Hacı Bayram-I Velî Sempozyumu Bildiriler Kitabı 1
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
03-04 mayıs 2017 II. Uluslararası Hacı Bayram-ı Velî Sempozyumu Bildiriler Kitabı 1 EDİTÖRLER PROF. DR. ETHEM CEBECİOĞLU PROF. DR. VAHİT GÖKTAŞ PROF. DR. AHMET CAHİD HAKSEVER YARD. DOC. DR. ÖNCEL DEMİRDAŞ ARŞ. GÖR. DR. MEHMET YILDIZ ARŞ. GÖR. HARUN ALKAN ankara neşriyat ankara neşriyat II. ULUSLARARASI HACI BACI BAYRAM-I VELÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLER KİTABI 1 ankara TEDRİS EĞİTİM TURİZM SPOR YAYINCILIK BİLGİSAYAR GIDA İTHALAT neşriyat İHRACAT SANAYİ VE TİCARET LİMİTED ŞİRKETİ EDİTÖRLER ankara PROF. DR. ETHEM CEBECİOĞLU PROF.neşriyat DR. VAHİT GÖKTAŞ PROF. DR. AHMET CAHİD HAKSEVER YARD. DOC. DR. ÖNCEL DEMİRDAŞ ARŞ. GÖR. DR. MEHMET YILDIZ ARŞ. GÖR. HARUN ALKAN YAYIN KURULU PROF. DR. ETHEM CEBECİOĞLU PROF. DR. MUSTAFA AŞKAR PROF. DR. AHMET CAHİD HAKSEVER PROF. DR. M. MUSTAFA ÇAKMAKLIOĞLU PROF. DR. VAHİT GÖKTAŞ YRD. DOÇ. DR. ÖNCEL DEMİRDAŞ DR. MEHMET YILDIZ HARUN ALKAN MURAT İSMAİLOĞLU GRAFİK TASARIM MUSTAFA NARMANLI BASKI YERİ 72 TASARIM DİJİTAL BASIMEVİ Ehlibeyt Mahallesi, Ceyhun Atuf Kansu Caddesi Gözde Plaza Nu:130/25 Balgat / Çankaya / ANKARA Tel: 444 72 06 BASKI TARİHİ 10.11.2017 ISBN 978-605-82307-0-5 YAZIŞMA ADRESİ Kalem Eğitim Kültür Akademi Derneği, Hacı Bayram Mah Ahiler Sk. No: 3 Altındağ/ANKARA Tel: +90 (312) 311 3380; [email protected] OSMANLI DEVLET TEŞKİLATINDA GÖREV YAPMIŞ BAYRAMİYYE MENSUPLARI YRD. DOÇ. DR. MUSTAFA SALİM GÜVEN Pamukkale Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Tasavvuf Anabilim Dalı [email protected] Özet Devlet-tekke ilişkilerinin İslâm tarihi içindeki en net örnekleri Osmanlı coğrafyasında yaşanmıştır. Osmanlı toplumuna has tarikatlardan biri, zamanla bünyesinden farklı kollar çıkarmış olan Bayramiyye tarikatıdır. Kurucusu Hacı Bayrâm-ı Velî’nin vefatının arkasından Bayramiyye’den ana kol olarak önce Melâmiyye ve Şemsiyye ortaya çıkmış, daha sonra ise Celvetiyye doğmuştur. İlerleyen dönemlerde bunların da Hamzaviyye, İdrisiyye, Tennûriyye, İseviyye ve Himmetiyye gibi alt şubeleri oluşmuştur. Altı asır süren devlet-teb’a bağı içinde, başta Hacı Bayrâm-ı Velî olmak üzere bazı Bayramiyye şeyhlerinin ya bizzat Osmanlı Padişahlarıyla temasları olmuş, ya da devlet teşkilatının çeşitli kademelerinde görev almışlardır. Bu konuda, devletle araları gergin olmasına rağmen Bayramî Melâmîler diğer şubelere göre daha fazla başarı sağlamış, aynı dönemde bir kutupları şeyhülislamlık, bir kutupları da sadrazamlık makamına kadar yükselmiştir. Bu bildiride Padişahlarla irtibatı bulunan veya devlet işlerinde çalışmış olan Bayramiyye mensuplarından bahsedilecek, nihai sonuçta onların devlete korkulan zararı verip vermediklerine veya faydalarının dokunup dokunmadığına dair değerlendirmelerde bulunulacaktır. Anahtar Kelimeler: Devlet-tarikat ilişkileri, Osmanlı devleti, Bayramiyye, Melâmiyye, Şemsiyye, Celvetiyye. 