28/ I t ï. 13
,
I I 4
1
,.' t, j
t I JAARGANG: 1993 MAAND: DECEMBER NO:28
DIT BLAD IS EEN UITGAVE VAN DE: WILLEM MENG~LBERG VERENIGING opgericht 13 Februari 1987. SECRETARIAAT: DR. A. COSTER, ZIE ADRES / HIE~ONDER
REDACTIE: DR. A. COSTER, AB VAN KAPEL, IRISLAAN 287, HOFBROUCKERLAAN 66, 2343 CN OEGSTGEEST. 2343 HZ OEGSTGEEST. TELEFOON: 071-175395. TELEFOON: 071-172562. SAMENSTELLING EN DISTRIBUTIE: JOHAN KREDIET, RIJKSSTRAATWEG 71, 1115 AJ DUIVENDRECHT. TELEFOON: 020-6991607
BESTUUR: v . VOORZITTER: OTTO HAMBURG VICE-VOORZITTER: PROF. DR. W.A.M. VAN DER KWAST SECRETARIS: DR. A. COSTER PENNINGMEESTER: DR. A. COSTER LEDEN: AB VAN KAPEL JOHAN KREDIET ... JURIDISCH ADVISEUR: MR. E.E.N. KRANS
INHOUD VAN . DIT NUMMER: 1 van de redactie 3 MAHLERFEEST 1995 7 MUZIEK IN DE SCHADUW VAN HET DERDE RIJK 14 WILLEM KES 18 PIER RE MONTEUX 25 EDUARD VAN BEINUM 29 DISCOGRAFIE 31 KERSTMATINEES 40 CATHARINA VAN RENNES EN HAAR TIJDGENOTEN 41 EEN MUZIEKKRANSJE 43 MENGELBERG EN ZIJN TIJD 1886-1890 DE STATUTEN VAN ONZE VERENIGING -1-
VAN DE REDACTIE De laatste tijd was er een grote belangstelling voor Mengel berg te constateren in de pers: le naar aanleiding van de plannen van het Concertgebouw om in 1995 een Mahle~-feest te organiseren, ongeveer naar model van het Mahler feest 75 jaar geleden in 1920 bij Mengelbergs 25- jarig jubileum; 2e naar aanleiding van de publicatie van het proefschrift van P,~uline Micheels: 'Muziek in de schaduw van het Derde rijk; De Nederlandse symfonie-orkesten 1933-1945' . Enkele artikelen uit de dagbladpers over deze onderwerpen zijn in dit nummer opgenomen.
Voorts wordt aandacht geschonken aan het kerstgebeuren: u vindt een aankondiging van een uitvoering van het Weihnachtso ratorium uit 1910 o.l.v. Mengelberg en Ab van Kapel doet een boekje open over Kerstmatinee's uit Mengelbergs tijd. Voorts komt een Kerstconcert uit de oorlog aan de orde o . l.v. van BeinulTl . Aan laatstgenoemde dirigent. de opvolger van Mengelberg. ZIJD een tweetal artikelen gewijd. ontleend aan preludium van november 1978. Daaraan is ook het artikel over Mengelbergs voorganger: Willem Kes ontleend.
Otto Hamburg schrijft in zijn boeiende serie 'Dirigenten rond Mengelberg' over Pierre Monteux.
De Heer van der Laan vond in de nalatenschap van ZIJn moeder een beschrijving van een muziekavondje van een meisjesclub (krans) op 8 januari 1902. Het geeft een aardig tijdsbeeld uit die (Mengelberg) jaren. Ook Mevr. SchUtte zond ons een herin nering aan vroeger.
Natuurlijk gaan we ook weer door de jaren heen inde rubriek: 'Mengelberg en zijn tijd' en tenslotte vindt u in dit numner de statuten van onze vereniging zoals ze op de vergadering van 13 november j.l. vastgesteld zijn.
De redaCrl0'3: wenst u allen goede [e\'c:~stdagen èn '3'·'Ö'n voorspoedig 199·4. Karikatuur van Mahler als operadirigent. gemaakt door de kunstenaar ZasclJe. Wenen. BiJclarchiv der ÖsterreichischeIl Nationalbibliothek. JIMI[BN@rELIbEJlRG EN ~][QIDN ~IcJJID -3- MAHlER-FEEST 1995 Groot Mahlerfeest m• Concertgebouw Martijn Sanders: 'We gaan even Bayreuth spelen'
PÄRODL 4-\0 -,93 iegde interpretatie van het wt!rk. (Van onze kunstredactie) Mengelberg zelf raakte door De opbrengst van beide concer AMSTERDAM - Tussen 1 en 17 zijn sympathieën voor de Duitse ten is bedoeld voor de aanschaf mei 1995 zullen in het kader bezetter in diskrediet, en werd in van het Mengelberg Archief door van het Mahlerfeest 1995 in 1945 door de Centrale Ereraad het Haags Gemeentemuseum. het Amsterdamse Concertge van zijn functie ontheven. Het Het Stedelijk Museum wijdt. bouw alle symfonische wer feest markeert het begin van zijn op initiatief van directeur Rudi ken en orkestliederen van muzikaal eerherstel. Fuchs, een. expo~~tie aan de pa Gustav Mahler worden uitge Het symposium brengt onder rallellen tussen de beeldende voerd. Medewerking verlenen het motto Mahler - the world lis kunst ten tijde van Mahler en nu. het Koninklijk Concertge tens befaamde Mahlerspecialis Het Gemeentemuseum Den Haag bouworkest. de Wiener Phil ten als Donaid Mitchell. Henry treedt naar buiten met materiaal harmoniker. de Berliner Phil Louis de la Grange en prof. dr uit het Mengelberg-archief en harmoniker en het Gustav Eduard Reeser bijeen voor een het Gemeentearchief Amster Mahler Jugend Orchester on peiling van de actuele stand van dam, dat de archieven beheert der leiding van Bemard Hai zaken in het Mahleronderzoek. van zowel het Concertgebouw tink. Riccardo Chailly. Riccar Sanders beklemtoont dat de als het Concertgebouworkest. do Muti. Oaudio Abbado en vierdaagse bijeenkomst niet uit stelt een tentoonstelling samen Simon Rattle. sluitend is bedoeld 'als onderons over de Amsterdamse Mahlertra Volgens initiatiefnemer Mar je voor specialisten', maar ook ditie. tijn Sanders. directeur van het voor minder onderlegde geïnte• Met het Mahlerfeest 1995 zal Concertgebouw. is het evene· resseerden toegankelijk moet het Concertgebouw NV zich ment opgezet ter herdenking zijn. Aan de wetenschappelijke sterk op het buitenland richten. van het Mahlerfeest 1920, toen begeleiding van de concerten is Sanders hoopt · minstens 25 het Concertgebouworkest ter ge veel aandacht geschonken: elk proent van de bezoekers uit het legenheid van het 25-jarig ambts concert wordt voorafgegaan buitenland te recruteren. Daar jubileum van chefdirigent Wil door een pre-concert talk door des toe zal in samenwerking met lem Mengelberg binnen twaalf kundigen met, hoopt Sanders, KLM, 'official carrier' van het fes dagen een vrijwel identiek pro aansluitend een 'licht buffet'. tival, een grootscheepse publici gramma afwerkte. Als opmaat . tot het festival teitscampagne worden gevoerd. Het programma van de 'twee dient een uitvoering van Schön• De toegangsprijzen zullen vol de editie' is echter veelomvatten bergs Gurrelieder door het Radio gens Sanders 'op festivalniveau' der dan het eerste. Naast het Filharmonisch Orkest en het worden gebracht. Kaarten zullen hoofdprogramma stelt Sanders Groot Omroepkoor onder leiding rond de 200 gulden kosten en een 'bruisend activiteitenscala' van Edo de Waart. Voor Deryck zowel los als in abonnement wor in het vooruitzicht, met een Cooke's omstreden perfonning den aangeboden. Het is veel geld, groots Mahlersymposium. expo version van Mahlers onvoltooide erkent Sanders. "maar we ont sities en een substantieel muzi Tiende symfonie tekent het BBC vangen geen cent subsidie. Pres kaal bijprogramma als voor Welsh Symphony Orchestra on tige is nooit subsidiabeL" naamste bestanddelen. "Het der leiding van Mark Wiggles Om het Mahlerfeest toch voor moest een Mahlerfeest worden, worth. De bariton Thomas een groter publiek