zatrzaśnie drzwi zachęcam do refleksji, cierpliwości, tak aby I z ostatnim podmuchem na zawsze opuszczę świat nie stało się początkiem… i końcem. Cieszyć A wam będzie niezmiennie wiał ten sam wiatr mnie będzie niezmiernie, gdy ktoś włoży wysi- Gdy z ostatnim podmuchem na zawsze pożegnam świat ak potrafi smakować chleb, wie ten, kto otworzyły się na osoby prywatne, to wciąż łek w wydanie płyty, a mi przyjdzie to docenić, Dla was będzie niezmiennie wiał ten sam wiatr sam go upiekł. Jak potrafią pachnieć zio- wartością dodaną jest czas. Czas oczekiwania stając się jej mecenasem. I wierzę, że Polak po- Jła, wie ten, kto je sadził. Najpiękniejszym na upragniony album, podczas którego cyze- trafi. Sam potrafi. * domkiem na drzewie jest ten zbity samemu lujemy materiał, ogrywamy go na koncertach, z kilku desek. A jak potrafi cieszyć wydanie grając, zbieramy fundusze czy przekonujemy Pomysł na płytę Na prawo od Jiczyna nadcią- Kolęda przedświąteczna upragnionej płyty, wie tylko ten, kto własną do siebie sponsorów. Rozpowszechnienie gał z różnych stron. Ostatecznym impulsem (sł. Jan Burian, tł. Łukasz Majewski) „krwią i potem” okupił poszczególne etapy platform zrzutkowych zniwelowało oczeki- były nocne Polaków rozmowy z Kamilem jej powstania. Choć czasy, w których wydanie wanie w przypadku dwóch ostatnich czynno- Dźwinelem, który wziął na siebie ciężar tłu- Jak w każde święta ludzie będą mieć nadzieję, płyty było nierealnym marzeniem, już dawno ści do minimum. Efektem tego jest masowa maczeń filologicznych, zostawiając mi radość że im się uda zerwać gwiazdkę znad Betlejem. minęły, wydanie albumu nie jest zarezerwo- produkcja płyt, które z zasady nie są towarem tłumaczenia literackiego. Półtora roku pracy By zdobyć coś, czego nikt inny jeszcze nie ma wane dla wąskiej grupy twórców, a tłocznie pierwszej potrzeby, a efekt pospolitego rusze- nad materiałem, załatwiania zgód, gromadze- I w pełni przeżyć dzień Bożego Zapomnienia. 310 311

Jak w każde święta, które rok w rok są na kredyt, Tutaj są świece, książki wszystkie w trasie” budzi skojarzenia jeśli nie jedno- mniej raz upadnie twarzą prosto w ciernisty Jezuska z krzyża ściągną po to tylko, żeby Tu mam garnek, tutaj łyżkę znacznie negatywne, to raczej humorystyczne krzew dzwonienia przez wiele miesięcy w to Jak manekina dopasować do witryny, Tu wisi klucz, jak zechcesz – wróć, przyjdę wnet czy wręcz pobłażliwe. Ten rodzaj zarabiania na samo miejsce, którego właściciel „dzisiaj nie Przed którą będą stać bogaci cherubini. życie z uczciwą pracą kojarzy się zdecydowa- miał czasu, ale jutro już na pewno odpisze”. Tu rośnie las, wrzosy po pas, tam północ woła nej mniejszości społeczeństwa. A to wszystko Generalnie nie należy się zrażać zbyt szybko Jak w każde święta ciężko jest iść pod wiatr. Ścieżką, która horyzontu wieńczy grzbiet dlatego, że mało kto wie, ile potrafi kosztować i warto kilkadziesiąt razy zacisnąć zęby i prze- Drzwi zatrzaśnięto, a winnych jakby brak. Za nim jest Zlin, od niego blisko załatwienie sobie choćby jednego „grania”. trzymać, bo prawdopodobnie za kilkadziesią- Brzemienna Maria w metrze ściśnięta – łka. Jest już Melbourne, San Francisco Warto tutaj nadmienić, że mówię o zagraniu tym pierwszym razem coś się jednak ruszy. Nie mam pewności, czy wyda go na świat. Nim ruszysz w świat, usiądź, a ja przyjdę wnet recitalu poetyckiego, a nie o graniu do piwa za dwieście złotych. Druga droga doboru lokalu to pytanie znajo- Jak w każde święta ludzie będą mieć nadzieję, Tam leci ptak, niechybny znak burzowej chmury mych. Istnieje w naszym pięknym kraju pew- że im się uda zerwać gwiazdkę znad Betlejem. By słońce wyszło, starczy tylko zrzucić bieg Załóżmy zatem, że mamy człowieka (może na sieć miejsc, które nadspodziewanie chętnie By zdobyć coś, czego nikt inny jeszcze nie ma Tutaj masz widok na Kokorzyn być i zespół, chociaż o pojedynczym wyko- przyjmują w swoje progi piosenkę poetycką I w pełni przeżyć dzień Bożego Zapomnienia. A z tych okien ujrzysz morze nawcy łatwiej mi pisać ze względu na własne (nieraz nawet razem z wykonawcą), ba!, nie-

Tutaj jest gin, lód pływa w nim, przyjdę wnet doświadczenia), który dysponuje repertuarem które nawet po to właśnie powstały i za to im + ŁUKASZ MAJEWSKI / GRZEGORZ PACZKOWSKI + * piosenki ambitnej, zamknął etap konkursów nieskończona chwała. Zarówno wykonawcy Przyjdę wnet Tu stoi stół, herbaty pół róg kartki trzyma. (czy też konkursy zamknęły etap tego jegomo- występujący w tych miejscach, jak i same miej- (sł. Vlasta Redl, tł. Łukasz Majewski) Możesz bliskich wskrzesić piórem, jeśli chcesz ścia, bo i tak się zdarza) i chce popchnąć swoją sca dbają o niekontrolowany przepływ danych Utknąć z tymi, co odeszli działalność w kierunku koncertowania w kra- osobowych między sobą nawzajem i za to rów- Tu jest mój dom, bezpieczny krąg, ostatnia przystań Nazbyt prosto w takiej pieśni ju.I od razu pojawia się pierwszy problem: nież im chwała, bo oto niekiedy człowiek ku Moich miłości, mojej pychy, każdej z bied Co słów i nut, na sztuczny miód, zlepkiem jest gdzie konkretnie? Nie chcę sypać banałami, ale wielkiej swej uciesze dowiaduje się, że jednak piosenka autorska/aktorska/literacka/poetyc- ktoś gdzieś tam o nim już słyszał. Zatem warto ka/artystyczna/ambitna/z tekstem itd. to jed- pytać, warto słuchać, warto rozmawiać!

+ TRYBUNA + + TRYBUNA na z najsłabiej opłacalnych gałęzi sztuk. Co za Grzegorz Paczkowski tym idzie, nawet wygrywanie konkursów nie Załóżmy, że nasz bohater znalazł już miejsce, daje jakiejś oszałamiającej popularności. Co które na jego zgłoszenie zareagowało pozy- KILKA SPOSTRZEŻEŃ NA TEMAT KONCERTOWYCH za tym idzie – właściwie nikt cię nie zna, więc tywnie. Co dalej? Wypadałoby się dogadać co SZLAKÓW nie wiadomo, czy twój koncert komukolwiek do kształtu planowanego wieczoru, to znaczy się opłaci. Co za tym idzie – dla większości określić tak zwane warunki współpracy. To klubów muzycznych, klubokawiarni, teatrów, eleganckie sformułowanie oznacza, krótko bibliotek, muzeów i innych tego typu miejsc rzecz ujmując, to, ile dostaniesz za swój wy- jesteś zbyt dużym ryzkiem finansowym, żeby stęp pieniędzy i na jakich zasadach. Opcje są komukolwiek chciało się je podejmować. No tak naprawdę trzy: grasz za bilety, co w przy- to gdzie grać, skoro nigdzie grać się nie da? padku grania w kompletnie obcym mieście jest dość ryzykowne i przynajmniej za pierwszym Tutaj dróg jest kilka, a każda z nich wiedzie razem (choć nie zawsze) nieopłacalne; grasz za nad urwiskiem niepowodzenia, nad przepa- tak zwany kapelusz, co jest rozwiązaniem lep- awsze najciekawszą częścią zawodu ściej, po pierwsze dlatego, że jednak dobrze mi ścią ewentualnej porażki. Pierwsza jest taka, szym od biletów, jeżeli grasz w sprawdzonym muzyka była dla mnie tak zwana „tra- się ono kojarzy, a po drugie, bo w skrótowy że trzeba się poświęcić i przesiedzieć przed miejscu, którego publiczności jesteś pewien, Zsa”. Użyłem cudzysłowu, bo nie chcę sposób oddaje wszystko, o czym chciałbym komputerem wiele godzin w poszukiwaniu ale najgorszym, jeśli pojawiasz się gdzieś po zostać posądzony o nieadekwatność zasto- opowiedzieć. Wracając – trasa, czy bycie w tra- miejsc, w których odbywały się już podobne raz pierwszy. Trzecia opcja jest najuczciwsza, sowanego zwrotu w stosunku do rozmiarów sie, to dla mnie nie tylko wieczorne spotkania koncerty, i tam próbować się dostać. Droga to najbardziej profesjonalna i przez to najrzadziej samego zjawiska (wszak w środowisku pio- z publicznością i otrzymane honorarium, niełatwa, bo człowiek wiele razy potknie się stosowana. Polega ona na ustaleniu stawki, senki artystycznej zagranie koncertu jest raczej ale również wszystko, co się z tym łączy i co o kamienie maili, które pozostają wiecznie którą właściciel lokalu wypłaca ci z góry i sam świętem niż codziennością), jednak słowa „tra- się nato składa, a to naprawdę sporo rzeczy. bez odpowiedzi, nieraz zaplącze się w gąszczu ustanawia cenę biletów, z których utarg w ca- sa” pozwolę sobie używać w tym tekście czę- W potocznym języku sformułowanie „muzyk nieodebranych połączeń i na pewno przynaj- łości inkasuje. W tym momencie obu stronom 312 313

zależy na promocji wydarzenia (organizatoro- następują problemy natury logistycznej. No bo można trafić na ścisk, który zmusi człowieka donośny głos, dasz radę bez mikrofonu”, „No, wi – żeby zwróciła mu się wypłacona wcześniej na miejsce trzeba się jakoś dostać, a nie posia- do podróżowania w półzgięciu nad toaletą, nie wystawiłem nigdzie żadnego plakatu, ale gaża i żeby zarobił na barze, artyście – żeby zada się jeszcze własnego środka lokomocji. Po z drącym się non stop i plującym na wszystkie zobaczysz, ludzie z ulicy usłyszą, że coś się poznać ze swoją twórczością jak największą rze- kilku kolejnych koncertach na pewno będzie strony dzieckiem nad głową, z drugiej strony dzieje, i na pewno wejdą” albo „No tak, ludzie szę ludzi), obie strony też ryzykują mniej więcej można o tym pomyśleć, ale jeszcze nie teraz. można trafić na pana Feliksa, który dwuipół- jakoś tak szybko wchodzili, że nie zdążyłem tyle samo. Oczywiście z takim rozwiązaniem A zatem pociąg, autobus, bus, blablacar – aż godzinną trasę Warszawa–Olsztyn uprzyjem- zebrać pieniędzy, ale masz tutaj ode mnie piwo można się spotkać niezwykle rzadko, właścicie- trudno się zdecydować od zatrzęsienia opcji. ni pogawędką tematycznie rozciągającą się na drogę powrotną. Będzie dobrze?”. Nie bę- le lokali raczej chcą mieć program kulturalny Często gra się w miejscu, do którego nie ma od wspomnień wojennych aż do tajemnych dzie dobrze. W takiej sytuacji akurat wypada- jak najniższym kosztem, niż przejmować się in- bezpośredniego dojazdu, nawet z największych eliksirów wytwarzanych przez wzmiankowa- łoby się zrazić i wyjść, nie wyciągnąwszy nawet westowaniem w kulturę. Wysokość ewentualnej miast, więc wcześniej trzeba czasowo ogarnąć nego i objawień Matki Boskiej, która zdradziła instrumentu (gorzej jest jeśli o sytuacji z bile- stawki to już w ogóle inny temat. Bolesny temat. przesiadki tak, żeby wyrobić się na umówio- mu, kiedy nastąpi koniec świata. Może być na- tami dowiadujemy się już po koncercie), ale Tak czy inaczej, nie należy się zrażać niechęcią ną godzinę – niepojawienie się na własnym prawdę różnie, ale moim skromnym zdaniem z drugiej strony szkoda przebytej drogi i szko- organizatorów do płacenia stawek, bo bardzo koncercie jest w bardzo złym tonie. A przecież jakkolwiek by było – warto podróżować w ten da ludzi, którzy jednak na ten koncert przyszli. szybko może się okazać, że nie zagra się nigdzie. to nie jest tak, że sobie człowiek może ot, tak sposób. Przykre sytuacje bolą albo przerażają Granie za ustaloną z góry kwotę zdarza się ra- zaplanować podróż co do minuty, o nie, nie, przez moment, ale za to potem stanowią aneg- Na szczęście istnieje też druga strona meda- czej rzadziej niż częściej, a najczęściej wtedy, nie! Tutaj trzeba brać pod uwagę jeszcze pe- doty, których w towarzystwie najświetniejsze lu. Są w Polsce miejsca zarządzane przez lu- kiedy masz znajomych, którzy od dwudziestu wien metafizyczny czynnik, który z polskich nawet żarty nie przebiją. dzi tak cudownie znających się na tej pracy,

lat pracują w ośrodkach kultury. rozkładów jazdy czyni zestaw luźnych wska- że przyjechawszy tam raz, od razu planuje się + GRZEGORZ PACZKOWSKI + zówek, kiedy na pewno nie należy spodziewać Nasz Protagonista dociera w końcu na miejsce. powrót. Ci ludzie potrafią na godzinę przed Oczywiście „warunki” obejmują też dogadanie się pociągu albo autobusu. Dotarcie na czas Wachlarz rozczarowań i olśnień, jakie mogą go koncertem poruszyć całe miasto, kiedy okaże się w paru innych kwestiach, takich jak ewen- do miejsca przeznaczenia nabiera tutaj cech spotkać w tym momencie, jest właściwie rów- się, że brakuje na przykład kabla do gitary albo tualny zwrot kosztów za przyjazd, ewentual- osiągnięcia magicznego, ale mimo to czasem nie szeroki jak w przypadku podróży. Niestety że mikrofon nie działa. Są miejsca, w których ne zapewnienie artyście noclegu, ewentualne się udaje. cały czas rozczarowania, choćby najmniejsze, człowiek czuje się zaopiekowany od początku

+ TRYBUNA + + TRYBUNA nakarmienie go (wszystko jest ewentualne, zdarzają się częściej. Niby można się tego spo- do końca. Oczywiście, nawet w takich miej- ponieważ te czynniki zależą też od miejsca Forma felietonu nie daje mi wystarczająco dziewać, zważywszy na fakt, że większość ta- scach zdarzają się sytuacje losowe i nieprzewi- i charakteru występu), obecność sprzętu nagło- dużo miejsca, abym mógł pochylić się nad kich samemu-załatwianych-koncertów odby- dziane, ale jeśli widać, że organizator i tak robi śnieniowego i osoby, która potrafi go obsłużyć, wszystkimi niebezpieczeństwami (i mówię wa się jednak w miejscach półprofesjonalnych, wszystko, co w jego mocy, żeby było dobrze, oraz sprawy takiego rzędu, jak niewydawanie tutaj raczej o niebezpieczeństwach duchowo- ale mimo wszystko jakieś pieczenie na języku to na niektóre detale można przymknąć oko. posiłków z baru w trakcie występu czy nieuży- -metafizycznych niż fizykalnych), jakie do- pozostaje. wanie ekspresu do parzenia kawy. No i oczy- tknąć mogą artystę podróżującego komunika- Wreszcie nadchodzi moment kulminacyjny. wiście termin, który pasuje obu stronom. Na cją publiczną, ale przyznać w tym momencie Co się może nie udać? Bardzo wiele rzeczy. Koncert! Coś, na co się czeka, do czego się etapie omawiania warunków organizatorzy należy, że tyleż samo może go spotkać rzeczy Przede wszystkim konfrontacja z właścicielem, przygotowuje. Ale to również nie jest mo- również potrafią podziękować za dotychcza- jak najbardziej przyjemnych. Dla szybkiego który przy osobistym kontakcie może okazać ment, w którym wszystko zależy wyłącznie od sową współpracę, i to z bardzo różnych po- zobrazowania (załóżmy, że zmyślam): z jed- się dużo mniej sympatycznym człowiekiem występującego. Sporo zależy od publiczności wodów. Chociaż najczęściej finansowych. Ale nej strony można spotkać się z sytuacją, kiedy i dużo mniej profesjonalnym organizatorem. i trochę (nadal) od organizatora. Rodzajów tym również nie należy się zrażać. Najlepiej siedząc samemu w pustym pociągu, jest się Najgorszym typem wydaje mi się ten, który publiczności jest wiele. Znaną zasadą jest i najzdrowiej jest nie zrażać się niczym w ogóle. świadkiem próby wtargnięcia do tegoż około nie dość, że nie spełnił warunków, na które fakt, że w mniejszych miejscowościach ludzi czterdziestu półnagich osobników płci męskiej, się z artystą umówił (nie załatwił sprzętu, nie na tego rodzaju wydarzenia przychodzi więcej Ale załóżmy, że młoda gwiazda dogadała się którzy poszukują innego osobnika płci męskiej podjął się promocji wydarzenia lub – ręka i są bardziej zainteresowani, słuchają uważniej, z właścicielem jakiejś, powiedzmy, restauracji ewidentnie w celu poddania tegoż osobnika re- mi gniewnie drży, gdy piszę te słowa – „za- reagują trafniej, są zaangażowani. W dużych o zacięciu muzyczno-artystycznym, trzysta strykcyjnej dezintegracji jego cielesności, a na- pomniał” zebrać od publiczności opłaty za miejscach, gdzie konkretnego dnia do wyboru pięćdziesiąt kilometrów od swojego domu. przeciw mieli tylko dwóch drżących konduk- bilety), to jeszcze próbuje swoje własne nie- są tysiące innych wydarzeń kulturalnych, gra O ile właściciel takiej restauracji nie odwoła torów i mnie (na szczęście nie szukali żadnego dociągnięcia nadgonić „dobrym humorem”, się trudniej, nieraz ma się wrażenie, że tych całego wydarzenia bez powodu kilka dni przed z nas); z drugiej strony można zaprzyjaźnić darmowym alkoholem dla występującego lub kilkanaścioro słuchaczy co chwilę patrzy na umówionym terminem (a tak również się zda- się ze znudzoną obsługą WARS-u w wieczor- zrobieniem z człowieka idioty argumentami zegarki, że gdzieś się spieszą i tylko niepo- rza), to w końcu nadchodzi wielki dzień. I tu nym listopadowym pociągu. Z jednej strony typu „Co z tego, że mikrofon nie działa? Masz trzebnie zajmują swój cenny czas. 314 315

Rolą organizatora jest w tym momencie od- turystycznych, w pomieszczeniach socjalnych, wielkiej presji, choć nie ukrywam, że spędze- w studiu czy na festiwalach powinien też powiednie „ustawienie” wieczoru. Oznacza to prywatnych kwaterach, u znajomych czy nawet nie całego artystycznego życia na tym etapie w którymś momencie spróbować konfron- między innymi wyraźne zaakcentowanie roz- u nieznajomych (ostatniej opcji nie polecam mogłoby być frustrujące. Tak czy inaczej, tacji z publicznością składającą się z nieco poczynającego się wydarzenia. Może to być – jest po prostu bardzo dziwnie). Jeśli czło- każdy, kto próbuje parać się muzyką czy ge- większego gremium niż czwórka jurorów. Nie zapowiedź ze sceny, może to być po prostu wy- wiek nie ma wygórowanych potrzeb i nie musi neralnie twórczością, moim zdaniem oprócz próbując, można się pozbawić wielu pięknych łączenie muzyki w lokalu i przypomnienie słu- się po występach relaksować, biorąc kąpiel pracy nad warsztatem w domowym zaciszu, wspomnień. chaczom o wyłączeniu telefonów, może to być w mleku kokosowym w łaźni zdominowanej innego rodzaju sygnał. Organizator powinien przez aromat nenufarów, to raczej większość również zadbać o odpowiedni przebieg wie- z tych miejsc nada się do przetrwania nocy. Ale czoru, to znaczy o nieużywanie ekspresów do uważać tak czy inaczej trzeba, bo można się Monika Partyk kawy (nic tak nie psuje momentów skupienia natknąć (powiedzmy, że znowu hipotetyzuję) w piosence jak eksplozja ekspresu albo gwizd na agresywnych współlokatorów w segmencie NIE DAJ SPOKOJU, LIRYCZNY! czajnika na zapleczu) lub – w ekstremalnych albo wesele czy inną przaśną popijawę za cien- przypadkach – doprowadzanie do porządku ką ścianą. słuchaczy, którzy konsumpcję alkoholu przed- + GRZEGORZ PACZKOWSKI / MONIKA PARTYK + łożyli nad konsumpcję sztuki. Reszta jest już I w końcu następuje wymarzony powrót, któ- w rękach występującego. ry w zależności od okoliczności może być albo nostalgiczną drogą powrotną, albo wybawie- Po koncercie następuje moment przyjemnego niem. Oczywiście jeśli wyjechało się tylko na rozprężenia emocji, publika ma okazję poroz- jeden koncert, bo jeśli trasa obejmuje wię- mawiać z wykonawcą i/lub kupić płytę czy co cej występów, to rano wszystko zaczyna się tam akurat artysta ma do sprzedania. W trak- od nowa. Z tym że ułożenie kilku występów cie takich rozmów potrafią dziać się rzeczy z rzędu, w dodatku tak, żeby to się wykonaw- a początku było Trzech. Trzech, czyli drobniutka, a ja myślałem… Trudno o lepszy

+ TRYBUNA + + TRYBUNA niezwykłe i to chyba jedyny moment w ciągu cy opłaciło, to wielokrotnie bardziej złożone Mozart, Bizet i Zarycki. Uściślając: na komplement na start – czyż nie? O dniu, w któ- całego koncertowego wyjazdu, w którym nie przedsięwzięcie logistyczne. Npoczątku mojej przygody z pisaniem rym Marek zadzwonił do mnie z ową sensacyj- spotkałem się z żadną nieprzyjemną sytuacją. tekstów do muzyki. Ale najważniejszy był ną wieścią o umuzycznieniu, muszę (choć może Ludzie, którym koncert się nie podobał albo Oczywiście opisuję tutaj wygląd koncertowych zawsze ten trzeci. Bo owszem – Marsz turecki nie powinnam) dodać coś więcej: chwilę wcze- pozostawił ich obojętnymi, po prostu wycho- szlaków z własnej, na pewno nieogarniającej i Habanera, do których słowa napisałam, ładne, śniej dostałam telefon o samobójczej śmierci dzą, natomiast jeśli ktoś już chce podejść, to wszystkich aspektów perspektywy oraz z do- ale Jeszcze warto żyć ładne nie mniej, a do tego mojej kuzynki. Choćby skulona była bardziej raczej żeby pogratulować, uścisnąć dłoń, o coś świadczeń ludzi, którzy swoim doświadcze- premierowe. Tak, to właśnie Andrzej Zarycki niż wstyd/ Choćby taka była nadzieja – jeszcze zapytać, coś dookreślić. Zdarza się konstruk- niem raczyli się ze mną podzielić. W przypad- był pierwszym – błogosławiony On między warto żyć… Czy piosenka coś może? Nie wiem. tywna krytyka, ale to w pewnym sensie rów- ku artystów w pełni profesjonalnych działają kompozytorami! – który zdecydował się w 2008 Tym razem zawiodła kolejność. Nie wiem… nież jest rzecz przyjemna. na pewno inne mechanizmy, przede wszyst- roku umuzycznić jeden z moich tekstów. Tek- kim działają menedżerowie, impresariaty czy stów leżących dotąd w szufladzie, skąd wydo- Tak, chwyciło: już za rok – zarekomendowa- Emocje opadają, wykonawca może już ode- agencje, które zdejmują sporo ciężaru z barków był je i zaproponował panu Andrzejowi (sama na znów przez Bałatę księdzu Zdzisławowi tchnąć spokojniej. Udało się. Oczywiście jest wykonawcy, który może się skupić na twórczo- nie miałabym na to pewnie wówczas odwagi) Ossowskiemu ze Stowarzyszenia Miłośników już wieczór, więc do domu wrócić nie ma jak, ści. Towarzyszy mi jednak myśl, że mało komu Marek Bałata. Chwyciło… i to jak! Powstał Muzyki Chrześcijańskiej GOSPEL – pisa- trzeba coś zjeść i udać się do „noclegowni”. Jeśli z młodego pokolenia grającemu w Polsce pio- wzruszający, monumentalny hymn nagrany łam teksty oratorium Golgota Polska, piątego samemu organizowało się sobie spanie, moż- senkę poetycką udaje się dociągnąć do takiego pięć lat później przez Marka na debiutancką już projektu z serii Artyści Janowi Pawłowi na być (względnie) spokojnym. Jeśli robił to poziomu. (sic!) płytę kompozytora Krajobraz rzeczy pięk- II w hołdzie honorującego kolejne roczni- organizator – pojawia się kolejny niepokojący nych. Być może owa monumentalność sprawiła, ce śmierci Papieża Polaka. Punktem wyjścia dreszcz. Bo znowu może być różnie. Osobiście Tego typu wyjazdy to dla mnie osobiście fascy- że przy pierwszym naszym spotkaniu – w Gale- i obiektem literackiej interpretacji, zgodnie „w trasie” nocowałem chyba we wszystkich nująca podróż i przygoda. Umiem przełknąć rii B. Chromego, gdzie Marek wykonał tę i parę z założeniem, stał się dla mnie cykl obrazów przeznaczonych do tego miejscach: w hote- niektóre niepowodzenia czy przymknąć oko innych nowo powstałych piosenek z moimi Jerzego Dudy-Gracza Golgota Jasnogórska. lach, hostelach, pensjonatach, noclegowniach, na pewne niedociągnięcia w myśl rodzących tekstami – pan Andrzej wyraźnie skonfundo- Muzykę stworzyć mieli pół na pół Włodek schroniskach, akademikach, ośrodkach agro- się z nich anegdot, więc nie odczuwam zbyt wał się na mój widok, wyznając: O, pani taka Korcz (drugi, właśnie poznany kompozytor 316 317

w mym tekściarskim CV) oraz pan Andrzej, rów. Również ze względu na twórczy kompas, regularnego obiegu estradowego: wspomniana mnie puste ramy/ Popatrz – w środku kruk./ który ostatecznie – ze względu na chorobę który wyznacza mu od zawsze kierunek nie- Jeszcze warto żyć (coraz częściej i w młodszych Gdzieś pewnie leżą usta me/ Gdzieś pewnie leżą Włodka – umuzycznił większość, bo aż dzie- zbywalnie własny, niezważający na tak zwane wykonaniach) oraz utrzymany w stylu retro, ręce dwie…). Notabene mroczność zacytowa- sięć z czternastu pieśni cyklu. Umuzycznił? To trendy. Te osadzone głęboko w klasyce melodie baśniowy Romans śpiewny, romans głuchy, bez nego tekstu nie ze mnie li tylko – usłyszałam ją zdecydowanie za skromnie; ucieleśnił – każdą – przeważnie arcyliryczne, ale i energetycznie którego niektórzy już nie wyobrażają sobie re- w muzyce pana Andrzeja, która była pierwsza. myśl, każdą emocję, każdy ból, każdą fizykę krewkie, i wysoce dramatyczne – tylko pozor- pertuaru Jacka Wójcickiego. Podobnie jak te cierniste akordy, które z ko- i metafizykę. Do tego mistrzowskimi środkami, nie płyną prosto i bezkolizyjnie: wykonawcy lei skłoniły mnie w Krzyku do następujących bo dzięki doskonałemu warsztatowi nieobcy wiedzą doskonale, jakie one w swych wyrafino- W świat tak zwanych wielkich nazwisk wpro- słów: Jeden dzień jeszcze wydrzeć, wydrzeć/ mu żaden styl ani niestraszny żaden formal- wanych niuansach bywają trudne i zwodnicze! wadził mnie potem pan Andrzej jeszcze dwu- Nim się stoczysz w śmierci ostęp/ Jedną noc ny wygibas tekstu. Jest tu i niemal awangarda Żeby wykonywać Zaryckiego, trzeba mieć za- krotnie. Najpierw w 2014 roku poprzez płytę jeszcze wydrzeć, wydrzeć/ Wrzaskiem, śpiewem, (Piłat), są onirycznie wyrafinowane, kontra- tem ucho, ale i coś jeszcze: serce – bo to muzy- Ireny Santor Punkt widzenia – prezent Pol- kwiatem, ostrzem/ – Potem się stanie, potem się tenorowe duety (Weronika, Umieranie), jest ka nader emocjonalna i szlachetna, czyli diablo skiego Radia z okazji jej 70. urodzin, na której stanie, potem się stanie nic. Takie są przepaści chóralna pieśń a capella (Pieta), jest wreszcie niemodna. Sam kompozytor ma za to i ucho, jubilatka zażyczyła sobie li tylko krakowskich w muzyce Andrzeja Zaryckiego. Ale i jasności. quasi-teatr muzyczny (Krzyżowanie). Dwie i serce do słowa, którego jest inteligentnym kompozytorów. I tak poprzez pana Andrzeja I półcienie. Słowem – od A do Z. stacje szczególnie łamią mi duszę. Po pierwsze i wrażliwym interpretatorem. Czasem nawet trafił na ten „okrągły” krążek i mój tekst Jeśli – dziesięcioipółminutowa Matka (Kołysałam cię zaskakującym, gdy w minorowym – zdawałoby notabene jeden z najwcześniejszych szuflado- A.Z. – tak podpisuje się Maestro na końcu do snu/ Maleńkiego, tuż przy piersi/ Dziś przy się – tekście zobaczy nagle świetlistą nadzieję wych: Jeśli tam nikt nie czeka/ Tam, na końcu maili. Bo gorąca linia Zarycki–Partyk to nie tobie jestem znów/ Ukołyszę cię do śmierci) we w F-dur, a w z założenia jasnym – ukryte pół- spraw/ Jeśli tu życia rzeka/ A tam w oczy piach/ tylko muzyczno-tekstowe załączniki. To – dziś

wstrząsającym wykonaniu muzy kompozyto- cienie i cienie. Mam też wrażenie (a i radochę), Jeśli tu krzyczysz „Jestem”/ A tam echo śpi/ Jeśli ponoć w agonii – sztuka epistolarna. Być może + MONIKA PARTYK + ra – Beaty Paluch. Po drugie wykonany z roc- że to ucho i serce cechuje szczególna skłon- tam tylko przestrzeń/ Tylko taki świt:/ Będę konie wszyscy wiedzą, że pan Andrzej ma tak kowym powerem przez Piotra Cugowskiego ność, szczególna wrażliwość na teksty kobiece. chać ciebie/ W tym czy w tamtym niebie… Rok zwane pióro, a w swym – raczej skrywanym Grób, który na końcu (Bóg umarł w twoich później zaś za sprawą kociego projektu Anny – dorobku niejedno opowiadanie i sztukę te- dłoniach/ Dlatego rozchyl dłonie/ Przecież czu- Czy mogłam tego nie wykorzystać…? Nie. Szałapak Anikoty, w którym znalazł się i mój atralną. Dlatego Jego maile – pełne gier słow-

+ TRYBUNA + + TRYBUNA jesz, przecież wiesz/ Że to nie koniec) otwiera się Bardzo szybko linia Zarycki–Partyk stała się tekst z uroczą muzyką Maestra (recital w Piw- nych, które szczególnie cenię – to prawdziwa na taką pewność, jaką mają tylko niezachwia- gorąca, i to już poza trybem oratoryjnym. Ot, nicy pod Baranami). Mimo iż – przyznaję – frajda intelektualna i humanistyczna: cechuje ni w wierze. A to przecież nie tak – to tylko tak po prostu: z puli przesłanych przeze mnie „kociość” jego dość pokrętna: Żyjemy sobie je bowiem błyskotliwość, filozoficzne zacięcie (?) talent i brak „klęczek” Jana Styki. I jeszcze tekstów pan Andrzej co parę dni przysyłał mi na kocią łapę/ Jesienią, zimą, wiosną, latem/ i wrażliwość artysty. Dziękuję, panie Andrze- jedna – Oto człowiek, naonczas jakże osobista autorską interpretację muzyczną – nierzadko I smakujemy jak cukierka/ Ty mnie, ja ciebie – ju, za te wszystkie słowa. I za wszystkie nuty (Połamali mi nogi, Jezu!/ Tak bardzo, tak strasz- (o skromności nieokiełznana!) z nieśmiałym bez papierka […]/ Dokoła kocia gra muzyka/ – rzecz jasna. Jestem pewna, zważywszy nienie się boję/ Poskładaj, Jezu, moje kości/ I to bez pytaniem, czy dobrze trafił. Bądź na odwrót Lecz gdy, kochanie, mnie dotykasz/ Tak mi jest spożytą wciąż kreatywność, że to nie koniec. wiary serce moje), a jakże wrażliwie zinterpre- – zwłaszcza gdy pula uległa wyczerpaniu – to jakby J.S. Bach/ Szedł po krakowskich kocich Bynajmniej. towana przez kompozytora i śpiewającego ją ja otrzymywałam gotową muzykę z prośbą łbach. Niestety, jak wiemy, na planowaną płytę Marka Bałatę. Reszty wykonawców dopełnili: o tekst. Na ogół bez sugestii (jeśli nie liczyć zabrakło już czasu… Jak spointować? Najlepiej rymem. Poniżej więc Alicja Majewska, Dorota Miśkiewicz, Grzegorz wielce enigmatycznych tytułów nadawanych moja parafraza Skrzypka Hercowicza, którą Wilk, Michał Sławecki, Piotr Kociniewski oraz roboczo przez kompozytora), czasem z de- A co do nazwisk – za sprawą pana Andrzeja Basia Gąsienica-Giewont zaprezentowała Mi- Chór Capelli Gedanensis i zamojska orkiestra likatną, a czasem z wyraźną wizją historii do wielki i zacny ich u nas dostatek. Bo i okazji strzowi w maju 2012 roku na koncercie Pod dyrygującego Tadeusza Wicherka. Golgota opowiedzenia. Jak w przypadku bajki-niebajki wiele: audycje szkolne, Zaczarowane Radia Baranami z okazji Jego urodzin oraz wręcze- uwieczniona została na płycie Polskiego Ra- o nieszczęśliwej miłości skrzatów Pod mchem Kraków (obie imprezy, wbrew pozorom, o pro- nia Złotego Medalu Zasłużony Kulturze Gloria dia, a także pokazana w TVP. Jednak ci, którzy czy potędze wyobraźni prawdziwszej od praw- fesjonalnym sznycie), zamówienia wokali- Artis: niecierpliwie wypatrywali na ekranie głównego dy w aznavourowskim walcu Plac Pigalle, który stów… Wymieńmy choć trzy: Hanka Wójciak, kompozytora, zawiedli się. On wybrał off: pro- stylowo uwiecznił na rzeczonej debiutanckiej która z iście góralską ikrą interpretuje kaba- Muzyk Zarycki gram oglądał z domownikami i kotami. płycie Jan Nowicki. Płycie nie tylko dla pana retową piosenkę Splin bez sentymentów, Julia Andrzeja szczególnej – dla mnie również, Zarycka – stylowa interpretatorka Kryzysowej Jest sobie muzyk Zarycki, Off to w ogóle słowo klucz w przypadku An- bowiem w Krajobraz rzeczy pięknych wpisa- bossanowy – oraz Basia Gąsienica-Giewont Co gra z pamięci jak z nut. drzeja Zaryckiego. I to nie tylko ze względu na ło się aż sześć (dumnam!) piosenek z moimi – prawdziwie wstrząsająca w wyznaniu Pogu- W piosence on umie ziścić – – jako się rzekło – unikanie salonów i reflekto- tekstami. Co najmniej dwie z nich weszły do biłam się (Pogubiłam się, kochany/ Wiszą po No fikcję, no istny cud. 318 319

Dzień w dzień, od świtu po wieczór, W ślad za twą muzą na sankach traktujący w bogatych aranżach muzycznych chę zainteresowania z obszaru północnych Nie bacząc na świata gwar, Nie stroi swych śmiesznych póz. o tożsamości kulturowej mieszkańców miasta. krańców województwa świętokrzyskiego. Tu Tę swoją melodię wieczną Powstał produkt sceniczny o uniwersalnym spieszymy wyjaśnić, że Janusz Radek ukończył Wciąż pieści jak jaki skarb. Nam z muzyką tak bliską wymiarze, zaśpiewany przez sekcję wokalną liceum ogólnokształcące w Starachowicach. To Niestraszny hip-hop i rap. pod wodzą charyzmatycznego Adama Szaba- tylko 45 kilometrów na południe od „Łaźni”. I co pan, panie Zarycki? A jeśli – to ty nas szybko ta, po którego lewicy stała Małgorzata Nazar, Za oknem pieniądz i blef… Wyrwiesz z ich szczurzych łap. po prawicy zaś Agata Jarmusz. Dynamicznie, I dwa słowa o samym występie zatytułowanym A pan bez żadnej zaliczki a zarazem z respektem dla ograniczonych roz- Janusz Radek kameralnie. Zgodnie z założe- Śpiewa muzykę drzew…? W tym życiu, panie Zarycki, miarów łaźniowej sceny, przygrywała sekcja, niami kontraktu miał on konstrukcję grecką. Wszystko kołuje czas… z także śpiewającym pianistą Tomaszem Brud- Zaczęło się programem Poświatowska, póź- Niech komercyjka-Cyganka, Nie daj spokoju, Liryczny, nowskim. Na zakończenie hit Przedstawienie niej coś z klasyki krakowskiej, na przykład Choć czasem ściska mróz, Zatrzymaj muzykę w nas. musi trwać – i owacja na stojąco. Groszki i róże czy Sur le pont d’Avignon, bliżej finału dużo materiału autorskiego, włącznie 11 maja w południe najmłodszym mieszkań- z melorecytacją o możliwości nabywania płyt com miasta zaprezentowano wiersze Jana i potwierdzeniach z kasy fiskalnej. Zaskakują- Marcin Rusek Brzechwy i Juliana Tuwima, opatrzone jacy aranż z pewną dozą elektroniki, raz stano- zzowym, groove’owym akompaniamentem wiącej akompaniament własny Janusza Radka, + MONIKA PARTYK / MARCIN RUSEK + W RADOMSKIEJ „ŁAŹNI” na korgu sv1. Ale był też i łagodniejszy aranż innym razem zlokalizowanego z tyłu Adama na łaźniowym, wiekowym Bechsteinie. To Drzewieckiego dla śpiewającego na froncie specjalnie przygotowany na Turniej Śpiewają- Janusza. Były też sytuacje, gdy obaj panowie cych Poezję produkt artystyczny Ellyah Music grali intensywnie. Ciekawie wybrzmiewały Production, którego filarami są Kasia i Rafał akcenty klubowe podkreślane przez subwo- Rokiccy, specjalizujący się również w prowa- ofer. Wygrywane nie tylko na syntezatorach,

