Arkusz WYSOKIE (823)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2011 Autorzy: Władysław Ślusarek *, Paweł Kwecko *, Jerzy Miecznik *, Krystyna Wojciechowska **

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska * Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk * Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka * Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska *

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

** – POLGEOL SA ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN......

Spis tre ści

I. Wst ęp (W. Ślusarek) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza ( W. Ślusarek) ...... 4 III. Budowa geologiczna (W. Ślusarek) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (W. Ślusarek) ...... 8 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (W. Ślusarek) ...... 11 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (W. Ślusarek) ...... 12 VII. Warunki wodne (W. Ślusarek) ...... 13 1. Wody powierzchniowe...... 13 2. Wody podziemne ...... 14 VIII. Geochemia środowiska...... 16 1. Gleby (P. Kwecko) ...... 16 2. Pierwiastki promieniotwórcze (J. Miecznik)...... 18 IX. Składowanie odpadów ( K. Wojciechowska) ...... 20 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (W. Ślusarek) ...... 23 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (W. Ślusarek) ...... 24 XII. Zabytki kultury (W. Ślusarek) ...... 29 XIII. Podsumowanie (W. Ślusarek, K. Wojciechowska) ...... 29 XIV. Literatura ...... 31

I. Wst ęp Arkusz Wysokie Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) w skali 1: 50 000 opraco- wany został w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym Oddział Świ ętokrzyski w Kielcach (plansza A) oraz w zakresie geochemii środowiska w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie, a w zakresie problematyki składowania odpadów w Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL w Warszawie (plansza B). Map ę wraz obja śnieniami wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania MG śP (Instrukcja..., 2005) na podkładzie topograficznym w układzie współrz ędnych 1942. Przy opracowaniu arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Krogulec, Wierchowiec, 2005). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch Plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Za- gro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do skła- dowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Poszczególne elementy mapy opracowano na podstawie analiz materiałów archiwal- nych pochodz ących z: Centralnego Archiwum Geologicznego Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie, Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie oraz urz ędów powiatowych i gminnych. Zebrane informacje zostały uzupełnione i zweryfi- kowane w czasie prac terenowych. Celem mapy jest, mi ędzy innymi, przedstawienie: stanu rozpoznania i zagospodarowania złó Ŝ kopalin wraz z perspektywami i prognozami ich występowania oraz rzeczywistych i potencjalnych zagro Ŝeń środowiska przyrodniczego zwi ązanych z wyst ępowaniem złó Ŝ oraz eksploatacj ą i przeróbk ą kopalin na tle wybranych elementów hydrogeologicznych, obiektów i obszarów chronionych oraz warunków podło Ŝa budowlanego dla tworzenia optymalnych koncepcji urbanistycznych. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych

3 obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmującej si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasoba- mi środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe mog ą by ć pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych złó Ŝ, opracowanych dla komputerowej bazy o zło Ŝach. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP).

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Wysokie jest poło Ŝony mi ędzy 50º50’ a 51º00’ szeroko ści geograficznej północnej i mi ędzy 22º30’ a 22º45’ długo ści geograficznej wschodniej. Administracyjnie obszar nale Ŝy do województwa lubelskiego i obejmuje cz ęść powiatu lubelskiego (gminy: Bychawa, Krzczonów, Zakrzew, Wysokie), biłgorajskiego (gmina Turobin) oraz powiatu Ja- nów Lubelski (gminy: Batorz, Godziszów i Chrzanów). Omawiany obszar zgodnie z podziałem J. Kondrackiego (2001), jest poło Ŝony w ob- rębie 2 makroregionów: Wy Ŝyny Lubelskiej i Roztocza. W skład Wy Ŝyny Lubelskiej wchodz ą dwa mezoregiony: Wyniosło ść Giełczewska oraz Padół Zamojski (fig. 1). Wyniosłość Giełczewska stanowi wysoczyzn ę o urozmaiconej rze źbie, szczególnie w północnej cz ęś ci arkusza. Padół Zamojski jest rozległym obni Ŝeniem denudacyjnym powstałym wskutek erozji mało odpornych margli i kredy pisz ącej mastrychtu górnego. Obni Ŝeniem płynie rzeka Por, której źródła s ą poło Ŝone w rejonie wsi Batorz. W dolinie rzeki, miejscami niezbyt wyra źnie, zaznacza si ę akumulacyjno-erozyjny taras nadzalewowy, u uj ścia niektórych małych dolin widoczne s ą rozmyte sto Ŝki usypiskowe (Cie śli ński, 2001). W południowej cz ęś ci obszaru arkusza wyra źnie zaznacza si ę przebiegaj ąca sko śnie kraw ędź lessowa rozdzielaj ąca makroregiony: WyŜyn ę Lubelsk ą i Roztocze. Fragment opisywanego obszaru jest poło Ŝony na Roztoczu w obr ębie mezoregionu – Roztocze Zachodnie,

4 które stanowi obszar wy Ŝynny, o bardzo urozmaiconej rze źbie, przykryty zwart ą pokryw ą lessow ą o mi ąŜ szo ści si ęgaj ącej do 30 m. Teren poci ęty jest sieci ą suchych dolin i w ąwozów, w dnach których odsłania si ę podło Ŝe kredowe.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Wysokie na tle jednostek fizycznogeograficznych wg. J. Kondrackiego (2001) 1 – granice podprowincji, 2 – granice makroregionów, 3 – granice mezoregionów

Prowincja: Wy Ŝyny Polskie, Podprowincja: Wy Ŝyna Lubelsko-Lwowska, Makroregion: Wy Ŝyna Lubelska, Mezoregiony: 343.13 –Równina Beł Ŝycka, 343.15 –Wzniesienia Urz ędowskie, 346.16 –Płaskowy Ŝ Świdnicki, 343.17 –Wyniosło ść Giełczewska, 343.19 –Padół Zamojski; Makroregion: Roztocze, Mezoregiony: 343.21 –Roztocze Zachodnie, 343.22 –Roztocze Środkowe;

Prowincja: Karpaty i Podkarpacie, Podprowincja: Północne Podkarpacie, Makroregion: Kotlina Sandomierska, Mezoregion: 512.47 –Równina Biłgorajska

Obszar arkusza jest poło Ŝony w lubelsko-zamojskim regionie klimatycznym. Charak- teryzuje si ę on klimatem umiarkowanym kontynentalnym. W latach 2000–2008 średnia tem- peratura roczna wahała si ę od 7,8° do 9°C, a opady roczne od 528 mm do 662 mm. Przewa Ŝa- ją wiatry zachodnie, a obszar charakteryzuje si ę du Ŝym nasłonecznieniem (Raport..., 2010).