toegankelijk geen orkestenfestival. Inder Hampson brengt in twee recitals te maken, heeft Sanders de ge daad, ik hecht aan een soort Fest Mahlers complete liederen met meente Amsterdam verzocht op spiel-atmosfeer. We gaan even piano. . het Museumplein een tent en een Bayreuth spelen met z'n allen." In de aanloopfase tijn daar videowall op te stellen. waar Het Mahlerfeest is zo een hom naast · twee benefietconcerten door middel van een 'perfecte mage aan de grondlegger van de opgenomen van Mahlers Tweede geluidsverbinding' van het gebo beroemde Amsterdamse Mah symfonie door het Residentie Or dene kan worden meegenoten. lertraditie, waarin naast Mengel kest onder leiding van Gilbert Wethouder Ernst Bakker van cul- . berg en later Bernard Haitink Kaplan, de gefortuneerde Ameri tuur heeft. hangende de uitsla ook de componist zelf. als gastdi kaanse econoom die op eigen gen van de gemeenteraadsver rigent van het Concertgebouw kosten een facsimile-uitgave van kiezingen 1995, toegezegd zich orkest, een niet gering aandeel werk uitgaf en wereldfaam ver- voor dit voorstel te zullen in heeft gehad. _wierf met zijn ook op cd vastge- spannen. -4- N.R.C. ~-IO -9~ Amsterdams Mahler Feest biedt nu het complete oeuvre Door onze kunstredactie klagende Lied in de laatste, twee en Wenen. De Wiener Philharmo AMSTERDAM. 4 OKT. In het Am delige versie. niker spraken in hun reactie zelfs sterdamse Concertgebouw zal in Naast de twaalf officii!le con van "het mooiste project dat ons mei 1995 een 'Mahler Feest' cèrten en twee recitals in de Gro ooit is aangeboden." plaatsvinden waarbij voor het te Zaal van het Amsterdamse Een van de problemen, naast eerst in de historie het volledige Concertgebouw tijdens . het het moeizame organiseren van zo oeuvre van Gustav Mahler zal Mahler Feest zijn er twee aanvul veel concerten van buitenlandse worden uitgevoerd. Het Mahler lende concerten: de uitvoering orkesten in zo korte tijd, was voor Feest, dat vanmorgen werd aange van de Gurre/ieder en de uitvoe Concertgebouwdirecteur Sanders kondigd door Concertgebouw-di ring van de onvoltooide Tiende de verdeling van het repertoire recteur Martijn Sanders, is een symfonie in de versie van Cooke. over de orkesten en dirigenten completere herhaling van het Tijdens dat laatste concert, door waarbij ook de chronologische Mahler Feest dat in 1920 in het het BBC Welsh Symphony Or volgorde intact bleef. Elk orkest Amsterdamse Concertgebouw chestra en Jard van Nes onder mocht één symfonie noemen die plaatsvond. Ter gelegenheid van leiding van Mark Wigglesworth, de absolute voorkeur had. Omdat het 25-jarig jubileum van Willem klinkt ook Die Nacht van Al het voor de orkesten uit Amster Mengelberg als chef-dirigent phons Diepenbrock, een persoon dam, Berlijn en Wenen niet mo voerde toen het Concertgebouw lijke vriend van Mahler. gelijk was Das Lied von der Erde orkest in negen concerten alle Het door Mahler zelf nog vol uit te voeren, werd daarvoor het symfonie!!n en een aantal andere tooide eerste Adagio van de Tien door Claudio Abbado opgerichte werken van Mahler uit. de symfonie wordt gespeeld door Gustav Mahler Jugend Orchester Vijfenzeventig jaar later zullen het Gustav Mahler Jugend Or uitgenodigd. vier orkesten tijdens twaalf con chester onder leiding van Bernard Omdat voorafgaande ~n de certen het gehele symfonische Haitink, voorafgaande aan Das Amsterdamse optredens de bui oeuvre, de orkest liederen en ande Lied von der Erde. gezongen door tenlandse orkesten hun Mahler re vocale werken tot klinken bren tenor Peter Seiffert en bariton muziek ook tijdens concerten el gen: het Koninklijk Concertge Thomas Hampson, die ook twee ders uitvoeren, zal als gevolg van bouworkest, de Berliner Philhar lied-recitals geeft. Jennifer Lar het Mahler Feest ook buiten Am moniker, de Wiener Philharmoni more zingt de Rückert/ieder, een sterdam extra veel Mahler klin ker en het Gustav Mahler Jugen aantal liederen uit Des Knaben ken. Zo houdt de Newyorkse Car dorchester. De orkesten worden Wunderhorn wordt vertolkt door negie Hall daaraan een over twee gedirigeerd door Claudio Abba Anne-Sofie von Otter. Voor het seizoenen gespreid Mahler Festi do, Riccardo Chailly, Bernard overige zijn nog niet alle vocale val over, verklaart Sanders tevre Haitink, Riccardo Muti en Simon solisten bekend. den. Sanders rekent er op dal Rattle. Bernard Haitink zal alle twintig tot dertig procent van het vier orkesten dirigeren. Na het openingconcert diri publiek voor het Mahler Feest uit Het Mahler Feest, dat van 1 geert Riccardo Chailly het Ko het buitenland zal komen. De tot en met 17 mei 1995 duurt, ninklijk Concertgebouworkest in prijs van de kaarten zal waar wordt begeleid met concerten en de Eerste symfonie, voorafgegaan schijnlijk rond de 200 gulden lig inleidingen in de Kleine Zaal en door de Lieder eines fahrenden gen, voor jongeren zullen goedko tentoonstellingen over de beteke Gesel/en, gezongen door Hakan pere plaatsen beschikbaar zijn. nis van de Weense kunst in het Hagegard. De Tweede symfonie In totaal is er in het Concertge Stedelijk Museum en over' Wil wordt uitgevoerd door het Con bouw ruimte voor zo'n 25.000 lem Mengelberg in het Amster certgebouworkest o.l.v. Bernard luisteraars. Overwogen wordt op dams Gemeentelijk archief. Ook Haitink, die bij de Wiener Phil het Museumplein voor belangstel komt er een wetenschappelijk harmoniker Derde symfonie diri lenden een tent te plaatsen met symposium onder de titel geert, met medewerking van Jard daarin een video-wall en een goe Mahler: The wor/d /istens met van Nes. de geluidsinstallatie zodat men deelname van de Mahlerkenners Onder leiding van Riccardo daar ook de concerten kan volgen. Henry-Louis de la Grange, Do Muti spelen de Wiener de Vierde De Avro-radio zal alle concer nald Mitchell en Eduard Reeser. symfonie met Sylvia McNair in ten live uitzenden. Het plan is Aan de vooravond van het de sopraanpartij. De Vijfde sym verder op 5 mei 1995 - vij ftig Mahler Feest zullen op I mei het fonie en de Negende symfonie jaar na de bevrijding - een tv Radio Filharmonisch Orkest en wordt o.l.v. Claudio Abbado ge uitzending te geven van de uit het Groot Omroepkoor onder lei speeld door de Berliner Philhar voering van de Tweede symfonie, ding van Edo de Waart een uit moniker, die o.l.v. Bernard Hai de Auferstehungs-symphonie. De voering geven van de Gurre/ieder tink ook de Zesde symfonie ten Tweede symfonie wordt in sep van Amold Schönberg, een reus gehore brengen, voorafgegaan tember volgend jaar ook uitge achtig bezet laat-romantisch werk door de Kindertoten/ieder, gezon voerd door het Residentie Orkest dat werd geschreven vlak