+ TRYBUNA + + TRYBUNA dzeniu 45-minutowych koncertowych zabaw ale i licznych automatach programujących. z dziećmi. Było intro, dzieci przybijały piątki Prophet był, mini moog itp., co przywodziło pani Kasi. Zwierzęta były, z kaczką dziwacz- wspomnienia tradycji dawnej rodzimej sce- ką na czele, pan Tralaliński, no i oczywiście ny przełomu lat 70. i 80. Mocno nowoczesne akończył się 26. Ogólnopolski Tur- jest, by takowe zainteresowanie podtrzymy- lokomotywa. frazy przeplatały się z tradycyjnym akompa- niej Śpiewających Poezję. Nowa for- wać. Zaczęliśmy 9 maja w czwartek recitalem niamentem elektrycznego fortepianu, co było Zmuła imprezy spowodowała odejście Janusza Kasprowicza i Stanisława Marinczenki. Po południu z emocjami oczekiwano Janu- pewnego rodzaju niespodzianką oprawy da- od tradycyjnego konkursu wykonawczego. Zabrzmiały tradycyjne pieśni bandyckie z daw- sza Radka. Przybył nieco po 15.00 z pianistą nia głównego pt. Janusz Radek. Stosunkowo Jednakże zachowano ciągłość w propagowa- nej Rosji w wykonaniu artysty, który wierny i programującym urządzenia cyfrowe Ada- niewiele akcesoriów i ogromna pomysłowość niu wysokich walorów piosenki artystycznej, jest temu repertuarowi scenicznie, choćby jako mem Drzewieckim oraz realizatorem Jackiem reżyserska i aranżacyjna. Tu szacunek dla wręcz znacznie poszerzono ofertę koncertową lider większego zespołu Projekt Wołodia, ale Doboszem. W pierwszych rozmowach arty- tak skonfigurowanej propozycji od posiada- dla miłośników gatunku. Zorganizowano pięć również organizator przeglądów twórczości sta zauważył, że w Radomiu nie występował czy ciasnych pomieszczeń, takich choćby jak koncertów, w tym jeden dla najmłodszych. Był Włodzimierza Wysockiego. Jako jedyny, ten od ośmiu lat, który to fakt dodał nam nieco „Łaźnia”. O ile trudno byłoby tu zorganizować także, jako nowość, panel dyskusyjny „W krę- koncert odbył się w części piwnicznej „Łaźni”, otuchy, że wybraliśmy dobrze. W związku koncert dużego składu, tak Janusz Radek ka- gu poezji śpiewanej i piosenki artystycznej”, dzierżawionej przez pub Bistro Blues. z koncertem Janusza Radka w „Łaźni” spo- meralnie sprawdził się idealnie. Zaczarowana z którego skorzystali między innymi uczniowie tkaliśmy się po raz pierwszy w takiej skali ze publiczność. 95 minut występu! Kolejka po z radomskiego LO im. Jana Kochanowskiego. 10 maja wystąpił, nie po raz pierwszy w Ra- zjawiskiem kultury fanowskiej, generowanym autografy. Zdjęcia, zdjęcia, zdjęcia… Łącznie – we wszystkich propozycjach tur- domiu, Teatr Piosenki „Młyn” z Hrubieszo- przez wspomnianego artystę, a istniejącym niejowych partycypowało blisko 400 osób, co wa. Po raz pierwszy natomiast był to występ dzięki społecznościom internetowym. Za- W niedzielę 12 maja zakwitł Kwiat Jabłoni ro- zważając na przestrzenne ograniczenia „Łaźni”, w składzie bez Andrzeja Pakuły oraz z nowym nim z naszej strony pojawiły się jakiekolwiek dzeństwa Kasi i Jacka Sienkiewiczów. Biletów daje wynik imponujący i dowodzi, że atrakcyj- gitarzystą i basistą. Repertuar także był nowy, ogłoszenia zachęcające i promujące koncert, brakło kilka dni przed. Tu także, zanim roz- nie skonstruowany program imprezy sprzyja bo formacja zaprezentowała spektakl mu- odbieraliśmy telefony na przykład z Gdyni poczęliśmy jakąkolwiek reklamę, na łamach zainteresowaniu piosenką „z tekstem”. A misją zyczny z 2018 roku Pamięć twojego podwórka, od osób silnie zmotywowanych. Było też tro- radom.gazeta.pl ukazała się informacja o tym 320 321

koncercie. Ukazała się nieprzypadkowo, albo- Naprawdę zacny. To młoda poezja, dokładnie roku nie spotkał się z takim odbiorem, jakie- możemy jako spadkobiercę homeryckich strof. wiem wydawca „Gazety” – firma Agora – jest z ubiegłego roku. Ale pamiętajmy, że zaczęli- go byśmy sobie życzyli. Podobnie nie trafił Piosenkę Nasza klasa można napisać trzy jednym z patronów płyty duetu zatytułowanej śmy klasyką. Wysockim. do odbiorców w sposób dla nas satysfakcjo- razy krócej. To jest gadulstwo. Ale każda ze Niemożliwe. Kwiat Jabłoni to absolutny rekor- nujący w 2015 roku doskonały występ Rafała strof jest kunsztowna. Kaczmarski jest gadu- dzista, gdy idzie o kilkumilionowe odsłony * Ostrowskiego i Aleksandry Meller z zespołem łą – mówię to jako rzecznik młodzieży – jest w serwisie You Tube, co jest znakiem czasu Ajagore Ballady ofiar – piosenki Nicka Cave’a. tam za dużo słów, ale nie potrafię powiedzieć, wyjaśniającym, dlaczego tak szybko wyprze- I wreszcie wspomnijmy panel dyskusyjny Ten nawet odbył się w dużej sali orkiestry których – mówił Jan Kondrak. Wspomniał dano bilety. Mimo kartki, że tychże brak, pod „W kręgu poezji śpiewanej i piosenki artystycz- kameralnej, ale zapełnienie kształtowało się też swoje pierwsze spotkanie z Kaczmarskim „Łaźnią” ustawiła się kolejka oczekujących. nej”. Chcieliśmy uruchomić zaczyn refleksji, w granicach 50 procent. i jego twórczością jako bardzo ważne wyda- wyjść z ram wieloletniej formuły i po prostu rzenie kształtujące wrażliwość barda LFB, do- Podczas koncertu na wyraźnie odmłodzonej porozmawiać o turnieju śpiewających poezję, Córka Marcina Kępy nie słucha Kaczmarskie- ceniającego u barda Solidarności erudycyjny widowni prawdziwe wrzenie. Piosenki opa- ale bardzo mocno z aktualnej perspektywy go, bo nie odkryła go sama – zastanawiał się ładunek tekstów i nawiązanie do liryki roli, nowane na pamięć, gorące spojrzenia na idoli. 2019 roku. Potrzeba takowej refleksji zrodziła w pewnym momencie Jan Kondrak, główny przejętej po Włodzimierzu Wysockim. Kacz- I piszącego te słowa urzekła mandolina Jacka, się już na kanwie ubiegłorocznego jubileuszu. ekspert dyskusji. Marcin Kępa odwołał się marski jest spadkobiercą najstarszych tradycji, brzmiąca tu i ówdzie jak w klasyce rodzimej Uświadomiliśmy sobie bowiem, że radomski do osobistych wspomnień, kiedy nieco przed gdzie operuje się rymem i rytmem. Dokładnie sceny countrowej. Skojarzyło mi się z Januszem Turniej kierujemy w obecnej dobie do całkowi- osiągnięciem pełnoletniości zachwycił się jak w hip-hopie. Kaczmarski jednak, choć miał Tytmanem. Okazało się, że muzyk ten jest docie innego pokolenia niż to, którego reprezen- twórczością starszego o 20 lat artysty, funk- rozległą wiedzę o świecie, nie był w stanie po- brze Jackowi znany. tanci imprezę tę zrodzili w 1994 roku. Z jednej cjonującego pod encyklopedycznym hasłem wiedzieć: masz żyć tak a tak, moja grupa jest

strony uwaga ta jest oczywistością, z drugiej zaś „bard Solidarności”. Ciekawy był też nieco no- lepsza, moje podwórko, sprawdź to. Tego typu + MARCIN RUSEK Chcąc podsumować oblicza muzyczne tego- nakazuje się pochylić nad trwaniem kultury, ale stalgiczny ton, sugerujący, że kod romantycz- przekazu w pokoleniu Kaczmarskiego nikt nie rocznej imprezy, warto nadmienić, że było i nad nieuchronnymi czynnikami modyfikują- ny, mający się przez lata doskonale w rodzimej proponował widowni. Współcześni raperzy nie klasycznie (Kasprowicz, Teatr Młyn), uniwer- cymi bądź zmieniającymi obraz tego trwania. kulturze, przechodzi do lamusa. Dziś jesteśmy mają zahamowań, by pouczać i głosić swoje salnie repertuarowo i wprost z telewizora, jeśli wrażliwi na słowo, ale inaczej – mówił Kępa. tezy. Upadły autorytety szkoły i Kościoła. Stąd

+ TRYBUNA + + TRYBUNA w ogóle używać tej miary wedetyzacji (Janusz Panel rozwijał się stopniowo od pytania, które Zdaniem licealnego nauczyciela Zbigniewa popularność raperów. Dochodzi być może do Radek) oraz w procesie statystyki interneto- postawiliśmy niejako w imieniu radomskiego Wieczorka Kępa reprezentuje jeden z ostatnich zamiany sztuki w religię. Utwory raperów to powych odsłon i w ekstazie odmłodzonej publicz- prozaika, publicysty i animatora kultury Mar- roczników romantycznych. Zwrócono uwagę radnictwo życiowe – mówił. – Hip-hop stanowi ności (Kwiat Jabłoni). Twórczość dziecięca też cina Kępy – „Dlaczego moja córka nie słucha na niebywałą erudycyjność Jacka Kaczmar- jedno z narzędzi odcięcia się młodego pokole- miała swój sens, choćby nawet w nieco prowo- Kaczmarskiego?”. Wydało się nam ono zasadne skiego, jego inspiracje tekstami kultury. Mło- nia od tradycji. Jednak słowo wciąż pozostaje kacyjnym, założonym obniżaniu wieku poten- w związku z faktem, że rzeczony nasz kolega dzież dziś nie chce słuchać hymnów o wolności, przy tych występach ważne. Hip-hop zlikwido- cjalnych partycypantów „Łaźni”. Prowokacja Kępa (rocznik 1977) obronił polonistyczne bo dla nich ta wolność jest czymś naturalnym, wał linię melodyczną, by wyeksponować sło- polegała tu również na udowodnieniu, że magisterium na Uniwersytecie Warszawskim przynajmniej tak im się wydaje – mówił Kępa. wo – podkreślał gość z Lublina. Jan Kondrak górnolotny termin „poezja śpiewana” jest jak z Kaczmarskiego właśnie, a teraz jako opiekun Na zakończenie zaśpiewał przy wtórze gitary w pewnej kontrze do optyki Kępy sugerował, najbardziej adekwatny do na przykład Kaczki prawny utalentowanej humanistycznie córki utwór Nasza klasa. że jeśli twórczość Kaczmarskiego ma nadal żyć dziwaczki, który to tekst naprawdę łączy kilka Marii (rocznik 2003) z obowiązku uczestniczy w kulturze, musi ulegać przekształceniom. Na pokoleń odbiorców. w występach Taco Hemingwaya gdzieś w łódz- Jan Kondrak stwierdził, że fakt słuchania przez przykład płyta Krzysztofa „Grabaża” Grabow- kim klubie czy na warszawskim stadionie. Do- młodzież innych twórców jest procesem natu- skiego Autor czy festiwal Metamorfozy Senty- Wszystkie występy cechował duży profesjo- strzegliśmy wreszcie, że podczas ubiegłorocz- ralnym, którą to uwagą bard LFB wprowadził mentalne. Ponadto zauważył, że młodzi nie- nalizm sceniczny, co z radością pragniemy nego koncertu Quebonafide organizowanego inną niż postromantyczna perspektywę do koniecznie czytają mniej, ale inaczej, z innych podkreślić, zwłaszcza w kierunku zjawisk na mobilnej scenie obok „Łaźni” w ramach dyskusji. Przypomniał, że bard to ktoś, kto źródeł, na przykład smartfonów. nam wcześniej nieznanych jak Ellyah Music Red Bull Tour (4 czerwca 2018) na radomski przenosi tradycję narodu w teraźniejszość Production. Każdorazowo teksty odgrywały deptak kilka godzin wcześniej przybywały i w przyszłość. Tłumaczy rówieśnikom i młod- Wystąpienie Edmunda Kordasa zatytuło- kluczową rolę. Były ładne, inspirujące, choć gigantyczne tłumy młodych dam w białym, szym, jak żyć. W dalszej części wywodu artysta wane przewrotnie, w kontekście Kartoteki różne. Po głowie chodzi zacny refren z hitu zakrytym obuwiu oraz krótkich kurtkach. mocno sygnalizował aspekty ciągłości kultury: Różewicza, Za co kocham Jana Kondraka, autorstwa Kasi Sienkiewicz: Niemożliwe nam Patrząc na tę ogromną statystykę widowni, Wszelkie Iliady, homeryckie eposy to był rap, miało poszerzyć perspektywę zjawiska piosen- się dostało/ Nie ma powodów do łez./ A każ- rozpamiętywaliśmy też, że fenomenalny, oko- hip-hop w czystej postaci, ponieważ był tylko ki artystycznej z punktu widzenia pierwszego dy mówi, że mało/ Musisz więcej, niż chcesz. łoturniejowy recital Justyny Panfilewicz z 2017 rytm i tylko słowo. Kaczmarskiego postrzegać menedżera barda z LFB. Kordas, nie-artysta, 322 323

nie-polonista, ale magister ekonomii, zbliżony Pierwszy menedżer Kondraka wspominał też szych lat wiedziałem, że oglądam coś niezwy- ale mają w sobie tę słowiańską nostalgię, polski metrykalnie do Kondraka, opowiadał o zjawi- popularność kaset z twórczością Kaczmarskie- kłego – nie, nie wiedziałem. Czułem jednak, że krajobraz i to specyficzne poczucie humoru… sku kultury studenckiej, które jako działaczowi go. W części końcowej panelu była chwila na to, co słyszę, zwłaszcza jeśli chodzi o zawarte Z dumą oglądałem program, gdyż ze sce- organizacji uczelnianych było mu bliskie, war- dyskusję, w której głos zabrał między innymi w Kabaretach teksty, to wspaniałe i zabawne ny kilka raz padła nazwa rodzinnego miasta tościowe i wymagające potrzeby tak zwanego dyrektor wydziału kultury radomskiego ma- piosenki, czasami także dla dzieci. Chociażby Kutna – choć nadal w zestawieniu ze słowem upowszechniania, choćby poprzez organizo- gistratu, Sebastian Równy, który w nieco pe- W czasie deszczu dzieci się nudzą czy zupeł- „smutno”. Ale deklaracja Jeremiego Przybory, wanie koncertów czy audycje radiowe. Kultura symistycznej perspektywie wypowiedział się nie błędnie wówczas przeze mnie rozumiany że „chętnie by został śpiewającym starostą na studencka bardzo mocno podkreślała aspekty o przyszłości Turnieju. Kapturek 62… przykład w kutnowskim” była wielką nobili- wolnościowe wszelkich działań artystycznych tacją. Wywiadu z panem Przyborą nie prze- i była swego rodzaju opozycją do oficjalnego Jan Kondrak spuentował panel, nawiązując do Te i inne poetyckie perełki towarzyszyły mi na prowadziłem, ale udało mi się schwycić „na obiegu. Z ramienia „Łaźni” podkreślić mu- Transgresji Marii Janion. Podkreślił, że życie podwórku oraz wracały co jakiś czas do mnie papierosie” Marię Pakulnis, Piotra Machalicę simy, że jednym z czołowych przedstawicieli jest możliwe tylko wtedy, kiedy się rozwija. – od dziecka należałem do jakiegoś zespołu i chyba Janusza Józefowicza… kultury studenckiej jest profesor Jan Poprawa, Wszystkie formy, które następują po sobie, w ja- teatralnego, a to przy świetlicy RSM „Pionier”, związany przez 24 lata z częścią konkursową kiejś mierze są kontynuacją, w jakiejś mierze zaś a to przy bibliotece, a to w szkole podstawo- Program Zimy żal był strzałem w dziesiątkę! radomskiego OTŚP. zaprzeczeniem. W teorii kultury mówi się, że wej… By wreszcie zasilić szeregi Grupy Te- W czasach, gdy na polskich ulicach królowało

cechy stylu na przykład pieśni, które dominują atralnej „od jutra” działającej w Kutnowskim disco i polo, piosenki panów Przybory i Wa- + + MARCIN RUSEK / KRZYSZTOF RYZLAK Edmund Kordas ze swadą przedstawił klimat w danym pokoleniu, w następnym będą rece- Domu Kultury, w której to od prawie 30 lat sowskiego okazały się wspaniałą odskocznią intelektualny środowiska akademickiego la- sywne. Jeśli melodia była czymś bardzo istotnym jestem reżyserem i prowadzącym. To właśnie od tej tandety. Spektakl z powodzeniem gra- tach 70. i 80. minionego wieku, swoją dzia- w latach 70. u Ireny Santor i Ireny Jarockiej, tak w Grupie, za sprawą naszej instruktorki – Te- ny był przy nadkompletach w warszawskiej łalność w biurze kultury i sztuki Alma-Art już 20 lat później, w latach 90. pojawia się od- resy Mosingiewicz, zetknąłem się z tekstami „Rampie”, zaprezentowany został na XXVI i rozmaite inicjatywy, choćby tę pod nazwą chodzenie od melodii. Na przykład wspomniany Jeremiego Przybory „na poważnie”. Czasami Krajowym Festiwalu Polskiej Piosenki w Opo- „Poetyckie zakłady ogrodnicze”, zrodzoną hip-hop. Tu słowo zaczyna dominować. Wróżę wykorzystywane były do rozgrzewek i ćwiczeń lu, podczas którego Jeremi Przybora otrzymał w kręgu śp. Janusza Kuklińskiego, mecenasa z logiki dziejów, że następną epoką muzyczną dykcji (oj, nadają się do tego jak żadne inne!) Grand Prix. Program kilkakrotnie pokazała też

+ TRYBUNA + + TRYBUNA i mentora twórców, popularyzatora Edwarda będzie głównie melodia i niewiele słów – za- oraz prezentowane jako przykłady urody ję- Telewizja Polska. I to właśnie za sprawą jednej Stachury. Kluby studenckie pękały w szwach. mknął debatę bard z Lublina. I z Radomia udał zyka polskiego. Tutaj poznałem Gburleta – z transmisji telewizyjnych programu o pomy- Status wizyty w takim klubie był elitarny się wprost w Bieszczady, na obchody dwudzie- Przyborową wariację na temat Hamleta, tutaj śle zostania kutnowskim starostą przez pana – trzeba było mieć legitymację studencką. stolecia LFB. usłyszałem już bardziej świadomie Taką gminę Jeremiego usłyszał Maciej Dercz – ówczesny i zapewne O, Kutno! – zabawną, jednak mało przewodniczący Związku Gmin Regionu Kut- pochlebną dla mojego miasta piosenkę. nowskiego. I postanowił zrealizować pragnie- Krzysztof Ryzlak nie Mistrza. W 1988 roku, po skończeniu liceum, zosta- SKĄD TEN PRZYBORA W KUTNIE? łem studentem studium KO we Wrocławiu. Od 1990 roku byłem zatrudniony w Kutnow- I tam miałem szczęście, w marcu 1989 roku, skim Domu Kultury (KDK) na stanowisku obejrzeć na żywo jeden z pierwszych progra- instruktora teatralnego, a dyrektorem insty- mów Zimy żal prezentowanych w ramach 10. tucji została Teresa Mosingiewicz. Jako mło- Przeglądu Piosenki Aktorskiej Wrocław ‘89. dy dyrektor na stanowisku, w zupełnie nowej Zdarzenie przypadkowe, znajoma ze studenc- sytuacji politycznej w kraju, automatycznie kiego radia poprosiła mnie o nagłe zastępstwo przekazała mi większość artystycznych pro- i nagranie krótkich rozmów ze śpiewającymi jektów, które wcześniej sama realizowała. Tak artystami. I ten właśnie przypadek wpłynął na przejąłem Jesienne Spotkania Teatralne (JST), moją późniejszą pracę zawodową. Koncert był cykliczną imprezę, która od 1985 roku prezen- ak większość ludzi z mojego pokolenia, kolorowe wersje (choć na telewizorze moich pewnego rodzaju objawieniem – oto po latach towała mieszkańcom Kutna ciekawe zdarzenia z twórczością duetu Przybora/Wasowski rodziców nadal czarno-białe) programów Magda Umer i Jeremi Przybora odkryli dla nas teatralne i muzyczne z nurtu offowego, ama- Jzetknąłem się w dzieciństwie za sprawą Kabaret Starszych Panów (KSP) i Kabaret Jesz- – z plejadą młodych aktorek i aktorów – wspa- torskiego oraz zawodowego. To właśnie w ra- telewizji. Powtórki pierwotnych, czarno-bia- cze Starszych Panów przyciągały przed ekrany niałe, zabawne, pełne uroku i lekkości piosen- mach JST miało się odbyć uroczyste wręczenie łych nagrań z lat 50. i 60. oraz „współczesne” całe rodziny. Nie będę pisał, że już od najmłod- ki, które brzmią jak amerykańskie standardy, tytułu Honorowego Starosty Kutnowskiego 324 325

panu Jeremiemu. Nie uczestniczyłem w rozmo- co zainteresuje i przyciągnie publiczność… stało się prawdziwą wizytówką naszego miasta. pitol we Wrocławiu, Aleksandra Grzelak – ak- wach przygotowawczych z panem Derczem, ale Zależało mi na tym, aby nowy pomysł nie był Ze starego dworca szczęśliwie nie zostało już torka, Łukasz Król – aktor, Łukasz Kaczmarek Teresa Mosingiewicz wspomina je jako bardzo sztucznym tworem, „przeszczepem” czegoś na wiele, ale skojarzenie z Kutnem jako miastem – aktor (wówczas jeszcze student PWST) czy ciekawy, ale raczej niemożliwy wówczas do re- grunt Kutna, ale projektem wywodzącym się o największym w kraju węźle kolejowym, Zbigniew Chojnacki – muzyk, akordeonista. alizacji projekt. Przecież w Polsce tamtych lat stąd, mającym tutaj swoje korzenie. Albo cho- przez które większość z nas przejeżdżała, bę- starostw już i jeszcze nie było, a zaproszenie do ciażby korzonki. Przyszło olśnienie – mamy dąc w podróży – trwa. W dniach 12–13 listopada 2005 roku odbył się nas Mistrza Przybory graniczyło raczej cudem przecież Przyborę! Tytuł Honorowego Sta- I Ogólnopolski Konkurs Piosenek Honorowe- niż z realną możliwością. Jednak determinacja rosty Kutnowskiego, przychylność Przybory Od powołania do życia Stacji Kutno (w marcu go Starosty Kutnowskiego Jeremiego Przybory Macieja Dercza była ogromna i po kilku nie- dla ziemi kutnowskiej i piosenka O, Kutno! 2005 roku) do rozpoczęcia działań związanych „Stacja Kutno”. Do współpracy przy projekcie udanych próbach – Jeremi Przybora już wtedy dawały nam do tego prawo. Mistrz Przybo- z reklamą minęło kilka intensywnych miesięcy. udało się nam zaangażować właścicieli klima- poważnie chorował – udało się doprowadzić ra, który zmarł w marcu 2004 roku, zasługuje Pod koniec czerwca 2005 roku rozsyłaliśmy, tycznego miejsca – Hotelu i Restauracji „Ron- sprawę do szczęśliwego końca! na swój festiwal! Festiwal w Kutnie. Zależało trochę „na ślepo”, gotowy regulamin I Ogól- do”, państwa Katarzynę i Mariusza Brauerów. mi, aby nazwa wydarzenia nawiązywała do nopolskiego Konkursu Piosenek Honorowe- Tam odbywały się przesłuchania konkurso- Oczywiście nie bez drobnych zgrzytów piosenki O, Kutno! i niechlubnej historii na- go Starosty Kutnowskiego Jeremiego Przybory we do pierwszych trzech festiwali. Jurorami w związku z realizacją samego zdarzenia. Jako szego dworca kolejowego – stąd Stacja Kutno. „Stacja Kutno”. pierwszej edycji byli: Grażyna Łobaszewska instytucja mieliśmy podpisaną umowę z me- Stacja Kutno, która ma za zadanie odczarować – przewodnicząca jury – wokalistka, muzyk nedżerem na realizację koncertu Magdy Umer, złe konotacje, zamienić „smutno” na „weso- Odzew był, ale skromny. Do pierwszego i pedagog, Aleksandra Nieśpielak – aktorka a jej gość, Jeremi Przybora, miał odebrać za- ło”, zaprosić do miasta utalentowanych ludzi konkursu zgłosiło się tylko 18 wykonawców. śpiewająca, Janusz Tylman – muzyk i kom- + KRZYSZTOF RYZLAK + + KRZYSZTOF RYZLAK szczytny tytuł. I tak reklamowaliśmy to wyda- i pokazać wszystkim nasze miasto z zupełnie Przez pierwsze cztery lata było ich zazwy- pozytor oraz, ze strony organizatorów, Kata- rzenie w ramach promocji XI Jesiennych Spo- innej strony. Pod koniec 2004 roku Grzegorz czaj niewielu – ponad dwudziestu. Repertu- rzyna Karolak-Koszańska (obecnie Rojewska) tkań Teatralnych. Jednak po przyjeździe gości Turnau wydał płytę Cafe Sułtan z piosenkami ar okazał się zbyt trudny, zbyt wymagający. i Darek Sikorski. Warsztaty dla uczestników do domu kultury pani Magda zwróciła uwagę Przybory, wśród których znalazło się także O, Piosenki Przybory nie bardzo sprawdzały poprowadzili: Grażyna Łobaszewska, Katarzy- na błędną informację na naszych plakatach. Kutno! Wielki sukces płyty utwierdził mnie się wówczas na innych festiwalach, a osoby na Rojewska i Darek Sikorski. Gościem spe-

+ TRYBUNA + + TRYBUNA Otóż to ona jest gościem Jeremiego Przybory, tylko w przekonaniu, że festiwal będzie miał śpiewające przygotowywały w sezonie trzy cjalnym koncertu galowego była Lora Szafran natomiast Mistrz zaprezentuje po raz pierw- swoich słuchaczy i uczestników. do czterech piosenek, z którymi jeździły po z recitalem piosenek Przybory i Wasowskiego. szy publicznie fragmenty swoich pamiętników różnych festiwalach. Same płaciły za przygo- Przy fortepianie zasiadł Michał Tokaj. Konkurs zatytułowanych Memuary… Sprawę szybko Z czym kojarzy się przeciętnemu Polako- towanie podkładów muzycznych lub opłacały wygrała młodziutka mieszkanka Bydgoszczy załatwiliśmy, przearanżowaliśmy scenę, zmie- wi Kutno, miasto w centrum Polski? Przede akompaniatora, a to często było barierą nie do – szesnastoletnia Aleksandra Kwiatkowska, niliśmy informację na plakatach… i tak oto 5 wszystkim ze stacją, na której na kilka chwil przeskoczenia. Byliśmy jednak wytrwali. Nie interpretując piosenki Zostań ze mną i Pio- października 1995 roku na scenie Kutnowskie- przystają pociągi relacji Warszawa–Berlin czy chodziło przecież o ilość, ale o jakość! A na senka jest dobra na wszystko. Było to nasze go Domu Kultury Jeremi Przybora przyjął tytuł Gdańsk–Kraków, z dworcem kolejowym i pe- jakość, poziom naszego festiwalu postawiliśmy pierwsze, ale nie ostatnie spotkanie w ramach Honorowego Starosty Kutnowskiego. I przez ronami. Dla obcych, dla przejezdnych, jest to od samego początku. Jurorzy i osoby pracujące Stacji Kutno. kolejne prawie dziesięć lat byłoby tego tyle. miasto, którego charakter określa dworzec ko- z uczestnikami konkursu powinni być zawo- Musieliśmy czekać na odpowiedni moment… lejowy, miejsce owiane legendą i sławą, choć dowcami, którzy gwarantują profesjonalizm Od pierwszej edycji zależało mi na tym, aby nie zawsze tą dobrą. Wielokrotnie motyw kut- i fachowość. festiwal był wyjątkowy, a o jego wyjątkowości A moment ten nadszedł z początkiem 2005 nowskiego dworca oraz kolejowej podróży czy miały świadczyć między innymi koncerty ga- roku. W 2004 roku odbyły się 20. Jesienne przesiadki w Kutnie pojawiał się w literaturze Organizując pierwsze edycje, szukałem wspar- lowe przygotowywane przeze mnie specjalnie Spotkania Teatralne – ostatnie, które podją- polskiej oraz muzyce, wspominali o nim: Jaro- cia wśród swoich wychowanków i artystów, na tę okazję. W pierwszych edycjach współ- łem się zrealizować. Czułem, że ich formuła sław Iwaszkiewicz, Stanisław Stasiuk, Manuela którzy wywodzą się z Kutna. W gronie tych pracowałem z uzdolnioną wokalnie młodzieżą się wyczerpuje i nie chciałem realizować cze- Gretkowska, śpiewali Edyta Geppert czy Ka- osób znaleźli się między innymi: Darek Sikor- z naszego miasta, potem stopniowo włączałem goś, do czego nie miałem już serca. Pani dy- zik Staszewski, a z zasłyszanych dworcowych ski – aktor i reżyser teatralny, Magda Ptaszyń- młodych artystów wywodzących się z Kutna, rektor przyjęła moją decyzję ze stoickim spo- historii nierzadko wiało grozą, która w połą- ska – muzyk, wokalistka, Aleksandra Wiwała aż wreszcie zapraszałem do koncertu najwięk- kojem (ma zniknąć z kalendarza sztandarowa czeniu ze specyficzną „estetyką” tego miejsca – artystka operowa, Anna Stępniewska (Gadt) szych polskich artystów muzyki. Zazwyczaj impreza kulturalna w mieście), ale postawiła mogłaby posłużyć za scenariusz niejednej – wokalistka jazzowa, muzyk, Katarzyna Karo- były to jednorazowe wydarzenia artystyczne, mi jeden warunek – mam wymyślić coś w za- mrożącej krew w żyłach historii. W końcu do- lak-Koszańska (obecnie Rojewska) – pedagog ale świadczyły o randze, aspiracjach i możli- mian. Łatwo powiedzieć. Coś w zamian JST, czekaliśmy czasów, kiedy to legendarne miejsce śpiewu, Maciej Maciejewski – aktor Teatru Ca- wościach Stacji Kutno. 326 327

Pierwsza edycja festiwalu trwała dwa dni. waliśmy opór i brak zaciekawienia. Uważam, niliśmy się kontaktami i tak zaczęła się nasza wspaniałą kobietą o niebywałej skromności, Jednak już w roku następnym wzbogacili- że Stacja Kutno jest bardzo nośnym tematem, współpraca. W 2009 roku Rodzina Przyborów ale też świadomą swojej wartości. Stacja Kutno śmy Stację o imprezy towarzyszące: wystawę, który można dobrze wykorzystać do reklamy została Patronem Honorowym Festiwalu, a od dostała „błogosławieństwo” od pani Barbary projekcje filmowe, koncert Piosenki Starszych PKP. Ale cóż, mówi się trudno… 2010 roku są regularnymi gośćmi Stacji Kutno w postaci krótkiego listu napisanego odręcz- Panów w wykonaniu Magdy Umer, Andrzeja i fundatorami nagrody specjalnej. nie, w którym prosi potencjalnych sponsorów Poniedzielskiego i Chóru Kameralnego Colle- Jednak oprócz rozbudowy samego festiwa- festiwalu, aby się nie wahali i nas wspierali. gium Musicum Uniwersytetu Warszawskiego. lu trzeba było myśleć o „nadbudowie”… I tu Trochę później do grona fanów i patronów Gościem koncertu galowego była Katarzyna zaczęła się praca „u podstaw”. Postanowiłem naszego festiwalu dołączyli Grzegorz i Mo- W 2011 roku podczas swojego recitalu Za Groniec. Festiwal trwał już cztery dni. Ape- zdobyć i przeczytać wszystkie pozycje książko- nika Wasowscy. Pewnego styczniowego dnia kulisami kabaretu Bohdan Łazuka przypo- tyt rośnie w miarę jedzenia! Tak też zostało. we autorstwa Przybory. Sprawa nie była łatwa – 2011 roku pani Monika zadzwoniła do mnie mniał między innymi piosenki, które wyko- W ostatnich edycjach Stacja Kutno trwa sie- w kutnowskiej bibliotece znajdowało się tylko z prośbą, abym na stronie internetowej Stacji nywał w KSP, okraszając je wspomnieniami dem do ośmiu dni i zawiera szereg imprez to- kilka pozycji z dość pokaźnej, jak się okazało, Kutno poinformował o stronie WWW poświę- ze współpracy z Wasowskim i Przyborą oraz warzyszących, na przykład recitale laureatów pozapiosenkarskiej twórczości Mistrza. Z po- conej Jerzemu Wasowskiemu. Ważne jest, aby anegdotami z planu i kulis teatralnych. Rok poprzednich edycji, wystawy i programy mu- mocą przyszedł Internet i wszystkiego rodzaju pamiętać, że był to fascynujący duet twórców. wcześniej zaprosiliśmy do naszego projektu zyczne z Muzeum Polskiej Piosenki w Opolu, aukcje. Trwało to kilka lat, ale udało mi się Przyznałem pani Monice rację i zapytałem, Bogdana Hołownię – muzyka, niesamowite- „Gwiazdy KSP w batiku” z Pracowni Batiku zebrać wszystkie pozycje książkowe, wydane czy wraz z małżonkiem nie chcieliby odwie- go człowieka, który zawodowo poświęcił się Mamut w Przasnyszu, warsztaty wokalne drukiem nuty, płyty analogowe i single, wy- dzić Kutna w czasie festiwalu. Odpowiedź poznawaniu i propagowaniu muzyki Jerzego i muzyczne, spektakle teatralne sztuk Przybory, dawnictwa CD – reedycje oraz wydawnictwa była natychmiastowa, że z wielką chęcią. I tak Wasowskiego. Decyzja ta okazała się także + KRZYSZTOF RYZLAK + + KRZYSZTOF RYZLAK koncerty gości, gawędy Teresy Drozdy i wiele coverowe, wydawnictwa DVD z materiałami od 2013 roku naszym patronem została Kor- strzałem w dziesiątkę. Pan Bogdan jest osobą innych. archiwalnymi. Odezwała się we mnie potrzeba poracja Rodzinna PrzyWas, a chwilę potem niezwykle oddaną i otwartą, a przeprowadza- „skatalogowania historii” i postanowiłem pójść Fundacja Wasowskich. Ze strony Wasow- ne przez niego warsztaty muzyczne dla kon- Coraz większym apetytem wykazuje się także dalej. Przygotowałem zestawienie realizacji te- skich spotyka mnie i festiwal wiele wsparcia kursowiczów wiele razy kończyły się późnym festiwalowa publiczność, która w 2008 roku atralnych sztuk/tekstów Przybory na deskach i pomocy podczas jego organizacji. Sami jako wieczorem w hotelowej restauracji. Swoją

+ TRYBUNA + + TRYBUNA wymusiła na nas, abyśmy koncerty konkur- polskich teatrów od 1955 roku, programy tele- wydawcy i spadkobiercy twórczości Jerzego pasją zarażał nas wszystkich. Podobnie było sowe z klimatycznej, ale mogącej pomieścić wizyjne, filmy dokumentalne i działalność fil- Wasowskiego mają dostęp i wielką determina- z redaktor Teresą Drozdą, która z wielkim maksymalnie 100 osób sali restauracji „Rondo” mową artysty, ważniejsze wystawy i koncerty cję w wyszukiwaniu, a potem upublicznianiu sentymentem przyjeżdża do Kutna i dzieli się przenieśli do sali widowiskowej Kutnowskiego tematyczne, mam skany wielu programów te- historycznych materiałów z przepastnych ma- z naszą publicznością swoimi gawędami, pre- Domu Kultury, w której po remoncie mieści się atralnych, plakaty do sztuk. Te i wiele informa- gazynów telewizji czy radia. Prężnie działają zentuje archiwalne materiały radiowe z historii 350 osób Od czwartej edycji Festiwalu Kon- cji można znaleźć na stronie Festiwalu www. także jako wydawcy. Skrzętnie z tego korzy- KSP, ale nie tylko. certy Konkursowe odbywają się w sali wido- stacjakutno.art.pl. stamy, organizując podczas festiwalu szereg wiskowej KDK. promocji wydawnictw, zapraszamy artystów, W 2011 roku poznałem także Dariusza Mi- Jak już wspominałem, pana Jeremiego Przy- którzy w swoją twórczość wplatają piosenki chalskiego. Legendarnego dziennikarza mu- Szukając potencjalnych partnerów czy spon- borę z małżonką miałem zaszczyt poznać Przybory i Wasowskiego. zycznego, redaktora radiowego i telewizyjnego. sorów dla naszego festiwalu, zwracaliśmy się osobiście w październiku 1995 roku. Musiało „Głos” Leksykonu polskiej muzyki rozrywkowej. do ludzi bądź firm, których udział w projek- upłynąć kolejnych trzynaście, abym poznał Natomiast spotkanie z Barbarą Krafftówną Pan Dariusz przyjął moje zaproszenie na VII cie wydawał się nam oczywisty i nie wymagał Konstantego „Kota” Przyborę, syna Jeremie- było objawieniem. Żywym przykładem, dla- Stację Kutno. Promował wówczas swoją książ- większego tłumaczenia, dlaczego to właśnie go, wraz z małżonką. Było to w październiku czego KSP był takim fenomenem. Był i jest. kę Kalina Jędrusik, która wspaniale wpisywała oni powinni być na Stacji Kutno. Myślę tu- 2008 roku, podczas koncertu w Teatrze na Woli A powodem tego, oprócz genialnego materiału się w nasz program. Nie mówiąc już o napisa- taj przede wszystkim o kolei. Próbowaliśmy przygotowanego przez Andrzeja Strzeleckiego muzyczno-literackiego, byli oczywiście arty- nej w 2005 roku książce Starszy Pan A, będącej współpracować ze spółkami PKP Polskie Li- z okazji 50. rocznicy powstania Kabaretu Star- ści. Pani Barbara była naszym gościem w roku biografią Jerzego Wasowskiego. Pan redaktor nie Kolejowe SA, Przewozy Regionalne, TLK szych Panów. W przerwie koncertu podsze- 2010. Miała wtedy 82 lata i była pełna wigoru, przyjechał do Kutna w 2011 roku i „pozostał czy InterCity. Jeśli już udało się nam nawiązać dłem, przedstawiłem się państwu Przyborom, humoru i temperamentu. Z pasją i niesamowi- w nim do dziś” – jest konkursowym juro- współpracę, to była ona niestety krótka – dwu-, powiedziałem, że odpowiadam za Festiwal tą szczegółowością opowiadała o współpracy rem, doradcą w kontaktach z radiowym me- trzyletnia. I jeśli na szczeblu miejskim czy re- „Stacja Kutno” poświęcony twórczości Pana ze Starszymi Panami, wykonała swoje sztan- dium, pomocnikiem. To właśnie pan Dariusz gionalnym było zrozumienie i zaangażowanie Jeremiego i że bardzo chciałbym zaprosić ich darowe piosenki, z W czasie deszczu dzieci utwierdził mnie w tym, co robię. Potwierdził, dla projektu, to na szczeblu krajowym wyczu- do Kutna. Chwilę porozmawialiśmy, wymie- się nudzą na czele. Była i jest wielką artystką, że zapisywanie, gromadzenie, głoszenie i przy- 328 329

pominanie starszym i młodszym pokoleniom ne. A to trzeba było narysować obrazek po wy- w dziedzinie muzyki i sztuki. Wielu z nich Stacji Kutno. Od początku dbaliśmy o spój- o Starszych Panach jest rzeczą niezwykle słuchaniu fragmentów bajek, które dla Disneya od lat współtworzy Stację Kutno, wspiera nas ną stronę wizualną wszystkich materiałów, ważną i cenną. Pamięć jednostki jest ulotna napisał Jeremi Przybora, a to zilustrować jed- i pomaga. Oto lista naszych dotychczasowych katalogów, plakatów, banerów czy ulotek. i zawodna, więc im więcej osób usłyszy i za- ną z piosenek z musicalu Piotruś Pan. Na 100. gości (w kolejności alfabetycznej): Hanna Ba- Informacja ta jest zawsze czytelna i profe- pamięta, tym większa szansa na przetrwanie rocznicę urodzin Jerzego Wasowskiego trzeba naszak, Dominika Barabas, Ewa Bem, Ewa sjonalnie przygotowana. Do każdej edycji takiej wiedzy. Oprócz tego redaktor Michalski było z cylindra zrobić urodzinowy tort dla Błaszczyk z zespołem, Jacek Bończyk, Olga festiwalu drukujemy kilkunastostronicowy jest także współsprawcą przyznania mi Meda- wujka Jurka, a kiedy indziej w zabawny sposób Bończyk, Wojciech Borkowski, Andrzej Bo- program. Wydajemy także katalog do wysta- lu Zasłużony Kulturze – Gloria Artis właśnie pokolorować postać Przybory. Wszystkim tym rzym i Chór Kameralny Collegium Musicum wy pokonkursowej na ilustrację do tekstów za kultywowanie tradycji Przybory i Wasow- działaniom towarzyszyły oczywiście opowieści UW, Monika Borzym, Ewa Konstancja Bułhak, Przybory. Zawszy staram się, aby informacje skiego. Czy zasłużenie? Nie mnie oceniać. Na o Starszych Panach, słuchano ich piosenek lub Maria Czubaszek, Duo Milonga, Teresa Droz- w drukowanym programie do festiwalu były pewno bardzo przyjemnie. czytano bajki. Od 2016 roku „Nawet w desz- da, Anna Gadt, Katarzyna Groniec z zespo- pełne i zawierały wszystkie nazwiska osób czu dzieci się nie nudzą” prowadziliśmy sami. łem, Anna Guzik, Bogdan Hołownia, Marcin zaangażowanych w nasz projekt. I nie mówię W latach 2010–2016 nawiązaliśmy współpra- A w roku 2018 największą atrakcją dla naszej Januszkiewicz, Joanna Kaczmarek, Łukasz tutaj o samych artystach. Pokazujemy także cę z panią dr Elżbietą Zawadzką, prezesem najmłodszej publiczności była duża makieta Kaczmarek, Tomasz Kałwak, Krzysztof Kil- wszystkich zaangażowanych w przygotowanie Polsko-Niemieckiego Towarzystwa Kultury kolejki z wrocławskiego „Kolejkowa”. Przez jański, Roman Kołakowski, Włodzimierz festiwalu: akustyków, oświetleniowców, osoby Polonia e.V. Monachium, organizatorką fe- trzy popołudnia maluchy mogły się bawić, Korcz, Barbara Krafftówna, Robert Kudel- odpowiedzialne za kontakty z mediami czy stiwalu Kuźnia Talentów odbywającego się co rozwiązując kolejowe zagadki oraz uczestni- ski, Magdalena Kumorek z zespołem, Kacper techników sceny. Wszyscy pracują na sukces rok w Monachium. Pięcioro laureatów Stacji cząc w zajęciach modelarskich. Kuszewski, Anita Lipnicka, Bohdan Łazuka, Stacji Kutno. Materiały te bowiem pozostają + KRZYSZTOF RYZLAK + + KRZYSZTOF RYZLAK zostało zaproszonych do udziału w tym mię- Grażyna Łobaszewska, Maciej Maciejewski, potem w archiwach i świadczą o naszej pracy. dzynarodowym wydarzeniu. W 2011 roku wróciliśmy z festiwalem do wy- Alicja Majewska, Wojciech Majewski, Konrad Miasto już na kilka dni przed festiwalem przy- remontowanego, a właściwie przebudowane- Mastyło, Irena Melcer, Dariusz Michalski, Do- strojone jest na głównej ulicy festiwalowymi Od roku 2017 zaszczytny tytuł Ambasadora go i rozbudowanego budynku Kutnowskiego rota Miśkiewicz, Henryk Miśkiewicz, Krzysz- chorągiewkami, okolicznościowymi banerami Stacji Kutno nosi wspaniała wokalistka, częsty Domu Kultury. Jedną ze „zdobyczy” wyre- tof Napiórkowski, Marek Napiórkowski, Alek- i drukami wielkoformatowymi. Dokumentu-