Arkusz Wysokie obejmuje teren typowo rolniczy. Przewa Ŝaj ą grunty orne, stosunkowo mały udział maj ą ł ąki wyst ępuj ące w dolinach rzecznych. Gleby chronione, w postaci ró Ŝ- nej wielko ści kompleksów, wyst ępuj ą na całym obszarze arkusza, zajmuj ąc ponad 80% jego powierzchni. Dobre warunki glebowe pozwalaj ą na upraw ę pszenicy, buraków cukrowych i rzepaku, chocia Ŝ w strukturze zasiewów najwi ększy udział maj ą zbo Ŝa, ro śliny przemysłowe i ziemniaki; du Ŝy odsetek gruntów rolnych stanowi ą równie Ŝ sady, uprawa warzyw i czarnej porzeczki. Funkcjonuje tu ponad tysi ąc gospodarstw. Wi ększo ść z nich posiada areał poni Ŝej 5 ha, co predysponuje je do prowadzenia rolnictwa o charakterze ekologicznym, powi ązanym z agroturystyk ą. W produkcji rolniczej wa Ŝną pozycj ę zajmuje hodowla bydła i trzody chlewnej. Najwi ększym skupiskiem ludno ści na obszarze opisywanego arkusza jest wie ś Wyso- kie, stanowi ąca siedzib ę władz gminnych. Na terenie obszaru arkusza Wysokie działa kilkaset podmiotów gospodarczych. Do rozwijaj ących si ę dziedzin nale Ŝą meblarstwo i budownictwo. Przemysł rolno-spo Ŝywczy reprezentowany jest przez zakłady produkuj ące na rynek lokalny: piekarnie, gorzelnie, rze ź- nie oraz mleczarnie świadcz ące usługi dla rolników indywidualnych. Wysokie stanowi lokalny w ęzeł komunikacyjny, w którym ł ącz ą si ę drogi: nr 842 (połączenie dróg krajowych nr 19 i 17) oraz droga nr 835 Lublin – Biłgoraj. Na opisywanym obszarze znajduj ą si ę dwa gminne wysypiska odpadów w miejscowo- ściach: Wysokie i Zakrzew. Szans ą dla rozwoju gospodarczego regionu jest rolnictwo, głównie o charakterze ekologicznym, s ąsiedztwo wschodniej granicy pa ństwa oraz miasto Lublin, a ciekawy krajobrazowo teren pozwala na rozwój turystyki.

III. Budowa geologiczna Budowa geologiczna obszaru arkusza Wysokie została omówiona, przede wszystkim, na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 – arkusz Wysokie (Cie śli ński, 2001). Obszar arkusza poło Ŝony jest w obr ębie niecki lubelskiej znajduj ącej si ę na granicy dwóch jednostek: prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej i platformy paleozoicz- nej. Struktury paleozoiczne niecki lubelskiej (dolomity i wapienie dewonu oraz kompleksy piaskowcowo-mułowcowe karbonu) przykryte s ą kompleksem osadów mezozoicznych: iłow- ców jury oraz opok i wapieni marglistych kredy. Brak jest tu osadów permu, triasu i jury dol- nej. Najstarszymi osadami odsłaniaj ącymi si ę na powierzchni arkusza s ą opoki margle kredy górnej.

Skały kampanu górnego, odsłaniaj ą si ę w południowo-zachodniej cz ęś ci i s ą wy- kształcone w postaci opok marglistych, opok, margli i wapieni o mi ąŜ szości od 220 do 276 m, rosn ącej ku południowemu zachodowi. Na powierzchni arkusza Wysokie najpowszechniej wyst ępuj ą osady najstarszego mastrychtu, których mi ąŜ szo ść wzrasta w kierunku południo- wym od 319 do ponad 600 m. Utwory te s ą wykształcone w postaci: margli i opok marglistych z wkładkami wapieni oraz kredy pisz ącej. Osady paleocenu dolnego o mi ąŜ szo ści około 30 m, znane z północnej cz ęś ci omawianego obszaru, s ą wykształcone w postaci gez z przewarstwieniami wapieni, oraz gez i piaskowców glaukonitowych. Osady czwartorz ędowe zachowane s ą jedynie fragmentarycznie. W cz ęś ci wy Ŝynnej zostały prawie całkowicie wyerodowane. Wi ększe mi ąŜ szo ści tych osadów wyst ępuj ą jedynie w dolinach rzek: Poru, Gał ęzówki, Giełczewki i Kosarzewki oraz sieci dolin bocznych. Na południu znaczne mi ąŜ szo ści osi ągaj ą pokrywy lessowe. Utwory zlodowace ń południowopol- skich, pokrywaj ące około 20% powierzchni opisywanego obszaru, s ą reprezentowane przez osady rzeczno-peryglacjalne, wodnolodowcowe oraz lodowcowe, wyst ępuj ące głównie w dolinach: Poru, Gałęzówki i Giełczewki. Interglacjał mazowiecki był okresem, w którym nast ępowała akumulacja w dolinach rzecznych, a na wierzchowinach zachodziły procesy wie- trzeniowe. W okresie zlodowace ń środkowopolskich (odry i warty), obszar arkusza pozostawał na bezpo średnim przedpolu ich maksymalnego zasi ęgu. Granica zasi ęgu zlodowacenia odry Znajduje si ę kilkana ście kilometrów na północny-zachód od omawianego terenu. Na opisywanym obszarze nie stwierdzono wyst ępowania osadów tego wieku. Podczas zlodowaceń północnopolskich (wisły) zachodziły procesy denudacyjne, które miały decyduj ący wpływ na ukształtowanie powierzchni terenu. W tym okresie powstały pokrywy lessowe, których mi ąŜ szo ść wynosi od kilku do kilkunastu metrów. Lessy w roztocza ńskiej cz ęś ci obszaru wyst ępuj ą niemal Ŝe zwart ą pokryw ą, a ich mi ąŜ szo ść dochodzi na- wet do 30 m i maleje w kierunku północnym. Mułki piaszczyste i piaski pylaste lessopodobne, wyst ępuj ą w wielu miejscach w środkowej i północnej cz ęś ci obszaru, a ich mi ąŜ szo ść wynosi od kilku centymetrów do kilku metrów. Piaski i mułki deluwialne akumulowane w holocenie, zajmuj ą przewa Ŝnie w ąskie dna suchych dolin i młodych rozci ęć erozyjnych. Wyst ępuj ą one głównie w południowej i zachodniej – roztocza ńskiej cz ęś ci obszaru. Namuły torfiaste rozpoznane zostały w rejonach: Gałęzowa, Starej Wsi i Targowiska. Mułki, o genezie związanej z rozmywaniem lessów, stwierdzono w dolinie Poru. Torfy niskie o średniej mi ąŜ szo ści 1,5 metra zawieraj ące przewarstwienia mad piaszczystych wyst ępuj ą w dolinie Poru i Wierzbówki.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Wysokie na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006).

CZWARTORZ ĘD: Holocen: 3 – piaski, Ŝwiry i mady rzeczne oraz torfy i namuły. Czwartorz ęd nierozdzielony: 6 – piaski Ŝwiry sto Ŝków napływowych, 8 – lessy, 9 – lessy piaszczyste i pyły lessopodobne. Czwartorz ęd; plejstocen: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 21 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, 29 – piaski i mułki rzeczno-jeziorne, 32 – piaski Ŝwiry sandrowe, 34 – gliny zwało- we, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, 36 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne. Neogen; miocen: 38 – wapienie organodetrytyczne, siarkono śne, Ŝwiry, piaskowce i gipsy. Paleogen; paleocen: 43 – gezy, wapienie, opoki, piaski i piaskowce glaukonitowe, margle, mułki i iły. Kreda górna: 44 – wapienie, kreda pisz ąca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki piaskowców i gezy, 46 – wapienie, opoki, margle, fosforyty, czerty. Ci ąg drobnych form rze źby: kemy

Zachowano oryginaln ą numeracj ę wydzieleń wg Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000.

IV. Zło Ŝa kopalin Na obszarze arkusza Wysokie udokumentowano tylko jedno zło Ŝe glin lessowych ceramiki budowlanej „Biskupie” (tabela 1).