346 MUSTAFA SALIM GÜVEN Bayramiyya Members Who Had a Duty In Ottoman State Organisation Abstract The clearest examples of state – dervish lodge relationship in İslamic History were experienced in Ottoman territories. One of the tariqas which pertain to Ottoman society is Bayramiyya order which had different branches over time. First Melamiyya and Shamsiyya seperated form Bayramiyya as main barnches after its founder Hacı Bayram Veli’s death, after these Jalwatiyya came out. These main branches had subbaranches such as Hamzawiyya, İdrisiyya, Tennuriyya, İsawiyya and Himmatiyya in the upcoming periods. In the state – citizen relationship which lasted six centuries, same Bayramiyya sheikhs especially Hacı Bayram Veli contacted with Ottoman Sultans in person or had duty in different stages of state organisation. In this field, although they had tension with state congregants of Bayramiyya Melamiyya became more successful than others. One of its qutb had the degree of shaykh al-islam and the other qutb rised to the grand viziership. In this study, Bayramiyya congregants who had direct contact with Ottoman Sultan or worked in state organisation will be mentioned, finally the subjects whether they damaged the state in the foresea way or not or whether they helped the state or not will be evaluated. Key Words: State-tariqa reletionships, Ottaman state, Bayramiyya, Melamiyya, Shamsiyya, Jalwatiyya. Giriş Bayramiyye, Hacı Bayrâm-ı Velî’ye (ö. 833/1430)1 nispet edilen bir tarikattır.2 Sağlam bir medrese eğitimi alarak şer’î ve fennî ilimleri tahsil ettiği anlaşılan Hacı Bayrâm-ı Velî, daha sonra bunlara ilave olarak tasavvuf yoluna girmiştir. Onu tasavvuf yolunda yetiştiren kişi, aldığı 1 Hacı Bayrâm-ı Velî, 1339-1340 yılları civarında Ankara’nın Solfasol köyünde doğmuştur. Asıl adının Numan olduğu, Bayram adının ise intisabı kurban bayramına tesadüf ettiği için mürşidi Somuncu Baba tarafından verildiği belirtilir (Harîrîzâde, Tibyân, I, 172a; Vassâf, Sefîne, II, 435; Bayramoğlu, Hacı Bayram-ı Veli, s. 12; Cebecioğlu, Hacı Bayram Veli, s. 9-10, 14). Somuncu Baba ile hacca gittiği için Hacı ve yine onun nezaretinde kemale erdiği için Velî ismini almıştır. Bu sebeple Hacı Bayrâm-ı Velî, şöhret bulduğu bu ismin tamamını mürşidi vasıtasıyla elde etmiştir. 2 Harîrîzâde, Kemâleddîn, Tibyânü vesâili’l-hakāik fî beyâni selâsili’t-tarâik, Süleymaniye Ktp., İbra- him Efendi, nr. 430-432, I, 172a-172b. OSMANLI DEVLET TEŞKİLATINDA GÖREV YAPMIŞ BAYRAMİYYE MENSUPLARI 347 terbiye gereği mesleği ile kendi kemalini gizleyen Somuncu Baba’dır. Asıl adı Hamîdüddîn Aksarâyî (ö. 815/1412) olan Somuncu Baba, Erdebîl tekkesi şiîleşmeden önce velâyet nurunu oradan alıp Anadolu’ya taşımış bir sûfîdir.3 Tarikatta onun şeyhi, Erdebîliyye’yi Ehl-i sünnet esasları üzerine tesis eden Şeyh Safiyüddîn’in (ö. 735/1334) halîfesi olan küçük oğlu4 Şeyh Sadreddîn Mûsâ Erdebîlî’dir (ö. 795/1392).5 Bayramiyye, halk içinde Hak ile beraber olmayı önceleyen ve aksiyoner derviş yetiştirmeyi amaçlayan bir tarikattır. Gerek tarikatın kurucusu Hacı Bayrâm-ı Velî, gerekse onun şeyhi Hamîdüddîn Aksarâyî, seyr u sülûk denilen tasavvufî eğitim sürecinde halvete girip erbaîn çıkarmanın haricinde normal hayatta inzivâyı tercih etmemişler, halkın dertleriyle yakından ilgilenmişler ve ihtiyaç sahiplerinin ihtiyaçlarını gidermeye çalışmışlardır. Somuncu Baba bir taraftan yaptığı ekmekleri satarak geçimini sağlarken, diğer taraftan da fazlasını dağıtarak açları doyurmuştur. Hacı Bayrâm-ı Velî ise fakirlerin ihtiyaçlarının giderilmesi için bir dayanışma sandığı kurmuş, davul ve kudümlerle