+ TRYBUNA + + TRYBUNA gość naszego festiwalu, Dorota Miśkiewicz. montowanego obiektu jest duża galeria sztuki. sandra Nieśpielak, Adam Nowak, Karolina jemy także wszystkie koncerty konkursowe Mówi o nas w mediach, zachęca do udzia- A skoro mamy galerię… warto pomyśleć, jak Nowakowska, Opium String Quartet, Dorota zapisem na płytach CD. Na nośnikach DVD łu w konkursie, promuje i wspiera. Energia, ją twórczo wykorzystać w naszym festiwa- Osińska, Justyna Panfilewicz, Andrzej Ponie- mamy udokumentowaną większość festiwalo- wsparcie i pomoc wspomnianych osób nie lu. Postanowiliśmy zaproponować artystom dzielski, Kot Przybora, Beata Przybytek, Mag- wych zdarzeń i koncertów. Wszystko oczywi- pozwalają nam osiąść na laurach, lecz zmusza- i publiczności Stacji Kutno nowy konkurs. da Ptaszyńska, Janusz Radek, Maria Sadowska, ście w ramach naszego archiwum. ją do wzbogacania kolejnych edycji festiwalu. W kwietniu 2011 roku został ogłoszony I Ogól- Janusz Sent, Anna Serafińska, Natalia Sikora, Musimy myśleć o rozwoju, o szukaniu nowych nopolski Konkurs Plastyczny na ilustrację do Darek Sikorski, Magdalena Smalara, Justyna W 2015 roku wydaliśmy wspaniały album Sta- artystycznych płaszczyzn, ale i o pozyskiwaniu piosenki Jeremiego Przybory. Wystosowaliśmy Steczkowska, Rafał Stępień, Anna Stępniew- cja Kutno – 10 lat Ogólnopolskiego Festiwalu nowej publiczności. zaproszenie do grona artystów plastyków, lu- ska z zespołem, Straszni Panowie Trzej: Janusz Jeremiego Przybory. Stacja Kutno w fotografii dzi, którzy poprzez sztuki plastyczne potrafią Szrom, Andrzej Łukasik, Andrzej Jagodziński, Dominika Marciniaka – profesjonalnego fo- W latach 2011–2015 zaprosiliśmy do współ- ukazać to, co w tekstach Przybory jest nazywa- Andrzej Strzelecki, Lora Szafran, Anna Szała- tografa z Kutna, który był naszym „nadwor- pracy Fundację „Mówimy Obrazami”. Pod ha- ne czystą liryką: poezję, metaforę i specyficzny, pak, Paweł Sztompke, Krystyna Tkacz, Michał nym” reporterem od pierwszej do dziesiątej słem „Nawet w deszczu dzieci się nie nudzą” niejednokrotnie czarny humor i groteskę. Na Tokaj, Joanna Trzepiecińska, Janusz Tylman, edycji. Obok zdjęć znajdziemy także autogra- w sobotnie i niedzielne przedpołudnia w KDK odzew nie trzeba było długo czekać. Na pierw- Klementyna Umer, Magda Umer, Sławek fy-dedykacje naszych stacyjnych gości. Album zorganizowane zostały warsztaty plastyczne szy konkurs wpłynęło ponad 71 prac 36 arty- Uniatowski, Jarosław Wasik, Grzegorz i Mo- dodatkowo zawiera płytę DVD z reportażami oraz gry i zabawy dla najmłodszych (dzieci stów z całego kraju! Od trzeciej edycji kurato- nika Wasowscy, Małgorzata Wojciechowska, z trzech edycji festiwalu. Ich autorami są Mał- w wieku 4–9 lat) i ich rodziców. Tematy dzia- rem konkursu i wystawy pokonkursowej jest Karol Wolski, Iza Zając, Łukasz Zagrobelny, gorzata Cichońska i Tomasz Florczak. Album łań były różne, ale zawsze w pewien sposób na- Agnieszka Dąbrowska-Walczak – plastyczka, Elżbieta Zapendowska i Katarzyna Żak. zawiera teksty okolicznościowe dotyczące wiązywały do naszych Patronów. Równolegle dyplomowany instruktor KDK. Osiem edycji samego festiwalu, ale także między innymi z tymi działaniami Dominika Staniszewska – konkursu przyniosło prawie 1000 prac! Mówiąc wcześniej o profesjonalnym podejściu krótką historię kutnowskiego węzła kolejo- instruktorka teatralna KDK – przeprowadzała do festiwalu (obok manii zapisywania i kata- wego czy historię miasta w pigułce. Jest więc akcje plastyczne w klasach I–III szkół podsta- Do współpracy przy naszym projekcie za- logowania), wiedziałem, jak ważną rzeczą jest uniwersalnym prezentem i pamiątką nie tylko wowych w naszym mieście. Zadania były róż- praszamy wspaniałych artystów i fachowców właściwa i profesjonalna strona reklamowa z festiwalu. 330 331

5 kwietnia 2019 roku ukazała się na rynku pły- wiska obecne w polskiej kulturze muzycznej. zobaczcie, jak słowa te współgrają z muzyką. Po trzecie MUZYKA ta CD zatytułowana Stacja Kutno – Elementarz. Cykliczny charakter imprezy odgrywa zaś dużą A potem pomyślcie, jak Wy chcecie to zaśpie- Jest ona zapisem przygotowanego przeze mnie rolę w procesie edukacji. Stwarza artystom wać. Nie idźcie na łatwiznę i unikajcie gotowych, koncertu galowego 13. Stacji Kutno pt. Elemen- i amatorom przestrzeń do permanentnego dostępnych w Internecie półplaybacków. Są one tarz, na który złożyły się piosenki Przybory, rozwoju poprzez kontakt z wybitnymi specjali- Po drugie TEKST zazwyczaj wierną kopią wcześniejszych wyko- Osieckiej i Młynarskiego w nowych muzycz- stami, artystami, twórcami. Rozbudzanie świa- nań. Co można zrobić z taką piosenką? Zaśpie- nych interpretacjach Miłosza Wośki, zaśpie- domości, zdobywanie umiejętności w procesie Jeremi Przybora napisał wiele lirycznych i za- wać jak Hania Banaszak czy Magda Umer? Po wane przez: Dorotę Osińską, Monikę Borzym, pozwala na systematyczność i daje dużo lep- bawnych tekstów do swojego Kabaretu Star- co? Te wykonania już znamy i cenimy, a kon- Irenę Melcer, Jarosława Wasika i Marcina Ja- sze rezultaty niż działania jednorazowe, oka- szych Panów. Pamiętajcie jednak, że Mistrz kurowanie z nimi jest bezsensowne. nuszkiewicza. Koncert spodobał się do tego zjonalne. Można na przykład skonfrontować pisał także polskie wersje pięknych francuskich stopnia, że miał swoją odsłonę w Radiowym swój rozwój, postęp, biorąc udział w kolejnej piosenek (m.in. Aznavoura, Legranda, Prever- My chcemy usłyszeć Twój głos, Twoją interpre- Studiu im. Agnieszki Osieckiej w Warszawie. festiwalowej edycji. ta, Brassensa). Jego teksty spoza Kabaretu Star- tację, także muzyczną. Znakomita większość A Polskie Radio Program III wyemitował go szych Panów śpiewają m.in.: Edyta Geppert, twórczości Przybory to piosenki z muzyką Jerze- w poniedziałek wielkanocny – 2 kwietnia 2018 A kiedy w kuluarach zaczynamy rozmawiać Krystyna Janda, Maria Koterbska, Bogusław go Wasowskiego, który uważany jest za mistrza roku. Z tego wydarzenia powstała wspomniana „istotne tematy”, nikt nie chce uwierzyć, że Mec czy Wojciech Gąsowski. w tej dziedzinie. Nie myśl więc o jej „poprawia- na płyta. Temat Elementarza okazał się na tyle przy tak dużym festiwalu pracuje tak napraw- niu”, postaraj się znaleźć swój rytm, odpowied- ciekawy i nośny, że powstała jego druga część dę kilkanaście osób i że robimy go za tak małe Teksty Przybory potrafią być też pułapką. Za- nią tonację i oczywiście instrumentację. w formie koncertu galowego z piosenkami pieniądze. Niestety, to jednak prawda… ręczam Wam, że niewprawne ucho może mieć + KRZYSZTOF RYZLAK + + KRZYSZTOF RYZLAK Czapińskiej, Kofty i Wołka. Jako wynik ści- trudności z prawidłowym zrozumieniem części Po czwarte PRZYGOTOWANIE – INTER- słej współpracy obu tych koncertów powstał CO FESTIWAL ZROBIŁ DLA MŁODYCH WOKALISTÓW? z nich. Pan Jeremi często używał słów i zwro- PRETACJA natomiast jeden wspólny koncert Elementarz, tów, których już dziś, niestety, rzadko się używa. którego premiera miała miejsce 17 maja 2019 Zmobilizował ich! Kto chce śpiewać napraw- Dzięki niebanalnemu poczuciu humoru tworzył Pamiętajcie, żeby nie zostawiać niczego na roku w Muzeum Polskiej Piosenki w Opolu. dę dobre, piękne i ważne piosenki, powinien też zabawne i trudne zbitki językowe, np. Tatka ostatnią chwilę. Im wcześniej zabierzecie się do

+ TRYBUNA + + TRYBUNA Muzeum również jest naszym patronem od śpiewać kompozycje duetu Przybora/Wasow- tka i matka tka, a praczka czka i czkając, tka! nauki tekstu i melodii, tym bardziej będziecie 2013 roku. Jest także fundatorem własnej na- ski. Ale… nie jest to wcale taka prosta sprawa. czy Gra „Barkarolę w pergoli”/ Senne tremolo ich pewni podczas występu. I nie zasłaniajcie grody oraz wspiera nas w innych działaniach Oto moich kilka rad, które pozwoliłem sobie mandoli/ Z falą swawoli gondola/ Gondoliera się „świeżością wykonania”. Trema może za- artystycznych. Za każdym z wymienionych spisać i co jakiś czas przypominam je młodym Paola. Dotrzyjcie do nich, a unikniecie proble- skoczyć nawet największego profesjonalistę. zdarzeń stoją ludzie, bez których ten festiwal wokalistom. mów z ich zrozumieniem i poprawnym wyko- Pracujcie z i nad tekstem jak najczęściej. Na- nie wyglądałby tak, jak wygląda. Są to wspa- naniem. uczcie się go na pamięć, jak wiersza, i mów- niali współpracownicy, których udało się mi Po pierwsze DOBÓR REPERTUARU cie w różnych sytuacjach i okolicznościach, przekonać do projektu i, podobnie jak nasza Jeremi Przybora często też poprawiał fragmen- interpretujcie na różne sposoby. Oswójcie się publiczność, już na kilka miesięcy przed festi- Piosenki, które wybieracie do konkursu, mogą ty już istniejących i znanych piosenek, zmie- ze słowami i frazami. Ustalcie podmiot lirycz- walem zadają mi pytanie: To kto będzie w tym być Waszą wygraną lub klęską. Źle dobrana pio- niał także ich tytuły. Niektóre z nich możecie ny, adresata, do którego będziecie śpiewać, roku na Stacji? senka to taka, która jest za trudna muzycznie znać w różnych wersjach i wariacjach. Jeśli zarysujcie emocje, znajdźcie punkt kulmina- czy interpretacyjnie, która do Was nie pasuje macie wątpliwość co do poprawności wybra- cyjny i pointę. W tekście humorystycznym Wartością Stacji Kutno jest jej ogólnopolski emocjonalnie lub jest piosenką bardzo znaną, nego tekstu, polecamy książkę Piosenki prawie odpowiednio wydobądźcie dowcip słowny czy zasięg festiwalu oraz edukacyjny charakter wy- której pierwotna interpretacja ma silny wpływ wszystkie oraz naszą stronę internetową, na sytuacyjny. darzenia. Warsztaty twórcze, muzyczne, umu- na Wasze wykonanie. której prezentujemy ponad 240 tekstów jego zykalniające i wokalne są najistotniejszym jego autorstwa. Stacja Kutno jest konkursem na interpretację ogniwem. Towarzyszą im spotkania z autoryte- Dobrze dobrana piosenka ma opowiadać „Wa- piosenek Przybory. Musicie utożsamić się z wy- tami w dziedzinie literatury i muzyki, autorami szą historię”, powinna być odzwierciedleniem Niezrozumienie tekstu nie upoważnia Was jed- branymi tekstami i zaprezentować je tak, aby tekstów, wykonawcami – interpretatorami pio- wnętrza wykonawcy, jego wrażliwości, tempera- nak do tego, aby śpiewać słowa nie napisane odbiorca uwierzył w Waszą „wersję wydarzeń”. senek Kabaretu Starszych Panów, ale nie tylko mentu, poczucia humoru.Przeczytajcie uważnie przez Mistrza, a wstawione przez wykonawcę To wszystko składa się na interpretację, czyli na z nimi. Wydarzenia festiwalowe mają na celu teksty Przybory, zobaczcie co Was w nich bawi, w miejsce nieczytelnego czy niepewnego frag- sposób odtworzenia i wykonania utworu. Wy- promocję dokonań artystów polskiej sceny, co wzrusza, o czym chcielibyście opowiedzieć mentu utworu, co niestety zdarzało się w ze- korzystajcie także fakt prezentacji dwu piosenek rozbudzanie kreatywności i otwartości na zja- publiczności. Później posłuchajcie nagrania, szłych latach. – skontrastujcie je – bądźcie liryczni i zabawni, 332 333

smutni i radośni, zakochani i zdradzeni. W ten KTO ZGŁASZA SIĘ NA NASZ FESTIWAL? prezach towarzyszących. Rywalizować ze sobą lalek własnej produkcji „Kabaret Starszych Pa- sposób możecie w pełni pokazać swoje umie- mają na scenie, ale nawet i tam chciałbym, aby nów – lalki Czapi”. W grudniu 2016 wystawę jętności i możliwości. No, a jeśli jeszcze macie Niepowtarzalna liryka, język oraz specyficz- myśleli przede wszystkim o występie i o pu- zaprezentowaliśmy w Instytucie Teatralnym w sobie „to coś”, co odróżnia Was od innych ny dowcip, którymi przesiąknięte są piosenki bliczności, bo jury zagłosuje tak, jak zagłosuje. w Warszawie. Ponadto w naszych koncertach i przykuje uwagę, możecie spokojnie stanąć na Przybory, powodują, że słucha się ich od poko- I ten klimat udało się nam wytworzyć. W ko- wystąpili: Joanna Kaczmarek (I miejsce w 2006 linii startu. leń z niegasnącym zachwytem. Z tego powo- lejnych festiwalowych edycjach pojawiają się roku), Maciej Maciejewski (Nagroda Starosty du sięgają też po nie coraz młodsi wykonaw- zgłoszenia uczestników z poprzednich Stacji i Publiczności w 2006 roku), Edyta Błońska Po piąte WYSTĘP cy, którzy wspólnie z nami pielęgnują pamięć Kutno, także laureatów. Lubią wracać do nas, (II miejsce w 2007 roku) Barbara Dominiak o Honorowym Staroście Kutnowskim i jego pooddychać tą atmosferą, klimatem Przybory. (I miejsce w 2008 roku, II miejsce w 2011 To Wasze pięć minut, pamiętajcie, aby je dobrze muzyczno-poetyckich dokonaniach. Wielu z nich traktuje swoje śpiewanie bardzo roku), Piotr Kosewski (II miejsce w 2014 wykorzystać! profesjonalnie, wręcz zawodowo. Są wśród roku, wyróżnienie w 2018 roku), Irena Mel- Jednak od samego początku regulamin kon- nich studenci akademii muzycznych, akademii cer (I miejsce w 2013 roku), Dorota Zygadło Wyjdźcie pewni i skoncentrowani. kursu określał przedział wiekowy odbiorców, jazzowych, szkół teatralnych, studiów piosen- (III miejsce w 2013 roku). do których skierowana jest nasza oferta – dol- ki z całego kraju. Po skończeniu studiów duża Myślcie na scenie. Śpiewajcie tak, jakby wypo- na granica 15/16 lat, górnej granicy nie ustano- ich część zawodowo realizuje swoje muzyczne Stacja Kutno może poszczycić się także pro- wiadane słowa właśnie rodziły się w Waszej wiono. Mamy wiele bardzo zdolnej młodzieży pasje. Czasami zaś Mistrz Przybora pojawił się mowaniem młodych talentów wokalnych. głowie, a Wasze emocje grały pod skórą. Niech i dzieci, które, jak się okazywało, chętnie śpie- w ich życiu na długo przed naszym festiwa- Laureaci naszego festiwalu zdobywają pre- ciało nie przeczy słowom, tylko je wspiera. Pa- wały Przyborę. Jednak w mojej ocenie same lem, jak było w przypadku rodzeństwa Joanny stiżowe nagrody w innych ogólnopolskich + KRZYSZTOF RYZLAK + + KRZYSZTOF RYZLAK miętajcie o kontakcie z publicznością, oczy po- umiejętności techniczne nie wystarczają, aby i Tomasza Kaczmarków. To właśnie oni zagrali konkursach, takich jak Przegląd Piosenki trafią powiedzieć więcej niż słowa. startować w naszym konkursie. Żeby właściwie w pierwszej obsadzie słynnego musicalu Pio- Aktorskiej we Wrocławiu czy choćby Pamię- zinterpretować większość jego utworów, trze- truś Pan, do którego libretto i piosenki napi- tajmy o Osieckiej. Irena Melcer, zdobywczy- Każda piosenka to mały spektakl, historia opo- ba coś przeżyć, mieć jakieś życiowe doświad- sał Jeremi Przybora. Tomasz grał tytułowego ni I miejsca w konkursie Stacji Kutno 2013, wiedziana w trzy minuty. Pamiętajcie, że pre- czenie. Zupełnie inaczej zabrzmi na przykład Piotrusia, Joasia zaś była jednym z… Zagubio- otrzymała Złotego Tukana, czyli Grand Prix

+ TRYBUNA + + TRYBUNA zentujecie siebie poprzez piosenkę – bądźcie piosenka SOS czy Pejzaż bez ciebie w ustach nych Chłopców. Na Stacji Kutno to ona jednak 35. Przeglądu Piosenki Aktorskiej oraz Tuka- autentyczni i prawdziwi, tylko wtedy zyskacie 14-latki, a inaczej, gdy zaśpiewa ją kobieta 25- wiodła prym, a Tomasz dzielnie jej akompa- na Dziennikarzy. Dominika Barabas, laureat- publiczność. A przecież o to przede wszystkim 30-letnia lub starsza. Dlatego to ograniczenie. niował na fortepianie. ka II miejsca w konkursie Stacji Kutno z 2013 chodzi. No tak, jest jeszcze jury – na nich akurat Stawiamy na emocje, interpretację i dojrzałość. roku i I miejsca w 2014 roku, zajęła I miejsce nie mamy wpływu, ale Wy tak, stosując się do Na przestrzeni 14 lat do konkursu stanęło 596 Organizując kolejne stacyjne edycje, mam tę w XV Festiwalu „Pamiętajmy o Osieckiej”, or- powyższych zaleceń. wykonawców (solistów, duetów i zespołów możliwość, by zapraszać artystów do innych ganizowanym przez Fundację Okularnicy, oraz wokalnych), w koncertach konkursowych festiwalowych projektów. W gronie tych wyko- zdobyła Tukana Publiczności i Tukana Dzien- Po szóste I JUŻ PO ogółem rywalizowało 169 „podmiotów wyko- nawców znajdują się między innymi: Aleksan- nikarzy podczas Przeglądu Piosenki Aktorskiej nawczych”. Dla niektórych z nich była to jedno- dra Kwiatkowska (laureatka I miejsca na Stacji we Wrocławiu. Rok później, w 2012 roku, Ma- Informuję lojalnie, że nie ma żadnego wzorca razowa przygoda, pierwsze i ostatnie spotkanie Kutno 2005 oraz II miejsca w 2018 roku), któ- tylda Damięcka, laureatka I miejsca konkursu interpretacji piosenki – jednemu podoba się to, zarówno z Kutnem, jak i z Przyborą. Niektó- ra przyjęła zaproszenie do udziału w koncercie VII Stacji Kutno, zdobyła Nagrodę Główną drugiemu tamto, a trzeciemu jeszcze coś innego. rzy z nich są „festiwalowymi wyjadaczami” galowym w roku 2014; Małgorzata Żurańska- „Złe Jabłko” na Festiwalu Piosenki i Ballady Werdykt jury jest wypadkową upodobań kilku – jeżdżą po wszystkich dostępnych w Polsce -Wilkowska (I miejsce w 2007 roku), z któ- Filmowej oraz wyróżnienie na Przeglądzie osób, nie sposób więc zadowolić wszystkich. Dla- festiwalach i w ten sposób między innymi za- rą współpracuję nie tylko w ramach naszego Piosenki Aktorskiej w Konkursie Aktorskiej tego zbytnie przywiązywanie uwagi do wyników rabiają na swoje utrzymanie, studia, podróże. festiwalu, wystąpiła w koncertach galowych Interpretacji Piosenki. Daria Zawiałow, któ- nie jest wskazane. Starajcie się jednak czerpać Niektórzy wprost mówią, że nie wiedzą, kim w latach 2008, 2014, 2018, a razem z Tade- ra w 2015 roku zdobyła Nagrodę Muzeum jak najwięcej z uwag jurorów, ale nie róbcie ni- był Przybora, ale piosenki pisał ładne. Ale tacy uszem Seibertem (III miejsce w 2011 roku Polskiej Piosenki w Opolu, wydała już dwie czego wbrew sobie. ludzie są raczej mniejszością. i I miejsce w 2018) w 2012 roku zaprezento- samodzielne płyty i świetnie sobie radzi na wali spektakl muzyczny zbudowany z piose- rynku muzycznym. Zaś laureatka I miejsca Pamiętajcie, że konkurs niesie za sobą wygra- Od początku starałem się, aby festiwal miał nek Przybory. W 2009 roku Agnieszka „Czapi” w 2015 roku – Karolina Micor – była finalist- nych i tych, którzy dopiero wygrają. Nie myślcie „domowy” klimat. Żeby uczestnicy dużo ze Trzepizur zdobyła I miejsce. Wystąpiła jeszcze ką Opolskich Debiutów w 2018 roku. Marta więc o wygranej, ale o tym, żeby Wasz występ sobą przebywali: a to podczas warsztatów, a to w „galówce” w 2014 roku, a w roku 2016 była Fitowska z zespołem MOA – laureatka I miej- sprawił radość Wam i publiczności. mieszkając w hotelu czy uczestnicząc w im- autorką wspaniałej i niepowtarzalnej wystawy sca na XII Stacji Kutno, w 2017 roku wygrała 334 335

Festiwal im. Andrzeja Zauchy w Bydgoszczy, wych instytucji – chętnie z nami współpra- Autorem stacyjnych plakatów w latach Odzew był naprawdę duży: Urząd Miasta a na 54. Krajowym Festiwalu Polskiej Piosenki cują i dokładają swoją cegiełkę do kolejnych 2008–2009 i 2011–2015 był Robère Scholz, Kutno został mecenasem piosenki O, Kutno!, w Opolu w koncercie Debiuty otrzymała Karo- stacyjnych edycji. Chociaż w oczach tych naj- niemiecki artysta plastyk na stałe pracujący Kutnowski Dom Kultury piosenki Zmierzch, linkę – Nagrodę im. Anny Jantar. Na XXXIX ważniejszych w kraju instytucji, jak chociażby i mieszkający w Kolonii. Prywatnie mąż mojej Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Kutnowskiej Ogólnopolskich Spotkaniach Zamkowych MKiDzN, nasz festiwal nigdy nie zyskał popar- wychowanki i przyjaciółki. Robił to całkowi- piosenki Herbatka, Stowarzyszenie Uniwersy- „Śpiewajmy poezję” w 2012 roku I nagrodę cia i wsparcia w postaci finansowego grantu. cie nieodpłatnie, dla idei. I zapewne dla żony tet Trzeciego Wieku w Kutnie Piosenki Weso- wyśpiewała Małgorzata Żurańska-Wilkowska Ministerstwo udziela nam swojego patronatu Agnieszki, która Przyborą się fascynuje. łe jest życie staruszka, Cukiernia Wasiakowie z Bydgoszczy – laureatka III Stacji Kutno. Na od 2013 roku, ale ogranicza swój wkład w Stację piosenki W kawiarence „Sułtan”, Hotel „Stacja jej koncie można znaleźć jeszcze inne nagro- Kutno tylko do tego. A nie, nie tylko do tego. Podczas kolejnego wertowania Memuarów Kutno” piosenki No i jak tu nie jechać, a ro- dy: I Nagrodę na Ogólnopolskim Festiwalu W 2014 roku startowaliśmy w konkursie na zwróciłem uwagę na fakt, iż przed drugą woj- dzina Michalskich piosenki Na całej połaci Sztuki Słowa „... Czy to jest kochanie?” w El- granty z ministerstwa. Okazało się, że nazwa ną światową ojciec Jeremiego Stefan Przybora śnieg. W pięknie wydanej płycie przy wybranej blągu, II Nagrodę w Białymstoku „W żółtych naszego festiwalu nie mieści się na konkurso- był inżynierem cukiernikiem, właścicielem przez mecenasów piosence znajdują się jesz- płomieniach liści” czy Grand Prix na Dragon wych drukach w przeznaczonych ku temu krat- fabryki słodyczy oraz cukierni w Warszawie. cze specjalne dedykacje autorstwa Grzegorza Folk Fest w Poznaniu. Filip Małek, zdobywca kach… Musieliśmy więc zmienić naszą nazwę Jak ten fakt wykorzystałem w naszym festiwa- Wasowskiego. Uroczyste wręczenie pamiątko- Nagrody Specjalnej w 2012 i III miejsca w 2016 na: Stacja Kutno – Ogólnopolski Festiwal Jere- lu? Zaprosiłem do grona naszych partnerów wych dyplomów dla mecenasów miało miejsce roku, był między innymi laureatem II nagrody miego Przybory. Ale to też nam nie pomogło. Cukiernię Wasiakowie działającą w naszym podczas koncertu Chóru Kameralnego otwie- 19. Ogólnopolskiego Festiwalu Piosenki Arty- mieście od 1979 roku. Pani Iwona i Robert rającego XIII Stację Kutno. A to jeszcze nie ko- stycznej OFPA 2015 w Rybniku oraz finalistą Wróćmy więc na nasze podwórko. Zaczęło się Wasiakowie weszli w projekt bez najmniej- niec społecznych akcji związanych z naszymi + KRZYSZTOF RYZLAK + + KRZYSZTOF RYZLAK Konkursu Aktorskiej Interpretacji Piosenki od wspominanych już właścicieli Hotelu i Re- szych oporów, a w 2013 roku miała miejsce bohaterami. Otóż 26 czerwca 2018 roku, pod- podczas 36. Przeglądu Piosenki Aktorskiej we stauracji „Rondo”, u których przez pierwsze premiera ciastka „Jesienna Dziewczyna” spe- czas obrad LVI Sesji Rady Miasta Kutno, z ini- Wrocławiu w 2015 roku. trzy edycje odbywały się konkursy i mieszkali cjalnie przygotowanego i serwowanego tylko cjatywy prezes Towarzystwa Przyjaciół Ziemi nasi goście. Darek Sikorski – aktor i reżyser, w czasie festiwalu. Tutaj także mają miejsce Kutnowskiej – Bożeny Gajewskiej – podjęto Z większością z nich utrzymujemy bliższy lub mój przyjaciel wywodzący się z Kutna a na towarzyszące Stacji zdarzenia. uchwałę o nadaniu dwóm nowo powstałym

+ TRYBUNA + + TRYBUNA dalszy kontakt, ale gdy tylko mogą, angażują stałe mieszkający w Warszawie, czuwa nad ulicom na Osiedlu Grunwald imion Jeremie- się w nasze projekty. Cieszę się, że nie są to jed- konkursem „od wewnątrz”. Jest po prostu jed- Naszym najwierniejszym i najhojniejszym go Przybory i Jerzego Wasowskiego. Uchwała norazowe i powierzchowne znajomości. Wie- nym z jurorów, który po całym festiwalu prze- sponsorem jest pan Krzysztof Strękowski, dy- została przyjęta. Ulice istnieją. lu z nich po zakończeniu festiwalu utrzymuje kazuje nam swoje i pozostałych jurorów uwagi rektor Wytwórni Płynów Infuzyjnych Frese- kontakty towarzyskie, a także zawodowe. To są czy spostrzeżenia. To bardzo cenna i ważna nius Kabi Polska sp. z o.o., który od III Stacji Jednym z ostatnich naszych pomysłów była te wartości, których przecenić się nie da! dla nas osoba. Podobnie jak Magda Ptaszyń- Kutno w 2007 roku jest fundatorem I nagrody próba pozyskania dla Stacji Kutno Emblema- ska – muzyk i wokalistka, także zasiadająca finansowej, a od kilku ostatnich lat sponsorem tu EFFE. EFFE (Europe for Festivals, Festivals CO FESTIWAL ZROBIŁ DLA MIASTA? w większości składów jury. Od 2005 do 2014 koncertów galowych. Stale wspierają nas tak- for Europe) – powstała w 2014 roku i współfi- roku współpracowaliśmy ze wspomnianym już że rodzime firmy, jak: Polfarmex SA, Mavex, nansowana przez Unię Europejską inicjatywa Liczę, że odczarował złą sławę Przyborowego także Dominikiem Marciniakiem, fotografem PHU Przyłoga, Rosa Ćwik czy Gambit. Europejskiego Stowarzyszenia Festiwali (EFA „smutnego i okrutnego” Kutna czy Kazikowego z zakładu Foto-Miki. Od 2015 roku dokumen- – European Festivals Associtation), skupiające- miejsca, gdzie na dworcu w nocy jest tak brud- tacją fotograficzną zajął się Adam Pietrusiak, W 2017 roku Fundacja Wasowskich, wydając go najbardziej kreatywne i innowacyjne festi- no, że pękają oczy. A tak na serio – miasto żyje niezwykle zdolny fotograf pasjonat. płytę CD Starsi Panowie Chórem Chóru Kame- wale Starego Kontynentu. Powstanie EFFE jest tą imprezą. Na każdym kroku widać, że w li- ralnego Collegium Musicum, szukała na nią rezultatem wieloletniej współpracy EFA z Ko- stopadowe popołudnia w Kutnie króluje Przy- W 2009 roku powstał w mieście nowy hotel, pieniędzy, korzystając z akcji crowdfundingo- misją Europejską i Europarlamentem, podję- bora. Na nasze koncerty przyjeżdża publicz- którego właściciele Anna Debich-Komorow- wej – czyli szukając potencjalnych sponsorów tej, aby wspólnie odpowiedzieć na potrzebę ność z pobliskich miast. Przyjeżdżają bliscy ska i Michał Komorowski zwrócili się do nas w Internecie. Wpłacając odpowiednią kwotę jeszcze efektywniejszego zwiększania widocz- uczestników konkursu. Ich pozytywne opinie z prośbą o użyczenie nazwy naszego festiwalu pieniędzy, można było zostać mecenasem ności festiwali i zachęcania ich do wymiany o festiwalu przekładają się także na pozytywny dla ich hotelu. I tak od 2009 roku do dziś Ho- piosenki, która się na tej pycie znajdowa- dobrych praktyk oraz doświadczeń. Główną wizerunek miasta w Polsce. tel „Stacja Kutno” jest naszym partnerem. To ła. A ponieważ Stacja Kutno została jednym misją EFFE jest dostarczanie publiczności in- tutaj mieszka większość naszych festiwalowych z patronów tego wydawnictwa, postanowi- formacji, które z europejskich festiwali są naj- Udało się nam także skupić wokół festiwalu gości, którzy oprócz ogromnej życzliwości go- łem się zabawić w „muzycznego akwizytora” ciekawsze i najbardziej innowacyjne. W tym wielu ludzi oraz wiele prywatnych i państwo- spodarzy chwalą sobie wspaniałą kuchnię. i sprzedać kilka piosenek w naszym mieście. celu organizacja postanowiła co roku przyzna- 336 337

2014 – 55 zgłoszeń / 12 wykonawców w konkursie będzie miłość nieduża, Łukasz Gocławski z Trzcianki za piosenki To wać wyróżniającym się festiwalom swój znak są również: Rosa Ćwik i Róże Pałka, od kil- 2015 – 44 zgłoszeń / 10 wykonawców w konkursie było tak i Jeżeli kochać, Marta Brząkała z Perzowa za piosenki Pejzaż 2016 – 55 zgłoszeń / 10 wykonawców w konkursie bez ciebie i Do ciebie szłam jakości – EFFE Label – uwzględniając przy wy- ku lat są też fundatorami nagród na naszym 2017 – 40 zgłoszeń / 11 wykonawców w konkursie Nagroda Prezydenta Miasta Kutna – Barbara Dominiak z Łodzi borze trzy kryteria: wysoką jakość artystycz- festiwalu. 2018 – 43 zgłoszeń / 11 wykonawców w konkursie Nagroda Publiczności – Łukasz Gocławski z Trzcianki Razem zgłoszonych: 596 podmiotów wykonawczych. ną, zaangażowanie lokalnej społeczności oraz W konkursie wzięło udział ogółem: 169 podmiotów wykonawczych V Stacja – 19–22 listopada 2009 europejską i światową rangę. Związani z EFFE Ostatnim wierszem, który Mistrz napisał, jest I miejsce – Agnieszka „Czapi” Trzepizur z Warszawy za piosenki Ząb 2. Liczba zgłoszeń do Konkursu na ilustrację do tekstów piosenki zupa dąb i A ta Tola eksperci, reprezentujący poszczególne państwa, utwór Rozpacz mi się kończy: Jeremiego Przybory na Festiwalu „Stacja Kutno”: II miejsce – Ewelina Stankiewicz z Kutna za piosenki W czasie deszczu docierają do festiwali w swoim kraju, oceniają 2011 – 71 prac / 36 autorów dzieci się nudzą i Bo we mnie jest seks 2012 – 134 prace / 82 autorów III miejsce – Małgorzata Szarek z Warszawy za piosenki Na całej po- ich aplikacje i prezentują wyniki przed między- Jeszcze raz dla ciebie z rąk 2013 – 150 prac / 79 autorów łaci śnieg i Wesoły deszczyk 2014 – 114 prac / 66 autorów Wyróżnienia: Małgorzata Nakonieczna z Kielc za piosenki Dla ciebie narodowym jury, które przyznaje znak jakości Wymykają mi się kwiaty. 2015 – 149 prac / 82 autorów jestem sobą i Embarras oraz Zespół Wokalny „Bingo” z Kutna za pio- najlepszym kandydatom. Zamiast strzępów – bo z mych mąk 2016 – 171 prac / 108 autorów senki O mamo, jaki pan śliczny i Ballada jarzynowa 2017 – 81 prac / 43 autorów Nagroda Prezydenta Miasta Kutna – Paulina Brzozowska z Bydgosz- Mógłbym drzeć na sobie szaty. 2018 – 94 prace / 58 autorów czy za piosenki Rzuć chuć i W słowach ślad tylko został Tyle tytułem wstępu… a teraz najważniejsza Razem zgłoszono: 964 prace plastyczne. Nagroda Publiczności – Adrianna Kaźmierczak z Kutna za Mambo Liczba autorów ogółem: 554. Spinoza i Cóż ty mi uczyniłeś informacja! Stacja Kutno – Ogólnopolski Festi- Mógłbym, proszę ciebie, rwać Włosy, co je mam nieduże, Laureaci VI Stacja – 18–21 listopada 2010 wal Jeremiego Przybory znalazł się w gronie 59 I miejsce – Joanna Kucharczyk z Warszawy za piosenki Oczy prze- festiwali w Polsce wyróżnionych znakiem jako- Lecz cóż by to mogło dać? I Stacja – 12–13 listopada 2005 zroczyste i Mój list I miejsce – Aleksandra Kwiatkowska z Bydgoszczy za piosenki Zostań II miejsce – Małgorzata Nakonieczna z Kielc za piosenki O, Romeo! ści EFFE 2019–2020, na ponad 1000 propozycji No więc niech już będą róże… ze mną i Piosenka jest dobra na wszystko i Panienka z temperamentem festiwalowych z całej Europy. Informacje o Sta- II miejsce – Joanna Zielińska z Kutna za piosenki Ballada jarzynowa III miejsce – Karolina Słyk z Płocka za piosenki Miłość do panny i Portugalczyk Osculati przedwojennej i Stacyjka Zdrój cji Kutno dostępne są w wyszukiwarce EFFE, Więcej słać nie będę róż III miejsce – Kamila Sawicka z Kutna za piosenki Ja pana w podróż Wyróżnienia: Katarzyna Szczepańska z Włocławka za piosenki Zacna + KRZYSZTOF RYZLAK + + KRZYSZTOF RYZLAK a festiwal może się posługiwać logo EFFE I wierszyków z siebie sączył, zabiorę i Nie odchodź Kasia i Jesienne liście oraz Kamila Banasiak z Kutna za piosenki Ubó- Wyróżnienia: Aleksandra Meler z Bydgoszczy za piosenki Piosenka stwiam drakę i Panienka z temperamentem w ramach promocji swoich działań. Pierw- No bo, proszę ciebie, cóż… jest dobra na wszystko i Żegnaj, kotku, Monika Kluszczyńska z Łodzi Nagroda Prezydenta Miasta Kutna – Katarzyna Szczepańska z Wło- … rozpacz mi się kończy… za piosenkę Dla ciebie jestem sobą, Paula Łapa ze Zdun za piosenkę cławka szym z naszych działań związanych z EFFE Wesoły deszczyk Nagroda Publiczności – Kamila Banasiak z Kutna było umieszczenie logo na płycie CD Stacja II Stacja – 19–20 października 2006 VII Stacja – 17–20 listopada 2011 Kutno – Elementarz wydanej przez Agencję STATYSTYKI I ZESTAWIENIA I miejsce – Joanna Kaczmarek z Wrocławia za piosenkę Kaziu, za- I miejsce – Matylda Damięcka z Warszawy za piosenki Kapturek 62

