P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz WYSOKIE (823) Warszawa 2011 Autorzy: Władysław Ślusarek *, Paweł Kwecko *, Jerzy Miecznik *, Krystyna Wojciechowska ** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska * Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk * Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka * Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska * * – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – POLGEOL SA ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa ISBN.................... Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa 2011 Spis tre ści I. Wst ęp (W. Ślusarek) ............................................................................................................ 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza ( W. Ślusarek) .................................................. 4 III. Budowa geologiczna (W. Ślusarek) ..................................................................................... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (W. Ślusarek) ................................................................................................ 8 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (W. Ślusarek) ............................................................. 11 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (W. Ślusarek) ........................................ 12 VII. Warunki wodne (W. Ślusarek) .......................................................................................... 13 1. Wody powierzchniowe.................................................................................................. 13 2. Wody podziemne .......................................................................................................... 14 VIII. Geochemia środowiska.................................................................................................... 16 1. Gleby (P. Kwecko) ........................................................................................................ 16 2. Pierwiastki promieniotwórcze (J. Miecznik)................................................................. 18 IX. Składowanie odpadów ( K. Wojciechowska) .................................................................. 20 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (W. Ślusarek) ................................................................. 23 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (W. Ślusarek) .................................................................. 24 XII. Zabytki kultury (W. Ślusarek) ......................................................................................... 29 XIII. Podsumowanie (W. Ślusarek, K. Wojciechowska) ......................................................... 29 XIV. Literatura ........................................................................................................................ 31 I. Wst ęp Arkusz Wysokie Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) w skali 1: 50 000 opraco- wany został w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym Oddział Świ ętokrzyski w Kielcach (plansza A) oraz w zakresie geochemii środowiska w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie, a w zakresie problematyki składowania odpadów w Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL w Warszawie (plansza B). Map ę wraz obja śnieniami wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania MG śP (Instrukcja..., 2005) na podkładzie topograficznym w układzie współrz ędnych 1942. Przy opracowaniu arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Krogulec, Wierchowiec, 2005). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch Plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Za- gro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do skła- dowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: ko- paliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa bu- dowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Poszczególne elementy mapy opracowano na podstawie analiz materiałów archiwal- nych pochodz ących z: Centralnego Archiwum Geologicznego Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie, Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie oraz urz ędów powiatowych i gminnych. Zebrane informacje zostały uzupełnione i zweryfi- kowane w czasie prac terenowych. Celem mapy jest, mi ędzy innymi, przedstawienie: stanu rozpoznania i zagospodaro- wania złó Ŝ kopalin wraz z perspektywami i prognozami ich występowania oraz rzeczywistych i potencjalnych zagro Ŝeń środowiska przyrodniczego zwi ązanych z wyst ępowaniem złó Ŝ oraz eksploatacj ą i przeróbk ą kopalin na tle wybranych elementów hydrogeologicznych, obiektów i obszarów chronionych oraz warunków podło Ŝa budowlanego dla tworzenia optymalnych koncepcji urbanistycznych. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych 3 obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmującej si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasoba- mi środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe mog ą by ć pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych złó Ŝ, opracowanych dla komputerowej bazy o zło Ŝach. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP). II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Wysokie jest poło Ŝony mi ędzy 50º50’ a 51º00’ szeroko ści geograficz- nej północnej i mi ędzy 22º30’ a 22º45’ długo ści geograficznej wschodniej. Administracyjnie obszar nale Ŝy do województwa lubelskiego i obejmuje cz ęść powiatu lubelskiego (gminy: Bychawa, Krzczonów, Zakrzew, Wysokie), biłgorajskiego (gmina Turobin) oraz powiatu Ja- nów Lubelski (gminy: Batorz, Godziszów i Chrzanów). Omawiany obszar zgodnie z podziałem J. Kondrackiego (2001), jest poło Ŝony w ob- rębie 2 makroregionów: Wy Ŝyny Lubelskiej i Roztocza. W skład Wy Ŝyny Lubelskiej wcho- dz ą dwa mezoregiony: Wyniosło ść Giełczewska oraz Padół Zamojski (fig. 1). Wyniosłość Giełczewska stanowi wysoczyzn ę o urozmaiconej rze źbie, szczególnie w północnej cz ęś ci arkusza. Padół Zamojski jest rozległym obni Ŝeniem denudacyjnym powstałym wskutek erozji mało odpornych margli i kredy pisz ącej mastrychtu górnego. Obni Ŝeniem płynie rzeka Por, której źródła s ą poło Ŝone w rejonie wsi Batorz. W dolinie rzeki, miejscami niezbyt wyra źnie, zaznacza si ę akumulacyjno-erozyjny taras nadzalewowy, u uj ścia niektórych małych dolin widoczne s ą rozmyte sto Ŝki usypiskowe (Cie śli ński, 2001). W południowej cz ęś ci obszaru arkusza wyra źnie zaznacza si ę przebiegaj ąca sko śnie kraw ędź lessowa rozdzielaj ąca makroregiony: WyŜyn ę Lubelsk ą i Roztocze. Fragment opi- sywanego obszaru jest poło Ŝony na Roztoczu w obr ębie mezoregionu – Roztocze Zachodnie, 4 które stanowi obszar wy Ŝynny, o bardzo urozmaiconej rze źbie, przykryty zwart ą pokryw ą lessow ą o mi ąŜ szo ści si ęgaj ącej do 30 m. Teren poci ęty jest sieci ą suchych dolin i w ąwozów, w dnach których odsłania si ę podło Ŝe kredowe. Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Wysokie na tle jednostek fizycznogeograficznych wg. J. Kondrackiego (2001) 1 – granice podprowincji, 2 – granice makroregionów, 3 – granice mezoregionów Prowincja: Wy Ŝyny Polskie, Podprowincja: Wy Ŝyna Lubelsko-Lwowska, Makroregion: Wy Ŝyna Lubelska, Mezoregiony: 343.13 –Równina Beł Ŝycka, 343.15 –Wzniesienia Urz ędowskie, 346.16 –Płaskowy Ŝ Świdnicki, 343.17 –Wyniosło ść Giełczewska, 343.19 –Padół Zamojski; Makroregion: Roztocze, Mezoregiony: 343.21 –Roztocze Zachodnie, 343.22 –Roztocze Środkowe; Prowincja: Karpaty i Podkarpacie, Podprowincja: Północne Podkarpacie, Makroregion: Kotlina Sandomierska, Mezoregion: 512.47 –Równina Biłgorajska Obszar arkusza jest poło Ŝony w lubelsko-zamojskim regionie klimatycznym. Charak- teryzuje si ę on klimatem umiarkowanym kontynentalnym. W latach 2000–2008 średnia tem- peratura roczna wahała si ę od 7,8° do 9°C, a opady roczne od 528 mm do 662 mm. Przewa Ŝa- ją wiatry zachodnie, a obszar charakteryzuje si ę du Ŝym nasłonecznieniem (Raport..., 2010). 5 Arkusz Wysokie obejmuje teren typowo rolniczy. Przewa Ŝaj ą grunty orne, stosunko- wo mały udział