na de gen door Marjana Lipovsek. De onder leiding van de Amerikaanse dood van Mahler in 191 1. Het Zevende symfonie wordt gespeeld miljoniar Gilbert Kaplan, de eige Mahler-feest wordt besloten met door de Wiener Philharmoniker naar van het manuscript van de twee uitvoeringen van de even o.l.v. Simon Rattle. Van de parti partituur. De opbrengst van de eens massaal bezette Achtste tuur van de Zevende symfonie, concerten is bestemd voor de fi symfonie (de 'Symphonie der door Mahlers weduwe Alma nanciering aankoop van het Men Tausend') door het Concertge Mahler geschonken aan het Con gelberg-archief, dat zich bevindt bouworkest onder leiding van certgebouw, zal een facsimile-uit in het Haags Gemeentemuseum Riccardo Chailly. gave verschijnen, deels gefinan en eigendom was van de Willem cierd uit het geldbedrag dat Ber Mengelberg Stichting. Voor het overige zullen de nard Haitink kreeg toen hem de Hoofdsponsors van het onge symfonie!!n en Das Lied von der Erasmus Prijs werd toegekend. subsdidieerde Mahler Feest zijn Erde in de versie voor tenor en De voorbereiding van het twee de Koninklijke PTT en Shell Ne bariton in volgorde van ontstaan de Mahler Feest is al meer dan derland. De KLM wordt de 'offi worden uitgevoerd. Tijdens het drie jaar geleden begonnen. Na cial carrier'. De kaartverkoop zal offici!!le openingsconcert door het de toezegging tot medewerking vanaf maart volgend jaar begin Concertgebouworkest onder lei van het Concertgebouworkest is nen, de nu verschenen folder met ding Y8Il Riccardo Chailly gaan er veel hulp geweest van Bernard een bon waarmeemen zich daar op 2 mei enkele Wunderhornlie Haitink, die een vaste gastdiri voor kan aanmelden heeft een op deren en Mahlers jeugdwerk Das gent is bij de orkesten in Berlijn lage van 206.000 exemplaren. -5- Mahler-feest 1995 zet Mengelberg op de helling de VolL.§L. ..ant geschiedenis van de orkestmuziek Van onze verslaggever niet kende. Het trok mondiale be Roland de Beer langstelling; tot de be~oekers hoor 'Schopstoel AMSTERDAM den talloze collega-dirigenten en de componist Arnold Schönberg. Het werk en de persoon van de Het Mahler-project in 1995 is een Mengelberg dirigent Mengelberg, aan wiens ~~ bundeling van initiatieven onder gedachtenis in Nederland nog altiJd coördinatie van de NV Het Con gevoelens van gêne en het trauma certgebouw. Het omvat het ~omple was niet de van oorlog en bezetting kleven, zul te symfonische oeuvre, en IS voor len binnenkort het onderwerp wor zien van een reeks randevenemen den van een herwaardering. ten. Naast het Concertgebouwor bedoeling' Vierenveertig jaar na de dood van kest nemen buitenlandse orkesten Willem Mengelberg en precies een deel. Het Concertgebouworkest eeuw na Mengelbergs aantreden als speelt onder leiding van Riccardo dirigent van het Concertgebouwor Chailly onder meer Das Klagende Van onze verslaggever kest zal het muziekleven in Amster Lied, in een minder gangbare versie Roland de Beer dam voor een belangrijk deel in het waarin ook het (door Mahler later ------teken staan van Mengelberg en AMSTERDAM geschrapte) deel Waldmärchen een Gustav Mahler, de componist met plaats heeft. De Britse musicolo?g Het Amsterdams Concertgebouw wiens oeuvre Mengelberg decennia die deze versie bepleit. Donaid Ma organiseert in mei 1995 een ma':l lang een ongekende lotsverbonden cheII, is met de Franse Mahlerbio moet project rond de componist heid heeft gehad. graaf De La Grange en andere Mah Mahler. Het wordt het eerste evene Het Amsterdams Concertgebouw lervorsers betrokken bij een inter ment in Nederland dat in het teken wordt in mei 1995 het toneel van nationaal symposium . . staat van de herinnering aan Willem een internationaal Mahler-project In een tentoonstelling wordt aan Mengelberg. de dirigent die het lei waarvan de omvang alleen te verge dacht besteed aan de tandem Men derschap over het Concertgebouw lijken valt met het grote Mahler gelberg-Mahler. Geannoteerde par orkest in 1945 werd ontnomen op feest dat Willem Mengelberg vijfen tituren uit Mengelbergs nalaten last van een Centrale Ereraad. zeventig jaar eerder (in mei 1920) schap zullen licht werpe.n op .tem Tot de Mahlerkenners die het organiseerde met het Concertge pokeuzes en andere ultvoenngs project begroeten. hoort de musico bouworkest. Het is het eerste grote wensen van Mahler, die de loog Eduard Reeser, het enige nog muziekevenement in Nederland dat Nederlandse dirigent 'ein famoser levende lid van de raad die Mengel in het teken zal staan van de herin Kerl' noemde ('Hij is de enige die ik oerg na de bevrijding verbood ooit nering aan Mengelberg, de ooit gea met volledige gemoedsrust ee.n nog in Nederland te dirigeren. doreerde dirigent die in 1945 sma werk van mij toevertrouw'), en die 'Mengelberg was een geniale diri delijk van zijn dirigentschap werd zelf na de eeuwwisseling de eerste oent die aan het eind van zijn leven ontheven wegens zijn vriendschap uitvoeringen in Amsterdam leidde in een rotsituatie kwam. en zichzelf pelijke houding tegenover de Duit van zijn Eerste en Derde SymfOnie . heeft verkocht'. is zijn oordeel. se bezetter. Behalve het manuscript van Mah Mengelberg had de bezetter om Het Mahler-project 1995 heeft Iers Symfonie nr 7 - het belangrijk annd en had zich volgens de raad volgens mede-initiatiefnemers - van ste overgebleven Mahler-~a~u schuldig gemaakt aan 'ontoelaatba de Gustav Mahler Stichting Neder script in Nederland (een bezlttmg re handelingen in strijd met de ?a land - geen 'rehabilitatie' van Men van het Concertgebouw) - wordt tionale eer'. Reeser staat nog vier gelberg tot doel, maar wel e~n vin het restant getoond van de manu kant achter dit vonnis. 'Maar de gerwijzing naar de 'enonne Impor scripten uit het bezit van de Men schopstoel waarop .hij terecht tantie' die Mengelberg heeft gehad gelberg Stiftung. Dit restant wordt kwam. was helemaal niet ~e ~edoe voor het Nederlandse muziekleven: beheerd door het Haags Gemeente Iing. Hij kreeg overal aanbledmgen; 'De combinatie Mahler-Mengelberg museum. Het Mahler-project 1995 maar kon geen stap meer verzett~n . is van doorslaggevende betekenis staat mede in het teken van een Mengelbergs paspoort . verhep. geweest voor Amsterdam èn voor fondswerving, waaraan het Resi Hij kreeg geen nieuw. ZWltserla~d Mahler.' dentie Orkest al in 1994 meedoet werd zijn ballingsoord, tot zIJn Mengelberg dirigeerde in mei onder leiding van de Newyorkse dood in '51. Volgens Reeser wa~. d~ 1920. na een verkennende en con amateurdirigent en Mahlerkenner bijkomende straf ·o~beho?rhJk. soliderende Mahler-praktijk van Gilbert Kaplan. Het geld wordt be ' De Duitse componist. Rlcha~d bijna twintig jaar, binnen enkele steed aan de redding van het restant Strauss werd in '47 al gefet~erd m weken alle negen voltooide symfo van het Mengelberg-archief v~n de Londen. Niemand die hem zIJn oor nieën en de belangrijkste symfoni Mengelberg Stiftung. Deze Stlftung logsverleden ~.og aanwreef.' ~ol sche liedcycli van de in 1911 overle .heeft de afgelopen jaren uitverkoop gens Reeser zIJn Mengelbergs on den Weense componist. Het festival gehouden van een aantal kapitale schatbare verdiensten v~n voor stond in het teken van Mengelbergs muziekmanuscripten, voor het on 1940' toe aan herwaardenng. 25-jarig dirigentenjubileum. Het derhoud van Mengelbergs zomer was tegelijk een eerbetoon aan een huis in Zwitserland. componist dat zijn weerga in de -6- Het eerste Mahler Feest had vooral internationaal belang Mengelberg: Mahlerprofeet