+ TRYBUNA + + TRYBUNA Artystyczną MTJ. kochaj się i Śmierć ptaka Stacja Kutno – Ogólnopolski Konkurs Piosenek Honorowego Starosty II miejsce – Anna Tańska z Warszawy za piosenkę Odrobina męż- II miejsce – Barbara Dominiak z Łodzi za piosenki Ja proszę o ciszę Kutnowskiego Jeremiego Przybory. Organizowany od 2005 roku przez czyzny i To się zdarza oraz Daria Kostrzewska z Kutna za piosenki Embarras Kutnowski Dom Kultury. Pomysłodawcą i koordynatorem projektu jest Przez lata nasze Kutno kojarzono przede III miejsce – Kamila Sawicka z Kutna za piosenkę Utwierdź mnie i Portugalczyk Osculati Krzysztof Ryzlak. Festiwal realizowany jest we współpracy z między Wyróżnienia: Monika Kluszczyńska z Łodzi za piosenkę SOS, Mar- III miejsce – Tadeusz Seibert z Malborka za piosenki Jesienna dziew- wszystkim z różami. Przed wojną istniały bo- innymi Korporacją Rodzinna PrzyWas, Rodziną Przyborów, Fundacją cin Radke z Konina za piosenkę O, Kutno!, Paulina Śnieć z Piątku za czyna i Addio pomidory Wasowskich. Od 2014 roku nazwa została zmieniona na Stacja Kutno piosenkę Zakochałam się w czwartek niechcący Wyróżnienia: Damian Rybicki ze Szczecina za piosenki Jak tu żyć wiem pola róż braci Eizyków – hodowców tych – Ogólnopolski Festiwal Jeremiego Przybory. Nagroda Prezydenta Miasta Kutna – Marcin Radke z Konina za pio- samotnie i Dziewica Anastazja oraz Joanna Czajkowska z Torunia za pięknych kwiatów, a po wojnie rodziny Witu- senki O, Kutno! i Śmierć ptaka piosenki Jesienne liście i Portugalczyk Osculati Konkurs skierowany jest do młodych artystów piosenki. Profesjonalne Nagroda Starosty Kutnowskiego – Maciej Maciejewski z Kutna za Nagroda Prezydenta Miasta Kutna – Barbara Dominiak z Łodzi szyńskich i Albińskich kultywowały tę tradycję, jury przyznaje nagrody finansowe i rzeczowe. Przyznawana jest także piosenki Żegnajcie, uda panny Lali i Pas cnoty Nagroda Publiczności – Magdalena Komur z Kutna za piosenki Dzie- Nagroda Prezydenta Miasta Kutna, Nagroda Starosty Kutnowskiego Nagroda Publiczności – Maciej Maciejewski z Kutna cię tkaczy i Nie pamiętam wprowadzając do obiegu piękne licencjonowa- i Nagroda Publiczności. Konkursowi towarzyszą warsztaty dla uczest- ne nowe odmiany róż: Kutno, Kopernik czy ników, prezentacje multimedialne, wystawy, koncerty. III Stacja – 25–28 października 2007 VIII Stacja – 22–25 listopada 2012 Marylka. Od lat też nasze miasto promuje ha- I miejsce – Małgorzata Żurańska z Bydgoszczy za piosenki Nie, nie, I miejsce – Przemek Mazurek z Poznania za piosenki SOS i Gołoledź Dotychczas Honorowy Patronat objęli nad imprezą: Kot Przybora/ nie budźcie mnie i Nie pamiętam II miejsce – Magdalena Howorska z Poznania za piosenki Oczy prze- sło „Kutno miasto róż”. Ale dzięki Stacji Kutno Rodzina Przyborów – syn Jeremiego (2018, 2017, 2016, 2015, 2014, II miejsce – Edyta Błońska z Wrocławia za piosenki Na wypadek, zroczyste i Najcichszy tekst 2013, 2012, 2011, 2010, 2009), Korporacja Rodzinna PrzyWas (2018, gdyby to nie skończyło się małżeństwem i Jeszcze w zimie miałam imię III miejsce – Magdalena Mikołajczyk z Miodnicy za piosenki Już ką- w wielu środowiskach, przeważnie artystycz- 2017, 2016, 2015, 2014, 2013), Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa III miejsce – Marcin Radke z Konina za piosenki W kawiarence „Suł- piesz się nie dla mnie i Prysły zmysły nych, muzycznych, ale także wśród miłośników Narodowego (2018, 2017, 2016, 2015, 2014, 2013), Marszałek Woje- tan” i Na całej połaci śnieg Nagroda Specjalna – Filip Małek z Wrocławia za piosenki Na Pięć- wództwa Łódzkiego (2018, 2017, 2016, 2015, 2014, 2013, 2012, 2011, Wyróżnienia: Kamil Banasiak z Warszawy za piosenki Jesienna dziew- dziesiątej Avenue i Jesienne liście dobrej piosenki, Kutno kojarzone jest właśnie 2010, 2009, 2008), Prezydent Miasta Kutna (2018, 2017, 2016, 2015, czyna i Po kompocie, Dorota Pietraszuk z Białej Podlaskiej za piosenki Wyróżnienia: Michał Szafraniec z Pińczowa za piosenki Podła i Taka z naszym festiwalem, z Jeremim Przyborą. I tu- 2014, 2013, 2012, 2011, 2010, 2009, 2008, 2007), Starosta Kutnowski Pejzaż bez ciebie i Droga do ciebie, Szymon Piotrowski z Kutna za gmina oraz Kamila Banasiak z Kutna za piosenki Czemu zgubiłam (2018, 2017, 2016, 2015, 2006, 2005). piosenki Ballada z trupem i Pejzaż bez ciebie korale i Dziewica Anastazja taj historia w pewien sposób zatoczyła koło. Nagroda Prezydenta Miasta Kutna – Edyta Błońska z Wrocławia Nagroda Prezydenta Miasta Kutna – Filip Małek z Wrocławia 1. Liczba zgłoszeń do Konkursu na interpretacje piosenek „Piosenki Bo Przybora i róże czy w ogóle kwiaty – to Nagroda Publiczności – Paweł Nodzak z Gubina za piosenki Przeklnę Nagroda Publiczności – Przemek Mazurek z Poznania Mistrza Jeremiego” na Festiwalu „Stacja Kutno”: cię i Już kąpiesz się nie dla mnie Nagroda Specjalna ufundowana przez Kota Przyborę – Małgorzata nie jest temat obcy. W piosenkowym ogrodzie 2005 – 18 zgłoszeń / 12 wykonawców w konkursie Wojciechowska z Warszawy. 2006 – 25 zgłoszeń / 15 wykonawców w konkursie IV Stacja – 23–26 października 2008 Przybory obok chryzantem, dziewanny, he- 2007 – 23 zgłoszeń / 12 wykonawców w konkursie I miejsce – Barbara Dominiak z Łodzi za piosenki Shimmy szuja i Nie IX Stacja – 21–24 listopada 2013 liotropów, tamaryszku, łubinu, bzów, fiołków, 2008 – 25 zgłoszeń / 12 wykonawców w konkursie odchodź I miejsce – Irena Melcer z Redy za piosenki Pa, tato, pa! i Wesoła 2009 – 31 zgłoszeń / 13 wykonawców w konkursie II miejsce – Jagoda Kurpios z Wrocławia za piosenki Nie budźcie Wielkanoc pierwiosnków, bratków, rumianków i narcy- 2010 – 50 zgłoszeń / 12 wykonawców w konkursie mnie i SOS II miejsce – Dominika Barabas z Lądka-Zdroju za piosenki Nie budź- zów to właśnie róża wiedzie prym. Nic więc 2011 – 61 zgłoszeń / 13 wykonawców w konkursie III miejsce – Aleksandra Krupa z Wrocławia za piosenki Oczy przecie mnie i Herbatka 2012 – 66 zgłoszeń / 13 wykonawców w konkursie zroczyste i Ubóstwiam drakę III miejsce – Dorota Zygadło z Wrocławia za piosenki Idę cienistą dziwnego, że naszymi różanymi partnerami 2013 – 60 zgłoszeń / 13 wykonawców w konkursie Wyróżnienia: Martyna Ciok z Warszawy za piosenki Tango kat i To stroną ulicy i Sentimental Johnny 338 339

Nagroda Muzeum Polskiej Piosenki w Opolu – Pamela Adamik z Kra- zimierza Dolnego kowska, Anna Guzik, Robert Kudelski i Janusz Tylman, Elżbieta Teresa Drozda, Dominika Barabas, Anita Lipnicka, Anna Gadt, Ja- kowa za piosenki Chodzę sobie, zbieram rutkę i Manio to moje słonko Nagroda Starosty Kutnowskiego – Anika Koralewska z Kutna za pio- Zapendowska nusz Radek, Krzysztof Napiórkowski, Tomasz Kałwak Wyróżnienia: Paulina Wróblewska z Kutna za piosenki Ja dla pana senki Shimmy szuja i Tango kat 2010 – Barbara Krafftówna, Janusz Sent, Kot Przybora, Elżbieta 2016 – Teatr Na Plaży z Sopotu, Dominika Barabas, Krzysztof Kil- czasu nie mam i Embarras oraz Monika Malczak z Kazimierza Dolnego Nagroda Prezydenta Miasta Kutna – Piotr Zubek z Warszawy za pio- Zapendowska, Bogdan Hołownia, Anna Serafińska, Rafał Stępień jański i New Warsaw Trio, Dorota Miśkiewicz, Beata Przybytek, za piosenki Oczy przezroczyste i Puk, puk, puk senki Najcichszy tekst i Zimy żal 2011 – Bohdan Łazuka, Ewa Bem, Kot Przybora, Andrzej Jagodziń- Jacek Bończyk, Henryk Miśkiewicz, Marek Napiórkowski, Tomasz Nagroda Prezydenta Miasta Kutna – Irena Melcer z Redy Nagroda Publiczności – Michał Dudkowski z Kutna ski, Dariusz Michalski, Maria Czubaszek, Maria Sadowska, Janusz Kałwak, Karolina Micor, Konstanty i Anna Przyborowie, Grzegorz Nagroda Publiczności – Irena Melcer z Redy Nagroda Specjalna ufundowana przez Kota Przyborę – Anna Wa- Szrom, Magda Ptaszyńska, Anna Gadt, Elżbieta Zapendowska, Bog- i Monika Wasowscy Nagroda Specjalna ufundowana przez Kota Przyborę – Joanna Pawlik sielewska i Stanisław Deja z Lidzbarka oraz Piotr Zubek z Warszawy dan Hołownia 2017 – Chór Kameralny Collegium Musicum Uniwersytetu War- z Grodziska Mazowieckiego Specjalne wyróżnienie od Tadeusza Pałki – Monika Malczak z Ka- 2012 – Olga Bończyk, Hanna Banaszak, Dorota Miśkiewicz, Adam szawskiego pod dyrekcją Andrzeja Borzyma, Teresa Drozda, Han- zimierza Dolnego Nowak, Kot Przybora, Dariusz Michalski, Magda Ptaszyńska, Elżbie- na Banaszak, Grzegorz Wasowski, Klementyna Umer, Magdalena X Stacja – 20–23 listopada 2014 ta Zapendowska, Bogdan Hołownia, Henryk Miśkiewicz, Wojciech Smalara, Marta Fitowska i zespół MOA, Monika Borzym, Dorota I miejsce – Dominika Barabas z Lusowa za piosenki Zmierzch i Taka XIV Stacja – 19–25 listopada 2018 Majewski Osińska, Irena Melcer, Jarosław Wasik, Marcin Januszkiewicz, Mi- gmina I miejsce – Tadeusz Seibert z Malborka za piosenki Pejzaż bez ciebie, 2013 – Ewa Konstancja Bułhak, Andrzej Jagodziński, Grzegorz i Mo- łosz Wośko, Opium String Quartet, Konstanty i Anna Przyborowie, II miejsce – Lidia Pronobis z Torunia za piosenki Modlitwa o pieniądze Ale ta bezczelna mina nika Wasowscy, Kot Przybora, Justyna Panfilewicz, Teresa Drozda, Grzegorz i Monika Wasowscy i Garden party lady Marty II miejsce – Aleksandra Kwiatkowska z Bydgoszczy za piosenki Małgorzata Wojciechowska, Przemek Mazurek, Justyna Steczkowska 2018 – Fundacja Fabryka Sztuki z Poznania, Katarzyna Żak, Duo III miejsce – Piotr Kosewski z Sopotu za piosenki Podła i Kapturek 62 Zmierzch i Czemu mnie nie prześladujesz 2014 – Natalia Sikora, Marcin Januszkiewicz, Magdalena Kumorek, Milonga, Karol Wolski, Grzegorz Wasowski, Monika Wasowska, Nagroda Muzeum Polskiej Piosenki w Opolu – Adrianna Kaźmier- III miejsce – Paulina Serwatka z Zakroczymia za piosenki Nie odchodź Teresa Drozda, Alicja Majewska, Joanna Trzepiecińska, Włodzimierz Natalia Sikora, Małgorzata Żurańska-Wilkowska, Kacper Ku- czak z Kutna z za piosenki Panienka z temperamentem i Nie pamiętam i Już kąpiesz się nie dla mnie Korcz, Sławomir Uniatowski szewski, Łukasz Zagrobelny, Miłosz Wośko, Konstanty i Anna Wyróżnienia: Kamila Banasiak z Kutna za piosenki Boję się tej melo- Wyróżnienia: Piotr Kosewski z Sopotu za piosenki Tango Rzepicha 2015 – Dorota Zygadło, Przemek Mazurek, Straszni Panowie Trzej, Przyborowie dii i Zapomniałam oraz Aneta Strzeszewska z Warszawy za piosenki i Mambo Spinoza oraz Grzegorz Walczak z Włocławka za piosenki W słowach ślad i Pan chce przede mną odkryć wnętrze... Już kąpiesz się nie dla mnie i Upiorny twist Nagroda Prezydenta Miasta Kutna – Dominika Dobrosielska z Cie- Nagroda Muzeum Polskiej Piosenki w Opolu – Julia Kuzyka z No- chocinka za piosenki Portugalczyk Osculati i Piosenka o walcu Domino wodworców za piosenki Manilla i Czemu zgubiłam korale Nagroda Publiczności – Dominika Dobrosielska z Ciechocinka Nagroda Starosty Kutnowskiego – Tadeusz Seibert z Malborka

Nagroda Specjalna ufundowana przez Kota Przyborę – Dominika Nagroda Prezydenta Miasta Kutna – Katarzyna Olczykowska ze Szcze- Irena Salwowska / IRENA SALWOWSKA+ KRZYSZTOF RYZLAK + Dobrosielska z Ciechocinka cina za piosenki No i jak tu nie jechać i Zakochamy się tak, jak trzeba Nagroda Publiczności – Marta Stachyra z Kutna za piosenki Tango XI Stacja – 16–22 listopada 2015 kat i Embarras I miejsce – Karolina Micor z Gilowicza piosenki Nie budźcie mnie Nagroda Specjalna ufundowana przez Kota Przyborę – Katarzyna i SOS Olczykowska ze Szczecina i Piotr Kosewski z Sopotu II miejsce – Paulina Wilczyńska z Olsztyna za piosenki Zosia i ułani Specjalne wyróżnienie od Tadeusza Pałki – Marta Stachyra z Kutna i Ballada o doktorze Praszczadku III miejsce – Filip Karaś z Osiek za piosenki Suflet i Zmierzch Jury Stacji Kutno Nagroda Muzeum Polskiej Piosenki w Opolu – Daria Zawiałow z Ko- 2005 – Grażyna Łobaszewska, Aleksandra Nieśpielak, Katarzyna Ka- szalina za piosenki Najcichszy tekst i Ciepła wdówka na zimę rolak-Koszańska, Janusz Tylman, Darek Sikorski Wyróżnienia: Anika Koralewska z Kutna za piosenki Prysły zmysły 2006 – Grażyna Łobaszewska, Katarzyna Groniec, Lora Szafran, Ka- i Nie budźcie mnie oraz Mateusz Kwapień z Wrocławia – akompaniator tarzyna Karolak-Koszańska, Darek Sikorski

+ TRYBUNA + + TRYBUNA Nagroda Starosty Kutnowskiego – Paulina Wilczyńska z Olsztyna 2007 – Grażyna Łobaszewska, Magda Ptaszyńska, Roman Kołakowski, Nagroda Prezydenta Miasta Kutna – Karolina Micor z Gilowic Darek Sikorski Nagroda Publiczności – Paulina Wilczyńska z Olsztyna 2008 – Krystyna Tkacz, Iza Zając, Anna Stępniewska, Magda Pta- Nagroda Specjalna ufundowana przez Kota Przyborę – Karolina Mi- szyńska, Darek Sikorski rodziłam się 16 listopada 1976 roku łam jakieś 14–15 lat. Zaczytywałam się w po- cor z Gilowic, Malwina Kulisiewicz i Mateusz Kwapień z Wrocławia 2009 – Ewa Konstancja Bułhak, Joanna Trzepiecińska, Magda Pta- szyńska, Bogdan Hołownia, Darek Sikorski w Żarowie, małym miasteczku koło ezji Leśmiana, Staffa czy Stachury. Słuchałam XII Stacja – 14–20 listopada 2016 2010 – Andrzej Strzelecki, Anna Serafińska, Bogdan Hołownia, Mag- Świdnicy w ówczesnym województwie nałogowo Elżbiety Adamiak, Wolnej Grupy I miejsce – Marta Fitowska z Potęgowa za piosenki Śmierć ptaka i Ma- da Ptaszyńska, Darek Sikorski U nio to moje słonko 2011 – Andrzej Strzelecki, Maria Czubaszek, Bogdan Hołownia, wałbrzyskim (obecnie dolnośląskie), jako siód- Bukowiny i Starego Dobrego Małżeństwa. II miejsce – Karolina Gwóźdź z Warszawy za piosenki Ząb zupa dąb Magda Ptaszyńska, Darek Sikorski i Boję się tej miłości 2012 – Andrzej Strzelecki, Olga Bończyk, Dariusz Michalski, Magda ma z ośmiorga rodzeństwa. Śpiewałam, odkąd Pisanie i śpiewanie przyszło samo. W pew- III miejsce – Filip Małek z Krakowa za piosenki List do jedzącej Eu- Ptaszyńska, Darek Sikorski pamiętam, sprawiało i sprawia mi to ogromnym momencie pomyślałam, że jest to naj- rydyki i Rzuć chuć 2013 – Andrzej Strzelecki, Bogdan Hołownia, Dariusz Michalski, Wyróżnienia: Magdalena Antczak z Konina za piosenki Nie odchodź Magda Ptaszyńska, Darek Sikorski ną radość. W domu zawsze było dużo muzyki, lepszy sposób naprawiania świata. Zawsze i Żegnaj, kotku oraz Beata Kawczyńska z Koszalina za piosenki Zemsta 2014 – Andrzej Strzelecki, Elżbieta Zapendowska, Bogdan Hołownia, moi bracia grali na gitarach, a siostry śpiewa- starałam się, aby moje piosenki były opowie- i Czemu zgubiłam korale Dariusz Michalski, Magda Ptaszyńska, Darek Sikorski Nagroda Starosty Kutnowskiego – Anna Winkler z Kutna za piosenki 2015 – Andrzej Strzelecki, Bogdan Hołownia, Dariusz Michalski, ły w kościelnej scholi. Wśród takiej gromadki ścią, w której każdy znajdzie samego siebie. Utwierdź mnie i Już kąpiesz się nie dla mnie Magda Ptaszyńska, Darek Sikorski Nagroda Prezydenta Miasta Kutna – Stephanie Jaskot i Agnieszka 2016 – Andrzej Strzelecki, Dariusz Michalski, Paweł Sztompke, Mag- różnych gustów i upodobań muzycznych dane Śpiewam o sprawach ważnych, trudnych, ale Bielecka ze Szczecina za piosenki Tanie dranie i SOS da Ptaszyńska, Darek Sikorski mi było poznać niemal każdy nurt. Wychowa- i tych przyjemnych, które nas cieszą. Opo- Nagroda Publiczności – Anna Winkler z Kutna 2017– Andrzej Strzelecki, Dariusz Michalski, Paweł Sztompke, Do- Nagroda Specjalna ufundowana przez Kota Przyborę – Stephanie Ja- rota Miśkiewicz, Magda Ptaszyńska, Darek Sikorski łam się na lwowskich piosenkach Szczepcia wiadam o ludziach, o wydarzeniach, o tym, skot i Agnieszka Bielecka ze Szczecina, Aleksandra Wylężek z Bytomia, 2018 – Elżbieta Zapendowska, Dariusz Michalski, Jarosław Wasik, i Tońcia, Hanki Ordonówny, Ewy Demarczyk. jak je postrzegam i czuję. Nigdy nie siadam Katarzyna Mazurkiewicz z Warszawy Miłosz Wośko, Darek Sikorski Zasłuchiwałam się w twórczości Ireny Santor, z ołówkiem nad kartką papieru z mocnym po- XIII Stacja – 19–26 listopada 2017 Goście Stacji Kutno Marka Grechuty, byłam największą fanką stanowieniem napisania kilku piosenek, to się I miejsce – Michał Dudkowski z Kutna za piosenki To było tak i Już 2005 – Grażyna Łobaszewska, Aleksandra Nieśpielak, Lora Szafran kąpiesz się nie dla mnie i Michał Tokaj Zbigniewa Wodeckiego i podejrzewam, że zazwyczaj nie udaje. Nie odpowiem również II miejsce – Karolina Łopuch z Bratoszowa za piosenki Zakochałam 2006 – Katarzyna Groniec wraz z zespołem, Magda Umer, Andrzej się w czwartek niechcący i W słowach ślad Poniedzielski, Wojciech Borkowski, Andrzej Borzym i Chór Kame- jako jedyna w całym przedszkolu wiedziałam, na pytanie, czy najpierw powstaje muzyka, czy III miejsce – Marta Moszczyńska z Warszawy za piosenki Najcichszy ralny Collegium Musicum UW, Lora Szafran co to Bolero i Etiuda Rewolucyjna… Cóż, tak tekst… bywa różnie. Czasem piosenka obudzi tekst i Ciepła wdówka na zimę 2007 – Straszni Panowie Trzej: Janusz Szrom, Andrzej Łukasik, An- Wyróżnienia: Monika Malczak z Kazimierza Dolnego za piosenki drzej Jagodziński; Anna Szałapak i Konrad Mastyło wyglądała dominacja starszego rodzeństwa. mnie w środku nocy i nie ma siły, trzeba z nią Zmierzch i Stacyjka Zdrój oraz Emilia Hamerlik z Bielawy za piosenki 2008 – Anna Stępniewska wraz z zespołem, Ewa Błaszczyk wraz Co mi zresztą kompletnie nie przeszkadzało. posiedzieć albo przytulić i ukołysać. Innym Zmierzch i Ciepła wdówka na zimę z zespołem Nagroda Muzeum Polskiej Piosenki w Opolu – Moniak Malczak z Ka- 2009 – Joanna Trzepiecińska i Bogdan Hołownia, Karolina Nowa- Moje pierwsze piosenki powstały, kiedy mia- razem dopadnie w miejscu najmniej oczeki- 340 341

wanym, na przykład na cmentarzu, jak to było w Lublinie. Dostałam też nagrodę specjalną nach, pisałem następne melodie do wierszy piosenek stwierdziła zdecydowanym tonem, w przypadku utworu Odwiedziny. Bywa, że Radia Rzeszów Magazynu Piosenki Studenc- Joanny. Kilka powstałych w ten sposób pio- że są to „regularne, porządne wiersze” i że piosenka jest prezentem, jak ta pt. Na drogę, kiej „Mikroklimat”. Od 2018 roku gram swoje senek zawędrowało na ważne imprezy, jak na w związku z tym jestem, a jakże, poetą… którą napisałam dla mojej córki Pauliny. własne koncerty i recitale. W mojej muzycz- przykład Ogólnopolskie Spotkania Zamkowe nej drodze wspiera mnie zespół wspaniałych „Śpiewajmy Poezję” w Olsztynie. Potem było Bardzo wiele dawały mi nasze spotkania, pełne Długo się zastanawiałam, czy powinnam za- muzyków: Zbigniew Pomian (gitara, śpiew), wiele lat przerwy w kontaktach osobistych, gdy humoru i wzajemnej życzliwości… Uwielbia- cząć publicznie prezentować swoją twórczość. Maciej Kałamarski (gitara), Sławomir Kubas zamieszkałem w Warszawie, a potem we Wło- łem Joannę i bardzo lubię Jana. A jaka to była Nie jestem zawodowym muzykiem. Zawsze (skrzypce, gitara, śpiew) oraz Michał Pańczy- szech. Utrzymywaliśmy wtedy tylko – z rzadka radość rozmawiać z nimi, ludźmi o ogromnej gdzieś „z tyłu głowy” plątała mi się myśl, że szyn (gitara basowa). Obecnie w tym składzie – kontakt listowy. wiedzy i kulturze, wszechstronnie wykształco- być może to nie jest dobry wybór i że nic z tego pracujemy nad moją debiutancką płytą, na nymi (każde z nich ukończyło trzy kierunki mojego śpiewania nie będzie. Że są inni – zdol- której znajdzie się 14 utworów z moimi tek- Aż w pewnym momencie dowiedziałem się, studiów) o ważnych sprawach… niejsi, lepsi, profesjonalni – ale najwidoczniej stami i muzyką. Płyta kształtuje się ciekawie że Kulmowie zamieszkali w Warszawie, i wte- los chciał inaczej. Od 2016 roku biorę udział i różnorodnie. Będzie można usłyszeć na niej dy odnowiliśmy kontakty osobiste. Bywałem Joanna Kulmowa jest dość znana jako autorka w różnych konkursach i przeglądach piosen- zarówno ballady liryczne (Na drogę, Odwiedzi- w ich domu, ostatni raz przed rokiem. Pisali- wierszy dla dzieci, ale wielu Polaków, nawet ki poetyckiej, autorskiej. Sukcesy związane ny), nie zabraknie elementów country (Zemsta śmy do siebie, głównie poprzez Jana, który bie- tych oczytanych, nie wie, iż napisała wiele z udziałem w tych wydarzeniach to dla mnie biedy, Śpiewy), a nawet tango (Bezwstydna pio- gle posługuje się komputerem, między innymi wspaniałych, głębokich, mądrych wierszy dla + IRENA SALWOWSKA / LUCJAN WESOŁOWSKI + ogromna radość i dowód na to, że warto spró- senka o miłości) czy trochę klasyki (Pierzyna). opanował sztukę pisania maili. Czasem dzwo- dorosłych. Powód tej niewiedzy jest prosty – bować. Przełomowy był dla mnie rok 2017. Już dziś zachęcam do słuchania i zapraszam na niłem… Jeszcze w marcu tego roku zadzwo- Joanna miała poglądy zdecydowanie antyko- Wtedy właśnie wygrałam między innymi Fe- koncerty. niłem do nich, aby się wprosić na wizytę, ale munistyczne, więc jej „poważna” twórczość stiwal Piosenki w Limanowej, Festiwal „Krop- nie byli na to przygotowani, bo zadzwoniłem była wydawana w małych nakładach i oczy- ka” w Głuchołazach i Festiwal „Bakcynalia” Gram i śpiewam, bo lubię. rano, chcąc się u nich pojawić koło południa… wiście nie była promowana. Wystarczy zaś W ten sposób uniemożliwiłem sobie spotkanie przeczytać choćby 10 jej wierszy dla dorosłych, z Joanną… Moja wina… aby się zorientować, że była jedną z najwybit-

+ TRYBUNA + + TRYBUNA niejszych współczesnych polskich poetek. Jej Lucjan Wesołowski Wiele ważnych zdarzeń miało miejsce w moim wiersze, znakomite formalnie, były tak prze- MOJE WSPOMNIENIE O JOANNIE KULMOWEJ życiu w związku z Joanną i jej twórczością. sycone głęboką refleksją nad światem i życiem Jej wiersze opatrzone moją muzyką były i są w całej ich złożoności i uwarunkowaniach, tak ważną częścią mojego repertuaru estradowego mądre i ludzkie… Dodajmy, że pisała tak- jako balladzisty. Największy mój sukces w tej że prozę i utwory sceniczne, równie wysokiej roli (główna nagroda na festiwalu „Śpiewajmy próby. Poezję” w Olsztynie w roku 1984) związany jest z jej wierszami, bo zaśpiewałem wtedy Chciałbym na koniec wspomnieć zabawną dwie piosenki skomponowane przeze mnie przygodę z czasów, gdy Kulmowie mieszka- do tychże właśnie wierszy: Ballada o dobrym li jeszcze w Strumianach. Zwykle jeździłem ojcu Dedalu i Pejzanie. Moja płyta Nieś muzyko do nich z Koszalina – najpierw pociągiem słowa mądre zawiera w połowie moje kompo- do Stargardu Szczecińskiego, skąd jechałem oannę poznałem najpierw poprzez wier- mieszka niedaleko Szczecina i że mogę dostać zycje do wierszy Joanny Kulmowej. Pierwszym kilkanaście kilometrów autobusem, a potem sze, gdy wpadł mi w ręce jeden z jej tomi- jej adres. Napisałem do niej natychmiast list występem, jaki miałem po powrocie do kraju trzy kilometry wędrowałem pieszo. Pod- Jków. Poruszyły mnie te wiersze do głębi z informacją, że napisałem muzykę do kilku jej po 21 latach spędzonych we Włoszech, był czas którejś z wizyt dowiedziałem się, że jest i zainspirowały do skomponowania do kilku wierszy i że bardzo chciałbym ją poznać. Bły- udział w jej benefisie Nieskończony kabaret też możliwość dojazdu do nich ze Szczecina z nich muzyki. Mieszkałem wtedy w Koszalinie skawicznie przyszło zaproszenie do jej domu Joanny Kulmowej, który miał miejsce 30 wrze- pociągiem do miejscowości Kliniska Wiel- (rzecz się działa w roku 1979 lub 1980) i jakiś w Strumianach koło Stargardu Szczecińskiego. śnia 2014 roku w teatrze „Polonia” Krystyny kie, a stamtąd mogę być zabrany przez nich później dowiedziałem się od szefowej miej- Pojechałem tam i tak się zaczęła nasza znajo- Jandy w Warszawie. samochodem. Zdarzyło się kiedyś, że byłem scowego teatru amatorskiego o nazwie „Teatr mość z nią i jej mężem Janem. Znajomość w Szczecinie i postanowiłem ich odwiedzić. Propozycji DIALOG”, iż Joanna Kulmowa była wkrótce przerodziła się w przyjaźń. Byłem Zawdzięczam Joannie pasowanie mnie na po- Tak się złożyło, że nie zdążyłem ich uprze- w tymże teatrze na wieczorze autorskim, że wielokrotnie gościem Kulmów w Strumia- etę, gdy po przeczytaniu kilku moich tekstów dzić (nie mieli telefonu) i postanowiłem do 342 343

Zuzanna Wiśniewska nich pojechać, ryzykując, że ich nie zastanę… i Jan zawołał: „Kto tam?”. Odpowiedziałem: Dojechałem wieczorem do Klinisk i ruszyłem „Lucjan!”, a Jan na to: „Kto? Milicja?”. Po chwili UKULELE – MAŁA ZABAWKA CZY POWAŻNY INSTRUMENT? pieszo w stronę Strumian, wiedząc, że to około wyjaśniło się nieporozumienie i wylądowałem 9 km. Była chłodna, rozgwieżdżona noc, paź- w ciepłym, przyjaznym domu… dziernik lub listopad, a ja maszerowałem żwa- wo z torbą i gitarą pustą szosą, która prędko Wierzę, że istniejesz nadal, Joanno, w bezcie- stała się drogą leśną. Wszystko było dobrze do lesnej formie… Proszę Cię, zainspiruj mnie, momentu, gdy stanąłem przed rozgałęzieniem abym mógł do mojego skromnego talentu po- mojej drogi na trzy równej ważności dukty, etyckiego dołożyć coś z Twego geniuszu i pisać bez żadnych drogowskazów. Oblał mnie pot, lepiej i mądrzej niż dotychczas… bo zrozumiałem, że mogę nie dotrzeć do Stru- mian, a znajdowałem się w lesie… Zebrałem Joanna pięknie, profesjonalnie śpiewała w róż- siły i ruszyłem jedną z tych dróg z nadzieją, nych stylach i językach. Jan jest kompozyto- d kiedy świadomie obcuję z muzyką, w naszym kraju po pierwsze rzadko się mówi, że prędzej czy później dotrę do jakiejś osady rem i organistą, wyreżyserował wiele spektakli niemal zawsze imponują mi zawarte a po drugie w kontekście scenicznym jest z re- (a było już koło godziny 23.00), zbudzę miesz- operowych. Muzyka odgrywała dużą rolę w ich Ow niej niekiedy kontrasty i elementy guły wykorzystywany jako element dodatko- + LUCJAN WESOŁOWSKI / ZUZANNA WIŚNIEWSKA + kańców pierwszego lepszego domu i poproszę wspólnym życiu. Niech więc moje wspomnie- zaskoczenia. Teoria mówiąca, iż przeciwień- wy danego utworu czy całości muzycznego o nocleg. Po pewnym czasie ku mej wielkiej nie o Joannie zakończy taki cytat z jej wiersza stwa się przyciągają, była wypróbowywana show. Nie używa się go raczej w charakterze radości zobaczyłem jakąś wieś. Po kilkunastu zatytułowanego Muzykanci na gruszy (z tomi- przez wielu muzycznych twórców, między instrumentu prowadzącego. Warto więc w tym minutach zorientowałem się, że to mogą być ku Boże umieranie): innymi Duke’a Ellingtona, który w swoim miejscu podjąć próbę obrony godności ,,małej Strumiany… Tak, to Strumiany! Jeszcze parę ostatnim dziele w trzech odsłonach – Sacred gitarki” i obalić mit ukulele postrzeganego wy- minut i stanąłem przed domem Kulmów. Dłu- Jest po śmierci taka siła w człowieku: Concerts – zestawił ze sobą dwie na pozór łącznie jako ,,sesyjny instrumencik”. go dzwoniłem, aż wreszcie otworzyło się okno granie, granie wszystkiemu na przekór. sprzeczne materie – religię i muzykę jazzową. Zdawało się to posunięciem bardzo ryzykow- Najbardziej popularnym przymiotnikiem ze-

+ TRYBUNA + + TRYBUNA nym, lecz w efekcie połączenie owych dyshar- stawianym ze słowem ,,ukulele” jest z reguły monicznych dziedzin poskutkowało powsta- wyraz ,,uroczy” oraz jego synonimy. Z uwa- niem dzieła, które do dziś jest wykonywane gi na niewielki ambitus tego instrumentu w kościołach na całym świecie. Przepięknie w porównaniu do chociażby gitary trudno nie Joanna Kulmowa, właśc. Joanna Maria Kulma z domu Cichocka (ur. 25 marca 1928 w Łodzi, zm. 17 czerwca 2018 w Warszawie) – kontrastującymi ze sobą skrajnymi na pozór zgodzić się ze stwierdzeniem, że wydobywa- polska poetka, prozaik, autorka utworów scenicznych oraz książek dla dzieci i młodzieży, reżyser. W czasie okupacji niemieckiej ukrywała się – jako Żydówka – wraz z rodzicami. Jej ojciec nie przeżył wojny. Studiowała początkowo aspektami były też między innymi poezja ne z ukulele dźwięki są ciepłe i przyjemne dla historię na Uniwersytecie Łódzkim, następnie ukończyła studia aktorskie w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej i Filmowej w Łodzi i rock w wydaniu The Doors, muzyka kla- ucha, stąd też określenia ,,uroczopodobne” oraz reżyserię w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Warszawie. Jako reżyser teatralny zadebiutowała w Teatrze Ziemi Łódzkiej, a następnie pracowała w teatrach Poznania i Koszalina. W Teatrze Wybrzeże objęła funkcję kierownika literackiego. Wraz z między syczna, musicalowa i znów rockowe brzmienie wydają się wiarygodnie opisywać doznania innymi Stefanem Sutkowskim na początku lat 60. współtworzyła Scenę Kameralną Filharmonii Narodowej, z którą współpracowała przez kilkanaście lat. u Queen na ich debiutanckiej płycie A Night at osoby z nimi obcującej. Dość często zresztą Jako poetka debiutowała w 1952 roku, wydano między innymi następujące tomiki jej wierszy: Fatum na zakręcie (1957), Boże the Opera czy polski folk i elektronika zespo- wykorzystuje się możliwości ukulele, po- umieranie (1962), Cykuta i Jonasz, czyli nasza epoka (1967), Trefnisiem będąc (1978), Wiersze wybrane (1988). Jej wiersze są zmienne w nastroju, oprócz liryzmu i refleksji zawierają elementy dowcipu i groteski, chętnie odwołują się do świata wyobraźni i humoru. lone w projekcie Psio Crew i w poczynaniach sługując się w trakcie gry głównie akordami Joanna Kulmowa jest także autorką utworów scenicznych, librett operowych, cyklu psalmów responsoryjnych, słuchowisk radiowych. artystycznych Mateusza ,,Goorala” Górnego. durowymi. Wówczas tym bardziej – ukulele Znaczącą część jej twórczości stanowią utwory adresowane do młodych odbiorców. Wydała liczne tomiki wierszy dla dzieci, między innymi: Śpiew lasu (1967), Wiersze dla Kai (1970), Zasypianki (1972), Krześlaki z rozwianą grzywą (1978), Niebo nad miastem (1986), wydaje się brzmieć radośnie i uroczo. Jawi się Zagubione światełko (1990). Pod koniec lat 70. podjęła współpracę ze środowiskami opozycyjnymi, publikowała wiersze w drugoobiegowym „Zapisie” i „Pulsie”. Skąd jednak taki wstęp w próbie odpowiedze- jako idealne do grania lekkich w wydźwięku Po wprowadzeniu stanu wojennego zamieszczała swoje utwory w czasopismach podziemnych, wydała też dwie pozycje poetyckie, nia na postawione w tytule owego wywodu piosenek składających się z niewielkiej liczby popularne w drugim obiegu. Jako prozaik opublikowała między innymi pełne poetyckiej fantazji, metaforyczne powieści Wio, Leokadio (1965), Stacja Nigdy w Życi” pytanie? Po co te wszystkie odniesienia w kon- akordów podstawowych, stąd zresztą popular- (1967), w których dzieliła się z czytelnikami refleksjami nad podstawowymi treściami ludzkiej egzystencji oraz kształtem współczesne- tekście ukulele? Nie jest to przecież instrument ność wykonywania Somewhere Over the Rain- go świata. W 1984 roku wydała tom Serce jak złoty gołąb, stanowiący próbę stworzenia nowego typu baśni metaforycznej dla dzieci. W latach 1996–1998 pełniła między innymi funkcję prezesa stołecznego oddziału Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. W latach 2014– kojarzony z jazzem czy rockiem, a tym bar- bow przy akompaniamencie ukulele właśnie. 2017 była członkinią jury Nagrody Literackiej m.st. Warszawy. dziej z muzyką poważną, prędzej z hawajskim Słodycz ,,małej gitarki” objawia się nawet w jej Z okazji przypadającej w 2018 roku dziewięćdziesiątej rocznicy urodzin poetka wydała dwa zbiory poezji: Jeszcze 37 wierszy (zawie- rający utwory premierowe) oraz Moje żarty – wybór utworów satyrycznych, fraszek, piosenek i kupletów, opublikowanych wcześniej folklorem i zazwyczaj na tym powiązania etymologii, bowiem wywodząca się z języka przez autorkę w kilkunastu książkach, poczynając od wydanego w 1957 tomu Fatum na zakręcie. się kończą. Uważam, że jest to krzywdzące, hawajskiego nazwa instrumentu to połączenie [Z Wikipedii i innych źródeł] a jednocześnie nie dziwię się takiemu stano- słów ,,pchła” i ,,skakać”. Czyż to nie jest uro- wi postrzegania. Wszak o tym instrumencie cze? Do tego tytułowa ,,pchełka” jest instru- 344 345

mentem niedużym, szczególnie w wersji naj- między innymi Our Sergeant Major (w filmie Jana Sebastiana Bacha. Hawajscy muzycy nie w trakcie koncertów. Zabieg ten zwiększa częściej nabywanej (sopranowej), choć nieco It’s In the Air z 1938 roku) czy Riding in the ograniczają swojego podejścia do gry na uku- poczucie groteskowości wykonywanych większe warianty – koncertowe czy tenorowe – T.T. Races (No Limits, 1935). Na popularności lele, wręcz przeciwnie – podczas wykonywania przez brytyjską kapelę utworów, traktujących wciąż można z łatwością zabrać ze sobą w po- ukulele skorzystał również król rock and rolla utworów stawiają je na równi z gitarą, a nawet niekiedy o tematach alkoholu, narkotyków dróż. Nawet jeśli gryf lekko wystaje z plecaka. Elvis Presley, który przechadzając się po plaży pokuszę się o stwierdzenie, iż nadają ukulele i przemocy. Jego popularność wśród początkujących muzy- w białych bokserkach i koszulce, grał i mruczał zupełnie inną wartość. Trudno jest bowiem po ków i okazjonalnych grajków wynika też z dość swym aksamitnym głosem przesiadującym na ostatnim szarpnięciu struny palcami wirtuoza Cóż więc w sprawie postawionego w tytule wy- niskich kosztów zakupu instrumentu i faktu, niej dziewczętom Ku-u-i-po w filmie Blue Ha- spojrzeć na ten drobny instrument w taki sam, wodu pytania? Trudno współcześnie znaleźć iż jego obsługa jest dość prosta w porównaniu waii. Z biegiem czasu ukulele stało się instru- stereotypowy sposób. muzyka, który posługuje się na scenie wyłącz- do choćby wcześniej wspomnianej gitary, nie mentem często wykorzystywanym w muzyce nie ukulele. Z drugiej zaś strony jest mnóstwo mówiąc już o bardziej wymagających instru- wodewilowej i country, zyskało też na rozgłosie Wirtuozi są wprawdzie, jak wiadomo, jednost- takich, którzy wykorzystują je regularnie. Czy mentach strunowych. Czyż te wszystkie fakty w pozostałych częściach świata. Gitara w tam- kowymi przypadkami, nie oznacza to jednak, oznacza to, iż ukulele stanowi ciekawe uroz- nie przemawiają za tym, że ukulele jest fanta- tym okresie miała więc poważnego konkuren- iż instrument może zachwycić jedynie w rę- maicenie, ale nie stanowi suwerennego bytu styczne i urocze? ta, bo czyż czar jej mniejszego odpowiednika kach mistrzów. Wręcz przeciwnie – jak najbar- wśród innych instrumentów? Sądzę, iż wspo- z czterema strunami nie oddziaływał na płeć dziej potrafi zaskoczyć, gdy jest wykorzystywa- mniane przeze mnie przykłady mogą skłonić Nie śmiem zaprzeczyć. Z tego założenia za- przeciwną z takim samym magnetyzmem? ny przez muzyka obracającego się na co dzień do refleksji nie tylko nad tym, czy ukulele to pewne wychodzą również Hawajczycy, któ- w zupełnie odległej od delikatnych dźwięków tylko zabawka czy też wartościowy instru-

rzy spopularyzowali instrument pochodzenia Wciąż jednak mówię o ,,pchełce” jako uroczym ukulele muzycznej stylistyce. Dobrym przykła- ment. Moim celem w ramach niniejszego ar- + ZUZANNA WIŚNIEWSKA + portugalskiego na swoich ziemiach i na tere- fenomenie. Owszem, z początku tak właśnie dem jest Eddie Vedder. Frontman grunge’owe- tykułu jest uwrażliwienie po pierwsze na jego nie Stanów Zjednoczonych na przełomie XIX ten instrument był postrzegany i w takiej go Pearl Jamu wydał w 2011 roku solową płytę obecność, a po drugie na możliwości, jakie i XX wieku, najpierw dzięki przychylności formie zresztą jest do dziś wykorzystywany. Ukulele Songs zawierającą utwory na ukulele ów instrument oferuje. Sama się nim zresztą hawajskiego dworu królewskiego, a później Istnieją jednak wyjątki od tej reguły, które i wokal. Rockowa barwa głosu wokalisty sta- w pracy scenicznej posługuję ukulele i od po- poprzez promocję kultury hawajskiej w ra- należy przytoczyć po to, aby podjąć walkę nowi ciekawy kontrast ze skromnymi, lekkimi czątku mojego z nim obcowania – uznałam je