çarşı-pazar dolaşarak yardım toplamıştır.6 Ayrıca Hacı Bayrâm-ı Velî müritlerine boş durmamalarını öğütlemiş, bir zanaatla uğraşmalarını istemiş, ziraatla meşgul olmalarını teşvik etmiş, kendisi de şeyhinin tavsiyesi üzerine burçak ekip yolarak geçimini sağlamıştır.7 Orta Asya’dan Anadolu’ya göçen Türkmen boylarının yerleşik hayata hızla geçmeye başladıkları ve toplumun, hayvancılığın yanı sıra tarıma yönelme ihtiyacı duyduğu bir dönemde yaşayan Hacı Bayrâm-ı Velî, zamanının 3 Sarı Abdullah, Semerâtü’l-fuâd fi’l-mebde ve’l-meâd, İstanbul, Matbaa-i Âmire, 1288, s. 230. 4 Vassâf, Hüseyin, Sefîne-i Evliyâ-yı Ebrâr Şerh-i Esmâr-ı Esrâr, haz. Mehmet Akkuş – Ali Yılmaz, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006, II,432. 5 Hamîdüddîn Aksarâyî’nin Erdebîl Tekkesi’nden irşat icâzeti aldığı kesindir. Bundan başka daha önce babasından Ebheriyye (Harîrîzâde, Tibyân, I, 172a) ve Şam’da uzun süre kaldığı Hankāh-ı Bâ- yezîd’de meçhul bir şeyhten de muhtemelen Nakşbendiyye icâzeti aldığı nakledilmektedir (Taşköp- rizâde, eş-Şakāiku’n-Nu’mâniyye, s. 67; Bayramoğlu–Azamat, “Bayramiyye”, DİA., V, 273). Bâ- yezîd-i Bistâmî’nin rûhâniyetinden Üveysî tarikle terbiye gördüğü ve Hızır’la sohbette bulunduğu da kaydedilmektedir (Enîsî, Manâkıb-ı Akşemseddîn, s. 141). Bu bilgiler ışığında bizde Hamîdüddîn Aksarâyî’nin câmiu’t-turuk bir şeyh olduğu fikri oluşmuştur. Ancak kaynaklarda, Erdebîl Tekkesi’n- de hangi şeyhin döneminde seyr u sülûkunu tamamladığıyla ilgili farklı bilgiler mevcuttur (Yılmaz, Azîz Mahmûd Hüdâyî, s. 165-166). Konu irdelendiğinde yaş itibariyle Şeyh Sadreddîn Erdebîlî’den müstahlef olduğu sonucuna ulaşılmıştır (Şahin, “Bayramiyye”, s. 785). Atâî’nin Zeyl-i Şakāik’da ver- diği bilgiler de bu sonucu desteklemektedir (Atâî, Hadâiku’l-hakāyık, s. 64). 6 Ay, Resul, Anadolu’da Derviş ve Toplum, İstanbul: Kitap yayınevi, 2008, s. 137. 7 Vassâf, Sefîne, II, 435; Bursalı, Mehmed Tâhir, Hacı Bayrâm-ı Velî, İstanbul: Necm-i İstikbâl Mat- baası, 1329, s. 5. 348 MUSTAFA SALIM GÜVEN ruhunu yakalamış, halkın maddî ve manevî ihtiyaçlarına cevap vermeye çalışmıştır. Böylece o, Ankara’da çok kısa sürede özellikle çiftçi, esnaf ve zanaatkârlardan müteşekkil orta sınıf arasında ciddi bir itibar kazanmıştır. Şöhreti zamanla artmış ve müritlerinin sayısı günden güne çoğalmaya başlamıştır. Tasavvufî eğitim metodu olarak, Muhyiddîn İbn Arabî’den (ö. 638/1240) sonra sistemleşen vahdet-i vücûd anlayışı ile ilâhî cezbe tarîkını cem etmiştir. Zamanla Hacı Bayrâm-ı Velî’nin etrafında coşkun bir mürit kitlesi oluşmuş, tarikatı hızla yayılmıştır. Hacı Bayrâm-ı Velî, Osmanlı Devleti’nin ilk ikbâl yılları olan kuruluş döneminde doğmuş, Anadolu’nun Timur tarafından tarumar edilişine şahit olmuştur. Hem ikbâli hem idbârı görmüş ve her iki devrin sıkıntılarını bizzat yaşamış bir sûfîdir. Orhan Gazi (ö. 763/1361), I. Murad (ö. 791/1389) , Yıldırım Bayezid (ö. 805/1403), Çelebi Mehmed (ö. 824/1421) ve II. Murad’ın (ö. 855/1451) hükümdarlıkları onun yaşadığı yıllara denk gelmiştir. Uzun ve bereketli bir ömür süren Hacı Bayrâm-ı Velî, parçalanarak yıkılmanın eşiğine gelen Osmanlı Devleti’nin yeniden tesisinde manevî mimarlık rolü üstlenenlerden biri olmuştur. Hacı Bayrâm-ı Velî’nin vefatının arkasından, tarikatı Bayramiyye’den ana