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Nr Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie zagospodarowania 3 Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania (tys. m ) kopaliny 3 zło Ŝa konfliktowo ści na zło Ŝa kopaliny litologiczno- (tys. m ) zło Ŝa mapie surowcowego wg stanu 31.12.2009 r. (Wołkowicz, i in., 2010) Klasy 1-4 Klasy A-C

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Biskupie g(gc) Q 60,0 C1 G 1,0 Scb 4 B Gl, W

Rubryka 3: g(gc) − gliny ilaste ceramiki budowlanej Rubryka 4: Q − czwartorz ęd 9 Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych – C 1 Rubryka 7: zło Ŝe: G − zagospodarowane Rubryka 9: Scb − kopaliny skalne ceramiki budowlanej Rubryka 10: 4 − powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝe: B – konfliktowe Rubryka 12: Gl – ochrona gleb, W – ochrona wód podziemnych

Udokumentowane w kategorii C 1 zło Ŝe „Biskupie” ma powierzchni ę 1,85 ha i mi ąŜ- szo ść od 2,5 do 5,0 m ( śr. 4,4 m). W nadkładzie wyst ępuje gleba i less piaszczysty o grubo ści od 0,3 m do 0,7 m ( śr. 0,5 m), natomiast w sp ągu gliny i zwietrzelina margli kredowych. Zło- Ŝe ma form ę pokładow ą i jest suche. Gliny lessowe charakteryzuj ą si ę nisk ą skurczliwo ści ą wysychania średnio 2,8% sprawia, Ŝe surowiec ilasty nadaje si ę tylko do maszynowego formowania pod ci śnieniem (Cyrkler, Wyrwicki 1974). Kopalina zawiera poni Ŝej 0,4% margla w ziarnach > 0,5 mm, i wody zarobowej od 18,3 do 20,1; śr. 19,5% wag. Parametry tworzywa ceramicznego otrzy- manego w temperaturze 950°C są nast ępuj ące: wytrzymało ść na ściskanie – powy Ŝej 9,8 MPa i jego średnia nasi ąkliwo ść 9,9% wag. kwalifikuj ą kopalin ę ilast ą z tego zło Ŝa tylko do produkcji cegły pełnej niskich klas (Szydeł, 2001). Opisane zło Ŝe glin lessowych ceramiki budowlanej zawiera kopalin ę pospolit ą, powszechnie wyst ępuj ącą i łatwo dost ępn ą, dlatego zaklasyfikowano je z punktu widze- nia ochrony do złó Ŝ klasy 4, stosuj ąc kryteria zawarte w wytycznych dokumentowania złóŜ kopalin stałych (Zasady dok..., 2002). Klasyfikację sozologiczn ą złó Ŝ wyst ępuj ą- cych na obszarze obj ętym arkuszem Wysokie przeprowadzono uwzgl ędniaj ąc stopie ń kolizyjno ści eksploatacji górniczej danego zło Ŝa w odniesieniu do ró Ŝnych komponen- tów środowiska przyrodniczego i elementów zagospodarowania przestrzennego (In- strukcja oprac..., 2005). Zło Ŝe glin lessowych ceramiki budowlanej „Biskupie” poło Ŝone jest w obszarach chronionych gruntów rolnych (klasy I-IVa u Ŝytków rolnych) oraz w granicach udokumentowanego GZWP Niecka lubelska nr 406, dlatego powy Ŝsze zło Ŝe zaliczono do klasy B, czyli złó Ŝ konfliktowych (tabela 1)

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Na obszarze obj ętym arkuszem Wysokie górnictwo i przetwórstwo kopalin jest ograniczone tylko do prowadzonej na niewielk ą skal ę eksploatacji glin ceramiki budowlanej ze zło Ŝa „Biskupie”. Działalno ść górnicza na zło Ŝu glin lessowych „Biskupie” prowadzona jest od 2001 roku przez Pana Teofila Bartnika. UŜytkownik posiada koncesj ę wa Ŝną do dnia 31.12.2021 roku. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar i teren górniczy, które si ę pokrywaj ą, a ich powierzchnia wynosi 1,85 ha, tyle samo ile powierzchnia zło Ŝa. Wydobycie surowca ilastego w roku 2009 było na poziomie 1 tys. m 3 (Wołkowicz i in., 2010). Pozy- skany surowiec jest wykorzystywany w miejscowej cegielni do produkcji cegły pełnej.

11 Pozostałe zasoby surowca ilastego (60 tys. m 3) przy obecnym poziomie wydobycia star- cz ą na wiele lat. Ślady po niekoncesjonowanej eksploatacji piasków stwierdzono w okolicach miejscowo ści Kosarzew Dolny (gmina Bychawa), oraz okresowej eksploatacji piasków w okolicach miejscowo ści: Giełczew II i Wysokie (gmina Wysokie). Kruszywo z tych odkrywek wykorzystywane było i jest głównie w budownictwie indywidualnym na ró Ŝ- norodne potrzeby gospodarskie. Miejsca te zaznaczono na mapie jako punkty wyst ępo- wania kopaliny, dla jednego z nich zlokalizowanego w miejscowo ści Giełczew II sporz ądzono kart ę informacyjn ą.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin Obszar opisywanego arkusza jest perspektywiczny pod wzgl ędem udokumentowania niewielkich złó Ŝ gazu ziemnego w rejonie miejscowo ści: Giełczew i Stara Wie ś (Miłaczewski i inni, 1989). Potencjaln ą skał ą zbiornikow ą dla gazu ziemnego s ą struktury rafowe w obr ębie dolomitów i wapieni dewo ńskich rozpoznanych kilkoma wierceniami w rejonie Komarowa i Ciecierzyca (poza obszarem opisywanego arkusza). Skały zbiornikowe wyst ępuj ą pod nad- kładem: dolomitów, wapieni i iłowców jury oraz opok i wapieni marglistych kredy o grubo ści od 1500 do 2000 m. W powy Ŝszych rejonach nie wytypowano obszarów prognostycznych ze wzgl ędu na zbyt słabe rozpoznanie geologiczne struktur, które w tym obszarze mogłyby by ć potencjalnymi pułapkami dla gazu ziemnego. Zaznaczono tu obszary rozpoznane jako negatywne dla perspektyw glin ilastych ceramiki budowlanej i kopalin okruchowych. Powszechne na obszarze arkusza pokrywy lessowe reprezentowane s ą w przewa Ŝaj ą- cej masie przez lessy pierwotne pochodzenia eolicznego, charakteryzuj ące si ę ilo ściow ą dominacj ą frakcji pyłowej oraz co z punktu surowcowego jest najistotniejsze – bardzo małym (nieprzekraczaj ącym 5–10%) udziałem frakcji iłowej. Gliny lessowe wyró Ŝniaj ące si ę bra- kiem lub śladow ą ilo ści ą w ęglanów oraz zwi ększonym w stosunku do lessów o kilka procent udziałem minerałów ilastych wyst ępuj ą na obszarze arkusza fragmentarycznie i charakteryzu- ją si ę bardzo zmienn ą jako ści ą surowca ilastego (Gad, 1991). Mała zawartość minerałów ilastych, sprawia, Ŝe lessy z obszaru arkusza Wysokie s ą surowcem chudym, wobec czego nie nadaj ą si ę do maszynowego, plastycznego formowania wyrobów, a jedynie b ądź do r ęcznego formowania cegły pełnej, b ądź maszynowego formowania pod ci śnieniem (Cyrkler, Wyrwic- ki, 1974). Dodatkowo szkodliwym składnikiem surowców lessowych jest margiel ziarnisty. Dlatego te Ŝ nie mo Ŝna ich uzna ć za perspektywiczne surowcowo.