~orKASPERJANSEN ties. Daarnaast bracht hij bij an sief kennis te maken met het Het tweede Mahler Feest, dat in dere gelegenheden nog delen goeddeels volledige oeuvre van mei 1995 in het Amsterdamse daaruit tot klinken. Mengelberg Mahler, dat elders nog decennia Concertgebouw zal plaatsvinden, ging daarmee door tot hij tijdens lang sterk omstreden zou blijven is opnieuw een bevestiging van de de Tweede Wereldoorlog de en op zijn best slechts incidenteel bijzonder hechte band tussen ,joodse" muziek van Mahler niet werd uitgevoerd. Mahler en het Nederlandse mu meer mocht spelen. In 1945 Bovendien kwam het Mahler ziekleven in deze eeuw. kreeg Mengelberg, na 50 jaar het Feest op een bijzonder tijdstip: Mahler introduceerde zelf in Concertgebouworkest te hebben kort na het einde van de Eerste de jaren 1903-1909 op uitnodi geleid, een dirigeerverbod wegens Wereldoorlog, die de internatio ging van \\ illem Mengelberg zes zijn welwillende houding tegen nale contacten tussen kunstenaars van zijn symfonieC!n (in volgorde over de Duitsers. Hij overleed in sterk bemoeilijkte. Tal van com de nrs lIl, I, IV, II, V en VII) en 1951 in Zwitserland. ponisten uit verschillende landen verder de Kindertotenlieder en Mengelberg pleitte onvermoei bezochten het Mahler-feest in Das Klagende Lied in het Am baar voor Mahler, die in de rest Amsterdam. Zo is er nog een foto sterdamse Concertgebouw. Na van de wereld niet of nauwelijks van Mahler-feestgangers tijdens die eerste uitvoeringen onder lei werd uitgevoerd. De twee bron een boottocht naar Volendam. ding van Mahler zelf blééf Men zen portretten van Mahler en met in het midden Arnold Schön• gelberg dit destijds zo eigentijdse Mengelberg die zijn verankerd in berg. repertoire ten gehore brengen, in de muur van de Grote Zaal van Alfredo CaselIa, Florent Amsterdam maar ook op tournees het Concertgebouwen de herin Schmitt, Arnold Schönberg, Carl van het Concertgebouworkest, zo neringsplaquette daaronder dui Nielsen, Johan Halvorsen, Paul als in Rome en Frankfurt. den zo op veel meer dan alleen Gilson, Ol ga Samaroff, Oscar Bie het eerste Mahler Feest. en Samuel Langford spreken na Tot Mahlers dood op 50-jarige Dat Mahler Feest in 1920 was afloop in een gezamenlijke verkla leeftijd in 1911, klonk zijn mu voor ons eigen laild vooral interes ring niet alleen hun dank uit voor ziek in ons land tijdens 39 concer sant door de uitvoeringen in de de grote gastvrijheid en de vele ten. In de jaren 1903 tot 1920, volgorde van ontstaan. Maar voor hun bewezen vriendelijkheden, toen het eerste Mahler Feest in een groot deel van de rest van de maar zeiden ook .. dat deze gast Amsterdam van 6 tot en met 21 muzikale wereld was het - in vrijheid voortkwam uit een diep mei plaatsvond, leidde Mengel een tijd dat zulke grootse werken besef van internationale broeder berg 218 concerten van het Con nog lang niet op grammofoonpla schap en een juist begrip voor de certgebouworkest met complete ten konden worden vastgelegd - betekenis van de muziek als uni uitvoeringen van Mahlercomposi- een eerste gelegenheid om inten- versele kunst."
Mahler Feest 1995 unieke gebeurtenis Van een onzer verslaggevers AMSTERDAM, dinsdag Het Amsterdamse Concert gebouw zal in mei 1995 het centrum zijn van een zeer groots opgezet Mahler Feest. Alle tien symfonieën van Gustav Mahler en zijn Liede ren voor zangstem en orkest zullen tussen 1 en 17 mei 1995 worden uitgevoerd door onder meer het Concertgebouwor kest, de Wiener Philhannoni ker en de Berliner Philhanno niker. Dirigenten zijn Riccar do Chailly, Bernard Haitink, Riccardo Muti, Claudio Abba do en Simon Rattle. De presentatie van het Mah Ier Feest bevatte voorts plan nen voor ten minste drie ten toonstellingen, een groot mu ziek-wetenschappelijk sym posium en inleidingen door internationaal gekozen spe cialisten vóór elk van de con certen. -7- MUZIEK IN DE SCHADUW UAN HET .I N DE lWEEDE Wereldoorlog tel de Nederland éen achttal; symfo nie-orkesten. De musici ipeelden Een discussiebijdrage in deze kwestie hun programma's met inachtne~ DERDE RIJK mag bijzonder worden genoemd. Henr: ming van de verbodsbepalingen van het Polak, die juist in die jaren fervent streed nationaal-socialistische bezettingsregi I-!et concertI even kreeg impulsen uit de tegen ?et Duitse antisemitisme, veront me. Ze w.erden doorgaans collectief lid vernieuwing en verbetering van de orkes~ schuldigde Mengelberg met het argumen: van de Kultuurkamer. De joodse orkest ten in Duitsland. Het conservatorium in dat anderen - . 'kooplieden en industrië leden werden in 1941 Qntslagen en vorIl) Leipzig bood gelegenheid voor een uitne len, zelfs Joodse' - hetzelfde doen. Laat den het Joodsch Symphonie-Orkest, dat mende scholing, zoals die in het toenma Mengelberg maar reizen, het belangrijk bleef spelen tot de deportaties me lige Nederland ondenkbaar was. En ten ste is dat het Concertgebouworkest dio 1942. slotte was Duitsland het onbetwiste cen voortbestaat. 