+ TRYBUNA + + TRYBUNA mach Panama-Pacific International Exposition ze stereotypem. Wszak wspomniane przeze melodiami wygrywanymi na instrumencie. Był za pełnoprawny instrument, na którym można w San Francisco w 1915 roku. Wspomniane mnie we wstępie wywodu kontrasty i elemen- to doskonały artystyczny epizod, podobnie jak grać wszystko, zarówno akordy durowe, jak i te targi uważa się za przełomowy moment w kon- ty zaskoczenia są niewątpliwie przyciągający- ten Amandy Palmer w ramach płyty Aman- mniej popularne, molowe. Na którym można tekście pojawienia się ukulele na rynku ame- mi moją uwagę elementami w muzyce. Nie da Palmer Preforms the Popular Hits of Radio stosować różnego rodzaju techniki charakte- rykańskim, bowiem w tamtym okresie folklor da się zaprzeczyć, iż w kwestii nowatorstwa head on Her Magical Ukulele – artystki znanej rystyczne dla grup instrumentów strunowych hawajski cieszył się dość sporą popularnością. prym wiodą wirtuozi ukulele. Współczesnymi przede wszystkim z groteskowo-kabaretowego szarpanych. Zamierzam więc z tego korzystać Nie minęło wiele czasu, a niewielkich roz- najbardziej znanymi na świecie są Taimane projektu The Dresdens Dolls. Palmer zdarza się jako muzyk i do tego zachęcam osoby chcące miarów nowinka gitaropodobna znalazła się Gardner i Jake Shimabukuro. Obydwoje po- zresztą również w ramach działalności solo- na ukulele grać. Wykorzystanie instrumentu w rękach wszelkiego rodzaju ludzi zaintereso- chodzący w Honolulu muzycy zyskali popu- wej wykorzystywać ukulele w swoich piosen- zależy od kreatywności osoby jego używającej, wanych muzyką. Jednym z nich był aktor Cliff larność, wykonując covery znanych utworów kach, niekiedy w kontekście prześmiewczym, a skoro ,,pchełka” posiada właściwości zbliżo- Edwards, znany szerszej publiczności jako światowych przy akompaniamencie ukulele. jak choćby w Ukulele Anthem. Nie sposób też ne do gitary – dlaczego nie skorzystać z tego pierwszy w historii wykonawca Deszczowej Ich filmy publikowane w serwisie You Tube nie wspomnieć w tym wątku o lubującym się faktu? Dzięki niebanalnemu wykorzystaniu piosenki i głos Disneyowskiego Pinokia. Swoje osiągają imponującą oglądalność. Komponu- w scenicznej oprawie rodem z niemieckich ukulele można wywołać (czasem uroczy, ,,jazzujące” piosenki o radosnym wydźwięku ją również utwory autorskie. W realizacjach kabaretów lat 30. Martinie Jacquesie z zespo- a czasem poruszający) efekt zaskoczenia. Jak wykonywał między innymi jako postać filmo- obydwojga artystów można dostrzec wpływ łu The Tiger Lillies, któremu coraz częściej już wspomniałam, mi tego typu zabiegi impo- wa, jak choćby utwór With a Little Magic z fil- gatunków i odłamów muzycznych wyko- zdarza się zamieniać akordeon na ukulele nują. A Tobie? mu Starlit Days at the Lido (1935), a także na rzystujących w ramach swoich stylów gitarę. swoich koncertach, w ramach których przed- W przypadku Gardner w dużej mierze jest to stawiał się jako Ukulele Ike. Kolejnym aktorem flamenco, zaś u Shimabukuro – blues i jazz. próbującym uwieść serca kobiet grą na instru- Wirtuozi niekiedy wykonują utwory z kano- mencie mniejszym niż gitara, był Brytyjczyk nu muzyki klasycznej. W ich interpretacjach George Formby, który – podobnie jak Edwards możemy usłyszeć między innymi Ave Maria – uwodził na ekranie swoimi piosenkami, Franza Schuberta czy Toccatę i fugę d-moll 7ZAPIS 348 349

Prof. dr hab. Renata Danel – fortepian, dyrygentura chóralna, i w Byd- nie – socjologia, Akademii Sztuki w Szczecinie Kierownik Zakładu Wokalistyki Estradowej goszczy – wokalistyka jazzowa, wykładowca – dyrygentura chóralna, wokalistyka jazzowa ZWE w AM w Łodzi) zaproponowała temat: – AM w Katowicach i Bydgoszczy, wykładow- I MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA Elementy sonorystyczne w kreowaniu interpre- ca ZWE w AM w Łodzi) podjęła temat: Psy- tacji w wokalnej muzyce rozrywkowej. chologiczne ograniczenia w aspekcie pracy nad „OD BLUESA DO PIOSENKI” głosem w wokalistyce estradowej. Dr Sandra Jakubowiak (wokalistka, dyrygent, socjolog, absolwentka Uniwersytetu w Szczeci- Życzę miłej lektury.

dniach 24–25 maja 2019 roku mnie rzeczonej konferencji. Jawi się więc real- w Akademii Muzycznej im. G. na szansa, że jakość kształcenia młodych adep- Wi K. Bacewiczów w Łodzi odbyła się tów sztuki wokalnej będzie stała pod znakiem I Międzynarodowa Konferencja pt. „Od blu- coraz wyższej próby. Temu ma służyć także ten esa do piosenki”. Gospodarzem projektu był projekt. W planach jest kontynuacja konferen- Zakład Wokalistyki Estradowej ZWE. cji w odstępach dwuletnich.

Wyjątkowość konferencji stanowi fakt, iż po Poniżej znajdują się fragmenty kilku referatów, + RENATA DANEL + raz pierwszy zgromadziła kadrę naukowo-dy- które były przedstawiane na konferencji. daktyczną i zaproszonych gości – artystów, któ- rzy skupieni są wyłącznie wokół szeroko rozu- Dr hab. Marek Rachoń (absolwent łódzkiej mianej wokalistyki estradowej. Podjęli tematy „Filmówki”, aktor Teatru Śląskiego w Katowi- związane między innymi z historią piosenki, cach, wykładowca ZWE, AM w Łodzi) wybrał jej stylistyką, walorami artystycznymi, produk- temat Wojciech Młynarski – ikona polskiej pio- cją muzyczną, uniwersalnością czy wpływem senki, który był muzycznie okraszony wykona- na akulturację społeczeństw. Do dyskusji za- nymi przez studentów wybranymi piosenkami proszeni zostali zarówno wykonawcy, twórcy, Mistrza. muzycy, producenci – z kraju i zagranicy – jak i pracownicy naukowi rodzimych uczelni, któ- Dr hab. Anna Kamalska (wokalistka, absol-

+ I MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA „OD BLUESA DO PIOSENKI” + BLUESA „OD KONFERENCJA + I MIĘDZYNARODOWA rych wykłady i prowadzone panele dyskusyjne wentka Wydziału Jazzu i Muzyki Rozrywkowej toczyły się wokół wymienionych wyżej obsza- w AM w Katowicach, kompozytorka, autorka rów tematycznych. tekstów, wykładowca ZWE w AM w Łodzi) przedstawiła wykład pt. Poezja w miniaturze Przyjęli zaproszenie między innymi: Maria Sa- wokalnej – wybrane zagadnienia. dowska – wokalistka, kompozytorka, reżyser- ka, Nick Sinclair (USA) – wokalista, Alexander Dr hab. Joanna Zagdańska-Żółkoś (wokalist- Benz (RFN) – kompozytor, autor tekstów, pro- ka, absolwentka Wydziału Jazzu i Muzyki Roz- ducent, dyrektor zarządzający berlińską wy- rywkowej w AM w Katowicach, wykładowca twórnią muzyczną 2DayRecords (2011–2017), i twórca klasy śpiewu jazzowego w AM w Byd- Andre Danek (USA) – producent muzyczny, goszczy) przygotowała wykład pt. Wokalne in- autor piosenek. terpretacje motywów przewodnich w muzyce estradowej. Cieszy fakt, iż kadra naukowa krajowych uczelni muzycznych ciągle się powiększa – czego Dr Monika Malec-Piotrowska (wokalistka, pia- dowodem możliwość zorganizowania przeze nistka, dyrygent, absolwentka AM w Gdańsku 350 351

Anna Kamalska giczne i paraliturgiczne – a więc Kyrie, introity, innymi: Zygmunt Karasiński, Henryk Wars, antyfony, sekwencje, tropy, dramaty liturgicz- Władysław Szpilman, i poeci: Julian Tuwim, POEZJA W MINIATURZE WOKALNEJ ne. Niezależnie od nich powstawały też pieśni Tadeusz Boy Żeleński. Podróże poety Tade- samoistne. usza Boya-Żeleńskiego do Francji i jego zafa- – WYBRANE ZAGADNIENIA scynowanie atmosferą panującą w kabarecie W okresie renesansu dojrzewają w krajach Eu- francuskim, przekładały się na jego twórczość ropy style narodowe. Podstawą tego procesu najbardziej. Zachwyt poety potwierdzają jego jest kultywowanie poezji w językach rodzi- słowa: O kabarecie francuskim pokutowały mych. Potwierdzają to liczne traktaty z zakresu w nas najdziksze legendy. Wyobrażano sobie poetyki. Na gruncie wykształcania się języków miejsca nocnych orgii, gdzie szampan leje się RYS HISTORYCZNY POETYCKIEJ MINIATURY WOKALNEJ bytki muzyki świeckiej do XI wieku. W okresie nowożytnych rozwija się nowy rodzaj pieśni, bez przerwy, a półnagie bachantki śpiewają tym powstał we Francji nowy epos rycerski – będący właśnie wyrazem stylu narodowego. i tańczą sprośności. W istocie jest to mała, naj- Miniatura jako gatunek pojawiła się po raz chanson de geste, którego wybitnym przykła- Jego inicjatorami są Włosi, ponieważ w ubie- skromniej urządzona sztuka, gdzie przedsta- pierwszy w muzyce średniowiecznej na prze- dem jest żywotna do dziś Pieśń o Rolandzie. głych stuleciach to właśnie w Italii stworzo- wienie zaczyna się o dziewiątej, a kończy, jak łomie XI i XII wieku, nieco później, bo w XVI Epicka pieśń rycerska zapoczątkowała więc no narodową poezję na wysokim poziomie wszystkie widowiska w Paryżu, trzy kwadran- wieku, gatunek ten wszedł do powszechne- szeroką twórczość dworską1. artystycznym. W pieśni włoskiej na pierwsze se przed dwunastą. Szklanką piwa lub cienką, go obiegu w literaturze, chociaż cała histo- miejsce wysuwa się liryka miłosna, a także pie- czarną kawą opłacało się bilet wstępu. Publicz- ria miniatury w tym obszarze sięga odległej Rozwój muzyki polskiej ma swój początek śni o charakterze satyrycznym, żartobliwym, ność to studenci, młódź artystyczna, ich przy- przeszłości. Jej rozkwit zarówno w muzyce, w roku 996, kiedy to Polska przyjęła chrzest. To frywolnym, a czasem nawet o podłożu filozo- jaciółki i inni miłośnicy piosenki, bo przychodzi + ANNA KAMALSKA + jak i literaturze nastąpił w okresie romanty- wydarzenie zdecydowanie wpłynęło na zwią- ficznym. Wzorem dla autorów tekstów jest na się tylko dla niej. Toteż publiczność jest prawie zmu. Miniatura w każdej postaci – poetycka, zek z kulturą zachodnią i równoczesne przy- przykład poezja Petrarki, która wywołuje falę wyłącznie miejscowa, francuska, cudzoziemcy instrumentalna bądź wokalna – ewoluowała jęcie podobnych lub identycznych form oraz naśladownictwa. Autorami tekstów są ludzie chodzą raczej do banalnych, bulwarowych tin- na przestrzeni wieków i do dnia dzisiejszego gatunków muzycznych. Do najważniejszych najrozmaitszego pochodzenia, skutkiem czego glów, utrzymywanych głównie dla nich, skąd stanowi niewyczerpane źródło inspiracji za- zabytków z XIV wieku należy pieśń religijna poezja ma nierówny poziom artystyczny. Nie- wychodzą przekonani, że byli w paryskim kaba- równo dla jej twórców, jak i wykonawców. Na Bogurodzica, będąca przez długi czas polskim jednokrotnie teksty utworów stanowi poezja recie2. Artyści tego okresu występowali na es- gruncie muzyki estradowej miniatura zaistnia- hymnem narodowym. Ma ona w rozwoju pol- Wergiliusza, Horacego czy Owidiusza. tradzie ustawionej wśród publiczności, zjawiali ła w latach 20. XX wieku najpierw we Francji, skiej pieśni średniowiecznej bezprecedensowe się tam muzycy lub poeci, śpiewający czy też gdzie tworzyli ją wybitni poeci, kompozytorzy znaczenie, albowiem od jej powstania wrosło W Polsce wokalna muzyka estradowa, a wraz recytujący wyłącznie własne utwory. Kobieta i wykonawcy. Za sprawą ich twórczości rozpro- zainteresowanie tym gatunkiem twórczości. z nią miniatura wokalna jako forma, pojawiają pojawiała się na estradzie rzadko, dlatego wiel- pagowanej w Europie i świecie, w dużej mierze się w okresie dwudziestolecia międzywojen- ką damę polskiej piosenki, Hankę Ordonównę, + POEZJA W MINIATURZE WOKALNEJ – WYBRANE ZAGADNIENIA + W MINIATURZE + POEZJA dzięki rozwijającym się w tym czasie mediom: W czasach renesansu, gdy przykładem mi- nego, w latach 1918–1939. Jest to w szerokim nazywano „olśniewającym zjawiskiem”. Pozo- radiu, telewizji oraz przemysłowi fonograficz- niatury wokalnej były pieśni, kształtowała się aspekcie czas rozkwitu muzyki estradowej. staje ona najpopularniejszą artystką tamtego nemu (płyty analogowe), nastała ekspansja wypowiedź artystyczna. Pieśni pochodziły Wymienić należy dwa zasadnicze powody, okresu, a jej utwór Miłość ci wszystko wybaczy i moda na pisanie i śpiewanie miniatur. z kręgów dysydenckich, a także katolickich. które stanowią o ekspansji wokalnej muzyki, do słów Juliana Tuwima rozbrzmiewa w roz- Oczywiście, że przewagę miały pieśni religijne, a tym samym miniatury wokalnej na szeroką głośniach radiowych do dziś. U podstaw kształtowania się średniowiecznej bo wiązały się dorocznymi świętami: z Bożym skalę: pierwszym jest sytuacja społeczno-poli- estetyki muzycznej zarysowuje się znamienna Narodzeniem, Zmartwychwstaniem, Męką tyczna, jaka narastała w kraju, drugi – to roz- Po zakończeniu drugiej wojny światowej cała dla filozofii chrześcijańskiej dwoista ocena Pańską, Zesłaniem Ducha Świętego, kultem poczęcie i nadawanie programów muzycznych europejska, w tym polska, kultura podnosi piękna i sztuki. Pieśni z tekstami łacińskimi Matki Bożej. Bardzo popularnym gatunkiem przez Polskie Radio, konsekwencją czego jest się z okupacyjnej traumy. Okazuje się, że do- o zróżnicowanym charakterze, na przykład pieśni były znane do dziś kolędy. Te, które po- niespotykana dotąd akulturacja społeczeństwa minująca na kontynencie nadal jest wokalna hołdownicze, satyryczne, miłosne, tworzone wstały w okresie renesansu, związane były ze w tym kontekście. Popularyzacja artystów tego miniatura francuska. Piosenka francuska sta- i wykonywane przez wędrownych muzyków, świętami: Bożego Narodzenia, Nowego Roku, okresu zależała od wielkich szlagierów, za któ- le jeszcze opiera się na bezpośrednim kontak- tancerzy czy akrobatów, to najważniejsze za- Trzech Króli. Źródłem kolędy są: śpiewy litur- rymi stoją twórcy – kompozytorzy, między cie pieśniarza z publicznością. W kabaretach,

1 D. Wójcik, ABC form muzycznych, Kraków 1996, s. 14. 2 J. Rawik, Krótka opowieść o piosence, Płock 2002, s. 12. 352 353

teatrzykach rewiowych, piwnicach czy nawet prawdziwe znaczenie społeczne, a ona sama do ła się w polskiej praktyce estradowej moda na Głównie dzięki fali ruchu studenckiego, bez wielkich salach koncertowych artysta stara się dziś stoi na czele polskich poetek. Jerzy Urban muzyczne odczytywanie istniejących uprzednio którego ta forma z pewnością uległaby zbana- nawiązać łączność ze słuchaczami, wytworzyć w książce Bartosza Michalaka Na zakręcie. samoistnie wierszy! Demarczyk (i współtworzą- lizowaniu i komercjalizacji. Wśród artystów intymną, subtelną atmosferę i – nierzadko osią- Agnieszka Osiecka we wspomnieniach tak opi- cy ów fakt Konieczny) jako pierwsi wprowadzili wciąż sięgających do miniatur pozostają: Elż- ga zamierzone cele […].3 suje poetkę: W swoim Alfabecie napisałem, że i uświęcili sukcesem pojęcie „poezji śpiewanej”. bieta Adamiak, Magda Umer, Jacek Kaczmar- cenię Osiecką bardziej od Miłosza. Tamta poezja Potem dopiero rozwinęła się ciekawa „szkoła”, ski, Michał Bajor, Grzegorz Turnau oraz nieco Ikona piosenki francuskiej to Edith Piaf. Była jest poezją nudną. Prawdziwe poetyckie oddzia- której profesorami zostali: Grechuta, Pawluśkie- później Anna Maria Jopek czy Stanisław Sojka. kontynuatorką najlepszych tradycji Yvet- ływanie społeczne widoczne jest u Agnieszki. Jej wicz, Umerowa, Wojnowska i inni6. te Guilbert i dawnych kabaretów. U Bernsa poezja była wartościowa – Osiecką się mówiło. Moda na miniaturę wokalną przychodzi do śpiewały już m.in. Józefina Baker, Eartha Kitt, Osiecką się myślało. To Agnieszka jest na czele Marek Grechuta jest pośród polskich artystów kraju, a także do Europy z Francji. Kolejne po- Zarah Leander. W maju 1958 – śpiewała Edith polskich poetek, bo to jej poezja miała prawdzi- tym, w którego dorobku odnaleźć można bo- kolenia artystów sięgają zarówno po klasyków, Piaf. […] Na estradzie przygotowywano naj- we znaczenie społeczne5. daj największą liczbę znamienitych polskich jak i współczesnych poetów, włączają do swo- pierw tzw. tło: przy fortepianie zasiadał Robert poetów, do których wierszy komponował mu- jego repertuaru miniatury wokalne, albowiem Chauvigny, towarzyszyli mu tylko akordeoni- Początek lat 60. XX wieku to czas, kiedy swój zykę, a później wykonywał miniatury wokalne. do zjawisk najistotniejszych w poezji należy sta i basista, a dopiero za muślinową zasłonką talent wokalny i kompozytorski ujawnia Cze- Pośród plejady nazwisk odnajdujemy: Adama właśnie mała forma. Tworzenie miniatur uwi- umieszczano całą, kilkunastoosobową orkiestrę sław Niemen. Obok repertuaru osadzonego Mickiewicza, Bolesława Leśmiana, Stanisława dacznia się na tle przemijającej epoki, gdzie te z trąbkami, perkusją i wszystkim, co potrzebne. w tak zwanym big-beacie (Dziwny ten świat, Wyspiańskiego, Juliusza Słowackiego, Jana krótkie formy, dzieła, stały się praktyką dość W ogólnym zamieszaniu, jakie zawsze cechuje Płonąca stodoła, Czy mnie jeszcze pamiętasz, Kochanowskiego, Krzysztofa Przerwę Tetma- powszednią. Wokaliści, twórcy wybierają mi- wielką restaurację, niemal niedostrzeżona wy- Sen o Warszawie) artysta sięga również po jera czy Konstantego Ildefonsa Gałczyńskie- niaturę jako formę służącą do wypowiedzi, + ANNA KAMALSKA + chodziła na estradę Edith Piaf. Powitalne okla- wiersze polskich poetów. Płyta Bema pamięci go. Marek Grechuta prócz wokalnego ujaw- narzędzie do opisu rzeczywistości i wszelkich ski przerywały jej momentalnie rozpoczynaną żałobny rapsod do wierszy Cypriana Kamila nił również swój kunszt poetycki, można by stanów ducha. Forma, której historia sięga śre- piosenkę…4 Norwida stała się jedną z najwartościowszych powiedzieć, że muzykę i poezję miał we krwi. dniowiecza, uwydatnia w sposób szczególny w dorobku artysty i przeszła do historii jako Szukał sposobu wyrażenia zachwytu nad świa- człowieka uważnego i czułego, eksplodującego Kwintesencję miniatury wokalnej, zarówno wybitna. tem, był poetą upiększającym rzeczywistość, w najmniej oczekiwanej chwili, ten człowiek to w warstwie tekstowej, muzycznej, jak i inter- mówił o rzeczach wzniosłych, używał pozornie artysta. Można zaryzykować stwierdzenie, że pretacyjnej, reprezentuje Juliette Greco. Jej Za sprawą występów na Festiwalu Piosenki zużytych już rekwizytów, jak na przykład kwiat poezja w miniaturze była obecna od dawna. Ta niski głos – kontralt, blada twarz bez śladu Studenckiej w Krakowie w 1962 roku daje się czy księżyc. Kreował swój artystyczny świat, najmniejsza forma jest najbardziej charaktery- szminki, szeroko otwarte oczy były dopeł- poznać szerszej publiczności, objawiając swój nie zastanawiając się, czy ktoś posądzi go o sta- styczna jako śpiewana przez wokalistów i śpie- nieniem poetyckich utworów, które śpiewała. talent, Ewa Demarczyk – gwiazda Piwnicy pod roświeckość. Jego świat nie był ani rozpasany, waków. Słowa dzięki wyobraźni i kreatywności Najsłynniejszy okazał się, i do dnia dzisiejszego Baranami w Krakowie. Piosenki, które śpiewała ani rozwiązły, w sposób wyjątkowy radził sobie zyskują obrazy i dźwięki, warto już nie tylko + POEZJA W MINIATURZE WOKALNEJ – WYBRANE ZAGADNIENIA + W MINIATURZE + POEZJA pozostaje, piękny, trochę dziwny wiersz z re- Demarczyk były jakby przeciwieństwem wszel- z wrodzoną delikatnością, gustownie wyraża- czytać, ale i słuchać liryków. pertuaru Greco La fourumi. kich ustalonych kanonów. Były bardziej kompo- jąc swoje postrzeganie świata. Tworzył piękne zytorskimi miniaturami, niż szlagierami opar- rzeczy, bo postrzegał świat od strony piękna. WSPÓŁCZESNA POEZJA A MINIATURA WOKALNA W Polsce lat 50. XX wieku w domenie minia- tymi na zdobycznej potoczności melodyjnych Grechuta zaczął szukać sposobu wyrażania za- tury wokalnej działają i teksty piszą wybitni refrenów. […] Dziś, kiedy zjawisko „poezji śpie- chwytu nad światem. Wiersze z Wiosna – ach, Wkraczając w XXI wiek, forma liryków znacz- poeci: Władysław Broniewski, Jan Brzechwa, wanej” stało się czymś w polskiej muzyce oczy- to ty i większość tekstów z Krajobrazu pełnego nie ewoluowała, niektóre miniatury wokalne Julian Tuwim czy Artur Międzyrzecki. Mi- wistym, przyswojonym; ba, kiedy jest jednym ze nadziei to utwory, których artysta jawi się jako zawierają tylko od 10 do 20 słów, często używa niatury wykonują między innymi Maria Ko- specjałów polskiej piosenki – nikogo nie szokuje poeta upiększający rzeczywistość, mówiący się w opisach metafor, peregrynacji, pokony- terbska, Sława Przybylska czy Halina Kunicka. stwierdzenie, iż elementem współtworzącym o rzeczach wzniosłych7. wania przestrzeni, w zależności od konkret- W połowie lat 50. pojawiła się poetka Agniesz- zjawisko Demarczyk jest właściwie poezja. Ale nych zwrotów. Może na przykład pojawić się ka Osiecka, która niewątpliwie kształtowała powinno się przy tej okazji uświadomić, że to Lata 70. XX wieku są czasem odrodzenia i in- sensualistyczna wrażliwość na naturę, biolo- wrażliwość kolejnych pokoleń, jej poezja miała właśnie od Ewy Demarczyk i jej pieśni rozpoczę- wazji miniatury wokalnej na polskiej scenie. gię (jak u Mariana Czuchnowskiego). Język

3 L. Kydryński, Wierzę piosence, Kraków 1959, s. 124. 4 Tamże, s. 73. 6 J. Poprawa, Gwiazdy z Krakowa, Kraków 1996, s. 92–95. 5 B. Michalak, Na zakręcie. Agnieszka Osiecka we wspomnieniach, Warszawa 2001, s. 58. 7 W. Majewski, Marek Grechuta. Portret Artysty, Kraków 2006, s. 167. 354 355

współczesnych miniatur poetyckich skupiony łosza), często to drugie dno w treści istnieje który określa dobór instrumentów, rodzaj Rozpowszechnianie miniatury wokalnej ma jest na istocie rzeczy, próbuje dotrzeć do wnę- ukryte pod wersami śmiesznymi, graniczącymi ich brzmienia. Tło instrumentalne nie może miejsce dzięki ocaleniu poezji przez artystów, trza, do sensu, czasami jednak język poezji nawet z szyderstwem. Przykładem jest utwór „zabić” treści śpiewanej przez wokalistę. Na dające jej możliwość funkcjonowania w sze- wprost określa stosunek wobec przedmiotu Stanisława Sojki i Czesława Mozila pt. Muchi większości albumów z miniaturami wokal- rokim obiegu społecznym. Ten fakt utrwala wypowiedzi. Niekiedy wykonanie jest tak su- do tekstu wiersza Czesława Miłosza. nymi niezmienne i fundamentalne pozostaje coraz bardziej zwyczaj sięgania po krótkie gestywne, że potrafi zmienić nasze dotychcza- słowo śpiewane. Muzyka podkreśla w litera- formy wokalne również przez twórców mu- sowe spojrzenie, wzbudzić niepokój, zrodzić MUZYKA, ARANŻACJA A TEKST POETYCKI turze proces ewoluowania poezji. Wydobywa zyki popularnej, a zjawisko to rozpowszech- obawy, chociażby wobec absurdalności losu, jej charakter, a opisy otaczającej nas rzeczywi- nia się, stwarzając nowe możliwości twórcom czy bezradności wobec bytu. W miniaturach Miniatura to nic innego jak relatywnie krótka stości jawią się słuchaczom jako krótkie kadry kolejnych pokoleń polskiej kultury. Przykła- słowa we frazach bywają oszczędne (na przy- wypowiedź, do której trafnie trzeba dobrać z egzystencji człowieka na ziemi. dem miniatury wokalnej (zrealizowanej jako kład u Grzegorza Kaźmierczyka), dzięki czemu muzykę, aby określić atmosferę liryku. Słu- utwór popowy przez zespół Myslowitz) jest łatwo zapadają w pamięć; dzieje się to też dzię- chacz musi czerpać z uaktywnienia wszystkich Jednym z wielu przykładów trudniejszej me- wiersz irlandzkiego poety w polskim tłuma- ki temu, że jako utwory śpiewane często z po- zmysłów podczas słuchania dźwięków. Aran- lodyki i harmonii jest liryk Haliny Poświa- czeniu pt. Peggy Brown. Kreatywność i dostęp wodu krótkiej budowy poddawane są zabiego- żacja powinna być symbiozą muzyki i tekstu towskiej do muzyki Wojciecha Niedzieli pt. do odpowiednich narzędzi muzycznych powi powtórzeń. Dzięki powtórzeniom: słów, fraz i skłaniać do kontemplacji otaczającego nas Oczekiwanie; wykonuje go wybitna polska zwalają twórcom młodego pokolenia na coraz czy części miniatury, wykonawca podkreśla świata, rzeczywistości, w której się znajdo- wokalistka jazzowa Lora Szafran. większe oswajanie się z niezwykle głębokim znaczenie tych wyrazów lub zwrotów, które waliśmy, jesteśmy i będziemy. Melodia w mi- zagadnieniem, jakim jest sztuka. Wybieranie, można zinterpretować w sposób, który oznacza niaturze ma bardzo zróżnicowany przebieg, TEMATYKA „FORMY NAJMNIEJSZEJ” tworzenie czy wykonywanie liryków przez człowieka uwrażliwionego na bodźce płynące w zależności od warstwy słownej. Chromatyka młodych artystów to niezwykle ciekawy, fa- + ANNA KAMALSKA + ze świata, są one pewnego rodzaju metaforą linii melodycznych i pokonywanie odległości Najpopularniejsza tematyka miniatur poetyc- scynujący i niczym nieskrępowany sposób położenia Homo sapiens we wszechświecie. interwałów, powiedzmy septymy czy oktawy, kich to: miłość, śmierć, samotność, wolność, prezentowania swojego artystycznego indy- Poeci często są wrażliwi na zmysły w swych to przykład szczególnych wyzwań wokalnych cielesność, zachwyt, ludzka słabość i wrażli- widualizmu. Cechy, które określają procesy lirykach, traktują je jak dar, który powinien konstruowanych melodii. Istotnym elementem wość, radość, chwile ekstatycznej afirmacji tworzenia i uzewnętrzniania się przez artystę dostrzec wokalista i stać się szczególnie czuły, w miniaturze wokalnej jest harmonia, łącząca bytu, czy nostalgia, spokój, wyciszenie. To w miniaturze wokalnej, zmuszają słuchacza do aby dotknąć w wyrazie artystycznym: smaków, dźwięki we współbrzmiące akordy; w miniatu- dzięki interpretacji wokalnej treści zamienia- głębszych analiz i refleksji. barw, dźwięków, miękkości, twardości, chro- rach opiera się ona między innymi na harmo- ją się, tworząc w wyobraźni słuchaczy swoiste, powatości czy szorstkości rzeczy będących tuż nii tonalnej, z nawiązaniem do muzyki współ- wyjątkowe obrazy. Wachlarz emocjonalny wy- Miniatura poetycka to suwerenna postać arty- obok istnień ludzkich. Poezja podkreśla wagę czesnej z wykorzystaniem harmonii jazzowej konawcy i słuchacza zyskuje coraz to nowsze stycznej wypowiedzi. Posiada wielokształtny zmysłów, dlatego często, również w miniatu- oraz klasycznej. Pojawiają się w niej również odcienie, poszerzając tym samym kształtowa- wymiar, służy różnym poetykom, ideologiom rach, pojawiają się motywy patrzenia (jak na elementy muzyki ludowej, często wykorzystu- nie się ludzkiego umysłu. Artysta osiąga wy- i – jak cała współczesna poezja – wypowiada + POEZJA W MINIATURZE WOKALNEJ – WYBRANE ZAGADNIENIA + W MINIATURZE + POEZJA przykład u Juliana Przybosia) czy słuchania je się: akordeon, klarnet, wiolonczelę i wiele żyny artyzmu i erudycji wśród bogactwa treści się bogactwem wielogłosu myśli i form. Minia- (jak u Bolesława Taborowskiego), co w sposób innych instrumentów. Nowoczesne aranżacje i dźwięków. Słuchacz przenosi się do innego tura spełnia także dwie, choć podstawowe, to nadzwyczajny (oko, ucho) przenosi się na śpie- miniatur wokalnych oparte są wielokrotnie na świata, gdzie krótkie akty poetyckie potrafią przeciwstawne role – jest analizą lub syntezą. wającego (słuchającego także swojego głosu)8. instrumentach analogowych. Treść to warstwa, go zaskoczyć, rozbawić i niezwykle poruszyć. Ekspansja buntu i akcydens życia to strategia która wyłania się z nowoczesnych brzmień Chcąc oddać w pełni znaczenie treści literac- analityczna. Dążenie do iluminacji i epifanii Cechy, które charakteryzują współczesną syntezatorów czy urządzeń elektronicznych kiej i podkreślić jej indywidualny wyraz, nale- to próby syntezy. Autorzy wybierają miniatu- formę miniatury, to również między inny- – przetworników, używanych do sztucznego ży podczas śpiewania zwrócić uwagę na wszel- rę jako formę poezji dojrzałej, będąc u schył- mi lapidarność i ironia. Liryki krótkie, gęste wygenerowania barw instrumentów w proce- kie niuanse, zastosować w obrębie własnych ku życia, bądź jeszcze w pełni sił twórczych. od znaczeń, skondensowane, skupione są na sie aranżacji. Częstym zjawiskiem jest potrak- umiejętności na przykład odcienie nastrojów. Wybór, jakiego dokonują, wynika z niepoha- szczegółach, dotyczą spraw niezwykle waż- towanie wokalisty w tworzeniu kompletnego Można tego dokonać poprzez zmiany dyna- mowanej chęci wypowiedzi, porzucenia lub nych, nawet wtedy gdy początek wiersza po- dzieła muzycznego (miniatury wokalnej) jako miki, agogiki, artykulacji i barwy brzmienia. modyfikacji wcześniejszej drogi artystycznej. zornie dotyka błahego problemu (na przykład jednego z instrumentów. Ważna staje się wi- Od wykonawcy wymaga to ogromnej dojrza- Miniatura poetycka jako sposób wypowiedzi u Mirona Białoszewskiego czy Czesława Mi- zja artystyczna wykonawcy bądź producenta, łości oraz doskonałego warsztatu wokalnego. wokalnej jest czynnikiem wielu ideologii ar- Miniatura należy więc do najtrudniejszych ga- tystycznych lub okoliczności aktu tworzenia tunków, stanowiących dla wokalisty ogromne i służy różnym celom. Bywa więc wypowiedzią 8 P. Michałowski, Miniatura poetycka, „Pamiętnik Literacki” 1994, 85/2, s. 116–118. wyzwanie. doraźną, sformułowaną bez zamiaru syntezy 356 357

i uogólnienia. Wyraża wówczas jednostkową bywa zjawiskiem nadzwyczajnym. Poezja me- Joanna Zagdańska-Żółkoś reakcję na wybrany fragment otaczającej nas tafizyczna jest również formą miniatury wo- rzeczywistości, impresję lub całkiem oderwaną kalnej o biegunowo przeciwnych założeniach, WOKALNE INTERPRETACJE myśl, jest pewnym rodzajem epizodu z życia. które wynikają nie tyle z określonej funkcji, co z przypisywanej jej misji. Artysta bowiem MOTYWÓW PRZEWODNICH Wokalna miniatura poetycka to źródło niewy- zaprasza nas do swojego świata, gdzie poezja W MUZYCE ESTRADOWEJ czerpanych tematów. Ekspresja artysty, który otulona muzyką stanowi najszlachetniejszą emanuje prawdą płynącą z umysłu i serca, i mistyczną formę wyrazu samego siebie.