12 W latach 90. prowadzono prace geologiczno-poszukiwawcze za zło Ŝami surowców ilastych ceramiki budowlanej w rejonie na zachód od Gał ęzowa (Gad, 1991). Nawiercono chude lessy o parametrach jako ściowych niespełniaj ących kryteriów bilansowo ści dla kopalin ilastych ceramiki budowlanej. Zaznaczono go jako obszar o negatywnych wynikach rozpoznania dla glin ceramiki budowlanej. Analiza budowy geologicznej omawianego obszaru wskazuje na brak mo Ŝliwo ści wyst ępowania nagromadze ń zło Ŝowych kopalin okruchowych odpowiadaj ących zalecanym kry- teriom bilansowo ści (Kryteria..., 2001). Prace poszukiwawcze za złoŜem kopalin okruchowych w rejonie miejscowo ści Radomirka uznano za negatywne. Pod warstw ą gleby od 0,4 do 0,5 m, do gł ęboko ści 3,0 m, nawiercono pyły z wkładkami piasku i piaski pylaste b ędące na pograniczu pyłów piaszczystych (zaw. pyłów 29,8 %) pod nimi wyst ępuje wkładka 0,2 m iłu szarego, a nast ępnie strop kredy. Dlatego te Ŝ obszaru tego nie typowano do dalszego rozpoznania geologicznego (Czaja-Jarzmik, 1985). Torfy zajmuj ą znaczne powierzchnie doliny rzeki Por: w rejonie miejscowo ści Za- krzew – Targowisko i Tarnawa Du Ŝa oraz jego lewobrze Ŝnego dopływu – potoku Wierzbów- ka (na wschód od wsi Biskupie). Wyst ąpienia te s ą zlokalizowane na obszarach ł ąk chronionych i nie spełniaj ą podstawowego kryterium bilansowo ści dla złó Ŝ tej kopaliny. Charaktery- zuj ą się nieznaczn ą mi ąŜ szo ści ą ( śr. 1,5 m) oraz stosunkowo du Ŝą zawarto ści ą popiołu w torfie suchym ( śr. 23%). Ponadto zawieraj ą przewarstwienia mad piaszczystych (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Wysokie jest poło Ŝony w zlewni II rz ędu Wieprza i jego dopływów. W północnej cz ęś ci arkusza wyst ępuj ą rzeki: Gał ązówka, Kosarzewka i Giełczewianka, które okresowo odprowadzaj ą wody opadowe i roztopowe. W południowej cz ęś ci znajduje si ę gór- ny odcinek rzeki Por. Dolina Poru jest asymetryczna i stosunkowo płytka, cz ęść północna osi ąga gł ęboko ść 8 m, a południowa – 20 m. Przez wie ś Wysokie przepływa lewobrze Ŝny dopływ Poru – Wierzbówka. Na obszarze opisywanego arkusza znajduje si ę wiele źródeł zasilanych wodami szcze- linowymi s ą zlokalizowane u podstaw dolin rzecznych lub w ich dnach. Jedno z nich zlokalizowane w Krzczonowie zostało uznane za pomnik przyrody. W dolinie rzeki Por projektuje si ę zbiornik retencyjny (zbiornik Targowisko) o planowanej powierzchni zalewu 228 ha.

13 2. Wody podziemne Według regionalizacji hydrogeologicznej obszar arkusza Wysokie poło Ŝony jest w IX regionie lubelsko-podlaskim, makroregionie centralnym (Paczy ński, Sadurski, (red.), 2007). Wody podziemne eksploatowane s ą z kredowego pi ętra wodono śnego. Poziom ten wyst ępuje w osadach kredy górnej (górny mastrycht), wykształconych w postaci margli, margli ilastych i opok. W zale Ŝno ści od typu skał, z których zbudowana jest strefa aeracji, wyst ę- puj ą zró Ŝnicowane warunki zasilania wód podziemnych poprzez infiltrację wód opadowych, za ś na opokach, do gł ęboko ści od 1 do 4 m wyst ępuje rumosz skalny sprzyjaj ący infiltracji. Na skałach marglistych i kredzie pisz ącej wyst ępuj ą gliny zwietrzelinowe o niewielkiej prze- puszczalno ści, utrudniaj ącej infiltracj ę (Krajewski, 1970). Strefa intensywnego kr ąŜ enia wód podziemnych si ęga na Lubelszczy źnie do gł ęboko- ści 150 m, w zale Ŝno ści od wykształcenia litologicznego warstwy wodono śnej (Krajewski, 1970; 1972). Ponad 70% wód pochodz ących z infiltracji opadów atmosferycznych bierze udział w lokalnych systemach kr ąŜ enia, wykorzystuj ąc około 35-60% mi ąŜ szo ści zawodnio- nej strefy (Herbich, Krajewski 1977; Herbich 1987). Zawodnione utwory wykazuj ą du Ŝą anizotropi ę parametrów filtracyjnych, co zwi ąza- ne jest ze szczelinowym charakterem wodono śca jak równie Ŝ jego zró Ŝnicowaniem litolo- gicznym. Ze wzgl ędu na niewielk ą mi ąŜ szo ść strefy aeracji, najcz ęś ciej o dobrej przepuszczal- no ści, wody podziemne omawianego obszaru s ą szczególnie podatne na zanieczyszczenia. W dolinach rzecznych wyst ępuj ą wody w piaszczystych osadach czwartorz ędowych, pozostaj ących w bezpo średnim kontakcie hydraulicznym z u Ŝytkowym, kredowym pi ętrem wodono śnym. Zwierciadło wód podziemnych ma najcz ęś ciej charakter swobodny. W północ- nej cz ęś ci stwierdzono wyst ępowanie dwóch poziomów zawieszonych, utrzymuj ących si ę na słabo przepuszczalnych marglach ilastych. Wody z poziomów zawieszonych s ą drenowane poprzez źródła i cz ęś ciowo poprzez przes ączanie do u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Gł ęboko ść wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych u Ŝytkowego poziomu wodono śnego wynosi od 1,5 m w dolinie rzeki Por do ponad 40 na pozostałym obszarze. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej wynosi od 80 do ponad 118 m. Współczynnik filtracji zmienia si ę w znacznym zakresie od 1,2 do 71,4 m/d, średnio wynosi 20,7 m/d, a prze- wodno ść zmienia si ę od 100–500 m 2/d w rejonie dolin do ponad 1500 m 2/d na pozostałym obszarze (Perek, 1998). Obszar arkusza jest w 90% obj ęty sieci ą lokalnych wodoci ągów. Eksploatowane wody charakteryzuj ą si ę dobr ą jako ści ą z niewielkim, ponadnormatywnym st ęŜ eniem Ŝelaza. S ą to

14 wody wodorow ęglanowo-wapniowe, o mineralizacji wynosz ącej 0,2 – 0,5 g/dm 3. Na mapie zaznaczono kilkana ście uj ęć wód podziemnych wieku kredowego o wydajno ści powy Ŝej 25 m3/h.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Wysokie na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w o środku szczelinowo- porowym. Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 406 – Niecka lubelska (Lublin), kreda górna (K2)

Cały obszar arkusza Wysokie poło Ŝony jest w granicach Zbiornika Niecka Lubelska (Lublin) – GZWP 406, północno-zachodnia cz ęść obj ęta jest Obszarem Najwy Ŝszej Ochrony – ONO, a pozostała cz ęść Obszarem Wysokiej Ochrony – OWO (fig. 3) (Kleczkowski, 1990) (fig. 3). Zbiornik ten posiada dokumentacj ę hydrogeologiczn ą której celem było ustalenie dokładnych granic tego zbiornika oraz ocena stopnia zagro Ŝenia jako ści wód i sformułowanie wymogów ich ochrony. Aktualna powierzchnia zbiornika wynosi 7 492,5 km 2. Zasoby dys- pozycyjne całego obszaru GZWP 406 oszacowano na 1052,7 tys. m 3/d. (Czerwi ńska- Tomczyk i in., 2008).