'Er is een oud Joods gezeg- In.het algemeen is de Duitse bezetting trum van de toenmalige moderne mu · de', besloot Polak, 'de rabbijn moge ster vruchtbaar geweest voor het muziekle ziek. . ven, de Bijbel blijft.' ven, vooral door een opmerkelijke verho Dit overwicht woog zwaar in de muzi Deze adoratie voor, zo niet verslaving ging van de orkestsubsidies en ~oor een kale betrekkingen tussen Nederland en aan het . Concertgebouworkest en zijn op Nederlandse muziek gerichte cultuur Dui~land voor en tijdens de Tweede We eerste dirigent is typerend in de bevindin politiek. Men kan zich een historische reldoorlog. Het trad aan het daglicht in gen van Micheels. In maart 1943, toen de benadering van dit onderwerp voorstel het besluit van de Nederlandse regering joodse musici al waren ontslagen en het len, waarin de auteur inet ingehouden om Richard Strauss in 1934 een hoge repertoire was genazificeerd, poogden woede de aanval opent op foute gedra onderscheiding te verlenen, ook al was 'eenige oude Concertgebouwvrienden' gingenen foute dirigenten in de uitvoe hij op dat moment al president van de tegen de stroom van concertbezoekers in rendetoonkunst; een herhaling van de nationaal-socialistische Reichsmusik te roeien met een vlugschrift: 'Lezer, be indertijd al spectaculaire zuiveringspro kammer. zoekt geen Mengelbergconcerten. Be cedures. Het vomit tevens een verklaring voor dwingt Uw muziekhonger. Denk aan de De muziekhistorica Pauline Micheels, de toenma.lige houding van de dirigent gijzelaars, gevangenen, gedeporteerden.' die woensdag aan de Universiteit van van het Concertgebouworkest Willem De grote toeloop bewees dat zulke op Amsterdam promoveerde op het proef Mengelberg, een centrale figuur in Mi roepen vergeefs werden gedaan. schrift Muzjek in de schaduw van het cheels' studie. Maar het is ook een factor Derde Rijk - De Nederlandse symfonie in de ontVankelijkheid voor een Duitse AS DE Duitse waardering orkesten, 1933-1945, koos voor een an cultuurpolitiek, die in 1941 gunstig uit voor het muzikale import dere opzet. Ze is ook nieuwsgierig, ver werkte op de arbeidsvoorwaarden van de land Nederland evenredig klaart.en licht toe, en verliest daarbij een leden van de symfonie-orkesten in Ne groot? Micheels heeft een morele oordeelsvorming niet uit het oog. derland. W archiefstuk uit 1941 I) pgediept. waarin 'Orkestmusici en dirigenten kropen tij Seyss-Inquarts ambtenaren een lijst van dens de bezetting in grote meerderheid in Na de Machtübernahme van Hitler in 'Exportfähige niederländische reprodu hun muzikale schulp', zo besluit zij haar 1933 werd het muziekleveri spoedig ge zierende Künstler' hebben opgesteld. in studie. Zij verklaart dat met een woord nazificeerd, juist vanwege de invloed van gedeeld naar hun kwaliteit. Een 'Supra van Tucholsky: 'De musicus denkt niet, de Duitse toonkunst in binnen- en bui Klasse' van Nederlandse musici was daar hij bekent geen kleur, hij maakt muziek.' tenland. Nazificatie kwam neer op een niet bij . Maar na de bevrijding 'zouden veel musi ruimere subsidiëring van de orkesten en Een andere 'hindernis' voor uitwisse ci ervaren dat zij met terugwerkende op een verbod werken van joodse compo ling was dat de beste violisten en cellisten kracht niet alleen op hun muzikale pres nisten - en spoedig ook van componisten van joodse herkomst waren. Twee solis taties, maar ook op hun gebrek aan poli uit de Feindstaaten - uit te voeren. In ten werden om politieke redenen ge tieke stellingname èn hun morele verant Nederland werd deze nazificatie met ar schrapt: Jo Vincent ('deutschfeindlich') woordelijkheid daarvoor konden worden gusogen gevolgd. Ze leidde·tot een open en de pianist Willem Andriessen ('WilI aangesprbken. ' baar debat over de vraag of de tamelijk nicht in Deutschland spielen'). 'Musiker', schreef de ambtenaar voor intensieve uitwisseling van muzikanten De troefkaart voor de musici was de muziek van het nieuwe departement van met Duitsland niet moest'worden stopge Duitse cultuurpolitiek: het bevorderen Volksv06rlichting & Kunsten triomfan zet. van Nederlandse muziek. In 1941 bij ~ telijk aan zijn Duitse superieur, 'sind be De hoofdrol in dit debat werd, zoals in voorbeeld werd bepaald dat elk orkest 20 kanntlich höchst selten politisch und alle brandende kwesties in Micheels' dis tot 30 procent Nederlandse composities auch dieserhalb als ungefährlich fur die sertatie, toebedeeld aan Mengelberg, die in het eigen speelplan moest opnemen; in öffentliche Ordnung zu betrachten'. De in 1937 met zijn Concertgebouworkest latere jaren werd deze eis zelfs gekoppeld opmerkelijke uitzondering op de regel op tournee wilde gaan naar Berlijn. Hij aan de subsidiëring door de overheid. bleken de zangeressen (Jo Vincent en verdedigde zich met een verwijzing naar Néderlandse muziek werd ook bevorderd vier anderen) die weigerden zich bij de een uitwedstrijd van Nederlandse voet doordat het departement van Volksvoor Kultuurkamer aan te melden en zich ver ballers. 'En dan verliezen ze óók nog. lichting & Kunsten de componisten op volgens tot geheime kamermuziek moes Tienduizenden Hollanders gaan er kij - . drachten verstrekte. ten beperken. ken. Zij zeggen: sport is geen politiek. En Er werden daarbij geen voorschriften Een ander hoofdthema in de dissertatie gelijk hebben ze. Ik ":order hetzelfde voor een 'nazi-kunst' gegeven. De mu is de grote en traditionele invloed van recht wat de kunst betreft.' ziek die uit deze opdrachten voortkwam. Duitsland op het Nederlandse muziekle De tournee werd overigens afgeblazen, aldus Micheels, 'laat geen stilistische ven. De traditie gaat terug tot de negen gedeeltelijk wegens.tekort aan devieze~, breuk zien met de (kunst)muziek die tiende eeuw, toen naar Duits voorbeeld maar ook vanwege bezwaren van sommi voor de oorlog in Nederland werd ge het niveau van de uitvoeringspraktijk in ge orkestleden. Mengelberg zelf ging wel schreven'. De toelage die bijvoorbeeld de de zangscholen van de Maatschappij tot naar nazi-Duitsland, jaarlijks zelfs, en hij componist Willem Pijper toegewezen Nut van het Algemeen en de muziek voerde er ook niet de werken van verbo kreeg, bevatte geen ideologische voor scholen van de Maatschappij tot Bevor den componisten als Mendelssohn of schriften. dering der Toonkunst werd opgewaar Mahler uit. deerd. -8-
Een voorbeeld van zulke inspanningen was de 'Rembrandt-Kultuurweelç', die in juli 1944 - dus na de geallieerde invasie in Normandië - in diverse steden werd gehouden. Rembrandt moest tot een na 'De musicus tionale variant van 'germaansheid' wor den opgewaardeerd. De orkesten speel-' den bij die gelegenheid Nederlandse mu ziek, maar wat een hoogtepunt had kun nen zijn. was niet voorhandel'~ een op bekent voering van de opera Rembrandt op tekst van Tom Bouws en muziek van Henk Badings door de gemeentelijke opera van Amsterdam. Muziek werd een regeringszaak; de geen kleur, tweede troetkaart. Naar Duits voorbeeld, maar voora,l ook vanwege de persoonlijke belangstelling van Seyss-Inquart werden de salarissen van de musici eindelijk ver beterd. Micheels stelt vast dat in 1943 op hij maakt de begroting van het departement van Volksvoorlichting & Kunsten negen ton was uitgetrokken voor de orkesten. Dat was tienmaal zoveel als het subsidiebe muziek' drag in de laatste vooroorlogse begroting (1939). Deze begunstiging door Seyss-Inquart overleefde de bevrijding. Op de eerste naoorlogse begroting was het bedrag voor de orkesten opgetrokken tot 1,3 mil joen. Ook het stelsel