BIBLIOGRAFIA

Kydryński L., Wierzę piosence, Kraków 1959. Majewski W., Marek Grechuta. Portret Artysty, Kraków 2006. ybrany temat jest wielowątkowy Naturalny wydaje się więc fakt wykorzystania Michalak B., Na zakręcie. Agnieszka Osiecka we wspomnieniach, Warszawa 2001. i w ramach omawiania zagadnień doświadczeń kompozytorskich wybitnych Michałowski P., Miniatura poetycka, „Pamiętnik Literacki” 1994, 85/2. Poprawa J., Gwiazdy z Krakowa, Kraków 1996. Wnatury artystycznej trudno pominąć twórców i kontynuacji zastosowania moty- Rawik J., Krótka opowieść o piosence, Płock 2002. rys historyczny czy społeczno-cywilizacyjny. wu przewodniego w prężnie rozwijającej się, Wójcik D., ABC form muzycznych, Kraków 1996.

zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych Amery- + JOANNA ZAGDAŃSKA-ŻÓŁKOŚ + Sam pomysł na motyw przewodni w utwo- ki, muzyce rozrywkowej. Od początków XX rach muzyczno-słownych dotyczy sfery kom- wieku wraz z rosnącym zainteresowaniem tą pozytorsko-literackiej. Jednak w twórczo- dyscypliną sztuki poszukiwano i wręcz oczeki- ści estradowej ogromną rolę przypisuje się wano od autorów fragmentu tematu posiada- aranżacji oraz charyzmatycznemu wyko- jącego cechę tak zwanego przeboju. W utwo- nawstwu. Nie tylko dlatego, że jednocześnie rach muzyczno-słownych motywy przewodnie autorem (muzyki, tekstu, aranżacji) może kompozycji podkreślał często rymowany tekst. być artysta interpretujący utwór. To naj- W najczęściej występujących wówczas for- częściej premiera oryginalnego wykona- mach ABA przewodni motyw rozpoczynał nia przyczynia się do wylansowania utwo- utwór lub pojawiał się w tak zwanym refrenie ru i decyduje o jego dalszym powodzeniu części B. Powstałe szlagiery odpowiednio za- u odbiorców. aranżowane na różne zespoły, big bandy po- siadały walory taneczne. Stanowiły podstawę + POEZJA W MINIATURZE WOKALNEJ – WYBRANE ZAGADNIENIA + W MINIATURZE + POEZJA Zacznijmy od samej definicji motywu – to ist- oprawy muzycznej wielkich przyjęć, spotkań niejąca od wieków w muzyce struktura, naj- towarzyskich. Muzykę estradową promowano mniejszy element muzyczny formy powstały w kabaretach, klubach, teatrach muzycznych. w wyniku współdziałania głównie meliki, ryt- Na jej rozkwit niewątpliwie złożyło się wiele miki, harmoniki. Może być złożony z dwóch czynników. Przede wszystkim rozwój szeroko lub kilkunastu dźwięków i stanowić cenny rozumianej cywilizacji, czyli: rozwój wszyst- budulec frazy lub tematu muzycznego. Gdy kich gałęzi przemysłu, w tym artystycznych sięgniemy pamięcią do historii muzyki, za- – kinematografii, fonografii – zmian społecz- zwyczaj motyw wiązał się z meliką, ale także nych, między innymi migracji społeczeństwa z występującym charakterystycznym elemen- z wiejskich środowisk do dużych aglomeracji tem rytmicznym (na przykład w V Symfonii miejskich i chęć zapewnienia rozrywki tak Beethovena). Z pojęciem motywu łączymy zwanym przeciętnym obywatelom, itp. pojęcie pracy motywicznej, to jest budowy dzieła muzycznego za pomocą motywów i ich Od „ery swingu” w Stanach Zjednoczonych wariantów (na przykład w twórczości Johanna status ogólnie pojętej muzyki rozrywkowej Sebastiana Bacha). ulegał ciągłej ewolucji. Wielokulturowe po- 358 359

łączenie myśli twórczych, w szczególności i śpiewał swingowe motywy przewodnie, któ- nia tak zwanego czarnego rhythm and bluesa. sły na melodię, rytm, harmonię motywu prze- dopuszczenie do publicznej prezentacji i na- re z niezwykłą charyzmą, chrypką przetwarzał Jednak ze względów dyskryminacji rasowej wodniego. Muzycznymi producentami płyt grań wybitnych artystów Afroamerykanów do- improwizacyjnie często na dowolnych dobra- to utwory z motywami przewodnimi wylan- byli często jazzmani, którzy do współpracy prowadziło do narodzin jazzu i wzrastającego nych sylabach, lansując metodę wokalną – scat. sowane przez między innymi Elvisa Presleya zapraszali instrumentalistów również z krę- zainteresowania muzyką estradową. Pierwsze przyczyniły się do komercyjnej popularności gu jazzowego. Coraz bardziej zaawansowana motywy przewodnie wynikające z inspiracji Billie Holiday z bluesów wyczarowywała tema- energetycznego rock’n’rolla i do dalszej odwagi realizacja dźwięku w studiu i na estradzie da- bluesem możemy usłyszeć w kompozycjach ty prawie w stylu ówczesnego pop-music. Jako interpretacyjnej jego następców. wała śpiewającym większe możliwości brzmie- twórców z kręgu muzyki poważnej, na przy- pierwszej z Afroamerykanek jej głos brzmiał niowe, podkreślała selektywność wokalnej kład George’a Gershwina (Błękitna rapsodia). intymnie i na tyle wiarygodnie, że jej inter- W latach 60., kiedy jazz wszedł w twórczy wypowiedzi, lecz także uwydatniała braki Masowa produkcja filmów, powstające nowe pretacje zostały zauważone i docenione przez okres free jazzu, ekspansywnie wkroczył na es- techniczne. Powstawały nowe instrumenty. wytwórnie muzyczne, rozwój techniki nagra- szerokie kręgi melomanów. Śpiewając, charak- trady ruch rockowy. Przykładem inspirującym Najbardziej popularne – fender piano, moog, niowej i nagłośnieniowej spotęgowały szansę terystycznie deklamowała, glissandując po- przedstawicieli rocka był niewątpliwie James polimoog. osiągnięcia komercyjnego sukcesu. Przemysł szczególne sylaby tekstu w swingowym pulsie. Brown. Śpiewając, łączył elementy rhythm and muzyczny wychodził naprzeciw oczekiwaniom Porównywano jej brzmienie głosu do saksofo- bluesa i rock’n’rolla. Motoryczność rytmiczną Objawieniem tamtego okresu był Steve Won- słuchaczy, melomanów, rekrutując utalento- nu (głównie sugerowano brzmienie saksofonu akcentował niezwykłymi popisami tanecznymi der – wykonawca, autor, instrumentalista za- wanych autorów i kreując nowe osobowości Lestera Younga). Zasłynęła między innymi wprawiającymi publiczność w rodzaj transu. liczany do przedstawicieli muzyki soul. Kon-

wykonawcze. Od około 1910 roku przez na- z interpretacji protest songu Strange Fruit – Z filmów dokumentalnych, które są emito- tynuował soulowe tradycje, wprowadzając na + JOANNA ZAGDAŃSKA-ŻÓŁKOŚ + stępne dziesięciolecia uformowały się podsta- buntu przeciwko dyskryminacji rasowej. wane w dzisiejszych stacjach telewizyjnych, popowo-jazzowej harmonii melodyczne mo- wowe style muzyczne, zarówno w jazzie, jak dowiadujemy się między innymi od Micka tywy przewodnie emocjonalnie ornamentowa- i w pokrewnych gatunkach muzyki rozryw- Następną wybitną, wielką śpiewaczką lat 40., Jaggera z zespołu Rolling Stones, jak ważne ne. Jego żarliwość soulowa tkwiła w pulsacji, kowej. Początkowo trudno było rozróżnić, 50. była Ella Fitzgerald. Oprócz zarejestrowa- dla kariery jego i innych wykonawców w tam- wspomnianych ornamentach, charakterystycz- czy to jeszcze blues czy swingowa piosenka. nych pięknych ballad z motywami przewodni- tym okresie okazały się wpływy wykonawstwa nie prowadzonym tenorowym głosie z frazami Jeden styl muzyczny przechodził w następny, mi kompozytorów: Gershwina, Portera, Kerna, estradowego Jamesa Browna. zakończonymi specyficznym rodzajem wibrata czerpiąc z poprzedniego, udoskonalał poszcze- Berlinga zasłynęła z niepowtarzalnych inter- z lekkim blue notes. Zapoczątkował erę woka- gólne elementy, inne zmieniał. Sam jazz prze- pretacji tematów bebopowych, hard-bopo- Z dziedzictwa bluesowego i jazzowego ko- listów wzorujących się na jego śpiewaczym szedł od archaicznych form bluesa przez jazz wych. Traktowała swój głos jak instrument rzystali w tamtym okresie prawie wszyscy kunszcie trwającą do dzisiaj. Nowoczesne nowoorleański, tak zwany tradycyjny, swing i doskonale improwizując, do perfekcji rozbu- wybitni artyści. Kontynuatorką nowatorstwa pomysły autorskie i twórcze wykonawstwo po jazz nowoczesny oraz wiele jego odmian: dowała styl śpiewania metodą scat. rhythmandbluesowego wylansowanego przez proponowały także wokalistki: Roberta Flack bebop, hard bop, cool, progresive jazz, electric Raya Charlesa była Aretha Franklin. To po- (Killing Me Softly), Chaka Khan (Ain’t Nobo- jazz, jazz rock oraz wszelkie formy pop jazzu, Dla muzyki popularnej lat 50. ubiegłego stule- stać, o której trudno nie wspomnieć, ponieważ dy), Natalie Cole (This Will Be), dyskoteko- hip-hopu poprzedzonego w początkach lat 80. cia przełomem okazały się także interpretacje właśnie ona stała się niedoścignionym wzorem wy charakter występował w interpretacjach breakdancem i rapem, itd. Franka Sinatry. Śpiewał swingowe piosenki, dla następnych pokoleń soulowych wokalistek. między innymi Donny Summer (Last Dan-

+ WOKALNE INTERPRETACJE MOTYWÓW PRZEWODNICH W MUZYCE ESTRADOWEJ + MOTYWÓW PRZEWODNICH W MUZYCE + WOKALNE INTERPRETACJE także jazzowe standardy, czyniąc z nich nie- Również jej kariera związana była z charyzma- ce), Glorii Geynor (I Will Survive) itp. Trud- Skupiając się tylko na śpiewie, można zauwa- zapomniane przeboje. Publiczność uwielbia- tycznym wykonawstwem motywów przewod- no nie wspomnieć o początkach kariery Ala żyć, że od dziesięcioleci chcąc wyjść naprzeciw ła jego tembr głosu, aktorstwo, osobowość nich. Przebój Natural woman stał się hymnem Jarreau, który traktował swój głos jak instru- trendom, od oryginalnego wokalisty oczeki- i umiejętność wykreowania motywów prze- soulowego śpiewu na następne dziesięciolecia. ment, śpiewając z neurotycznie wrażliwą ar- wano wszechstronności, umiejętności łącze- wodnich. Kontynuował styl wokalny zapocząt- Jako pianistka ze świadomością i wspania- tykulacją i dynamiką zarówno w utworach nia w jednej interpretacji różnych elementów kowany przez wybitnych wokalistów tamtego łą intuicją stosowała w mistrzowski sposób pop-jazz, jak i w tematach standardowych. powstałych stylistyk przy jednoczesnym wy- okresu – Binga Crosby’ego i Nat King Cole’a. całą gamę środków wykonawczych. Impro- Michael Jackson z kolei zainicjował z wielkim eksponowaniu swoich własnych nowatorskich wizowała wokalizami oraz na sylabach tekstu sukcesem nowy rodzaj śpiewania muzyki pop, pomysłów. Taką tendencję możemy usłyszeć Natomiast Ray Charles był nowoczesnym ogni- z charakterystycznym rezonowaniem na 70. posiłkując się artykulacją jazzową i wrażliwo- już w pierwszych zarejestrowanych nagraniach. wem połączenia tradycji gospelowej z dzie- amerykańscy wokaliści w jeszcze większym ścią soulową. Płyta Off the Wall (1979), którą dzictwem bluesa. Jako prekursor rhythm and zakresie łączyli elementy różnych stylów soul, produkował Quincy Jones, jest dowodem na Louis Armstrong, przedstawiciel stylu nowo- bluesa inspirował całą generację wokalistów funky, latino, jazz rock z muzyką pop oraz łączenie często jazzowych, soulowych moty- orleańskiego – instrumentalista z niebywa- z kręgu rock’n’rolla i soulu. W zasadzie cały tak wszelkimi jej odmianami. Każde łączenie, wów przewodnich z dyskotekowym schema- łym wdziękiem – na przemian grał na trąbce zwany biały rock byłby niemożliwy bez istnie- mieszanie stylistyk generowało nowe pomy- tem rytmicznym. 360 361

Lata 70., podobnie jak 60., obfitowały w całą een (Freddie Mercury), i szereg innych forma- Fragmentarycznie nakreśliłam czynniki wpły- c) rozbudzenie twórczości autorskiej (własne plejadę wspaniałych interpretatorów miesza- cji. Powstawały wysokiej klasy teledyski, które wające na ewolucję muzyki estradowej i moty- utwory, twórczość interpretacyjna); nych stylistyk i ich oryginalnych wylansowa- współgrały z motywem przewodnim utworu wów przewodnich oraz charakterystyczne wy- d) dostrzeżenie i wdrożenie wszechstronno- nych przebojów. Nie sposób wymienić choćby lub odwrotnie – czasami pomysł reżysera na brane przełomy w interpretacjach wokalnych. ści, która dominowała w poprzednich deka- tych, którzy stali się legendami muzyki rock, realizację teledysku sugerował podjęcie okre- Biorąc pod uwagę tempo zmian w nowych dach i, choć ciągle przekształcana, obowiązuje pop, soul, charyzmatycznych solistów z grup ślonego tematu. Zaistniały wówczas trend trendach, kierunkach muzyki rozrywkowej do dzisiejszego dnia (na przykład możliwość instrumentalno-wokalnych (na przykład The prezentacji propozycji artystycznej w formie (przeciętnie co pięć lat), nie sposób zbadać, inspirowania się pewnymi schematami me- Beatles, Rolling Stones, Chicago itd.) i wokal- teledysku utrzymał się przez następne dekady. poddać analizie twórczość, wykonawstwo lodycznymi, rytmicznymi, występującymi nych (Manhattan Transfer, Singers Unlimited Pojawiły się także na rynku muzycznym obok wielu wybitnych wokalistów. W przykładach w określonych stylach, i zaadaptowanie wy- itp.). Była to złota era muzyki jazzowej i es- winylowych płyty CD. poruszyłam jedynie wybrane style wykonaw- branych elementów do współczesnych pro- tradowej. Przemysł muzyczny nie ograniczał cze wywodzące się z estetyki jazzowej. Bowiem jektów); swojej działalności tylko do fonografii. Firmy Następne dekady to era wykorzystania jazz okazał się kołem napędowym zarówno dla e) współpraca z producentami w studiu na- płytowe współpracowały z prężnie rozwijającą w muzyce i studiach nagraniowych komputera. autorów motywów przewodnich, jak i wyko- graniowym i muzykami na estradzie (przy- się telewizją. Powstawały dokumentalne filmy I chociaż początek rewolucji technicznej doko- nawców w całej historii muzyki estradowej. kładowo zasugerowanie pomysłu aranżacyj- przedstawiające sylwetki popularnych arty- nał się już w poprzednim okresie, to w latach nego podkreślającego własną interpretację, stów, programy rozrywkowe. Rodziła się wiel- 90. i następnych dziesięcioleciach nabrał roz- Czy więc istnieje odpowiedź na pytanie: jak lecz spójnego z ogólną koncepcją artystyczną

ka potrzeba masowych produkcji z udziałem pędu, który wydaje się nie mieć końca. swoim śpiewem wylansować motyw prze- utworu, na estradzie na przykład z kameral- + JOANNA ZAGDAŃSKA-ŻÓŁKOŚ + gwiazd muzyki estradowej. Przeboje były eks- wodni utworu? Z całą pewnością nie możemy nym zespołem – korespondowanie z instru- ploatowane w nowych klubach dyskotekowych, W latach 90. podstawą łączenia różnych ele- pomijać tak zwanej mody, obowiązujących mentalistami brzmieniowo, improwizacyjni,e odtwarzane z płyt, taśm magnetofonowych mentów stylistycznych stał się rytm. Wraz trendów w muzyce, możliwości technicznych uwzględniając indywidualnie zaproponowane przez tworzącą się nową grupę zawodową – z rozwojem komputeryzacji w nagraniach w studiu i na estradzie oraz szeregu różnych, przez nich w danej chwili zmiany aranżacyjne DJ. Znaczną część utworów w tamtym okre- korzystano z gotowych lub zrobionych na czasami od nas niezależnych, przyczyn skła- wynikające ze wspólnego muzykowania); sie produkowano tylko do tańca na potrzeby potrzeby określonego projektu loopów per- dających się na popularność w branży arty- f) wnikliwe wyważenie proporcji kunsztu rze- dyskotek. kusyjnych. Oszczędna harmonizacja utworów stycznej. W mojej opinii oprócz naturalnych miosła i naturalnych wynikających z talentu pozwalała wokalistom na wykazanie biegłości predyspozycji wokalnych, mistrzowskich intuicyjnych umiejętności; Od lat 80. ubiegłego wieku wraz z powszech- technicznej w intensywnym, a nawet prze- umiejętności istotne jest odpowiednie wyko- d) sugestywność przekazu tekstu literackiego nym zastosowaniem instrumentów klawi- sadnym ornamentowaniu melodii czy też rzystanie w praktyce świadomości muzycznej w utworze muzyczno-słownym. szowych, syntezatorów zainicjowano nowe improwizowanych wokaliz. Przedstawicielką i interpretacyjnej połączonej z intuicją i ogólną brzmienie. Zmieniły się więc i motywy prze- tego kierunku w muzyce pop-soul była mię- estetyką. Spójność wszystkich wymienionych Motyw przewodni zawarty w kompozycji to wodnie, często osadzone w ostinatowym dzy innymi Mariah Carey. Zyskał na popu- elementów pozwala na wykształcenie i wykre- początek pracy twórczej dla autora muzyki, wyrównanym przez sekwencery schemacie larności hip-hop (inicjowany wcześniej przez owanie indywidualnego, rozpoznawalnego sty- a jeżeli jest to utwór muzyczno-słowny, to rytmicznym. Wokaliści współpracowali z no- break dance, rap), który chętnie zaadaptowali lu wykonawczego. także dla skonstruowania skutecznej warstwy

+ WOKALNE INTERPRETACJE MOTYWÓW PRZEWODNICH W MUZYCE ESTRADOWEJ + MOTYWÓW PRZEWODNICH W MUZYCE + WOKALNE INTERPRETACJE wymi producentami muzycznymi, którzy ak- jazzmani. Nastąpił także powrót do czerpania literackiej. Wielu wykonawców – śpiewaków ceptowali zdobycze techniki i wręcz radykalnie z etnicznej wielokulturowości światowej mu- Wykształcenie i wykreowanie swojego rozpo- koncentruje swoją uwagę na wyeksponowa- z nich korzystali. Rozwijały się między innymi: zyki. Forma kompozycji coraz bardziej ule- znawalnego stylu wykonawczego: niu umiejętności wokalnych, nie zachowu- break dance, rap, punk rock i oczywiście styl gała skróceniu. Często motyw przewodni już a) realna ocena swoich naturalnych predys- jąc właściwej proporcji w ramach spójności pop ze wszystkimi obowiązującymi trendami. nie stanowił fragmentu, lecz był całym tema- pozycji wokalnych i możliwości technicznych z twórczą treścią. A istotą przekazu motywu Powracano także w nowej odsłonie brzmienio- tem. Ten trend z niewielkimi zmianami prze- w danym momencie rozwoju i ciągłe dosko- przewodniego jest wiarygodność rozumiana wej do tradycyjnych korzeni soulu, gospelu. trwał przez następne dekady. Wszechobecna nalenie w zakresie: emisyjnym, poruszania w każdej warstwie danego „dzieła”. Dlatego Gwiazdami tamtego okresu byli kontynuujący też pozostała sfera produkcyjna utworu. Ze się w różnych schematach rytmicznych – odna interpretację składają się: talent przekazu karierę: Michael Jackson, George Duke, Chaka wszystkimi zaletami i wadami. Techniczne powiedniej pulsacji, ćwiczeń polegających na profesjonalnego rzemiosła wokalnego i mu- Khan, Lionel Richie i nowa gwiazda kobiecej walory zweryfikowały pomysły autorów, aran- zdobyciu umiejętności utrzymania emocji zycznego, wszechstronność stylistyczna, roz- wokalistyki – Whitney Huston. W stylu pop żerów. Dzisiaj motyw przewodni w muzyce i śpiewności frazy muzycznej; poznawalność brzmieniowa, identyfikacja królowała Madonna. W muzyce rockowej kojarzony jest głównie z kompozycjami filmo- b) wybór repertuaru i aranżacji uwzględnia- z wykonywanym repertuarem, ale również wy- zaistniała brytyjska grupa The Police (Sting), wymi, reklamami, czołówkami programów jący zakres zaawansowania wokalnego i mu- obraźnia artystyczna, intelekt, ogólna estetyka a także: kontynuujący karierę zespół Toto, Qu- telewizyjnych. zycznego; i intuicja. 362 363

Monika Malec-Piotrowska przekazu w wykonawstwie artystycznym. proces rozwoju instrumentacji i orkiestracji Środki wokalne, takie jak na przykład odgło- oraz wydatnie podkreśliło znaczenie kolory- ELEMENTY SONORYSTYCZNE sy zaczerpnięte z codziennego życia, pozostają styki dźwiękowej, której teoretyczne podstawy często nieokreślone pod względem wysokości ustanowił w XIX wieku Hektor Berlioz. Kon- A KREOWANIE INTERPRETACJI dźwięku, ale to dzięki nim można nadać zna- tynuatorem poszukiwań nowych rozwiązań W WOKALNEJ MUZYCE ROZRYWKOWEJ czenie warstwie muzycznej danego utworu brzmieniowych był Edgar Varèse, dla którego i współtworzyć interpretację. Każdy człowiek inspiracją stała się urbanistyczna cywilizacja. posiada niepowtarzalną barwę głosu uwarun- W celu pozyskania nowego materiału dźwię- kowaną budową anatomiczną aparatu głoso- kowego wykorzystywał odgłosy z otaczające- wego i ogólnymi właściwościami charaktery- go go świata, na przykład maszyn, motorów, stycznymi dla poszczególnej jednostki, takimi w efekcie czego melodyka i harmonika zeszły jak płeć, wiek, stan zdrowia. Jednakże brzmie- w jego twórczości na dalszy plan. złowiek jako istota społeczna wykazu- nych dzieła muzycznego. Aby sztuka mogła nie głosu można modyfikować w zależności je dążenie do komunikowania się. Aby w pełni oddziaływać na odbiorcę, niezbędne od przeżywanych emocji, a także dokonywać Dokonania Varèse’a przyczyniły się do rozwoju Cwłaściwie funkcjonować w społeczeń- jest zaangażowanie emocjonalne wykonawcy tego na potrzeby aranżacji wokalnej. Może ono sonologii, czyli nauki o czystym brzmieniu4. stwie, wysyła werbalne i niewerbalne komu- oraz słuchacza. stanowić o charakterze utworu, nastroju, który Jej twórcą jest Józef Chomiński. Ustanowił on

nikaty w celu porozumiewania się, wyrażania ma być przekazany odbiorcom. zespół pojęć oraz zaprezentował metodę ana- + + MONIKA MALEC-PIOTROWSKA swoich emocji oraz opinii. Już od momentu Należy również zwrócić uwagę na to, iż wo- lizy kompozycji sonorystycznej. Wyodrębnił narodzin, zanim dziecko nauczy się mówić, jego kalista powinien posiadać niezbędne dla wy- Efekty brzmieniowe (sonorystyczne) są istotną terminy: „struktura poligeniczna” i „struktura komunikowanie się z matką odbywa się poprzez konywania sztuki wokalnej atrybuty, takie jak: formą wyrazu, szczególnie w muzyce nowo- homogeniczna”, dzięki którym możliwe stało niewerbalne wokalizacje1. zdrowy, sprawny aparat głosowy, poprawna czesnej. Sonorystyka (z łac. sonus – dźwięk, się opisanie specyfiki brzmienia (za pomocą emisja głosu, słuch muzyczny, poczucie rytmu brzmienie) to technika kompozytorska muzyki dotychczas znanego nazewnictwa z zakresu Formą wyrażania siebie może być także upra- oraz muzykalność. Niezbędna jest też wiedza XX wieku, w której najważniejszym elemen- harmonii i faktury nie było to możliwe). Mia- wianie działalności związanej z twórczością z zakresu wykonawstwa wokalnego w różnych tem strukturalnym dzieła jest brzmienie2. Ter- no poligenicznej nadał strukturze „mozaiko- i wykonawstwem artystycznym. Wokalista, stylach muzycznych poparta znajomością ka- min ten, wprowadzony do polskiej muzykolo- wej”, złożonej z różnych barw dźwiękowych. operując głosem jako instrumentem, za po- nonów reprezentujących różne okresy historii gii w latach 50. przez Józefa M. Chomińskiego, Homogeniczna odnosiła się do struktur jed- mocą wydobywanych dźwięków komunikuje muzyki. określał nowy nurt wśród współczesnych nolitych pod względem faktury i kolorystyki. się z odbiorcą (którym może być inny człowiek kompozytorów, polegający na poszukiwaniu lub on sam) poprzez emitowanie i odbieranie Jednym ze sposobów kreowania interpretacji nowych jakości brzmieniowych3. Przez dłu- Kompozytorzy XX wieku poszukiwali no- dźwięków. Znaczący wpływ na słuchaczy wy- jest ustanowienie brzmienia jako czynnika gie lata podstawę formalną każdego dzieła wych jakości kolorystycznych za pomocą wiera zarówno jakość produkowanego dźwię- determinującego przekaz intencji zawartych stanowiły melodyka, rytmika i harmonika. nowych środków, takich jak: niekonwencjo- ku, czyli na przykład jego barwa i natężenie, w utworze. Podczas odczuwania i okazywa- Wyodrębnienie brzmienia jako samoistnego nalne wykorzystywanie instrumentów i głosu jak również właściwości emisji głosu. Sposób nia emocji człowiek wysyła szereg komuni- elementu dzieła było procesem, którego począ- ludzkiego, szerokie zastosowanie różnorod- operowania głosem nadaje wokaliście indywi- katów niewerbalnych i werbalnych. Zależnie tek sięga przełomu XVI i XVII wieku. Powstała nych instrumentów perkusyjnych, dodawanie

+ ELEMENTY SONORYSTYCZNE A KREOWANIE INTERPRETACJI W WOKALNEJ MUZYCE ROZRYWKOWEJ + ROZRYWKOWEJ W WOKALNEJ MUZYCE INTERPRETACJI A KREOWANIE + ELEMENTY SONORYSTYCZNE dualny charakter wykonawczy. Pozwala uzy- od sytuacji przekazuje informacje za pomocą wówczas technika koncertująca polegająca na do obsady orkiestry instrumentów rzadko skać specyficzne brzmienie i przyczynia się do mowy ciała. Są one inne podczas okazywania przeciwstawianiu względem siebie głosów za używanych, takich jak mandolina, dzwonki powstania interpretacji utworu, która w wyko- radości, inne przy odczuwaniu smutku, zdzi- pomocą użycia różnych środków wykonaw- owcze, korzystanie z instrumentów skonstru- nawstwie wokalnym pełni istotną rolę. Za jej wienia, strachu itp. Emocje wyrażane są za po- czych, dynamicznych i barwowych. Domi- owanych z przedmiotów życia codziennego pomocą artysta przekazuje odbiorcy zawarte mocą rozmaitych form zachowania i różnych nującą rolę pełniły instrumenty koncertujące. (na przykład wiszące butelki), używanie elek- w tekście literackim oraz warstwie muzycznej sygnałów wokalnych. Należą do nich między Wyróżniały się na tle reszty zespołu określo- tronicznych źródeł dźwięku oraz przetworni- intencje. Wysyła komunikat, dzięki któremu innymi: gesty, odgłosy, tembr głosu, jego dynym brzmieniem lub możliwościami tech- ków zniekształcających pierwotne brzmienie może wywołać u słuchaczy reakcje emocjo- namika, rodzaj artykulacji. Powyższe natu- nicznymi. Zapoczątkowało to wielowiekowy głosu lub instrumentu. Miejsce tradycyjnej nalne, niezbędne do odbioru wrażeń estetycz- ralne wzorce można wykorzystać jako formę

2 J. Habela, Słowniczek muzyczny, Kraków 1956, s. 181. 3 J. Paja-Stach, Muzyka polska od Paderewskiego do Pendereckiego, Kraków 2009, s. 196–197. 1 B. Kamińska, Kompetencje wokalne dzieci i młodzieży – ich rozwój, poziom i uwarunkowania, Warszawa 1997. 4 J. Chomiński, K. Chomińska-Wilkowska, Historia muzyki, cz. 2, Kraków 1990, s. 282–283. 364 365

melodii i harmonii zastąpiły efekty dźwięko- sona i H. Belara syntezatora zwiększyło moż- W nurcie sztuki, jakim jest muzyka estradowa, nie usprawniać grupy mięśni odpowiedzialne we, takie jak: szumy, trzaski, wycie, szelesty5. liwości pozyskiwania nowych brzmień. Cho- efekty sonorystyczne odgrywają istotną rolę. za elastyczność narządu mowy. Cechą głosu W niestandardowy sposób wydobywano także ciaż już na początku XX wieku pojawiały się W odróżnieniu do kanonów wykonawczych ludzkiego jest umiejętność płynnego prze- dźwięk z popularnych instrumentów. Najchęt- tego typu urządzenia, jak na przykład „fale” muzyki klasycznej wykonawstwo wokalne mu- chodzenia od niskiej do wysokiej części skali. niej używano do tego typu zabiegów fortepia- Martenota, czy aetherophon-rhythmicon zyki rozrywkowej, ze względu na swoją gene- Jesteśmy w stanie wydobywać głos poprzez nu. W celu uzyskania brzmień o charakterze Teremine’a, to dopiero wynalazek Ameryka- zę powstania, ściśle wiąże się z improwizacją. różnego rodzaju artykulację: stosując dźwięki perkusyjnym szarpano struny palcami lub nów wywarł najważniejszy wpływ na rozwój Pozwala to na dużą dowolność interpretacji, zarówno długie, jak i urywane, szarpane, krót- za pomocą innych przedmiotów. Stosowano tego typu sprzętu7. Bardzo duże znaczenie a co za tym idzie – na zastosowanie bogactwa kie. Podczas fonacji samogłosek aparat mowy technikę preparowania, polegającą na wpro- dla pianistycznej muzyki rozrywkowej mia- środków wykonawczych. Rodzaje wykorzysta- jest w stanie generować dźwięki poprzez wadzeniu pomiędzy struny śrub, uszczelek, ło wynalezienie w 1934 roku przez Laurensa nych efektów, takich jak: zabiegi artykulacyjne, domknięcie strun głosowych. Istnieje także tłumików czy kartek papieru. Efekty tego ro- Hammonda organów elektrycznych, których dynamiczne, sposób instrumentacji, aranżacja możliwość emitowania dźwięków poprzez dzaju często stosował Krzysztof Penderecki, dźwięk przypomina brzmienie piszczałek czy technika wydobywania dźwięku, decydu- nastawienie chuchające. Taki sposób ich gene- na przykład w Polimorfii. Także głos ludzki był organowych. Początkowo instrument miał ją o charakterze kreacji artystów reprezen- rowania stosuje się na przykład w wokalistyce poddawany eksperymentom sonorystycznym. zastosowanie w muzyce towarzyszącej obrzę- tujących poszczególne stylistyki. Dzięki nim jazzowej, wykorzystując do tego większą niż Zaczęto wykorzystywać nowe środki wokalne, dom religijnym w amerykańskich kościołach, rozpoznawalne stają się cechy twórczości, gry przy zwykłej fonacji ilość wydychanego powie- zarezerwowane dotychczas dla aspektów życia jako tańsza alternatywa organów. Jednak ze lub śpiewu artystów reprezentujących różne trza. Uzyskujemy wówczas brzmienie charak-

codziennego. Wszelkiego rodzaju odgłosy, jak względu na swoje charakterystyczne brzmienie gatunki muzyczne. Duży wpływ na rozwój so- terystyczne dla teatralnego szeptu. Kolejnym + + MONIKA MALEC-PIOTROWSKA szept, mówienie, chrząkanie, krzyk, śmiech, przeniknął na grunt muzyki gospel, jazz i rock, norystyki, z jej szeroką gamą efektów brzmie- przykładem jest stosowanie celowej chrypki. warczenie, wycie, łkanie, syczenie, sapanie, a nawet do współczesnej muzyki klasycznej. niowych, miało również wykorzystywanie W życiu codziennym taki efekt stosujemy pod- dmuchanie, na stale zagościły w dziełach W obecnych czasach używany jest głównie instrumentów elektronicznych oraz stosowa- czas na przykład „mruczenia” – naśladowania kompozytorów sonoryzmu. Miały za zadanie przez wykonawców różnych stylistyk muzyki nie aparatury nagłośnieniowej. Pozwoliło to odgłosów zwierząt. Możemy modulować rów- przekazywanie treści emocjonalnych, takich rozrywkowej. na odkrywanie nowych brzmień tradycyjnych nież barwę głosu – wydobywać dźwięki o za- jak radość, smutek, żal, cierpienie itp. instrumentów czy głosu ludzkiego. Rozwój barwieniu ciemnym lub jasnym, aksamitnym Ze względu na rozwój techniki oraz powsta- techniki studyjnej umożliwił także osiągnięcie bądź metalicznym. Wynika to z możliwości Kolejnym ważnym dla tej techniki środkiem nie samplerów (urządzeń pozwalających na różnego rodzaju efektów akustycznych dane- człowieka do wyrażania emocji. W codzien- było wynalezienie i wprowadzenie w XX posługiwanie się różnego rodzaju próbkami go wykonania. Za pomocą urządzeń generu- nym życiu, gdy jesteśmy radośni, barwa głosu wieku instrumentów elektronicznych, wypo- dźwiękowymi, tak zwanymi samplami, wiernie jących na przykład efekty pogłosowe można staje się zwykle jaśniejsza, brzmienie bardziej sażonych w generatory z urządzeniami me- naśladującymi realne brzmienia instrumentów, uzyskać akustykę charakterystyczną to dla płaskie. Smutek powoduje zwężenie artyku- chanicznym oraz z lampami elektronicznymi głosu ludzkiego oraz odgłosów zwierząt i tych kościoła, to znów wytłumionego pomieszcze- lacji samogłosek, a wówczas brzmienie staje i tranzystorami. Zaczęto stosować także urzą- zaczerpniętych z życia codziennego) dźwięk nia, czy też akustykę sztucznej, niespotykanej się ciemniejsze. Wiązane jest to z zaangażo- dzenia pozwalające na formowanie i prze- organów Hammonda wykorzystywany jest dotąd w naturalnym środowisku przestrzeni, waniem odpowiednich partii mięśni odpowie- twarzanie brzmienia oraz umożliwiające jego w formie sampli (czyli próbek dźwięku) bez który to efekt osiągnięty zostaje za pomocą dzialnych za wyrażanie danej emocji. zapis i przenoszenie sygnałów dźwiękowych. realnego używania prawdziwego instrumentu. zmodulowania częstotliwości fali akustycznej. Używane były różnego rodzaju filtry, układy Oprócz tradycyjnych dźwięków człowiek po-

+ ELEMENTY SONORYSTYCZNE A KREOWANIE INTERPRETACJI W WOKALNEJ MUZYCE ROZRYWKOWEJ + ROZRYWKOWEJ W WOKALNEJ MUZYCE INTERPRETACJI A KREOWANIE + ELEMENTY SONORYSTYCZNE przesuwające widmo, efekty pogłosowe oraz Sonoryzm jako technika kompozytorska, nowy Narząd mowy jest naturalnie przystosowany trafi wydobywać takie jak: chuchanie, kląska- wzmacniacze. Rozwinęła się również technika nurt, idea zapisał się wyłącznie w historii pol- do produkowania różnego rodzaju efektów nie językiem, naśladowanie wargami odgłosu mikrofonowa6. skiej muzyki współczesnej. Określenie „sono- dźwiękowych. Zdrowy człowiek podczas motoru, chrumkanie, syczenie, wzdychanie, rystyka” weszło jednak na stałe do nazewnic- mowy lub śpiewu wydobywa głos o czystej łkanie, jęczenie, piszczenie, skrzypienie, mla- Poszukiwania nowych środków sonorystycz- twa muzycznego jako określenie brzmienia, (pozbawionej chropowatości) barwie, posłu- skanie czy chrząkanie. Odgłosy te były pry- nych zyskały także popularność na gruncie kolorystyki, efektów dźwiękowych. Właśnie guje się dynamiką o różnej rozpiętości (jest mitywnymi formami komunikacji między muzyki rozrywkowej. Wynalezienie w 1960 w takim kontekście przedstawione są i anali- w stanie mówić, śpiewać w dynamice o sze- ludźmi w czasach, kiedy ludzie pierwotni nie roku przez amerykańskich inżynierów H. Ol- zowane w niniejszej pracy. rokim spektrum). Naturalne jest także opero- potrafili jeszcze posługiwać się językiem se- wanie głosem na całej jego rozpiętości – od mantycznym. Są one wpisane w ludzką natu- dźwięków najniższych dla danej jednostki rę, stanowią więc czytelny dla naszego gatunku 5 J. Paja-Stach, dz. cyt., s. 197–198. do najwyższych. Skalę głosu można poszerzać przekaz emocjonalnych i znaczeniowych tre- 6 J. Chomiński, K. Chomińska-Wilkowska, dz. cyt., s. 285–286. 7 Tamże. ćwiczeniami emisyjnymi, które mają za zada- ści. Człowiek, przekornie, wraz z rozwojem 366 367

technologii coraz częściej powraca w różnego sprzyja uzyskaniu większej motoryki, a legato przekazywanych treści oraz związanych z nimi wyrażaniu wewnętrznych przeżyć artysty, rodzaju twórczości do tych pradawnych tech- oddaje kantylenowy charakter prowadzenia emocji. Muzyka jest nośnikiem ekspresji i ja- jak również wywierać wrażenia estetyczne nik porozumiewania się. Przykładem tego są głosu. Do podkreślenia ważnych treści dla in- kiekolwiek zabiegi wykonawcze mają służyć u słuchacza. utwory kompozytorów współczesnych, którzy tencji interpretacyjnej utworu mogą przyczy- wykorzystują głos ludzki nie tylko w tradycyj- nić się również: akcentowanie poszczególnej nej formie śpiewanej czy mówionej, ale także sylaby lub słowa oraz wybór odpowiedniego BIBLIOGRAFIA poszukują innych jego brzmień, stosując całą ataku dźwięku – chuchającego, twardego bądź Chomiński J., Chomińska-Wilkowska K., Historia muzyki, cz. 2, Kraków 1990. masę nowatorskich efektów dźwiękowych. miękkiego. Na rodzaj brzmienia wpływa także Habela J., Słowniczek muzyczny, Kraków 1956. W muzyce rozrywkowej na uwagę zasługują sposób emitowania samogłosek. Przykładem Kamińska B., Kompetencje wokalne dzieci i młodzieży – ich rozwój, poziom i uwarunkowania, Warszawa 1997. Paja-Stach J., Muzyka polska od Paderewskiego do Pendereckiego, Kraków 2009. beatboxerzy, którzy za pomocą odpowiedniego mogą być utwory stylistyki rockowej, gdzie Sadolin C., Complete Vocal Technique, Copenhagen 2000. operowania narządem jamy ustnej naśladują często dla spotęgowania napięcia samogło- brzmienie instrumentów perkusyjnych, synte- ska na końcu frazy ulega spłaszczeniu wraz tycznych itp. Odzwierciedlanie poszczególnych z dodaniem intensywnego wibrato. Zaznaczyć nastrojów panujących w utworze za pomocą należy, że stosowanie wszelkich zabiegów wy- sonorystyki wynikać powinno z przeżywania konawczych należy traktować wyłącznie jako przez wykonawcę uczuć płynących z tekstu cel nadający wokalistyce charakteru stylizują-

literackiego lub warstwy muzycznej, na którą cego. Efekty dźwiękowe używane sporadycznie, + + MONIKA MALEC-PIOTROWSKA składają się napięcia, jakie niosą ze sobą: har- podobnie jak okazjonalne ich używanie w sy- monika, melodyka, rytmika, tempo, dynamika tuacjach naturalnych, życiowych, nie wpłyną oraz sposób porządkowania materiału dźwię- niekorzystnie na funkcjonowanie aparatu kowego. Wykorzystywanie efektów sonory- głosowego. Rozwaga w ich wykorzystywaniu stycznych ma swoje źródło również w tenden- uchroni wokalistę także przed stosowaniem cji do naśladowania brzmienia – czyli barwy manieryzmów, które jest niewłaściwe w każ- i techniki gry poszczególnych instrumentów. dej stylistyce muzycznej. Należy zwrócić szcze- Powyższy sposób traktowania głosu prowadzi gólnie uwagę na takie efekty wykonawcze jak: do stosowania różnego rodzaju celowych znie- jodłowanie gdzie mamy do czynienia z celo- kształceń w sposobie wydobywania dźwięku, wym załamywaniem głosu poprzez unikanie używania różnych rodzajów artykulacji, na płynnego przejścia przez progi rejestrowe, przykład: staccato, legato, portato oraz efektów technika growl8 polegająca na wydobywaniu akustycznych. Podobne założenia realizowane dźwięku poprzez używanie fałd przedsionko- są w utworach o charakterze instrumentalnym, wych w warunkach naturalnych służących do śpiewanych na sylabach scatu, czyli zestawie odchrząkiwania, jak i wszelkiego rodzaju na- sylab bez znaczenia semantycznego, jak rów- pięciowe emitowanie dźwięku. nież w tych posiadających tekst literacki, gdzie

+ ELEMENTY SONORYSTYCZNE A KREOWANIE INTERPRETACJI W WOKALNEJ MUZYCE ROZRYWKOWEJ + ROZRYWKOWEJ W WOKALNEJ MUZYCE INTERPRETACJI A KREOWANIE + ELEMENTY SONORYSTYCZNE obok przekazu treści przykłada się wagę do Używanie efektów sonorystycznych w wokal- brzmienia wymawianych słów, sylab, samo- nej muzyce rozrywkowej służy wzbogacaniu głosek i spółgłosek. Dla zobrazowania emocji brzmienia głosu wykonawcy Ich wybór, ilość wykorzystuje się wszelkie odgłosy z życia co- i sposób wykonania zależy od rodzaju inter- dziennego, jakie głos ludzki jest w stanie wyge- pretacji, jaką obrał wokalista, od technicznych nerować, które towarzyszą zwykle przeżywaniu możliwości głosowych, a także od jego gustu danego nastroju. Do modyfikowania brzmie- muzycznego, wiedzy i samoświadomości. nia przyczynić się może korzystanie z różnych Używanie wszelkich środków powinno być form artykulacji i akcentacji. Śpiew staccato uzasadnione stylistycznie i wynikać z rodzaju

8 C. Sadolin, Complete Vocal Technique, Copenhagen 2000, s. 170. 368 369

Marek Rachoń WOJCIECH MŁYNARSKI – IKONA POLSKIEJ PIOSENKI Wojciech Młynarski, fot. Ryszard Łabus Ryszard fot. Młynarski, Wojciech