15 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 823 – Wysokie, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie- czyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest do- stateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami

16 przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punk- tów. Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu 823 – dian) w gle- obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Wysokie bach na arku- dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) szu 823 – Wysokie Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 19 – 41 29 27 Cr Chrom 50 150 500 3 – 7 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 16 – 41 31 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 3 – 3 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 3 – 9 6 4 Ni Nikiel 35 100 300 2 – 19 5 3 Pb Ołów 50 100 600 4 – 22 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 – 0,06 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 823 – Wysokie 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 8 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, Ba Bar 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o Cr Chrom 8 ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego poziomu Zn Cynk 8 zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro Ŝenia dla zdro- Cd Kadm 8 wia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych st ęŜ enia za- Co Kobalt 8 chowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, 2) Cu Mied ź 8 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Ni Nikiel 8 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowa- mi, grunty le śne ora z zadrzewione i zakrzewione, nieu Ŝytki, Pb Ołów 8 a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowane z wył ączeniem Hg Rt ęć 8 terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- komunikacyjnych, sza 823 – Wysokie do poszczególnych grup u Ŝytkowa- 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny nia (ilo ść próbek) komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – At las geochemiczny Polski 8 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb za- klasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r.

17 Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Przeciętne zawarto ści: arsenu, kadmu, ołowiu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuj ą zawarto ści: baru chromu, cyn- ku, kobaltu, miedzi i niklu. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝliwiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń

Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1:750 000 (Strzelecki i in. 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15’. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda po- miarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowa- nym przez „Geofizyk ę” Brno. Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to mo Ŝliwe gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporz ądzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano tak Ŝe informacje z punktów znajduj ących si ę na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy.

18 823W PROFIL ZACHODNI 823E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5650444 5643663

5641965 5648448 m m 5639501 5644493 5638726

5635075 5635505

0 10 20 30 40 50 60 70 0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h nGy/h 19 19 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5650444 5643663

5641965 5648448 m m 5639501 5644493 5638726

5635075 5635505

0 1 2 3 4 5 6 7 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Wysokie (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor ) i sztucznych (cez ). Wyniki Warto ści promieniowania gamma wahaj ą si ę w granicach 41–62 nGy/h i odpowiadaj ą marglom, wapieniom i opokom górnej kredy, gezom i piaskowcom glaukonitowym paleocenu oraz lessom. Warto doda ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów cezu jest bardzo niskie i niskie, maksymalnie wynosi 6,5 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów typuje si ę uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 tekst jednolity) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy skła- dowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicz- nych przypadkach przyjmuje si ę zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienio- nych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb,

20 • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. • Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 3). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 3), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna).

Tabela 3 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Wysokie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Perek, 1998). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest para- metrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Wysokie bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ obszary poło Ŝone w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 406 Niecka Lubelska (100% powierzchni obj ętej arkuszem),

21 ─ zabudowa miejscowo ści gminnych Wysokie, Krzczonów i Zakrzew, ─ obszary pokryw lessowych: na południe od rzeki Por, rejon miejscowo ści Stawce, Za- krzew, Gał ęzów, Biskupie (Cie śli ński, 2001), ─ strefy (do 250 m) wokół źródeł: Krzczonów (pomnik przyrody), Gał ęzów, Urszulin (2), Kosarzew Górny (3), Stró Ŝa (2), Giełczew II (2), Krzczonów II, Stara Wie ś (2), Słu- peczno, Kolonia Elizówka, Wola Gał ęzowska, Teklin, Władysławów (3), ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Staw Bo ćków” PLB 060016 (ochrona ptaków) i „Guzówka” PLH 060071 (ochrona siedlisk), ─ obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach organicznych, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Pora, Wierzbówki, Giełczewki i pozostałych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół akwenów, ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10°, ─ obszary zagro Ŝone ruchami masowymi ziemi w rejonach: Gał ęzowa, Woli Gał ęzow- skiej, Urszulina, Kosarzewa, Teklina, Krzczonowa, Giełczewa, Baldachowa, Wysokie- go, Tarnawki Drugiej, Kolonii Nowy Dwór, Kolonii Guzówka orz tereny wyst ępowania poci ętych w ąwozami pokryw lessowych na południe od rzeki Por (Grabowski (red) i in., 2007). Problem składowania odpadów Ze wzgl ędu na pło Ŝenie analizowanego terenu w zasi ęgu udokumentowanego główne- go zbiornika wód podziemnych nr 406 Niecka Lubelska został on całkowicie wył ączony z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Wody podziemne wyst ępuj ą w sp ękanych skałach w ęglanowych kredy górnej (mastrychtu). Zasilanie pi ętra wodono śnego, pozbawionego izolacji odbywa si ę poprzez bezpo- średni ą infiltracj ę opadów atmosferycznych. W cz ęś ci północnej w słaboprzepuszczalnych marglach ilastych wyst ępuj ą dwa poziomy wód zawieszonych. Wody te pozostaj ą w ł ączno ści hydraulicznej z wodami pi ętra kredowego. Wody podziemne kredy górnej tworz ą na tych terenach główny u Ŝytkowy poziom wodono śny. Wody tego zbiornika charakteryzuj ą si ę wy- sok ą jako ści ą i powinny by ć rygorystycznie chronione przed zanieczyszczeniami antropoge- nicznymi (Perek, 1998). W dokumentacji hydrogeologicznej zbiornika nr 406 Niecka Lubel- ska wnioskuje si ę o zakaz lokalizacji inwestycji szkodliwych oraz mog ących pogorszy ć stan środowiska, w tym składowisk odpadów (Czerwi ńska-Tomczyk, 2008).

22 Ze wzgl ędu na brak izolacji u Ŝytkowego poziomu wodono śnego, na przewa Ŝaj ącym obszarze stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na wysoki. Zanieczyszczenia mog ą łatwo przeni- ka ć przez zwietrzał ą stref ę aeracji do wód podziemnych. W cz ęś ci południowo-zachodniej główny u Ŝytkowy poziom wodono śny jest izolowany 30 m warstw ą lessów erozyjnie poci ę- tych gł ębokimi w ąwozami. Izolacja jest słaba, obszar ten charakteryzuje si ę niskim stopniem zagro Ŝenia wód podziemnych ze wzgl ędu na brak ognisk zanieczyszcze ń. Na omawianym terenie funkcjonuj ą dwa gminne składowiska odpadów komunalnych. Składowisko gminne w Wysokim przewiduje si ę zamkn ąć w 2013 roku. Teren jest ogrodzony, odpady składowane są w niecce. Gminne składowisko odpadów w Zakrzewie nie jest zabezpieczone, odpady cz ę- ściowo pokryte s ą ro ślinno ści ą. planowany termin likwidacji po 2012 roku. Oba składowiska są monitorowane (wody podziemne), prowadzony jest drena Ŝ odcieków.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Wysokie opracowano na podstawie map: topograficznej, geologicznej (Ciesli ński, 2001) i hydrogeologicznej (Perek, 1998) w skali 1:50 000. Wykorzystano równie Ŝ map ę osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania Ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007) oraz opracowa ń in Ŝyniersko- geologicznych (Dr ągowski, 1965, 1981). Waloryzacja warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego ma charakter orientacyjny. Na mapie zaznaczono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Z analizy wył ączono obszary: lasów, gleb chronionych i ł ąk na glebach pochodzenia organicznego. Obszary, dla których przeanalizowano geologiczno-in Ŝynierskie warunki podło Ŝa budowlanego stanowi ą mniej ni Ŝ 10% powierzchni arkusza. Do obszarów o korzystnych warunkach budowlanych zaliczono tereny wyst ępowania gruntów spoistych, w stanie zwartym, półzwartym i twardoplastycznym oraz gruntów niespoistych, najcz ęś ciej średniozag ęszczonych i zag ęszczonych, na których nie stwierdzono wyst ę- powania zjawisk geodynamicznych, a gł ęboko ść wyst ępowania wód gruntowych przekracza 2 m p.p.t. Tak zaklasyfikowane obszary obejmuj ą tereny wyst ępowania niespoistych piaszczystych osadów wodnolodowcowych zlodowace ń południowopolskich, w których zwierciadło wód gruntowych jest gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. S ą to niewielkie obszary poło Ŝone w południowej i centralnej cz ęś ci arkusza. Wyst ępuj ące na wysoczyznach Roztocza lessy i lessy piaszczyste nale Ŝą do gruntów podatnych na zjawisko sufozji szczególnie na zboczach dolin, a w rejonach, gdzie lessy wy-