van prijzen en beur zen en de centrale bevordering van Ne derlandse muziek werd in 1945 door het nieuwe departement van Onderwijs. Kunsten & Wetenschappen overgeno men. Cultuurpolitiek als blijvend gevolg van de Duitse bezetting? Dit verrassende be wijs van continuïteit tussen een oorlogs en een naoorlogs verschijnsel werd in 1945 aan het oog van de tijdgenoten onttrokken door de prioriteit van de zui vering van de kunstenaars. Deze zuive ring werd. doordat het zo vroeg moest gebeuren - musici werd gevraagd op be vrijdingsfeesten te komen spelen - een spektakel met opnieuw Mengelberg in de hoofdrol: niet alleen de ditigent. maar ook de directeur van het Concertgebouw en zijn orkest. Rudolf Mengelberg. De eerste kreeg te horen (in zijn Zwit serse chalet) 'dat hij nooit meer den diri geerstaf in Nederland behoort op te hef fen', De tweede werd ontslagen, maar zonder een crisis in de raad van commis sarissen, waardoor ook enkele gerespec teerde Amsterdamse industriëlen en ju risten in opspraak raken. Muziek in de schaduw van het Derde Rijk is vooral feitelijk en in het bijzonder gericht op uitvoerende musici. Het is niet een muziekgeschiedenis, maar een muzi kantengeschiedenis. Er blijft wel wat te wensen over - een goede biografie van Mengelberg bijvoorbeeld - maar er wor den op 'een overtuigende wijze harde no ten gekraakt, zowel ten aanzien van de funeste invloed van het nationaal-socia I lisme als van een blijvende betekenis van de Duitse bezettingspolitiek. I Jan Bank
Paullne Mlcheels: Muziek in de schaduw van het Derde RIJk - De Nederlandse symfoniHrkesten, 1933-1945. Walburg Pers;.f ~9,50 . [SBN 90 60118618. -9- Mengelberg: Een dirigent zonder maatgevoel
Hij is al bijna een halve eeuw IUD ZATERDAG dood. maar nog steeds worstelt het Nederlandse muziekleven door THEO GERRITSE met de figuur Willem Mengel MSTERDAM - Op 13 au In die eerste naoorlogse Jaren IS berg 0871-1951). Ooit Neêr gustus 1946 schrijft de Am er in de Nederlandse maatschap lands meest bejubelde dirigent A-sterdamse advocaat mr pij echter weinig begrip voor de overleed hij berooid, ontluis J.A.J. Bottenheim een lange brief gedragingen van wie eens onze aan het hoofd van de politieke re nationale, muzikale trots was. terd en verguisd als balling in cherche in de hoofdstad, mr En Als de straf tegen de dirigent van Zwitserland. Omdat hij zich te gels. De brief van Bottenheim - het Concertgebouworkest een vriendschappelijk had opge raadsman van dirigent Mengel jaar later in hoger beroep wordt berg - dient als munitie om de verminderd tot zes jaar uitslui steld tegenover de Duitse bezet een jaar eerder opgelegde straf ting, fulmineert de voormalige il ter. (levenslang verbod om voor een legale pers ook tegen deze uit Was het domme ijdelheid van Nederlands orkest te staan) onge spraak. daan te maken. een 'weltfremde' kunstenaar, Met als kampioen de commu De raadsman trekt alles uit de nistische Waarheid. Die spreekt die zich liet fêteren door de be kast; weinig middelen worden ge van 'een belediging voor ons volk': zetter? Werd Mengelberg na de schuwd. De straf is - aldus Bot Men wrijft zich de ogen uit en bevrijding te hardgestraft? Het ten heim - gebaseerd op een on vraagt zich at:" hoe is dit mogelijk? terechte klacht van Mengelbergs Wie zijn de machten, die deze las zijn vragen die de muziekwe 'vijanden': Deze minder dan mid cist weer in de gelegenheid stellen. reld al diejaren bezighouden. delmatige lieden (.. .) hebben het zich te rehabiliteren? De zorg van En het einde lijkt nog niet in nooit kunnen verkroppen, dat het de Waarheid is echter overbodig, uitzonderlijke dirigeergenie, dat want drie maanden voordat de zicht. Mengelberg ongetwijfeld is zulke uitsluitingstermijn afloopt, over Als de componist Gustav Mah enorme triomfen door de loop van lijdt de zo in. ongenade gevallen ler (1860-1911) in 1995 feeste deze eeuw voor zichzelf en voor musicus. Nederland heeft kunnen oogsten. lijk door het Amsterdamse Hij was vóór 1940 populairder Mengelberg koestert niet de dan koningin Wilhelmina. Diri Concertgebouw zal worden her minste sympathie voor de Duit gent Willem Mengelberg, die van dacht met uitvoering van zijn sers en - zo gaat de advocaat ver af zijn benoeming in 1895 het symphonische werk, staat - of der - Het is niet voldoende bekend Concertgebouworkest naar grote dat de nazi-Duitsers van Mengel internationale faam had ge de organisatoren dat nu willen berg eigenlijk niets wilden weten. stuwd, werd verafgood. Deze zoon ofniet -ook Willem Mengel Mengelberg gold als een joden van Duitse ouders kon zich meten berg centraal. Hij was het die vriend, vurig propagandist van de met de Italiaanse 'maestro' Artu jood Gustav Mahler.(... } Uw voor als vriend van de joodse compo ro Toscanini. De gelauwerde nemen om Mengelberg zelf in Mengelberg - hij werd zelfs be nist in 1920 het eerste Mahler Zwitserland te gaan bezoeken, noemd tot hoogleraar (zonder ooit feest organiseerde. juich ik ten zeerste toe. Echter zo een college te geven) - valt ech als ik al zeide, vrees ik, dat u zeer Er bestaan plannen om tegelij ter al direct na de capitulatie van weinig satisfactie van zulk een be zijn voetstuk. kertijd met het komende Mah zoek zult hebben. U zult een man In de meidagen van '40 vertoeft Ler-project in het Haags Ge aantreffen, die zich van geen hij in Duitsland. Op 10 juli publi kwaad bewust voelt, maar overi ceert de Telegraaf delen uit een meentemuseum een tentoon gens zich diep getroffen acht door stelling te organiseren over de interview, dat Mengelberg heeft hetgeen men hem heeft aange gegeven aan de Duitse nazikra~t 'zaak- Mengelberg'. Herwaar daan. Met zijn overgevoelige kun Vólkischer Beobachter. Daarm dering voor een dirigent. die stenaarsnatuur blijft het een groot laat hij weten de capitulatie van .~ind . dat men geen kwade gedra geen politieke maat kon hou zijn vaderland met champagne te gingen toerekenen kan. hebben begroet - "Wij bleven den? -10-