Gombrowiczowym Ferdydurke pro- Wstawał bardzo wcześnie (sam określał siebie fesor Bladaczka przekonuje ucznia jako rannego ptaszka). Mówił: Po przebudze- WGałkiewicza o tym, że Słowacki niu mam jasny umysł i pisze mi się dobrze2. wielkim poetą był. Że zachwyca. Że wszyscy W najlepszym okresie swojej twórczości powinniśmy wielbić, czytać i podziwiać. Na co wstawał rano i pisał, jak to określał, do obia- Gałkiewicz w akcie rozpaczy miota się i krzy- du. Wychodzącej do szkoły Agacie (Młynar-

+ czy: Jak zachwyca, kiedy nie zachwyca?. skiej) mówił: Ty masz swoje lekcje, jak mam swoje3. Wojciech Młynarski: Nigdy nie pisałem

Przypominając sobie ten epizod, zdałem so- więcej niż jedną piosenkę dziennie. Nigdy nie + MAREK RACHOŃ + bie sprawę, że za sprawą tematu Wojciech Mły- wystukiwałem powstającego tekstu na maszy- narski – ikona polskiej piosenki będę tak samo nie. Każdej piosence poświęcałem stosowną jak Bladaczka przekonywać młodsza część liczbę zapisywanych ręcznie kartek. W kółko słuchaczy o swoich racjach. Mam przekonać przenoszę tekst na następny arkusz, dalej go Państwa, że Młynarski był wielkim poetą. Że kreślę, znów przepisuję – aż dochodzę do jakiejś zachwyca. Że porusza. Że bawi. Że zmusza do znośnej wersji po zniszczeniu kilku, kilkunastu myślenia. Że wzrusza. Że wchodzi do głowy kartek. Wreszcie odkładam utwór na jakiś czas, BIBLIOGRAFIA PIOSENKI LITERACKIEJ i wyjść stamtąd nie chce. Arcytrudne zadanie. by móc spojrzeć na niego z dystansu. Czasem + Ale sam chciałem. powstawało zaledwie pół piosenki, może ćwierć. Nieraz słuchałem cały dzień melodii i nic mi Wojciech Młynarski sam siebie nie nazywał do głowy nie wpadało. Ciągle skreślałem, sło- poetą. Wolał określenie „tekściarz”. Jak sam wa wydawały mi się nietrafne. Dzień uzna- mówił: Jestem tekściarzem, czyli osobą, która wałem za spełniony wtedy, gdy przyszedł mi zawodowo zajmuje się pisaniem tekstów dla do głowy pomysł i już wiedziałem, w którym innych artystów. […] Nigdy nie obrażam się kierunku będę go rozwijał. Czułem wtedy, że za sformułowanie tekściarz, nie traktuję tego mam fundament i praca pójdzie dużo bardziej pejoratywnie. Dla mnie to po prostu rzemiosło. płynnie4. A pisanie tekstów to trudny zawód1. Dla mnie jednak Młynarski był, jest i pozostanie poetą. Mówiąc krótko, był tytanem pracy. Jeszcze Artystą słowa, geniuszem potrafiącym nadać w czasach studenckich zyskał przydomek formę banalnej historyjce, prostej anegdocie „Pszczół”. Właśnie dlatego, że był bardzo pra- i uczynić z niej dzieło sztuki. cowity. W ciągu całej swojej kariery napisał

1 W. Młynarski, A. Młynarska, Młynarski. Rozmowy, Warszawa 2018. 2 Tamże. 3 Tamże. 4 Tamże. 370 371

ponad 2000 piosenek (obrazowo – gdybym jednokrotnie odnajdą swoje historie, rozterki Czas małżeńskiej niepogody Noc prawie całą tak myślałam w związku z nim chciał przeczytać same tytuły, zajęłoby mi to i marzenia w tych piosenkach, bo one wymy- Gdy planuje się rozwody W związku z nim ponad 2 godziny). Jego utwory wykonywali kają się doraźności, istnieją poza czasem5. Dla Czas ponury, bez urody najwybitniejsi wokaliści i wokalistki, dla któ- mnie ten album jest wspaniałym materiałem I bez wdzięku Ojej, ojej – i co też z nimi będzie rych niejednokrotnie teksty pisał na zamó- do pracy ze studentkami w ramach przedmio- Pora żartów złych i tanich: Po tym wyśnionym, wymarzonym happy endzie? wienie. Wśród nich są: zespół Raz Dwa Trzy, tu „piosenka aktorska”, kopalnią emocji, a przy „Kto to była tamta pani? Czy nuda ich śmiertelna nie dopadnie Alibabki, Michał Bajor, Hanna Banaszak (Mam tym wszystko ujęte dowcipnie, z humorem, Przyznasz, przyznasz się, kochanie Gdy już im przyjdzie żyć spokojnie i układnie? ochotę na chwileczkę zapomnienia), Ewa Bem traktując o marzeniach, rozterkach i dylema- Pomaleńku, pomaleńku” (Żyj kolorowo), Halina Frąckowiak, Edyta tach kobiet w zasadzie w każdym wieku. Mamy Czas tętnił jak perkusja w dixielandzie Geppert (Kocham cię, życie) Halina Kunicka więc tu piosenki o dylematach młodej dziew- Na suficie, na powale Gdy nagle zwolni i przycichnie – co to będzie? (12 piosenek z płyty 12 godzin z życia kobiety), czyny: czy miłość, czy kariera? (Moje serce jest Od wieczora aż do rana Nie sztuka się z przeciwnym losem bić Krzysztof Krawczyk (Anno tańcząca), Alicja wolne); typową piosenkę o miłości, ale nie od Siedzą złe hektopaskale Z dnia na dzień, z dnia na dzień trudniej żyć Majewska (Jeszcze się tam żagiel bieli), Krysty- pierwszego wejrzenia (Tysięczne i pierwsze I się szpetnie gapią na nas Z dnia na dzień, z dnia na dzień trudniej żyć na Prońko (Wierna sobie), Maryla Rodowicz spojrzenie); o lęku przed stabilizacją w miłości Łez opady coraz trwalsze (Fruwa twoja marynara, Ballada o balladzie), (Co z nami będzie po happy endzie?); Spóźni- Dalszy rozwój chmur u czoła Trochę pożyłam i w życiu mym Irena Santor (Odmienia wszystko czas, Mój łam się na mój ślub – o rozterkach dziewczyny, I prognoza na dni dalsze Znajdziesz materiał na niekiepski, przygodowy film uśmiech weź na drogę), zespół Skaldowie (Prze- która nie może znaleźć swojej drugiej połówki; Niewesoła, niewesoła, niewesoła I gdy zwątpiłam w mój fart doszczętnie, śliczna wiolonczelistka, Wszystko mi mówi, że Czas małżeńskiej niepogody, Dwanaście godzin oto, proszę dam, okazję mam na happy end

mnie ktoś pokochał, Kulig), Zbigniew Wodec- z życia kobiety, Oj, rzucić to wszystko, Towarzy- Czas małżeńskiej niepogody + MAREK RACHOŃ + ki (Lubię wracać tam, gdzie byłem), Andrzej stwo przyjaźni męża z żoną, Nie przechodźmy Kiedy na nic nie ma zgody Ach, czyżby to był złej passy kres? Zaucha (Bądź moim natchnieniem, Leniwy na czas letni – to wszystko piosenki o uwikła- Gdy do kłótni się powody Ach, spójrzcie sami, czy to czasem nie za fajne jest? diabeł). W kabarecie Dudek pisał teksty dla: niu w problemy małżeńskie, rodzinne, spory, Mnożą liczne Dręczy mnie znowu znajoma myśl Jana Kobuszewskiego, Bronisława Pawlika, radości i troski. Posłuchajmy trzech piosenek Nieprzyjaciel życzliwości Powraca refren, refren znany nie od dziś Wiesława Michnikowskiego, Wiesława Go- z tego albumu. Pierwsza to Czas małżeńskiej Kuzyn plotki i zazdrości Dziś, dziś łasa. Ze Skaldami podobno napisał piosenkę niepogody: Brat cioteczny złośliwości w 20 minut. Tyle właśnie czasu zostało im do Diabolicznej Ojej, ojej – i co też ze mną będzie nagrania w studiu i tak powstał utwór Wszyst- Tyś coś bąknął, ja bąknęłam Po tym wyśnionym, wymarzonym happy endzie? ko mi mówi, że mnie ktoś pokochał. Dla Haliny I zabawa się zaczęła Czas małżeńskiej niepogody Czy nuda mnie śmiertelna nie dopadnie

+ WOJCIECH MŁYNARSKI – IKONA POLSKIEJ PIOSENKI + POLSKIEJ – IKONA + WOJCIECH MŁYNARSKI Kunickiej w sześć tygodni powstała płyta 12 Ty w kąt wlazłeś obrażony Czas piekielnik, czas ladaco Gdy już mi przyjdzie żyć spokojnie i układnie? godzin z życia kobiety. Gdyby ta płyta powsta- Ja we łzach Na co on się w życiu, na co ła dziś, krytycy bez wątpienia okrzyknęliby Bez powodu, ot, z niczego Może przydać? Czas tętnił jak perkusja w dixielandzie ją jako manifest feministyczny. Oto, co pisze Wkradł do domu się naszego Chyba jednak na to – myślę – Gdy nagle zwolni i przycichnie – co to będzie? o niej Marcin Kydryński: Z perspektywy lat Zawędrował nieproszony Że gdy po nim uśmiech błyśnie Nie sztuka się z przeciwnym losem bić album Dwanaście godzin zdaje się zwiasto- Pod nasz dach… Że gdy po nim uśmiech błyśnie – Z dnia na dzień, z dnia na dzień trudniej żyć wać dzisiejszy nurt zaangażowanej twórczości To go widać Z dnia na dzień, z dnia na dzień trudniej żyć „feminizmu umiarkowanego”, opisując, jak Czas małżeńskiej niepogody słyszymy w ostatnim utworze, „raj i piekło ko- Kiedy na nic nie ma zgody Kolejna piosenka to Co z nami będzie po happy A może nie, a może jestem w błędzie biet”. Wszelako nawet piekło Młynarski zawsze Gdy do kłótni się powody endzie?: A może wcale, może wcale tak nie będzie? umiał opisać z uśmiechem, z ciepłem, serdecz- Mnożą liczne I w chwilach złych, bogata uczuć siłą nością dla uwikłanych w nie bohaterek. Dobrze Nieprzyjaciel życzliwości Od pensjonarskich, dziewczęcych lat Powtarzać będę: „Na biednego nie trafiło” jest wiedzieć, że przez czterdzieści lat kobiety Kuzyn plotki i zazdrości Lubiłam filmy pełne cwałów, strzałów, błysków szpad w Polsce odbyły długą, w znacznym stopniu Brat cioteczny złośliwości Narastał akcji szalony pęd Zatętnią jak perkusja w dixielandzie wyzwalającą podróż. Choć przecież wciąż nie- Diabolicznej On ją całował, po czym następował happy end Dwa zakochane serca – teraz, tu i wszędzie I życie me zamieni w Disneyland Ale już wtedy przekorna myśl Happy end, z tobą ten happy end 5 Komentarz do reedycji płyty Haliny Kunickiej 12 godzin z życia kobiety z 2018 r. Powstała we mnie i zostałam taka aż do dziś Happy end, z tobą ten happy end Gdy obejrzałam kolejny film 372 373

I trzecia piosenka – Oj, rzucić to wszystko: Niejeden pan znajdzie się przecie – i fotoreporterów. W tym pierwszym festiwalu „Proszę pani, tylko z wyobraźni”. Z kolei na nieważne, w stolicy, w powiecie – Młynarski jeszcze nie wziął udziału, ale zaczął III Festiwalu w Opolu zwyciężyły następne, O,j rzucić, oj, rzucić to wszystko co zechce dłoń swoją kobiecie dać! się przygotowywać do kolejnego. Już z czasów nowe piosenki Światowe życie i Polska miłość i z jedną, jedyną walizką – I choć tak na oko do Redforda mu daleko, Hybryd i bywania w STS-ie wiedziałem, że do- w wykonaniu Hanny Skarżanki. IV Festiwal nieważne, daleko czy blisko – zwiać. ktoś taki kobietę zrozumie, bry tekst dobrym tekstem, ale wykonanie! Bo to nagroda w kategorii piosenki kabareto- Zwiać od tego prania, prasowania, gotowania. ramieniem otoczy ją w tłumie, można napisać świetny tekst, ale jeśli do wyko- wej za Och, ty w życiu. V Festiwal przyniósł Opinia publiczna niech zblednie, o kogoś takiego się umie dbać! nania dostanie go człowiek bez osobowości, to nagrodę za piosenkę Po prostu jestem oraz mam w nosie uczone jej brednie, nic z tego nie wyjdzie. I w 1964 roku Spaloną za piosenkę, dzięki której, czy przez którą, chcę tańczyć po nocach, a we dnie spać. Dlatego przy tobie zostanę, ziemię zaśpiewała Krystyna Konarska (i wy- Młynarski na całe lata uzyskał w Polsce przy- A ty cierp, a ty cierp, smutny safanduło! wyśniony, jedyny, kochany, śpiewała I nagrodę w kategorii piosenka ak- domek „Pucio-Pucio”. Chodzi oczywiście co nie znaczy, że mnie czasem torsko-literacka), a Kalina Jędrusik piosenką o Jesteśmy na wczasach. Piosenka ogromnie Niejeden pan znajdzie się przecie – chęć nie najdzie, by ciupasem Z kim tak ci będzie źle jak ze mną wyśpiewała popularna, która doczekała się wielu coverów. nieważne w stolicy, w powiecie – od ciebie zwiać! z kolei I nagrodę w kategorii piosenka kaba- VI Festiwal to piosenka Nie ma ciebie w moim co umie oprawę kobiecie dać! retowo-rozrywkowa. Z Kaliną Jędrusik i jej niebie z muzyką Adama Sławińskiego. Pio- Taki Wielki Gatsby, co przysyła białe róże, Ale Młynarski przede wszystkim sam śpiewał występem w Opolu w 1964 roku wiąże się senka została zaprezentowana w koncercie co swego uczucia nie tłumi, swoje piosenki. Z wielkim uporem na począt- pewna anegdota. W trakcie próby w Opolu Premier, ale nie przeszła próby czasu. Podczas co szepcze: „Ty moja Masumi”, ku, ponieważ krytycy niejednokrotnie nie byli siedzieli Młynarski, Agnieszka Osiecka i Ka- VII Festiwalu artysta zaprezentował dwa wiel- o każdą zachciankę twą umie dbać! przychylni jego wykonaniom. Kazimierz Rudz- lina Jędrusik. Jędrusik zwróciła się z tekstem kie przeboje: Nie ma jak u mamy oraz Dziew-

ki powiedział (tu cytuję za Adrianną Godlew- piosenki w dłoni do Młynarskiego, mówiąc: czyny, bądźcie dla nas dobre. To był koncert + MAREK RACHOŃ + Taka chęć, taka chęć mnie nachodzi czasem… ską, żoną Młynarskiego): Panie Wojciechu, ma „Proszę pana, ja tego nie zaśpiewam! Dama Przeboje Polskich Nagrań. VIII Festiwal to By rzucić, by rzucić to wszystko – pan bardzo barani głos. Ale pan musi sam śpie- takich słów nie używa, więc ich nie powiem! nagroda za piosenkę Ach, co to był za ślub nieważne, daleko czy blisko – wać swoje piosenki. Wtedy mają właściwą i pra- Do damy to zupełnie nie pasuje” i pokazując w wykonaniu zespołu Quorum. IX Festiwal od tych mebli w jasny orzech, widłową wymowę. I jeszcze jeden cytat, tym ra- stosowny cytat: Kto będzie zdrowie miał i ner- zaowocował nagrodą za piosenkę W Polskę niedziel przy telewizorze zem Ludwika Sempolińskiego: Po pierwszych wy na takie ścierwo jak ty. – „Proszę to zmie- idziemy, drodzy panowie w wykonaniu Wie- po prostu zwiać! nieporadnych krokach w „Hybrydach” osiągnął nić”. Na co Młynarski: „Proszę pani, wydaje mi sława Gołasa. Ten utwór Młynarski napisał sukces w Opolu, mimo że ciągle nie mógł opano- się, że jak dama się zezłości, to używa jeszcze po długich i licznych konsultacjach z Jerzym Lecz gdy trwałby wielki boom, wać ruchu rąk i uspokoić nerwowo biegających gorszych słów”. Riposta Kaliny Jędrusik w stro- Wasowskim. Podczas XII Festiwalu w 1974 donżuanów tłum oczu. Dopiero w ostatnich dwóch latach udało nę Agnieszki Osieckiej była krótka: „Widzisz, roku została zaprezentowana piosenka W co

+ WOJCIECH MŁYNARSKI – IKONA POLSKIEJ PIOSENKI + POLSKIEJ – IKONA + WOJCIECH MŁYNARSKI do mych stóp się czołgał dziś, mu się wydobyć wyrazistość spojrzenia i ruchu Aga, on, kurwa, nic nie rozumie”. I na kon- się bawić. właśnie wtedy w główce mej, i doprowadzić poziom interpretacji do wartości cercie według relacji Młynarskiego zaśpiewała właśnie wtedy w niej swoich znakomitych tekstów6. „kto będzie zdrowie miał i nerwy na takie zero I kilka słów Młynarskiego o festiwalu w Opo- narodziłaby się myśl… jak ty”. lu: Festiwal w Opolu od czasu jego powstania Skoro mowa o festiwalu w Opolu – może dziś do 1968 roku był dla mnie najwspanialszą im- Oj rzucić, oj rzucić to wszystko trudno to sobie wyobrazić, ale uwierzcie Pań- A oto jak mówił i myślał sam Młynarski o tej prezą na kulturalnej mapie Polski. Miał niepo- i z jedną, jedyną walizką – stwo, że ten festiwal przez lata miał ogromną piosence: Tekst jest pastiszem na gatunek pio- wtarzalną atmosferę cudownej zabawy, fanta- nieważne, daleko czy blisko – zwiać. renomę i był najważniejszym wydarzeniem senki znany jako polskie tango, na ckliwość stycznego wariactwa, intymności w olbrzymim Zwiać od plotkowania, flirtowania, balowania. dla polskiej piosenki. Był podsumowaniem i lirykę, i taką właśnie miłość. Wymyśliłem so- amfiteatrze, spotkania ekskluzywnego na ogól- Opinia publiczna niech zblednie, wszystkiego, co działo się na polskiej scenie bie, że wykpię je w mojej piosence, pokazując nopolską skalę. Przebudował, przewartościował chcę poznać radości poprzednie, przez cały rok. Start festiwalu w 1963 roku był portret kobiety z nawarstwieniem tej goryczy zbiorowy gust publiczności, która od tej pory cerować po nocach, a we dnie prać. jak wybuch bomby na mapie polskiej piosen- i nienawiści spuentowanych deklaracją: „ja na potrafiła wychwycić i docenić rzeczy najbardziej Kogoś mieć, kogoś, kto przypomina ciebie! ki. W koncertach wzięło udział ponad 100 wy- ciebie czekam”. Kalina powiedziała mi wtedy wyrafinowane, najsubtelniejsze. Miałem do tego konawców, zjechało ponad 100 dziennikarzy z tą swoją emfazą w głosie: „Młody człowie- festiwalu bardzo osobisty stosunek. Tu się zaczę- ku, jak pan w tym pańskim wieku śmie tyle ła moja zawodowa droga. Uważałem Opole za wiedzieć o kobiecie?! A ja odpowiedziałem: moje miejsce magiczne. Jako autor i wykonawca

6 W. Młynarski, A. Młynarska, dz. cyt. 374 375

przez pierwsze pięć lat uczestniczyłem w tym fe- znam rosyjskiego tak biegle i idiomatycznie, by a więc zdecydowałem się na zabieg podobny – Neologizmy kwitną u nas w klubie, gdyż stiwalu z pasją i wielokrotnie go wygrywałem7. swobodnie, od pierwszego odsłuchu obcować przeciąłem cytat w połowie. Ostatni wers refre- tę nogę zwą wybitna, co wybija wzwyż. z materiałem, który mnie ogromnie zaintereso- nu skomponował się następująco: I niech tam kto wybitną sobie lewą ma, MŁYNARSKI JAKO TŁUMACZ wał, poprosiłem kolegę – rusycystę – o spisanie Ja mam wybitną prawą, z prawej skaczę ja. z taśmy niektórych tekstów i ich filologiczną że życie jest pięk! Młynarski powiedział, że poezja śpiewana, analizę. Trwało to dość długo, bo kolega także i człowiek brzmi dum! W sumie dotarłem do 14 tłumaczeń piosenek z której potem wyewoluowała piosenka ak- musiał się kilkakrotnie konsultować z rodowi- Wysockiego. To między innymi: W górach, torska, ma dwóch ojców: w Rosji Bułata Oku- tymi Rosjanami. Kiedy przeanalizowaliśmy I to był ten podstawowy „klucz”, o którym pi- Rejs Moskwa–Odessa (według mnie jedna dżawę, we Francji Georges’a Brassensa. Bułata wspólnie na wszystkie możliwe sposoby Pieśń sał Młynarski. z najlepszych piosenek, jakie powstały, ze Okudżawę zaczął tłumaczyć zachęcony przez sentymentalnego boksera, Piosenkę skoczka względu na nagromadzenie emocji i możliwo- Agnieszkę Osiecką. Nie był znany w Rosji, bo wzwyż, Maratończyka i parę innych utworów I cios i sierp i zwód i hak, ści aktorskiej ekspresji i interpretacji; piosenka blokowany i wyciszany przez tamtejsze władze, – byłem w domu8. szum w głowie, w piersi ból. o zderzeniu jednostki z systemem i o tempe- dopiero dzięki Osieckiej wydał swój pierwszy Butkiejew Borys bije tak, rowaniu ludzkich charakterów; o marzeniach album. I okazał się ogromnie popularny, potem Tłumaczenie poezji Wysockiego jest o tyle nokautów ciężki król. i rezygnacji z tych marzeń; o bezwolnym tłu- lansowany w radiu. Ujął Młynarskiego swoją trudne, że odnosi się do artystycznej kreacji I znów zapędził mnie do lin mie i wsysaniu jednostki w ten tłum), Tatuaż, skromnością. Bywał na recitalach Młynar- tekstu, muzyki i charakterystycznego wykona- i choć zasłaniam się, Piosenka skoczka wzwyż, Gimnastyka, Ballada skiego i z tymi obecnościami wiąże się pewna nia. Niestety Włodzimierz Wysocki doczekał znów Krasnodaru dzielny syn o nieboszczykach. anegdota: Młynarski lubił się uprzejmie kłaniać się w Polsce bardzo wielu wręcz żenujących na deski posłał mnie.

po każdej piosence, a Okudżawa dał mu taką tłumaczeń i wykonań. Według Młynarskie- Chcę napisać o jeszcze innych tłumaczeniach, + MAREK RACHOŃ + radę: „Słuchaj, ty się tak między tymi piosen- go na tłumaczenie Wysockiego trzeba mieć I myślał sięgając pięściami mych szczęk, dzięki którym Młynarski spopularyzował kami nie kłaniaj; raczej sobie popatrz troszkę „klucz”. I tu podaje dwa przykłady. Pierwszy że człowiek brzmi dum…! i życie jest pięk…! w Polsce francuskiego barda Jacques’a Brela. w górę, żeby publiczność myślała, że ma do dotyczy Pieśni sentymentalnego boksera. Każ- Jak sam nieskromnie powiedział: Brel podbił czynienia z inteligentnym artystą”. Okudżawę dy refren kończy się tu zwrotem i żit charaszo, Na siedem leże wciąż na wznak, serca Polaków, bo go przetłumaczyłem10. Twier- po polsku znamy dzięki Młynarskiemu za spra- i żizń charasza. To jest cytat z poematu Do- trybuny wyją w głos. dził też, że Brel jest Polakom bliski, ponieważ wą między innymi takich utworów: Piosenka brze Władysława Majakowskiego. Trzeba go Na osiem wstaję i znów hak swoją ojczyznę jednocześnie kochał i niena- o papierowym żołnierzyku, Wańka Morozow, przetłumaczyć w taki sposób, aby tłumaczenie i cios i ból i cios. widził. Tłumaczył podczas stanu wojennego. „Piosenka o moskiewskim metrze, Rzekł Antoni mieściło się w dziesięciosylabowej frazie, ak- Zniszczony czuje się doszczętnie Stwierdził, że jego twarz jest zbyt rozpozna- Czechow, Balonik, Trzy miłości. centowanej muzycznie. W tłumaczeniu Stani- bowiem, co tu kryć walna do roznoszenia ulotek. Zaczął więc tłu-

+ WOJCIECH MŁYNARSKI – IKONA POLSKIEJ PIOSENKI + POLSKIEJ – IKONA + WOJCIECH MŁYNARSKI sława Jerzego Leca brzmi to: I życie dobre, i żyć ja od dzieciństwa czuję wstręt maczyć. Po trzy godziny dziennie obłożony Pozostańmy w Rosji. Włodzimierz Wysocki – jest dobrze. Jednak w tłumaczeniu piosenki nie by w w twarz człowieka bić. słownikami, konsultując się z językoznawcami, kolejny bard i artysta spopularyzowany w Pol- można było z tego skorzystać, ponieważ poja- tłumaczył. I w ten sposób powstało około 30 sce dzięki tłumaczeniom Młynarskiego. Ten wiają się niefortunne transakcentacje: I życie I dumał Butkiejew, gdy wył w koło tłum piosenek, wystawionych później jako spektakl po raz pierwszy spotkał się z jego piosenkami dobre, i żyć jest dobrze. Czyli akcent na piątą że życie jest pięk…! i człowiek brzmi dum…!9 w Teatrze Ateneum w Warszawie (1985 rok). w zapisie magnetofonowym o kiepskiej jakości. i dziesiątą sylabę. Młynarski rozpoczął poszu- Spektakl przy kompletach grany był przez Jak sam przyznaje, początkowo nie poznał się kiwania innego cytatu z literatury rosyjskiej, I drugi przykład owego „klucza”: chodzi o Pio- siedem lat! Dziś te tłumaczenia to absolutna na wartości tego repertuaru, czy też „wybit- rozpoznawalnego dla polskiego odbiorcy. senkę skoczka wzwyż. Tu według Młynarskie- podstawa wykonań Brela w języku polskim: ności zjawiska”, jak sam to określił. Bo gdzie I znalazł Człowiek to brzmi dumnie (Maksym go cała trudność polegała na przetłumaczeniu Nie opuszczaj mnie, Byki, Amsterdam, Cukier- Wysockiemu do tej wytworności Okudżawy, Gorki). A potem jeszcze starałem się znaleźć zwrotu noga tołczkowaja, czyli ta noga, z której ki, Następny, Flamandowie, Burżuje, Diabeł, finezji, literackości po pobieżnym odsłucha- odpowiedź na pytanie, czemu Wysocki rozcina skoczek się wybija. Tu artysta wymyślił neolo- Starzy ludzie, Piosenka starych kochanków, niu piosenek w magnetofonowym zapisie? ostatnią frazę refrenu tymi dwoma akcentami. gizm, który świetnie się sprawdził w polskim Zangra… Ale wpadł Młynarskiemu w ręce zbiór pieśni Ach tak, to przecież te ciosy, które zadaje „Kra- słowniku: „noga wybitna”, czyli ta, z której o tematyce sportowej. I tu cytat: Ponieważ nie snodaru dzielny syn”. Te ciosy przecinają frazę, skoczek się wybija, ale też najlepsza.

7 Tamże. 9 Tamże. 8 Tamże. 10 Tamże. 376 377

Piszący te słowa sam nagrał płytę z piosenka- Ech, ubawi was ogromnie A do niegrzecznego mawiał, 1”13’ mi Jacques’a Brela w 2000 roku i koncertował. W parę chwil balladka ta: Strojąc głos na srogi ton: Numer jeden to ten pan, co robótki robi podłe Z jednym z koncertów wiąże się pewna histo- Raz w zaprzęgu szły dwa konie, Jak się będziesz, draniu, stawiał, Drugi ten, co za złe ma, że ci w życiu się powiodło ria. Zadzwoniłem do Wojciecha Młynarskiego, Szły w zaprzęgu konie dwa. To zarobisz tak jak on! Trzeci z czwartym wzrokiem złym zapraszając go na koncert. Nie dość, że zapro- Gapią się spod ciężkich powiek szenie przyjął, to jeszcze rozpoczął i zakoń- Pierwszy był to koń posłuszny, Ty jupi jupi, szkapo ty! Ożesz-kowa kiedyś im czył go swoją mową. Miał tylko jedną uwagę: Który w galop, cwał czy trucht I zarobisz tak jak on! Poświeciła całą powieść w Piosence starych kochanków zaśpiewałem Pięknie ruszał, grzecznie ruszał Numer piąty to ten ktoś, kto cię spycha, by wypłynąć „z twych warg wyleciał dawno już”, a powin- Na najmniejszy bata ruch. Z tej balladki smakowitej Numer szósty to ten no być „z twych warg uleciał dawno już”. Od Niech popłynie morał w świat: Gość, co poderwał ci dziewczynę tej pory zwracam baczną uwagę na precyzję, Jupi jupi jaj, jupi jaj, Gdy mieć pragnie autorytet Siódmy ten, co cieszy się ucząc się tekstu, i staram się to wpajać swoim Na najmniejszy bata ruch. Bandzior, co ma w ręku bat. Że ze strachu przed nim drżysz studentom. A ósmego już nie widzisz Za to drugi koń był hardy, Kto się stawia, ten ma z tego Śpisz spokojnie, śpisz Na jedną cechę tekściarstwa Wojciecha Mły- Nieposłuszny, pędziwiatr, Mimo wszystko jakiś zysk, Bo sposób to najprostszy narskiego chciałbym zwrócić szczególną uwa- W biegu szybki, w pysku twardy, A kto słucha i ulega, I wypróbowany przed snem gę. Mianowicie na zabieg, jakim jest puenta. Furda lejce, furda bat! Ten najpierwszy bierze w pysk… Policzyć barany To oczywiście dowcipne, zaskakujące zakoń-

czenie utworu, nadające mu zazwyczaj nowy Zaś gdy chodzi o woźnicę, Tu mi się przypomniało takie zdanie Wojcie- I ostatni przykład: Mam zaśpiewać coś o cyr- + MAREK RACHOŃ + sens i dające nowe możliwości interpretacyj- Co na koźle z batem tkwił, cha Młynarskiego, że piosenka powinna zmu- ku. Piosenka powstała do programu Spotkanie ne. Młynarski był mistrzem puenty. Mawiał, że Bardzo on to kierownicze szać do myślenia, ale nigdy tego myślenia nie z balladą. Na zamówienie. A tematem miał być pracę nad tekstem rozpoczyna od wymyślenia Stanowisko lubił był. zastąpi12. właśnie cyrk. zakończenia. I tu cytat: Mam taką zasadę, że piosenkę piszę od końca. To znaczy wiem, jak Jupi jupi jaj, jupi jaj, Kolejny utwór to Sposób na bezsenność z mu- Mam zaśpiewać coś o cyrku, no i dobra, powinna się rozpocząć, nie wiem, co będzie Stanowisko lubił był. zyką Janusza Senta. Młynarski w puencie za- kiedyś we śnie cyrk widziałem – i, panowie, w środku, i wiem, że końcówka powinna wy- stosował tu zabieg gry słów i wieloznaczności: był w tym cyrku taki fantastyczny program, skoczyć jak diabeł z pudełka. Czuję, że tekst mi Ten woźnica dnia każdego że do dzisiaj mi się to nie mieści w głowie. wyjdzie, gdy już mam puentę, gdy wiem, co ma Myślał, mrużąc ślepia złe: Kłopotów rożnych taka moc Pan Pogromca, Pan Pogromca, Pan Pogromca,

+ WOJCIECH MŁYNARSKI – IKONA POLSKIEJ PIOSENKI + POLSKIEJ – IKONA + WOJCIECH MŁYNARSKI być tym diabełkiem, który na końcu wyskoczy; Skarcę konia niegrzecznego, Na porcję składa się codzienną sam widziałem, bo siedziałem niedaleczko, pod tę puentę podciągam całą konstrukcję11. Jak Gotów jeszcze kopnąć mnie! Że kiedy wreszcie przyjdzie noc tyciutkiego, panie, kotka w główkę trącał, to wygląda w praktyce? Przygotowałem trzy Cierpimy często na bezsenność a ten kotek z palca mu zlizywał mleczko. piosenki, w których ten diabeł z pudełka Mły- Lecz cóś przecież począć muszę Walczyć z nią nieraz próżny trud A ci clowni, a ci clowni, a ci clowni narskiego jest szczególnie zaskakujący. Pierw- Albo z kozła ruszać precz, Skręca człowieka na posłaniu mieli prosto od Cardina garnitury sza to Ballada o dwóch koniach. Opowiada Autorytet się mnie kruszy, I wreszcie wczoraj istny cud i przy kawce gawędzili nienagannie, historię woźnicy i dwóch koni pociągowych. Autorytet ważna rzecz… Znalazłem nagle sposób na nią istny wzór savoir-vivre’u i kultury! Pierwszy z nich był koniem potulnym, grzecz- Do sukcesu ogólnego się dokładał, nym, uległym, reagującym na najmniejszy bata Jupi jupi w mordę jaj, Proszę słuchajcie mnie uważnie czarną magią nas olśniewał i zachwycał ruch, drugi zaś koń był hardy, nieposłuszny pę- Autorytet, ważna rzecz! Oto mój na bezsenność sposób mistrz iluzji, co na naszych oczach zjadał dziwiatr, w biegu szybki w pysku twardy, furda Należy siłą wyobraźni przywołać bułkę z masłem i wędzoną polędwicą. lejce, furda bat, zaś gdy chodzi o woźnicę co na Po czym w stajni, już przy żłobie Twarze kilku osób No, i jeszcze akrobaci, akrobaci, koźle z batem tkwił, bardzo on to kierownicze Ten woźnica bat swój brał, Potem się trzeba przyjrzeć im gwóźdź programu, hit prawdziwy, szczyt atrakcji, stanowisko lubił był. Brał go tęgo w dłonie obie I położyć się na wznak albo na boku szał wzbudzali – uśmiechnięci i pyzaci – I… grzecznego konia prał… Mniejsza z tym, powoli liczyć tak po podłodze chodząc bez asekuracji!

11 Tamże. 12 Tamże. 378 379

Sandra Jakubowiak Nie zdzierżyłem po występie akrobatów I wtedy autor dopisał suplement: i sąsiada zapytałem prosto z mostu: „Proszę pana, czy to program dla wariatów?” Minęły lata, proszę pań, PSYCHOLOGICZNE OGRANICZENIA „Nie, kochany, to jest program dla cyrkowców!” I chmurzy lico moje, Kto po zadku raz przy razie jest kopany, Że dziś wczorajszy byle drań W ASPEKCIE PRACY NAD GŁOSEM kto na linie balansuje wciąż na co dzień, Też śpiewa „Róbmy swoje!”. W WOKALISTYCE ESTRADOWEJ1 temu clownem jest człek dobrze wychowany, akrobacją zaś – chodzenie po podłodze! I w mądrych ludziach przygasł duch, I nie sposób mówić tu o żadnym świrku, Choć ciągle im tłumaczę, – tak myślałem, obudziwszy się o świcie – Że gdy to samo śpiewa dwóch, bo, kochani, kto na co dzień żyje w cyrku, To nie to samo znaczy! temu cyrkiem zdaje się normalne życie! Inteligencie, wstydź się waść! piew jest rzemiosłem, które ze względu powstałego dźwięku będzie dotyczyć wszystkich Teksty Wojciecha Młynarskiego tak silnie od- Nie pozwól sobie śpiewki kraść! na jego złożoną naturę należy pojmować elementów, które dźwięk zawiera, a więc: wyso- działywały na Polaków, że niektóre fragmenty Św sposób holistyczny. Sam mechanizm kości, natężenia, czasu trwania i barwy. Proces z nich na stałe weszły do języka jako powie- Ostatni cytat z Wojciecha Młynarskiego niech wokalny bezpośrednio odnosi się do zjawisk ten dokonuje się w korze mózgowej w ośrodku dzonka. Kiedyś szalenie popularne W Pol- stanowi puentę mojego z Państwem spotkania: fizjologicznych, fizycznych oraz psychicznych. nadawczym, ruchowym, motorycznym2.

skę idziemy albo Przyjdzie walec i wyrówna, Przytoczę takie powiedzenie, które bardzo lubię: Dzięki postrzeganiu wokalistyki estradowej + SANDRA JAKUBOWIAK + o których pisze prof. Jerzy Bralczyk w swojej Jest jeszcze strasznie dużo dobrej muzyki do w szerszej perspektywie można zauważyć Śpiew zatem jest niezwykle złożonym me- najnowszej pozycji 500 zdań polskich, a tak- skomponowania w tonacji C-dur. Wierzę, że bezpośrednie konotacje pomiędzy śpiewem chanizmem, gdyż składa się na niego cała że Róbmy swoje. Z tą ostatnią piosenką wiąże ten gatunek, to znaczy niedługi tekst, przejrzy- a sposobem myślenia, postrzeganiem, odczu- artystyczna osobowość twórcy. Aby wspiąć się pewna anegdota. Kiedy już cała Polska ją sty, mądry, przynoszący pewna puentę, jakieś waniem – wyrażającymi się w indywidualnej się na indywidualne wyżyny kunsztu wokal- znała i śpiewała, Wojciech Jaruzelski pod ko- przemyślenie, obdarzony wdzięczną, wpadają- wokalnej ekspresji. Argumentem, który prze- nego, należy odnaleźć wewnętrzną równo- niec lat 80. powiedział na zebraniu z aktywem cą do ucha muzyką, jest jak wzorzec metra. To mawia za tym, by śpiew rozpatrywać w wielu wagę pomiędzy sercem a umysłem. Jest to partyjnym: Towarzysze, czasy są dla nas coraz będzie zawsze na czasie, bo apeluje do ludzkiej aspektach, jest chociażby fakt, iż artykulacja klucz do osiągnięcia balansu twórczego. Serce cięższe, najlepiej, jak radzi Młynarski, róbmy inteligencji. W przeciwieństwie do tej nowej głoski łączy się z aktywnością kory mózgowej. przedstawia proces twórczy w oparciu o stany swoje! A za sekundę Lech Wałęsa powiedział muzyki, której nie przekreślam, ale i nie cenię, Ponadto mechanizm wokalny jest procesem emocjonalne, afektywność, inteligencję, eks- do stoczniowców: Najlepiej, jak radzi Młynar- w której chodzi głównie o jakieś odmóżdżenie, uświadomionym, dlatego też wszelkie inten- presję i wrażliwość jednostki – jest obrazem 13.