23 st ępuj ą na skrasowiałych skałach w ęglanowych (margle, wapienie, opoki) zagro Ŝone s ą osia- daniem powierzchni terenu. Długotrwałe zawodnienie (np. wykopów) powodowa ć mo Ŝe osiadanie zapadowe lessów. Obszary wyst ępowania litych skał (opoki, wapienie i margle) to generalnie korzystne warunki podło Ŝa budowlanego. Nale Ŝy zwróci ć jednak uwag ę na mo Ŝliwo ść niekorzystnych dla obiektów budowlanych zjawisk p ęcznienia i skurczu margli i opok w przypadku nara Ŝania ich na zmiany wilgotno ściowe (Dr ągowski, 1965, 1981). Rejony o niekorzystnych warunkach dla budownictwa to obszary wyst ępowania grun- tów słabono śnych (głównie namułów organicznych, a tak Ŝe piasków aluwialnych) oraz miejsca podmokłe i zabagnione, gdzie zwierciadło wody podziemnej stabilizuje si ę płycej ni Ŝ 2 m p.p.t. i mo Ŝe wyst ępowa ć agresywno ść wód wzgl ędem betonu i stali. Warunki takie pa- nują w szerokim dnie doliny Por i jej dopływów, głównie w rejonie miejscowo ści: Targowi- sko, Dragony i Tarnawa Du Ŝa. Warunki niekorzystne panuj ą cz ęś ciowo tak Ŝe na obszarach pokryw lessowych, gdzie lokalnie wyst ępuj ą znaczne spadki, a tak Ŝe we wszystkich miejscach gdzie nachylenie zboczy jest wi ększe ni Ŝ 12% (kraw ędzie w ąwozów) oraz mo Ŝliwe s ą powierzchniowe ruchy masowe (Grabowski (red.), 2007). Warunki takie panuj ą w południo- wo-zachodniej cz ęś ci opisywanego obszaru. Projektowanie i budowa obiektów budowlanych na wyró Ŝnionych obszarach o warunkach niekorzystnych wymaga wykonania bada ń geologiczno-in Ŝynierskich przedstawionych w formie dokumentacji.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu Na obszarze arkusza Wysokie gleby chronione, zaliczane do klas bonitacyjnych od I do IVa, wyst ępuj ą w postaci znacznej wielko ści kompleksów na terenie całego arkusza, pokrywaj ąc około 80% powierzchni. Wyst ępuj ą tu: gleby brunatne, płowe, czarne ziemie, r ędzi- ny powstałe z utworów lessowych, lessopodobnych i węglanowych skał kredowych oraz gleby bagienne (dolina Poru). Łąki na glebach pochodzenia organicznego zajmuj ą powierzchnie, poło Ŝone głównie w dolinie Poru i jego dopływów. Najwi ększe obszary le śne s ą poło Ŝone w południowej cz ęś ci opisywanego arkusza, w wi ększo ści w obr ębie Roztocza ńskiego obszaru chronionego krajobrazu. Inne wi ększe kompleksy le śne zlokalizowane s ą w okolicach: Maciejowa Starego, Radomirka, Kolonii Ko- sarzew oraz Szklarni. Na Ŝyznych glebach brunatnych, panuj ącym zbiorowiskiem w lasach jest gr ąd lipowo-grabowy z dominacj ą d ębu, grabu, lipy, klonu i osiki. Wyst ępuj ą tu równie Ŝ dąbrowy świetliste charakteryzuj ące si ę dominacj ą d ębu z licznym udziałem sosny, rzadziej brzozy, grabu, buka, lipy i osiki.

24 Ochron ą prawn ą w obr ębie arkusza Wysokie obj ęto kilka obiektów przyrodniczych: park krajobrazowy wraz z otulin ą, obszary chronionego krajobrazu oraz pomniki przyrody (Ochrona…, 2009). W śród drzew pomnikowych dominuj ą lipy drobnolistne, wi ązy górskie, klony pospolite oraz pojedyncze okazy d ębu, klonu, modrzewia europejskiego i kasztanowca białego. Źródło znajduj ące si ę w Krzczonowie zostało uznane za pomnik przyrody. W zaba- gnionej dolinie bezimiennego cieku, który stanowi dopływ Poru projektuje si ę utworzenie rezerwatu torfowiskowo-ornitologicznego „Staw Bo ćków”. Wyst ępuj ą tu na powierzchni 250 ha szuwary, bagna i zarastaj ące stawy z duŜą ilo ści ą gatunków ro ślin wodnych i szuwa- rowych z najwi ększ ą ostoj ą ptactwa wodno-błotnego na tym obszarze (tabela 4). Tabela 4 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Lp. Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Zakrzew T – O 1 R Targowisko * Lublin „Staw Bo ćków” (250) Krzczonów 2 P Krzczonów 1997 Pn – Ź Lublin Wysokie 3 P Wysokie 1988 PŜ – dąb szypułkowy lubelski Wysokie Wysokie PŜ – 2 lipy drobnolistne, 4 P 1988 (cmentarz) 11 wi ązów górskich lubelski PŜ Wysokie Wysokie 14 klonów pospolit., kasz- 5 P 1988 (koło ko ścioła) tanowiec biały, d ąb szypuł- Lublin kowy, lipa drobnolistna Zakrzew 6 P Zakrzew 1988 PŜ – lipa drobnolistna Lublin Stawce Batorz PŜ – 3 lipy drobnolistne, 7 P 1988 (przy szkole) Janów Lubelski klon jawor Batorz 8 P Stawce 1991 PŜ – modrzew europejski Janów Lubelski Batorz 9 P Wólka Batorska 1991 PŜ – lipa drobnolistna Janów Lubelski Ponikwy Zakrzew 10 P 1988 PŜ – 2 lipy drobnolistne (przy kapliczce) Lublin Turobin 11 P Kol. Tarnawa Du Ŝa 1988 PŜ – lipa drobnolistna Biłgoraj Turobin 12 P Tarnawa Du Ŝa 1988 PŜ – 14 lip drobnolistnych Biłgoraj

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody Rubryka 5: * – obiekt projektowany Rubryka 6: – rodzaj rezerwatu: T – torfowiskowy, O – ornitologiczny – rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej – rodzaj obiektu: Ź – źródło