De Ereraad oordeelde dat Men gelberg 'nooit weer in Nederland met alle vrienden tezamen, lieten de dirigeerstok behoort op te hef champagne komen en vierden fen , omdat. deze, zich schuldig h~d met elkaar dit geweldig uur". Ook gemaakt · aan voor een man In geeft hij in dit interview te ken zijn positie ontoelaatbare ~ande nen de 'geestelijke' banden met lingen in strijd met de n~tlOn~~e Duitsland te willen aanhalen nu· eer'.De. uitspraak stond elgenhJk Aanvankelijk weet hij drie bij voorbaat aL vast. : Profe~~or het contact met de 'westelijke cul strijkers te behouden voor het or tuur' (Engeland en Frankrijk) is Eduard Reeser (85); die destIjds kest, maar na enige tijd moeten zitting had . in de Ereraad: "De verbroken. ook zij opstappen. Mengelberg Mengelberg is hierdoor ge maatschappij had geen andere krijgt bij de Rijkscommissaris wel straf geaccepteerd. In de eerste brandmerkt als landve:rrader. de toezegging los, dat de vijf or Een slap interview in de Tele naoorlogse maanden was het on kestleden (onder wie hoboïst denkbaar, dat Mengelberg i.n sep· graaf, waarin hij als ex~uus aa~ Haakon Stotijn) die een joodse voert dat zijn woorden I~ de Vol· tember 1945 - aan het begm van echtgenote hebben, mogen door het nieuwe concèrtseizoen - kischer Beobachter zIJn ver werken. Bovendien worden deze draaid halen weinig uit. De op weer de trappen van het Concert vrouwen 'ontst~rd'; zij hoeven vatting dat Mengelberg 'fout' is, gebouw zou zijn afgedaald." geen jodenster meer te dragen. Waarom zo'n strenge straf voor wordt versterkt door zijn omgang Deze ijdele man die zich - al met de bezettingsmacht. Zo Mengelberg, terwijl de andere dus het laatste vonnis - 'in vaste dirigent van het Concertge treedt hij enige keren op voor dienst stelde van de vijandelijke Vreugde en Arbeid van de ~SB-~r bouworkest Eduard van Beinum, propaganda', intervenieerde wel die ook gewoon heeft doorgewerkt, Henk Woudenberg, commissans meer. Bij Oorlogsdocumentatie bij het gelijkgeschakelde NVV. . op 29 juni 1945 al weer voor het ligt een brief (24 april 1943) van orkest staat? Mengelberg ziet er geen been In Mengelberg aan politiechef Rau om zich bij dergelijke gelegenhe Reeser: "Van Beinum heeft ter, waarin de dirigent vraagt de daarvoor een' berisping gehad. den te laten fotograferen met joodse student Michael Hillesum Seyss-Inquart. De Rijkscommi~: Maar dat was een heel ander ge - 'het grootste pianotalent' - val. Van Beinum heeft zich in die saris is erg op hem gesteld. I;IIJ buiten de deportatie te houden. geeft zijn favoriete 'Kapellmels oorlogsjaren op de achte:grond Het verzoek wordt niet geho gehouden; hij liet . zich met ge ter' als gebaar van erkentelijk neerd. Hillesum komt in maart heid toestemming om in Amster bruiken voor de Duitse propagan 1944 om in één van de Poolse ver da door zich bij voorbeeld met dam en Den Haag nog één keer nietigingskampen. een symphonie van Mahler op het Seyss~Inquart op de foto laten Positieve invloed hebben deze zetten. Ook heeft hij niet - ' zoals programma te zetten. bemoeienissen niet op het maat De 'deutschfreundliche' diri Mengelberg - in de bezette ge schappelijk oordeel over Mengel bieden gedirigeerd. Zelfs een zo gent vertoeft overigens maar en berg. Zijn vroegere bewonde kele maanden per jaar in Neder omstreden dirigent als Fürt• raars de regering in Londen en wängler is in die periode in Duits land. De rest van zijn tijd vult hij het 'Nederlandse muziekleven - als hij niet uitrust iri zijn Zwit land gebleven." hebben hem al de rug toegekeerd. De hoogleraar muziekweten serse chalet - met gastconcerten Zij worden slechts in hun harde in het buitenland. Natuurlijk in schappen was destijds blij dat. d.e oordeel bevestigd als de Neder straf tegen de uitgestoten dm Duitsland, maar ook in bezette landernog in Parijs voor een or gent in hoger beroep werd te~~ gebieden als Frankrijk, ~onga kest staat als de geallieerden al in rije en Roemenië. Vooral die laat gebracht tot zes jaar. Zoveel tiJd Normandië zijn geland. Voor hen later heeft hij geen goed woord ste activiteiten worden hem na de is het wachten op de afrekening oorlog zwaar aangerekend door meer over voor het werk van de na de bevrijding. Ereraden. Hij neemt zelfs het de zuiveringscommissies (Erera Dat wachten duurt niet lang. den). woord bijltjesdag in de mond. De zuivering van het (totale) mu Die zuivering - ons opgedron Was Mengelberg een nazi? Die ziekleven komt razendsnel op vraag moet ontkennend worden gen door de toenmalige minis~~ r gang. Volgens dr :p; Romiin. v~n Van der Leeuw van onderWIJS, beantwoord. Hij was geen lid van OorlogsdocumentatIe, specIahst de NSB en de Kultuurkamer; hij kunsten en wetenschappen - op het gebied van rechtspraak en was een grote misser. Het was trad zelfs niet op voor de Winter zuivering na de oorlog, werd deze hulp en Frontzorg. Hoewel hij werk van dilettanten, er werden snelheid mede ingegeven door willekeurige straffen uitgedeeld zich liet inkwartieren in de Kul praktische motieven: "Er was bij tuurraad van de SS-'angehauch zonder goede bewijsvoering. Ik de Canadezen - onze bevrijders ben er na de tweede zitting ook te' professor Snijders, verscheen - een grote vraag naar muzikale hij er nimmer ter zittin~. uitgestapt." . verstrooüng voor hun manschap Werd Mengelberg dan met ge Hij nam het op voor Joodse mu pen. Het Militair Gezag moest sici, die door de bezetter werden daarbij echter eerst de vraag be hoord? gedwongen te verdwijnen uit het Reeser: "Ben je gek. De straf antwoorden: wie heeft zich als werd zo uitgesproken. Ik kan me Concertgebouworkest. De histori musicus in de bezettingsjaren be ca Pauline Micheels, die volgende onze voorzitter, professor Van hoorlijk gedragen en wie niet?" Oven, nog herinneren. Een groot maand promoveert op het onder De straffen voor vergelijkbare werp De Nederlandse symfonie muziekliefhebber, maar bevoor vergrijpen liepen aanv~ke~ijk oordeeld. Toen Eduard Flipse, de orkesten, 1933-1945, schreef bij sterk uiteeri. Met de opnchtmg het lOO-jarig bestaan van het dirigent van het Rotterdamsch van speciale Ereraden I?rob~erde Philharmonisch Orkest, voor de Concertgebouw in 19~~ in het ju het Militair Gezag de zUlvenng te raad verscheen, zei hij: U bent bileumboek: "OpenhJk protest uniformeren. Deze colleges hiel fout geweest. Waarop Flipse ant van de kant van de niet-joodse or den zich allereerst met de meest woordde: Hoe weet u dat? Waarna kestleden is er niet geweest( .. ol in het oog springende zaken be Van Oven riposteerde: Dat weet Willem Mengelberg protes~eerde zig.Zo bogen op 19 juni deze Ie· toch iedereen." wél. Toen hij voorjaar 1941 In Ne kenrechters zich over de zaak We hadden na de oorlog voor derland was teruggekeerd en ver Mengelberg. Twee weken eerder ee~ andere aanpak moeten kie nam wat er gebeuren ging, vo.:as hadden zij een 'aanklacht' ont zen. Een jaargeld of een onde: hij diep geschokt o~er het :-,~rhes vangen van de journalist Paul scheiding voor de I?ens~n, ~Ie van zestien van zIJn musIcI. En Sanders, de componist Bertus zich tijdens de bezettIng we~ pnn niet van zins dit te accepteren van Lier en de altviolist van het cipieel hadden opgesteld. D~,t leek vroeg hij een gesprek aan met Concertgebouw Hans van den in ieder geval nergens naar. Seyss-Inquart." Bosch. -1 1 - Willem Mengelberg en Duitsland T?ch zijn mUZieK en pouoeK al De Tot vroeg in de jaren dertig gm maart 1933 heel dicht bij ;!l k~ar gekomen. Mengelberg is dan, was de positie van Willem FARCCl tlJd:~s een Italiaanse tournee. op audlentle onrvangen bij Benito Mengelberg, chefdirigent van 2.9 CK1tcEK Mussolini in het Palazzo Venezia in Rome. Over dat bezoek heeft de het Concertgebouworkest pers niets geschreven. Alleen De Te -.!en nog altijd respectabele tweede legraaf meldt het in een gesprek (CgO), vrijwel onaantastbaar. plaats moest doen. Dit torenhoge met :V1engelberg bij diens terug ;mago van de dirigent zou in de ~(eer uit Italië. Het bezoek aan Totdat in Duitsland Hitier aan ~ oop der jaren. als gevolg van zijn ~~ssolini was, aldus Mengelberg, politieke. of liever gezegd non-po bijzonder prettig verlopen. "Mus ,je macht kwam, en de zoon iitieke stellingname. wat afbrok solini's liefde voor de muziek is ~(elen. Dat droeg er zeker toe bij. onbegrensd ... 