+ WOJCIECH MŁYNARSKI – IKONA POLSKIEJ PIOSENKI + POLSKIEJ – IKONA + WOJCIECH MŁYNARSKI ski: róbmy swoje zaatakowanie decybelami ośrodków podkoro- sywne stany emocjonalne przeżywane przez artystycznego indywiduum. Rozum odnosi wych. A mnie chodzi o rozwój myśli14. wokalistę, na przykład zbyt duża trema czy się do konwencji, konformizmu i szacunku do lęk, aktywują procesy nieświadome – w efekcie zdobytej wiedzy w zakresie techniki wokalnej

powodując problemy wykonawcze.1 czy też panujących zasad muzyki. Próba utrzymania balansu pomiędzy tymi dwoma wymia- BIBLIOGRAFIA Rola mózgu i ludzkiej psychiki w procesie rami stanowi istotę wokalnych działań. Chęć Kydryński M., komentarz do reedycji płyty Haliny Kunickiej 12 godzin z życia kobiety, 2018. Młynarski W., Młynarska A., Młynarski. Rozmowy, Warszawa 2018. śpiewania jest kluczowa. Śpiew można zatem bazowania na jednym z nich mnoży prawdo- postrzegać przez pryzmat zjawisk psycho- podobieństwo pojawienia się błędu. Perspek- logicznych, ponieważ, jak zauważa Seneka, tywę tę można odnieść w sposób pośredni do każde działanie artystyczne odnosi się do koncepcji sposobów tworzenia wyznaczonych kreacji – ma ona w umyśle swoje pierwotne przez Marię Gołaszewską, która wyróżniła: wyobrażenie, które ostatecznie objawia się w świecie materii. Analizując działanie arty- – Typ intuicyjny – to działanie artystyczne styczne wokalistów estradowych, wyobrażenie opierające się przede wszystkim na doświad-

1 Artykuł rozwija myśl podjętą w dysertacji doktorskiej mojego autorstwa pt. Indywidualizm artystyczny w aspekcie barwy głosu – na 13 Tamże. podstawie płyty Sandry Jakubowiak pt. Gwiazdozbiór Lwa, w której poddano analizie omawiane zagadnienia. 14 Tamże. 2 H. Sobierajska, Uczymy się śpiewać, Warszawa 1972, s. 9. 380 381

czeniu, afektywności i emocjach, które swoją postrzeganiem – sensorycznością. Warstwa tystycznego wokalisty estradowego. Zawiera wpływające na wszelką zdolność analityczną emanację znajdują w akcie twórczym. Jest to psychologiczna, na którą składają się ekspresja się w nim określony potencjał i predyspozy- i poznawczą wokalisty. Jest odpowiedzial- aktywność artystyczna o charakterze sponta- artystyczna, wrażliwość i inteligencja jednostki, cja twórcza, objawiająca się w artystycznych na za przyswajanie i przetwarzanie wiedzy. nicznym i impulsywnym. Pułapka bazowa- są głównymi aspektami tworzącymi ostatecz- działaniach, które podejmuje jednostka. Aby Pozwala również na syntezę pozyskanych nia jedynie na tym sposobie kreowania tkwi ny i indywidualny wyraz artystyczny wokali- predyspozycje te mogły się rozwijać, bez- informacji i wykorzystywanie jej w nowych, w przeświadczeniu o doskonałości takiego sty estradowego. Niezwykle istotne są także sprzecznie ważne jest posiadanie innych uwa- niecodziennych sytuacjach – podsuwając rodzaju procesu twórczego. uwarunkowania biologiczne i kulturowe, któ- runkowań oraz sprzyjających okoliczności, nowe rozwiązania. Inteligencja w działaniach re – podobnie jak pozostałe elementy – mogą które pozwalają na rozwój potencjału. Ten ele- artystycznych ma bezpośredni wpływ na efekt – Typ behawioralny – nawiązuje do aktyw- rozwijać aktywność artystyczną lub w znaczny ment osobowości związany jest z wrażliwością twórczy w postaci dzieła i poziomu wykonaw- ności artystycznej opierającej się na czystej sposób ją ograniczać. estetyczną, pozwalającą na odbiór, przetwarza- czego. Analiza inteligencji stworzyła różno- formie działania. Taka twórczość jest odręb- nie i tworzenie sztuki. Wyobraźnia odgrywa rodne typologie. Warto wspomnieć o kon- na od procesów racjonalizacji, nie skupia się Przyglądając się jednak podjętej tematyce uwa- również bardzo znaczącą rolę w toku rozpa- cepcji Danah Zohar i Iana Marshala, którzy jednocześnie w szczególny sposób na ekspresji runkowań psychologicznych, warto zwrócić trywania tego aspektu osobowości i nawiązuje wyróżnili: i emocjonalizmie wokalisty. uwagę na predyspozycje wokalisty estradowego do inteligencji. Mówiąc o innych uwarunko- rozumiane jako talent. Bez wątpienia oscylując waniach określających rozwój potencjału, za- – Inteligencję emocjonalną – odnosi się ona do – Typ refleksyjny – odnosi się do sfery po- w tej tematyce, warto się przyjrzeć koncepcji znaczyć należy istotną rolę takich cech jak: za- wrażliwości jednostki, przeżyć wewnętrznych, znawczej, zdobytej wiedzy i wiążącego się osobowości twórczej, gdyż wszelka działalność angażowanie, wytrwałość oraz konsekwencja. afektywności oraz empatii. Dzięki temu arty-

z nią doświadczenia. Kontrolę aktywności ar- ludzka, a działalność twórcza w szczególności, sta-wokalista może pracować nad umiejętnym + SANDRA JAKUBOWIAK + tystycznej tworzącej dzieło stanowi tutaj inte- jest wyrazem całej osobowości człowieka. Oso- – Przedmiot sprawczy dzieła sztuki – jest efek- kreowaniem komunikatu, relacją z odbiorcą lekt, co wiąże się ze sceptycznym spojrzeniem bowość człowieka bowiem właśnie w działaniu tem połączenia osobowości podstawowej oraz oraz szeroko pojmowanym poziomem wyko- i wątpliwościami odnoszącymi się do wokalnej o charakterze twórczym może wyrazić się i zre- osobowości artystycznej. Odnosi się do po- nawczym. emanacji kreatora3. alizować najpełniej4. szczególnych procesów i etapów – zaliczyć do nich należy: pierwotną intencję, chęć podjęcia – Inteligencję intelektualną (racjonalną) – ten Umiejętne korzystanie z wymienionych po- Badania nad osobowością twórczą podkreślają działania artystycznego oraz jego wyobraże- rodzaj inteligencji skupia się na umiejętności wyżej typów kreacji wokalnej ma odniesienie składowe osobowości artystycznej, wśród któ- niowy zarys, z którego powstaje twórczość pozyskiwania wiedzy oraz przeprowadzaniu do poszczególnych umiejętności nawiązują- rych niewątpliwie wyróżnić należy: o zmaterializowanym charakterze5. analizy i syntezy. Inteligencja intelektualna cych do aspektów wrodzonych, rozumianych w wokalistyce odzwierciedla kwestie związane jako uwarunkowania biologiczne, oraz kul- – Osobowość podstawową – postrzegana jest Cechy związane z brakiem możności rozwoju ze zdobytą wiedzą odnoszącą się do elemen- turowych, warunkowanych zdobytą wiedzą. jako stała struktura, która formułuje się i roz- potencjału twórczego należą do ograniczeń tów praktycznych i teoretycznych. Działanie intuicyjne odwołuje się do pewnego wija w toku życia społecznego. To autonomicz- psychologicznych. W działaniach wokalnych rodzaju porywów serca. W aktywności be- ny, indywidualny i niepowtarzalny element zalicza się do nich: brak konsekwencji w dąże- – Inteligencję duchową – w wokalistyce estra- hawioralnej czy refleksyjnej spostrzec można funkcjonowania jednostki, który należy trak- niu do celu, chęć osiągnięcia natychmiastowej dowej stanowi niezwykłe źródło kreacji i jej natomiast potęgę rozumu. Dla typu beha- tować holistycznie – jako kompatybilną całość gratyfikacji i prokrastynację. rozwoju, szczególnie dlatego, że łączy ze sobą wioralnego nie jest to akt aż tak oczywisty, jak zależnych od siebie komponentów. Chociaż dwie pozostałe inteligencje i pozwala jedno- w przypadku analizowanego typu refleksyj- rozpatrywana jest wielowymiarowo i na wielu Kolejne aspekty psychologiczne, które po- czyć aspekty serca (emocji, uczuć) oraz umy- + PSYCHOLOGICZNE OGRANICZENIA W ASPEKCIE PRACY NAD GŁOSEM W WOKALISTYCE ESTRADOWEJ + W WOKALISTYCE PRACY NAD GŁOSEM OGRANICZENIA W ASPEKCIE + PSYCHOLOGICZNE nego. Dzieje się tak dlatego, że behawioralny poziomach – odnosi się do tak zwanego „ja”, zwalają na osiągnięcie zamierzonych efektów słu (racjonalności, intelektu)6. Ten rodzaj styl kreacji wokalnej odnosi się w sposób po- stanowiącego odrębność jednostki i określają- w zakresie sztuki wokalnej, to między innymi: inteligencji pozwala na zachowanie pewnego średni do poznania – analizując zagadnienie. cego jej niezwykły charakter. Ponadto wynika inteligencja, wrażliwość oraz ekspresja – war- rodzaju balansu w procesie twórczym. Bezsprzecznie można uznać, że w każdym ze struktury świadomości i podświadomości. tości te uwarunkowane są również genetyką zachowaniu i działaniu tkwi wątek pozna- i socjalizacją. Inteligencja jest predyspozycją, Inteligencja duchowa odnosi się do kwestii nia. Narodzone dziecko uczy się z pewnością – Osobowość twórczą – ten aspekt nawiązuje uwarunkowaniem i zdolnością do pojmowa- wyższych, szczególnie jeśli chodzi o związek wszystkiego, co związane jest ze zmysłowym w sposób bezpośredni do indywidualizmu ar- nia. Postrzegana jest jako uzdolnienia umysłu muzyki z duchowością. Można stwierdzić, że

3 M. Gołaszewska, Zarys estetyki: problematyka, metody, teorie, Warszawa 1984, s. 182–189. 5 Por. M. Gołaszewska, Estetyka współczesności, Kraków 2001, s. 12–13. 4 I. Pufal-Struzik, Charakterystyka cech twórczej osobowości, Częstochowa 1993, s. 29. 6 D. Zohar, I. Marshall, Inteligencja duchowa, Poznań 2001. 382 383

śpiew jest pewnego rodzaju wyrazem, emana- Kolejna psychologiczna możliwość osiągnięcia Ekspresja jest podstawą oceny przedmiotu ar- i wprowadzić zmiany podnoszące poziom cją tego, co dzieje się na poziomie ducha. progresu na płaszczyźnie wokalistyki estrado- tystycznego. Sposób przekazywania emocji jest i jakość wykonania. wej tkwi w indywidualnej wrażliwości jednost- ważnym punktem odniesienia dla odbioru ko- Kolejny podział inteligencji stworzył Howard ki. Wrażliwość ta jest powiązana z subiektywną munikatu. Relacja między nadawcą a odbiorcą Omówione psychologiczne elementy, takie jak: Gardner, wyróżniając inteligencje: matema- perspektywą postrzegania pewnych elemen- może nastąpić przez analizę struktury werbal- osobowość, inteligencja, wrażliwość i ekspre- tyczno-logiczną, ruchową, wizualno-prze- tów oraz aspektów zewnętrznych. Odnosi się nej, ale również niewerbalnych zachowań arty- sja, mają bardzo duże znaczenie w procesie strzenną, lingwistyczną, muzyczną, intraper- do zjawiska empatii, a także do zrozumienia sty, które objawiają się w ekspresji. Analizując kreowania indywidualności artystycznej – co sonalną i interpersonalną, naturalistyczną oraz i przeżywania procesów wewnętrznych zacho- aspekt ekspresji artystycznej, należy odnieść się ostatecznie objawia się w poziomie wykonaw- egzystencjonalną7. dzących w jednostce. Emocjonalność wpływa do jej niepowtarzalności. Z pewnością jakość czym dzieła wokalnego. Między innymi te bezpośrednio na naszą tożsamość i tym samym wykonania zawiera się w ekspresji artystycznej, aspekty i świadomość ich wpływu na działa- Bezsprzecznie w wokalistyce estradowej inte- tworzy dostęp do wewnętrznych, osobistych jeśli ma charakter autentyczny, odnosi się do nia wokalne stanowią bardzo duży potencjał ligencja lingwistyczna, muzyczna, wizualno- przeżyć i przemyśleń. Nawet wiedza i reflek- realnych emocji wokalisty – wtedy podnosi dla rozwoju wokalnego, chociaż w przeciw- -przestrzenna, interpersonalna, intraperso- sja wynikają przede wszystkim z doświadczeń poziom artystyczny dzieła wokalnego. Sztuka ległej perspektywie mogą być bardzo dużym nalna i egzystencjalna – odzwierciedlają się emocjonalnych, które przychodzi przeżywać – w szerokim sensie – jest tą jedyną dziedziną, ograniczeniem. Brak balansu i równowagi po- w poziomie wykonawczym artysty. Zdolności każdemu, ten element zatem kreuje również w której zostają zawarte, „zapisane” ludzkie między wykorzystywaniem typów tworzenia związane z inteligencją muzyczną pozwalają sferę poznawczą, poszerzając wgląd wokalisty8. emocje i w ten sposób przekazane innym lu- lub przewaga aspektów intelektualnych nad na swobodne kreowanie, przetwarzanie i ro- dziom. Zadaniem i celem artysty jest dokonanie emocjonalnymi i duchowymi utrudnia rozwój

zumienie muzyki. Dzięki rozwiniętej inteligen- Wrażliwość jednostki wiąże się z artyzmem. tego w unikalny, wyjątkowy dla siebie sposób, co wokalny artysty estradowego. Zbyt duchowe, + SANDRA JAKUBOWIAK + cji lingwistycznej, językowej wokalista potrafi Szczególnie w zakresie wrażliwości estetycznej, pozwala wyróżnić sztukę (dzieło sztuki) z pozo- intelektualne lub emocjonalne podejście osła- zgłębić warstwę tekstową i sprawnie komuni- która dzieli się na sensoryczną i synestezyjną. stałych działań (wytworów) człowieka10. bia potencjał twórczy. Podobnie jest z ograni- kować się z odbiorcą. W zakres tej komuni- Dzięki wrażliwości sensorycznej (związanej czeniami w sferze intelektualnej, wrażliwości kacji wchodzi mowa niewerbalna i werbalna. z odbiorem bodźców zmysłowych w sposób Teoria ekspresji może stanowić kluczowe oraz umiejętności wyrażania swoich stanów Inteligencja wizualno-przestrzenna jest istotna bezpośredni) i synestezyjnej (odnoszącej się odniesienie w analizie artyzmu. Jej założe- wewnętrznych – tak zwanej ekspresji. Próba w kreowaniu wokalnej indywidualności arty- do odbioru bodźców zmysłowych w sposób nie mówi o szlachetnej właściwości emocjo- przekraczania swoich granic psychicznych stycznej, gdyż występy sceniczne analizowane pośredni (na przykład mrowienie powstałe na nalizmu i uczuć jednostki, która objawia się pozwala również na pokonywanie barier ist- są w kontekście odbioru nie tylko słuchowego, skutek odbierania bodźców dźwiękowych) wo- w wokalnej twórczości wokalnej. Emanacja niejących w pracy z własnym głosem. Zdarza ale również wizualnego. W zakresie interper- kalista może doświadczać muzyki i kreować ją emocjonalna w ostatecznym rozrachunku się, że posiadanie różnego rodzaju sądów, opi- sonalnym i intrapersonalnym wokalista estra- na różnych poziomach wrażliwości, co wpływa jest przedmiotem oceny wykonania. Próba nii, ocen i przeświadczeń w znacznym stopniu dowy może korzystać z introspekcji, wglądów na ostateczny efekt wykonawczy9. bazowania jedynie na warstwie emocjonalnej ogranicza rozwój wokalny artysty estradowe- wewnętrznych, empatii, ze swoich doświad- w kreacjach wokalnych może jednak doprowa- go. Problem ten wynika z braku umiejętności czeń i afektywności. Podobną wartość stanowi Analizując aspekty psychologiczne, które po- dzić do błędów i niezgodnych z oczekiwania- zachowania balansu, którego odnalezienie inteligencja egzystencjonalna, którą kojarzyć zwalają rozwijać sztukę wokalną, nie sposób mi efektów. Istotne jest zachowanie równowagi pozwala uruchomić wewnętrznego obserwa- można z inteligencją duchową. pominąć tak ważnej kwestii, jaką jest ekspresja. pomiędzy uczuciami oraz warstwą intelektu- tora, odnajdującego rozwiązania prowadzące W bezpośredni sposób łączy się z wrażliwością, alną, która pozwala ocenić działanie twórcze do progresu. Intelekt jest zatem jednym z istotnych aspek- gdyż ona daje impuls do podjęcia działań wy- + PSYCHOLOGICZNE OGRANICZENIA W ASPEKCIE PRACY NAD GŁOSEM W WOKALISTYCE ESTRADOWEJ + W WOKALISTYCE PRACY NAD GŁOSEM OGRANICZENIA W ASPEKCIE + PSYCHOLOGICZNE tów wpływających na rozwój wokalny lub jego rażających stany emocjonalne. Jednak wystą- 10 ograniczenia w aspekcie wokalistyki estrado- pienie emocji nie zawsze wpływa na dynamizm Od emocji do ekspresji. Filozofia twórczości i odbioru sztuki, red. L. Sosnowski, Kraków 2011, s. 13. wej. Im wyższy poziom opisanych powyżej jej eskalacji, dlatego też ekspresja nie może inteligencji, tym większe szanse na osiągnięcie istnieć bez przeżyć wewnętrznych, przeżycia BIBLIOGRAFIA

założonego celu w działalności twórczej woka- wewnętrzne natomiast nie zawsze objawią się Gardner H., Inteligencje wielorakie. Nowe horyzonty w teorii i praktyce, Warszawa 2009. listy estradowego. w ekspresji. Gołaszewska M., Estetyka współczesności, Kraków 2001. Gołaszewska M., Zarys estetyki: problematyka, metody, teorie, Warszawa 1984. Jakubowiak S., Indywidualizm artystyczny w aspekcie barwy głosu – na podstawie płyty Sandry Jakubowiak pt. Gwiazdozbiór Lwa, praca doktorska. Od emocji do ekspresji. Filozofia twórczości i odbioru sztuki, red. L. Sosnowski, Kraków 2011. Pufal-Struzik I., Charakterystyka cech twórczej osobowości, Częstochowa 1993. 7 H. Gardner, Inteligencje wielorakie. Nowe horyzonty w teorii i praktyce, Warszawa 2009. Sobierajska H., Uczymy się śpiewać, Warszawa 1972. 8 M. Szpunar, Wrażliwość (nie tylko) artystyczna, „Kultura i Społeczeństwo” 2017, nr 1, s. 123–124. Szpunar M., Wrażliwość (nie tylko) artystyczna, „Kultura i Społeczeństwo” 2017, nr 1. 9 Tamże. Zohar D., Marshall I., Inteligencja duchowa, Poznań 2001. 384 385

Karolina Roszkowiak Muzeum Polskiej Piosenki w Opolu 56. KRAJOWY FESTIWAL POLSKIEJ PIOSENKI W OPOLU

Anna Karwan, fot. Sławomir Mielnik Sławomir fot. Karwan, Anna 14–17 CZERWCA 2019

rajowy Festiwal Polskiej Piosenki oprawą KFPP w Opolu od 15 lat. – Dekoracja w Opolu od samego początku istnienia sceny jest monumentalna, elementy scenografii Kjest nierozerwalnie związany z ZAiKS- są zamontowane 6 metrów nad dachem am-

+ -em. Od kilku lat ZAiKS – jako oficjalny part- fiteatru. Dbałem o to, żeby było widać Wieżę

ner festiwalu – przyznaje nagrody za najlepszy Piastowską – zaznacza scenograf, dodając, że + KAROLINA ROSZKOWIAK + tekst i najlepszą muzykę w koncercie Premiery. w tym roku wykorzystano rekordową liczbę W tym roku po raz pierwszy przedstawicie- ekranów ledowych, które zostały zamonto- le władz Stowarzyszenia byli także jurorami wane nawet w podłodze, co dawało niezwykłe dwóch opolskich koncertów – Debiutów oraz wrażenia wizualne publiczności zgromadzonej Premier. ZAiKS tradycyjnie wziął również zarówno w opolskim amfiteatrze, jak i przed udział w odsłonięciu kolejnych opolskich telewizorami. gwiazd w Alei Gwiazd Polskiej Piosenki na opolskim Rynku. KONCERTY BIBLIOGRAFIA PIOSENKI LITERACKIEJ + 56. Krajowy Festiwal Polskiej Piosenki w Opo- Piątek, 14 czerwca lu rozpoczął się w piątek 14 czerwca i trwał do poniedziałku 17 czerwca 2019 roku. Koncerty Od Opola do Opola (20.15) – reż. Konrad były transmitowane były przez TVP1, TVP Smuga Polonia i TVP Kultura. Opolska publiczność i widzowie Telewizji Polskiej mogli wspólnie Podczas inauguracyjnego koncertu festiwa- uczestniczyć aż w sześciu koncertach. lowego, który poprowadził Tomasz Kam- mel, zaprezentowane zostały najważniejsze SCENOGRAFIA wydarzenia muzyczne i telewizyjne minionego roku. Widowisko było także okazją do Autorem tegorocznej festiwalowej dekoracji uczczenia jubileuszy: 40-lecia pracy artystycz- był, podobnie jak w ubiegłym roku, Giorgos nej Majki Jeżowskiej, 20-lecia zespołu Golec Stylianou-Matsis. Scena opolska jest naprawdę uOrkiestra oraz 10-lecia Sylwii Grzeszczak. trudnym obiektem. Ale też jest charakterystycz- Artystyczny rok od Opola 2018 do Opola 2019 na. Nawet jeśli ktoś nie wie, że to festiwal opol- podsumował dziennikarz muzyczny Marek ski, to zobaczy scenę, charakterystyczny dach Sierocki. i już wie, że to Opole. To jest czasami dla mnie kłopotliwe, ale czasami jest walorem – wspo- Na scenie opolskiego amfiteatru wystąpili: Sta- minał Stylianou-Matsis, który pracuje nad nisława Celińska, Ania Dąbrowska, Roksana 386 387

Węgiel, Lanberry, Anna Wyszkoni, Piotr Cu- Matyszkowicz, Konrad Smuga, Artur Orzech, Gospodarzami koncertu byli Michalina Sosna finalistów, a następnie spośród nich na wiel- gowski, Felicjan Andrzejczak, Kortez, Sławek Magdalena Matyjaszek, Jarosław Wasik, Jan oraz kabaret Paranienormalni. kiego zwycięzcę Premier. W pierwszym eta- Uniatowski, Alicja Majewska i Włodzimierz Borysewicz) wykonawców znaleźli się zarów- pie konkursu na najlepszy premierowy utwór Korcz, a także zespoły Papa D, Feel, Tulia oraz no soliści, jak i zespoły. W opolskim amfite- SOBOTA, 15 czerwca najwięcej głosów otrzymały piosenki Marcina Varius Manx z Kasią Stankiewicz. Gościnnie atrze swój talent zaprezentowali: Magdalena Sójki, zespołu 4Dreamers i Anny Karwan. na festiwalowej estradzie pojawili się także: Bańkowska-Moskwa z piosenką Oszukać czas Premiery (20.15) – reż. Bolesław Pawica Nagrodę publiczności, czyli Karolinkę im. raper BEDOES, towarzyszący braciom Golec (muz. i sł. M. Bańkowska-Moskwa), zespół Karola Musioła, otrzymał ostatecznie Mar- w utworze Górą ty (muz. R. Rozmus, Ł. Go- Brudne Gary w utworze Brudne gary (muz. Premiery to jeden z najstarszych koncertów cin Sójka za piosenkę Dalej. Jury natomiast lec, K. Łanka, A. Gromala, sł. M. Zabłocki, i sł. J. Mądry), Sargis Davtyan w piosence Krajowego Festiwalu Polskiej Piosenki w Opo- przyznało swoją nagrodę Annie Karwan za B. Przybylski), Krystyna Prońko, która zaśpie- Powiedz (muz. i sł. S. Davtyan), Jagoda Kret lu. Towarzyszą mu zawsze ogromne emocje, piosenkę Słucham cię w radiu co tydzień. Ten wała z Majką Jeżowską ich wspólną piosenkę z utworem A ty bądź (muz. M. Grobelny, gdyż największe gwiazdy polskiej sceny mu- sam utwór otrzymał także dwie nagrody Sto- On nie kochał nas (muz. M. Jeżowska, sł. E. J. Kret, sł. J. Kret), Justyna Jary, która wykona- zycznej rywalizują o tytuł najlepszej premiery warzyszenia Autorów ZAiKS: za najlepszy Żylińska) oraz Artur Andrus, który wystąpił ła piosenkę A/ja (muz. J. Jary, T. Waldowski, sł. roku, a tym samym o nagrodę publiczności tekst i muzykę. Wyboru dokonało jury w skła- u boku Alicji Majewskiej i Włodzimierza Kor- J. Jary), grupa Sąstąd z utworem Indeks (muz. im. Karola Musioła ufundowaną przez Mia- dzie: Miłosz Bembinow, Tomasz Lipiński, Ra- cza w utworze Na dwa dni (muz. W. Korcz, sł. D. Kierpiec-Kontny, sł. D. Kierpiec-Kontny, sto Opole, a także o nagrodę TVP przyznaną fał Bryndal, Piotr Rubik, Tomasz Organek A. Andrus). T. Żernik), Vigonez Music w utworze Ty jesteś przez jury – w tym roku w składzie: Alicja Wę- i Patrycja Kosiarkiewicz, a nagrody wręczyli kimś (muz. A. Jagło, M. Malicki, sł. A. Jagło), gorzewska, Rafał Poliwoda, Tomasz Lipiński, członkowie prezydium zarządu ZAiKS-u –

Edyta Górniak miała tego dnia wykonać w am- Natalia Zastępa w piosence Za późno (muz. Agnieszka Szydłowska i Piotr Rubik. kompozytor i wokalista Tomasz Lipiński oraz + KAROLINA ROSZKOWIAK + fiteatrze swój wielki przebój To nie ja (muz. S. i sł. P. Whalley, A. Van Day, W. Łuszczykie- dziennikarz muzyczny i autor tekstów Rafał Syrewicz, sł. J. Cygan), ale niedługo po próbie wicz, M. Szyc), Żelka z utworem Za swoje Uczestników tego muzycznego wydarzenia Bryndal. zasłabła i trafiła do szpitala. Wystąpiła jednak (muz. J. Kamil, M. Kożuchowski, Ł. Pękacki, również, podobnie jak koncertu Debiutów, w niedzielnym koncercie „Nie pytaj o Polskę sł. J. Kamil). Ponadto wystąpili także: zwycięż- wyłoniła Rada Artystyczna. W konkursie na Poza uczestnikami konkursu Premier na #30latwolności”, wzbudzając zachwyt i ogrom- czyni programu Szansa na sukces. Opole 2019 najlepszą premierę udział wzięli: Olga Boń- scenie amfiteatru wystąpili również: Sławek ne wzruszenie opolskiej publiczności. Warto Aleksandra Nykiel, która wykonała piosenkę czyk z utworem Więcej niż kochanek (muz. Uniatowski, Kasia Wilk, Kasia Moś, Antek także wspomnieć o występach zespołu Tulia Moja siła (muz. P. Mirecki, sł. A. Nykiel), lau- A. Abramek, sł. I. Jaszczuk), Anna Karwan Smykiewicz, zespół Tulia i Mateusza Ziółko, i Ani Wyszkoni. Wokalistki oddały hołd zmar- reat Festiwalu Zaczarowanej Piosenki – Michał z piosenką Słucham cię w radiu co tydzień którzy zaprezentowali zaskakujące interpre- łej w ubiegłym roku Korze, wykonując piosen- Wiśniewski z utworem Zew (muz. M. Kowal, (muz. A. Karwan, B. Kondracki, T. Świerk, sł. tacje utworów z repertuaru takich artystów ki z repertuaru zespołu Maanam. sł. A. Ozner) oraz zespół Sonbird, laureat eli- A. Karwan, K. Kozak), Patryk Kumór z utwo- jak: Grupa I, zespół Vox, O.N.A., Zakopower, minacji do konkursu Debiuty 56. KFPP Opole rem Hooligan (muz. P. Kumór, M. Pietrzak, Izabela Trojanowska czy Patrycja Markowska. + 56. KRAJOWY FESTIWAL POLSKIEJ PIOSENKI W OPOLU + PIOSENKI W OPOLU POLSKIEJ + 56. KRAJOWY FESTIWAL Podczas piątkowego koncertu prowadzący wrę- 2019 organizowanych przez Narodowe Cen- sł. P. Kumór), Monika Kuszyńska – Nie ma czył artystom pamiątkowe statuetki od telewi- trum Polskiej Piosenki w Opolu z piosenką rady na miłość (muz. J. Raczyński, sł. M. Ku- Opolskie Premiery poprowadzili wspólnie zyjnej Jedynki i Telewizji Polskiej. Stanisława Niepoważny (muz. K. Worek, M. Hubczak, szyńska), Maciej Miecznikowski & Leszcze Agatka Konarska i Artur Orzech. Celińska otrzymała również platynową płytę D. Mędrzak, T. Kurowski, sł. D. Mędrzak). – Studniówka (muz. i sł. I. Jaszczuk), Marcin za sprzedaż albumu Malinowa. Sójka – Dalej (muz. i sł. J. Kamil, M. Pietrzak, Walizki moje pełne snów…, czyli podróż poety W koncercie gościnnie wystąpiła także zwy- M. Sójka), Izabela Trojanowska – Wakacyjna (22.20) – reż. Beata Szymańska Debiuty (23.10) – reż. Dariusz Goczał ciężczyni drugiej edycji The Voice Kids AniKa miłość (muz. J. Borysewicz, sł. W. Byrski), Dąbrowska, która zaprezentowała piosenkę Szymon Wydra & Carpe Diem – Odpowiedź Drugą część sobotniego wieczoru w opolskim Drugim koncertem piątkowego wieczoru były Małe skrzydła (muz. W. Czamara, sł. J. Klepko). (muz. S. Wydra, J. Suski, Z. Suski, sł. S. Wy- amfiteatrze wypełnił koncert piosenek lite- Debiuty, bez których trudno chyba wyobra- dra, J. Suski, A. Kęsek-Chyży, Z. Suski) oraz rackich z motywem podróży rozumianej jako zić sobie opolski festiwal. Publiczność miała Podczas tegorocznej edycji Debiutów przyzna- zespół 4Dreamers z piosenką Słowa na pół siła napędowa do życia, spełnianie marzeń, okazję usłyszeć utwory młodych i zdolnych no dwie nagrody – Opolską Karolinkę decyzją (muz. S. Manovski, D. Shah, sł. T. Gregorczyk, rozwój osobisty, inspiracja oraz zwyczajna wokalistów, którzy po raz pierwszy stanęli na jury w składzie: Rafał Bryndal, Agnieszka Szy- M. Majak). przygoda. opolskiej estradzie. dłowska, Maciej Miecznikowski, Alicja Wę- gorzewska i Rafał Poliwoda, otrzymał Sargis Wybór zwycięzcy konkursu odbył się w tym Festiwalowa publiczność miała przyjem- Wśród wyłonionych przez specjalnie powo- Davtyan*, a nagrodę publiczności ufundowaną roku dwuetapowo – najpierw widzowie za ność wysłuchania utworów autorstwa naj- łaną Radę Artystyczną (w składzie: Mateusz przez TVP – Aleksandra Nykiel. pośrednictwem SMS-ów głosowali na trójkę wybitniejszych poetów polskiej piosenki 388 389

– Jeremiego Przybory, Agnieszki Osieckiej, nie udało się wystąpić w piątkowym koncercie. Jonasza Kofty, Magdy Czapińskiej, Wojcie- cha Młynarskiego, Jacka Cygana, Andrzeja Na uwagę zasługuje występ niekwestionowanej Mogielnickiego czy Marka Grechuty. Wi- królowej polskiej piosenki Maryli Rodowicz, dzowie usłyszeli piosenki sentymentalne która w duecie z Dawidem Kwiatkowskim i wzruszające, ale też ukazujące rzeczywistość zaśpiewała piosenkę Tango na głos, orkiestrę w krzywym zwierciadle i bawiące dystansem i jeszcze jeden głos (muz. i sł. G. Tomczak). do życia. Opolską publiczność porwali także Michał Wi- śniewski z zespołem Ich Troje oraz Stachursky, W koncercie wystąpili znakomici aktorzy i pio- którzy zaprezentowali swoje największe prze- senkarze, a wśród nich: Elżbieta Romanowska, boje. Michał Szpak z powodu choroby w ostat- Katarzyna Żak, Marek Kaliszuk, Olga Bończyk, niej chwili zmuszony był zrezygnować z udzia- Maciej Miecznikowski, Katarzyna Pakosińska, łu w koncercie. Występy artystów przeplatane Łukasz Zagrobelny, Joanna Kurowska, Stefan były wyświetlanymi na ekranie fragmentami Każuro, Magdalena Kumorek, Bartosz Porczyk, kultowych polskich filmów (powstałych po Maciej Musiałowski czy Pola Gonciarz. Fina- 1989 roku) oraz wypowiedziami artystów mło- łem koncertu było wspólne wykonanie przez dego pokolenia na temat tego, czym dla nich wszystkich uczestników koncertu piosenki jest wolność. Finałową, nawiązującą do tytułu Szczęśliwej drogi, już czas (muz. R. Rynkowski, koncertu piosenkę pt. Nie pytaj o Polskę autor- sł. M. Skolarski). stwa Grzegorza Ciechowskiego przejmująco wykonał Igor Herbut. Gospodarzem tego wyjątkowego muzycznego wydarzenia był Krzysztof Respondek. Niedzielny koncert poprowadził Artur Orzech w towarzystwie przedstawicieli młodego po- NIEDZIELA, 16 czerwca kolenia, Aleksandry Szwed i Antoniego Króli- kowskiego, a nowoczesnego, elektronicznego Nie pytaj o Polskę #30latwolności (20.15) – reż. brzmienia wykonywanym piosenkom nadawał Konrad Smuga producent muzyczny Gromee.

+ 56. KRAJOWY FESTIWAL POLSKIEJ PIOSENKI W OPOLU + PIOSENKI W OPOLU POLSKIEJ + 56. KRAJOWY FESTIWAL Trzygodzinny niedzielny koncert festiwalowy Wszystkim artystom występującym podczas był niezwykłym muzycznym widowiskiem 56. KFPP w Opolu towarzyszyła Orkiestra z udziałem artystów urodzonych po 1989 Polskiego Radia w Warszawie pod dyrekcją roku oraz uznanych gwiazd polskiej piosen- Grzegorza Urbana. ki. Zaprezentowali oni przeboje ostatniego trzydziestolecia, a także swoje największe hity Nagrodę dziennikarzy i fotoreporterów 56. w odświętnych, orkiestrowych aranżacjach. Na KFPP otrzymała Pola Gonciarz. scenie zagościli: Ewelina Lisowska, Margaret, Igor Herbut, Natalia Nykiel, Kamil Bednarek, PONIEDZIAŁEK, 17 czerwca Sarsa, Michał Szpak, Daria Zawiałow, Dawid Kwiatkowski, De Mono, Golden Life, Maryla Scena Alternatywna (21.00) – reż. Grzegorz Rodowicz, Reni Jusis, Stachursky, Kombii, Ka- Sadurski tarzyna Cerekwicka, Feel, LemON, Ania Dą- browska, Paweł Kukiz, Krzysztof Cugowski, Podczas ostatniego dnia 56. KFPP po raz trze- Sidney Polak, Ryszard Rynkowski, Piotr Rubik, ci w historii zabrzmiała w amfiteatrze muzyka Big Day, Łzy, Ich Troje, Marcin Rozynek oraz alternatywna w wykonaniu artystów zaproszo-

Edyta Górniak, której z przyczyn zdrowotnych nych do Opola przez TVP Kultura. Wystąpili: Mielnik Sławomir fot. Herbut, Igor 390 391

The Dumplings, Rebeka, Barbara Wrońska, twórcę, na którego piosenkach wychowała się a w Polsce mieszka od drugiego roku życia. Z pierwszą autorską piosenką Powiedz Sar- Miuosh, Lao Che, Otsochodzi i Tomek Lipiń- cała rzesza młodych artystów. Muzyka zawsze odgrywała ważną rolę w jego gis Davtyan zakwalifikował się do konkursu ski. życiu. Już od najmłodszych lat razem z rodzi- Debiutów w ramach 56. Krajowego Festiwa- Koncert poprowadzili wspólnie Agnieszka Szy- cami występował na rodzinnych przyjęciach, lu Polskiej Piosenki w Opolu. Za wykonanie Poniedziałkowy koncert składał się z dwóch dłowska i Marek Horodniczy. śpiewając ormiańskie pieśni. „Lokomotywą” tego utworu otrzymał Opolską Karolinkę, części. Motywem przewodnim pierwszej był jego przygód ze śpiewem był konkurs piosenki czyli główną nagrodę imienia Anny Jantar. jubileusz 60-lecia polskiego bigbitu. W 1959 IMPREZY OKOŁOFESTIWALOWE śląskiej w pierwszej klasie szkoły podstawowej, Po festiwalu w Opolu Edyta Górniak zapro- roku w Gdańsku powstał założony przez w którym zdobył nagrodę Grand Prix. siła utalentowanego młodego piosenkarza do Franciszka Walickiego, zwanego potem „oj- Jak co roku miasto Opole zaproponowało swo- występu w jej koncercie, który odbył się lipcu cem chrzestnym polskiego rocka”, zespół Ry- im mieszkańcom wiele imprez okołofestiwalo- Młody artysta brał udział w licznych konkur- w przepięknym otoczeniu ruin zamku w Ka- thm & Blues, a jego kontynuacją byli Czerwo- wych. W sobotę i niedzielę (15 i 16 czerwca) sach wokalnych, a w lutym zakwalifikował się zimierzu Dolnym. no-Czarni – grupa, która „otworzyła” Polskę odbył się jubileuszowy 50. Rajd Festiwalowy, do programu Szansa na Sukces. Opole 2019. na rock’n’rolla. Z tej okazji twórcy muzycznej będący w tym roku częścią Rajdowych Samo- Za wykonanie piosenki Wielka dama z reper- Jeszcze kilka miesięcy temu Sargis Davtyan nie sceny alternatywnej zaprezentowali opolskiej chodowych Mistrzostw Śląska. Do udziału tuaru Anny Jantar otrzymał wyróżnienie oraz pomyślałby, że zaśpiewa na festiwalu w Opolu publiczności autorskie interpretacje klasyków zgłoszono 77 załóg, a zwycięzcą został mistrz zaproszenie do występu w koncercie „Życia lub że stanie na jednej scenie z gwiazdą takie- polskiego bigbitu – utwory zespołów: Czerwo- Polski i mistrz Europy Wojciech Chuchała. mała garść” organizowanym przez Natalię go formatu jak Edyta Górniak. ne Gitary, Breakout, Grupa ABC, Klan, Polanie Jego pilotem był Michał Wiśniewski, lider ze- Kukulską, podczas którego miał okazję po raz

czy Dzikusy. W drugiej części koncertu artyści społu Ich Troje i wielokrotny uczestnik opol- pierwszy zaśpiewać z dużą orkiestrą pod batu- Młody artysta planuje realizować swoje kolej- + KAROLINA ROSZKOWIAK + śpiewali piosenki z własnych repertuarów. skiego rajdu festiwalowego. tą Adama Sztaby. ne muzyczno-wokalne cele i marzenia.

Kropkę nad „i” podczas koncertu Scena Alter- Gośćmi Marii Szabłowskiej w tegorocznej Ka- natywna postawił Tomek Lipiński świętujący wiarence z Gwiazdami, organizowanej po raz w tym roku 40-lecie pracy artystycznej. Polski piąty wspólnie przez TVP Rozrywka, Muzeum muzyk rockowy, wokalista, kompozytor i autor Polskiej Piosenki oraz Miasto Opole, byli mię- piosenek, lider i współzałożyciel zespołów Tilt, dzy innymi: Alicja Majewska i Włodzimierz Brygada Kryzys i Fotoness, nagrał w różnych Korcz, Szymon Wydra & Carpe Diem, To- składach kilkanaście płyt. Współpracował mię- mek Lipiński, Ryszard Rynkowski, Krzysztof dzy innymi z grupą Izrael, nagrywał również Cugowski oraz Jarosław Wasik ze zwycięzcą solowo (album Nie pytaj mnie z 1994 roku Debiutów Sargisem Davtyanem, a także Anna + 56. KRAJOWY FESTIWAL POLSKIEJ PIOSENKI W OPOLU + PIOSENKI W OPOLU POLSKIEJ + 56. KRAJOWY FESTIWAL i To, czego pragniesz z 2015). Jest autorem lub Zalewska-Ciurapińska i Marcin Ciurapiński współautorem między innymi takich przebo- z zespołu Big Day oraz Sidney Polak. Z gwiaz- jów jak: Centrala, To, co czujesz, to, co wiesz, dami w kawiarence na opolskim Rynku rozma- Nie wierzę politykom, Runął już ostatni mur, wiała dziennikarka radiowa i telewizyjna Maria Mówię ci, że, Jeszcze będzie przepięknie, Nie Szabłowska. pytaj mnie. W 2011 roku został odznaczony przez Prezydenta RP Krzyżem Oficerskim Or- W niedzielę 16 czerwca w Alei Gwiazd Polskiej deru Odrodzenia Polski. Od 2017 roku zasiada Piosenki na opolskim Rynku uroczyście odsło- w Prezydium Zarządu Stowarzyszenia Autorów nięto gwiazdy z autografami Ani Dąbrowskiej, ZAiKS. Jest przewodniczącym Rady Fundacji Janusza Kondratowicza i Tomka Lipińskiego. Eksportu Muzyki Polskiej. Tegoroczny festiwal w Opolu w TVP1 i TVP Artysta został wyróżniony przez ZAiKS. Rafał Polonia oglądało średnio 2,24 mln widzów, Bryndal wręczając nagrodę, powiedział: Nasze o 260 tys. osób więcej niż przed rokiem. Stowarzyszenie bardzo sobie ceni artystów, któ- rych postawa jest inspiracją dla innych, i mię- *Sargis Davtyan, zwycięzca tegorocznych dzy innymi z tego powodu chcemy uhonorować opolskich Debiutów, pochodzi z Armenii, 392 393

DO TEJ PORY UKAZAŁY SIĘ

nr 1/2013 nr 2/2014 nr 5/2017 nr 6/2018 (wydanie specjalne)

nr 3/2015 nr 4/2016 www.muzeumpiosenki.pl/piosenka