25 W północno-wschodniej cz ęś ci obszaru poło Ŝony jest fragment Krzczonowskiego Parku Krajobrazowego (KPK). Park został utworzony w 1990 roku na powierzchnia 12 420 ha, jest otoczony 13 856 hektarow ą otulin ą. Obejmuje javascript: galeria('galeria/przyroda/2.jpg',360,480) on tereny o bardzo urozmaiconej rze źbie, poło Ŝone w krajobrazie rolniczym, typowym dla tego regionu. Cechuje go du Ŝa ró Ŝnorodno ść zespo- łów ro ślinnych. Rosn ą tu olsy, ł ęgi, lasy d ębowo-grabowe z domieszk ą buka, d ąbrowy świetliste, bory mieszane, zaro śla i murawy kserotermiczne, torfowiska niskie, ł ąki trz ę- ślicowe, zespoły ro ślinno ści wodnej, ruderalnej i segetalnej oraz wyst ępuj ą obszary rolne. Na opisywanym obszarze w granicach KPK i jego otuliny wyst ępuj ą gleby chronione. Z otulin ą Krzczonowskiego Parku Krajobrazowego, s ąsiaduje Czerniejewski obszar chronionego krajobrazu. Obszar ten został utworzony w 1990 roku na powierzchni 19510 ha. Jest to teren o bardzo urozmaiconej rze źbie, znacznych powierzchniach dobrze zachowanych kompleksów le śnych, licznych źródeł i dolinach rzecznych, co razem decyduje o du Ŝej atrak- cyjno ści krajobrazowej. W południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza poło Ŝony jest Roztocza ński obszar chronionego krajobrazu, utworzony w 1996 roku na powierzchni 18 441,35 ha obejmuje cenne przyrodniczo i atrakcyjne krajobrazowo tereny lessowego pasma Roztocza. Przez obszar ten przebiega Centralny Szlak Roztocza ński. Rozpoczyna si ę on w Beł Ŝcu i prowadzi do Szastarki koło Kra śnika. Poło Ŝenie arkusza Wysokie na tle systemów ECONET–Polska przedstawia figura 5. Przez południowo-zachodni ą cz ęść obszaru przebiega korytarz ekologiczny Wzniesie ń Urz ę- dowskich, oznaczony symbolem 64k (Liro, 1998). Zgodnie z Europejsk ą Sieci ą Ekologiczn ą Natura 2000 na obszarze arkusza Wy- sokie wyznaczono specjalny obszarów ochrony siedlisk i obszar specjalnej ochrony pta- ków. Teren omawianego arkusza znajduje si ę w obr ębie: PLH 060071 – Guzówka spe- cjalnym obszarze ochrony siedlisk i PLB 060016 – Staw Bo ćków jako obszar specjalnej ochrony ptaków (tabela 5). Obszar Guzówka o całkowitej powierzchni 741,5 ha, składa si ę z czterech cz ęś ci (trzy kompleksy le śne, z których jeden przechodzi na s ąsiedni arkusz śółkiewka, oraz płat murawy kserotermicznej z istotnymi stanowiskami storczy- ków). Obszar Staw Bo ćków o powierzchni 326,2 ha, obejmuje fragment doliny rzeki Por wraz ze stawem Bo ćków. Staw jest niemal całkowicie zaro śni ęty szuwarami trzcinowy- mi, mannowymi oraz turzycowiskami. Jego brzegi porastaj ą zaro śla wierzbowe i olsy. Otwarte lustro wody zajmuje jedynie 4 ha. W s ąsiedztwie dominuj ą zmeliorowane i eks- tensywnie u Ŝytkowane ł ąki, wyst ępuj ą te Ŝ grunty orne i niewielkie fragmenty lasów.

26 W ostoi stwierdzono wyst ępowanie co najmniej kilkana ście gatunków ptaków (mi ędzy innymi: łab ędzi, bociana białego i czarnego, dzi ęcioła białoszyjnego, derkacza, rybitwy, błotniaka stawowego i ł ąkowego, kani czarnej i zimorodka).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Wysokie na tle systemów ECONET (Liro, 1998) 1 – obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 33M – Roztocza ński, 34M – Lasów Ja- nowskich; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 64k – Wzniesie ń Urz ędowskich

Tabela 5

Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszarów obr ębie arkusza Typ Nazwa obszaru i sym- punktu obszaru Powierzchnia obszaru obsza- Kod obszaru bol oznaczenia na Lp. kod ru mapie (ha) województwo powiat gmina długo ść szeroko ść NUTS geograficz. geograficz. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Guzówka lubelski, Turobin 1 B PLH060071 22 °46’00’’E 50 °52’30’’N 741,5 PL312 lubelskie (S) biłgorajski Wysokie Staw Bo ćków PL312

28 28 2 A PLB060016 22 °44’35’’E 50 °49’14’’N 326,2 lubelskie lubelski Zakrzew (P) PL314

Rubryka 2: A, B – wydzielone OSO (Obszar Specjalnej Ochrony) i SOO (Specjalny Obszar Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000. Rubryka 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk, P – obszar specjalnej ochrony ptaków Rubryka 8: kod NUTS (europejski kod jednostek terytorialnych) PL312 – Chełmsko-Zamojski, PL314 – Lubelski

XII. Zabytki kultury Na obszarze arkusza Wysokie znajduje si ę kilka zabytków obj ętych ochron ą konser- watorsk ą (Rejestr..., 2009). Miejscowo ść Wysokie zało Ŝył w 1360 roku Łukasz Górka, który wybudował w osa- dzie zamek obronny. W 1368 roku Wysokie otrzymało prawa miejskie od króla Kazimierza Wielkiego. Około 1530 zostało spalone przez Tatarów, spaliły si ę równie Ŝ przywileje miejskie, które Łukasz Kaszowski wznowił u króla Zygmunta I w 1550 r. W 1832 r. car Aleksan- der I, za udział mieszka ńców Wysokiego w powstaniu listopadowym, pozbawił Wysokie praw miejskich i zamienił na bezpa ńszczy źnian ą osad ę.

Miejscowo ść w XV i XVI wieku stanowiła wa Ŝny o środek innowierczy, w połowie XIX wieku wcielona została do Ordynacji Zamoyskiej. Na mocy ustawy o ochronie dóbr kultury, ochron ą prawn ą obj ęto tutaj: cmentarz parafialny rzymsko-katolicki z poł. XIX wieku z na- grobkami i drzewostanem oraz neogotycki ko ściół rzymskokatolicki pw. św. Michała Archa- nioła, zbudowany w latach 1905 – 1908 z cmentarzem przyko ścielnym. Zabytkowe obiekty sakralne zlokalizowane s ą równie Ŝ w: Maciejowie Starym gdzie ochron ą obj ęto drewniany ko ściół polskokatolicki pw. św. Apostołów Piotra i Pawła z 1932 r. i cmentarz przyko ścielny oraz drewniany ko ściół parafialny pw. św. Tomasza z Canterbury i św. Małgorzaty z 1746-1750 r., cz ęś ciowo przebudowany w 1923-1930 r., z drewnian ą dzwonnic ą i cmentarzem przyko ścielnym w Targowiskach. Z wielu dworów znajduj ących si ę na obszarze arkusza, jedynie zespół dworski z par- kiem i stawami w Gał ęzowie oraz park z alejami w Woli Gał ęzowskiej z połowy XIX wieku zostały wpisane do rejestru zabytków. Do zabytkowych obiektów upami ętniaj ących historyczne miejsca pami ęci nale Ŝą tak- Ŝe cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej zlokalizowane w: Kolonii Zaraszów, Tar- nawce i Zakrzewiu. Osadnictwo na opisywanym terenie ma bardzo dług ą histori ę, czego świadectwem s ą liczne znaleziska archeologiczne, których stan i stopie ń rozpoznania nie predysponował ich jednak Ŝe do ochrony konserwatorskiej.

XIII. Podsumowanie Obszar obj ęty arkuszem Wysokie charakteryzuje si ę nieznacznym zró Ŝnicowaniem pod wzgl ędem zagospodarowania przestrzennego. Jest to typowy obszar rolniczy z niewiel- kimi kompleksami le śnymi.

29 Omawiany obszar charakteryzuje si ę du Ŝym deficytem kopalin naturalnych, zwłaszcza kruszywa naturalnego, którego zasoby s ą zerowe. Udokumentowano jedynie znikome w skali kraju zasoby bilansowe glin ceramiki budowlanej. Mo Ŝliwo ści ich powi ększenia przy obecnych kryteriach bilansowo ści i stosowanych technologiach przeróbki surowca ilastego s ą znacznie ograniczone. Obszar arkusza nale Ŝy uzna ć jako negatywny pod wzgl ędem perspektyw znalezienia nowych, du Ŝych złó Ŝ (powy Ŝej 1000 tys. m 3 zaso- bów) surowców ilastych ceramiki budowlanej. S ą jedynie perspektywy dla udokumentowania niewielkich złó Ŝ gazu ziemnego. Cały obszar arkusza znajduje si ę w granicach udokumentowanego GZWP nr 406 Niecka lubelska. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny jest zwi ązany z górnokredowymi osadami w ęglanowymi. Eksploatowane s ą wody dobrej jako ści, uj ęcia posiadaj ą du Ŝą wydajno ść . Ocenie warunków budowlanych podlegało mniej ni Ŝ 10% powierzchni arkusza. Na opisywanym obszarze panuj ą najcz ęś ciej niekorzystne warunki dla budownictwa, co wy- nika z obecno ści rozległych terenów podmokłych, mi ędzy innymi w dolinie Poru i jego dopływów, w których stwierdzono płytko wyst ępuj ące zwierciadło wód podziemnych o znacznych wahaniach. Na terenie arkusza ochronie prawnej podlega: specjalny obszar ochrony Siedlisk Natura 2000 o nazwie Guzówka (PLH 060071), obszar specjalnej ochrony ptaków Staw Bo ćków (PLB 060016), Krzczonowski Park Krajobrazowy wraz z otulin ą i obszary chronionego krajobrazu. Ustanowiono tu tak Ŝe dziesi ęć pomników przyrody. Ochron ą kon- serwatorsk ą obj ęto kilka obiektów, głównie ko ściołów, zabytkowy dwór, cmentarze wojenne oraz parki dworskie. Ze wzgl ędu na powszechne wyst ępowanie gleb wysokich klas bonitacyjnych, podsta- wowymi kierunkami rozwoju i inwestycji na omawianym terenie s ą: rolnictwo i przetwórstwo rolno-spo Ŝywcze, szczególnie o charakterze ekologicznym. Zabytki kultury oraz obszary ob- jęte ochron ą przyrody, sprzyjaj ą rozwojowi turystyki. Teren obj ęty arkuszem Wysokie, ze wzgl ędu na poło Ŝenie w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 406 Niecka Lubelska został wył ączony z mo Ŝli- wo ści składowania odpadów. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny w sp ękanych osadach kredy górnej na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci terenu jest całkowicie pozbawiony izolacji od zanieczyszcze ń antropogenicz- nych, w cz ęś ci południowo-zachodniej słabo izolowany poprzez 30 m pokryw ę lessów, poci ę- tych gł ębokimi w ąwozami. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci analizowanego terenu stopie ń zagro Ŝenia

30 wód poziomu u Ŝytkowego okre ślono na wysoki. W dokumentacji hydrogeologicznej zbiornika nr 406 wnioskuje si ę o zakaz lokalizacji na tych terenach obiektów uci ąŜ liwych dla środo- wiska lub mog ących pogorszy ć jego stan.

XIV. Literatura CIE ŚLI ŃSKI S., 2001 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Wy- sokie (823) wraz z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CYRKLER J., WYRWICKI R., 1974 – Lessy i gliny lessowe jako surowiec ceramiki budowlanej. Szkło i ceramika, nr 2, Warszawa. CZAJA-JARZMIK B., 1985 – Sprawozdanie z poszukiwa ń złó Ŝ kruszywa naturalnego dla potrzeb drogownictwa w rejonie Zamo ścia, śółkiewki, Zwierzy ńca i Frampola. Ar- chiwum Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego, Filia w Zamo ściu. CZERWI ŃSKA-TOMCZYK J., RYSAK A., ŁUKASIK R., GIL R., ZWOLIŃSKI Z., 2008 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia obszaru ochronnego zbiornika wód podziemnych Niecka Lubelska (GZWP nr 406). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DR ĄGOWSKI A., 1965 – In Ŝyniersko-geologiczna charakterystyka zwietrzelin utworów dolnomastrychckich przełomowego odcinka Wisły środkowej i przyległych wy Ŝyn. [w]: materiały z sympozjum n.t.: „Hydrogeologiczne i geologiczno-in Ŝynierskie pro- blemy zagospodarowania Wisły środkowej od Kazimierza Dolnego do Puław”. Ka- zimierz Dolny-Warszawa. Wyd. SIiTG, Katowice. DR ĄGOWSKI A., 1981 – In Ŝyniersko-geologiczna charakterystyka niszczenia skał ma- strychckich Wy Ŝyny Lubelskiej w wyniku p ęcznienia i skurczu, Biul. Geol. UW, t. 29. Warszawa. GAD A., 1991 – Sprawozdanie z wykonanych bada ń geologicznych dla udokumentowania

w kat. C 2 zło Ŝa surowca ilastego w miejscowo ści Gał ęzów. Centr. Arch. Geol., Pa ń- stw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D., (red.) MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w wojewódz- twie lubelskim. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HERBICH P., 1987 – Dynamika zwierciadła wód podziemnych w obszarach oddziaływania uj ęć Chełma i Rejowca. w : Probl. Hydrogeol. Śr-wsch Polski. Lublin.

31 HERBICH P., KRAJEWSKI S., 1977 – Okre ślenie horyzontalnej anizotropii warunków filtracji w utworach szczelinowych na podstawie analizy nieustalonego dopływu do studzien. Przegl. Geol. nr 8-9. Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 , 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, skala 1:500 000. Wyd. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski., PWN, Warszawa. KRAJEWSKI S., 1970 – Charakter dróg kr ąŜ enia wód podziemnych w utworach szczelinowych górnej kredy na Wy Ŝynie Lubelskiej. Przegl. Geol. nr 8-9 Wydaw. Geol. War- szawa. KRAJEWSKI S., 1972 – Strefowo ść zawodnienia utworów górnej kredy na obszarze Lubel- skiego Zagł ębia W ęglowego. Prace Hydrogeologiczne, Seria Specjalna I.G. War- szawa. KROGULEC E., WIERCHOWIEC J., 2005 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Wysokie (823) wraz z obja śnieniami. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Kryteria bilansowo ści złó Ŝ kopalin. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 18 grudnia 2001 r., DzU nr 153, poz. 1774, Warszawa. LIRO A. (red), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET–Polska. Wyd. Fund. ICUN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MALINOWSKI J., MOJSKI J. E., 1981 – Mapa geologiczna Polski 1:200 000. Arkusz Lu- blin. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MIŁACZEWSKI L., PELC T., D ĘBEK J., SOKOŁOWSKI A., SZEWCZYK J. 1989 – Pro- jekt bada ń geofizyczno-geologicznych w rejonie Bychawy. Centr. Arch. Geol. Pa ń- stw. Inst. Geol., Warszawa. Ochrona Przyrody w województwie lubelskim. Wojewódzki Konserwator Przyrody Lubel- skiego Urz ędu Wojewódzkiego w Lublinie, 2009.

32 OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A., (red.) 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, tom I. Pa ń- stwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. PEREK M., 1998 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Wysokie wraz z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w roku 2009. Biblioteka Monitoringu Środowiska, 2010, WIO Ś, Lublin. Rejestr zabytków województwa lubelskiego, 2009 – Wojewódzki Konserwator Zabytków w Lublinie. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ździer- nika 2002 r., poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

SZYDEŁ R., 2001 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa surowca ilastego (lessu) do produkcji cegły palonej pełnej "Biskupie". Arch. Geol. Starostwa Powiatowego w Lublinie. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r. – tekst jednolity). WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych, 2002. Ministerstwo Środowiska, Warszawa.