'Ian Duitse ouders steeds na- Jat Mengelberg in de zomer van ~e eerste echte beroering ontstaat 1940 vrijwel geheel van zijn troon In september 1935. als in de pers drukkelijker met de nazi's ging viel. het bericht verschijnt, dat Mengel De pers behandelde hem over het berg een uitnodiging heeft aange sympathiseren. Pauline MI algemeen met de nodige égards, nomen om in Berlijn twee concer uitgezonderd de linkse pers, dié ten met de Berliner Philharmoni cheels bracht in het stan nogal op hem afgaf en hem in ar ker te dirigeren. Het bericht ver tistiek opzicht veel te behoudend oorzaakt vooral in Amsterdam de tjaardwerk 'Muziek in de scha- vond. In 1935 kwam er een kente nodige commotie. Moet Menerel ring in de houding van de pers. De bergjuist nu, na 22 jaar, in BerUjn duw van het Derde Rijk' de ge 11erte opstelling van een aantal gaan optreden? Als pUnt één komt ~ederlandse journalisten èn hun het dan ook in de CG-bestuursver schiedenis van de Nederlandse meer dan gfi!middelde kennis over gadering ter sprake: "Het blijkt de situatie in Duitsland speelden w~l. dat de aanwezigen met groote symfonieorkesten tussen daarin ongetwijfeld een rol van vOld.oenmg een afzegging door 0etekenis. Waarom wilde Mengel- prot. dr. Mengelberg van dit enga. 1933-1945 in kaart, en be 0erg geen voorbeeld stellen ten op gement zouden begroeten." ~ichte van Nazi-Duitsland, zoals schrijft de geleidelijke omslag Toscanini en andere musici al eer p 24 september snijdt Ru der hadden gedaan? Juist hij, een . dolf M~ngelberg in een brief in de waardering voor een man van zijn standing, had daar Oaan Wlilem de kwestie aan. toe niet alleen de gelegenheid. Hij heeft met diverse mensen ere groot dirigent. Een voorpubli- maar ook de morele plicht. :iproken maar, schrijft hij. "er isin ,l;1engelberg op zijn beurt voelde gevoelskwesties moeilijk te argu aatie. er niets voor om een voorbeeld te menteeren. Mevrouw Rijkens zei stellen. Voor hem was er helemaal me gisteren. 'wat de anderen doen ~~een reden de band met Duitsland : at zullen de gevolgen voor beeld te geven. Alleen zou ik gaar· het CgO zijn? Het gerucht ne nog dit willen zeggen: (. .. ) Alle Wwil, dat achthonderd kunst moet on-politiek zijn. Zij abonnees hebben afgehaakt. Een moet juist het verzoenend ele dergelijke klap kan de NV nauwe ment voor de menschheid betee lijks opvangen. Verdere negatieve kenen. De kunstenaar moet niet publiciteit dient tot elke prijs ver aan partij-politiek dben. Voor alle meden te worden. Een concert in menschen van welke partij ook. Frankfurt, dat Mengelberg in okto voor alle menschen van welke ras ber zal leiden en waar de pers nog de pers geen of nauwelijks mel sen ook, moet hij met evenveel en niet van af schijnt te weten, mag ding gemaakt. Uit betrouwbare thousiasme, met evenveel liefde zéker niet doorgaan. Penning bron kan hij melden. dat Mengel de groote kunstwerken vertolken. meester G. H. de Marez Oyens berg daar al gedirigeerd heeft en Zoo zie ik de taak van den kunste krijgt opdracht Mengelberg te be dat is. met het oog op de stem naar." wegen om het concert af te zeg ming in Amsterdam. bewu'st ver Ook al is het concert in Frankfurt gen. Veel méér kan het bestuur zwegen. Onder deze omstandighe nu afgezegd. over de andere con niet doen. Het betreft hier immers den zou hij het liefste zien. dat certen van Mengelberg. in Ham een privé-aangelegenheid van de. aan het CgO geen gemeentegelden burg en Berlijn. eind januari. be dirigent. verstrekt worden. Het raadslid gin februari 1936. is nog steeds Mengelberg zelf is, al vóór deze Jansma weerspreekt echter het di geen beslissing genomen. Rond de brief van het bestuur hem bereikt, rigeren van Mengelberg in Frank jaarwisseling vraagt de Duitse onzeker over het al dan niet nako furt. Hij heeft van De Marez Oyens concertdirectie of Mengelberg nu men van zijn Duitse engagemen vernomen. dat Mengelberg niet in wel of niet naar Berlijn wil komen. ten. Uit een reeks brieven van zijn Frankfurt hééft gedirigeerd. en er angesichts der kammunistischen Um vriend en adviseur R. L. Bois ook niet gaat dirigeren. De wet briebe in Amsterdam. Ook nu aarzelt sevain, valt op te maken. dat hij bij houder van Kunstzaken Boekman hij. diverse 'hoogwaardigheidsbekle distantieert zich eveneens van Weer vraagt hij derden om raad. ders' te rade is gegaan: heeft diri Wijnkoop. Naar zijn mening is het CG-voorzitter Heineken schrijft geren in Duitsland voor hem per de eigen verantwoordelijkheid hem. dat het bestuur hem aan soonlijk gevolgen? En voor het van een artiest. als hij naar Duits raadt niet te gaan. Het dient reke Concertgebouw? En voor Neder land wil gaan. Het College kan ning te houden met de publieke land wellicht? De meningen zijn daarop geen invloed uitoefenen. opinie in Amsterdam én in Neder verdeeld. De meesten raden dirige De mogelijkheid om aan het CI!Ü land. Hij is ervan overtuigd, dat ren in Duitsland af. maar in rege een subsidie te weigeren. als Men een grote meerderheid van het pu ringskringen wordt daar anders gelberg in Duitsland dirigeert. bliek tégen dirigeren van Mengel over gedacht. Zowel de door hem ziet hij niet. berg in Duitsland gekant is. Ook geconsulteerde minister van bui Twee weken later legt Wijnkoop in vreest hij een groot verlies aan tenlandse zaken. jhr mr A. C. de de raad de volgende verklaring af: abonnees en bezoekers. Schattin Graeff, als de Nederlandse gezant "Het Concertgebouwbestuur heeft gen gaan uit van een verlies van 65 in Wenen zijn van mening, dat op het laatste ogenblik verklaard. à 76%. Minister De Graeff daaren goede banden met Duitsland de dat Mengelberg niet naar Duitsch tegen. opnieuw ingeschakeld. hoogste prioriteit hebben. En wie land zal gaan en er ook dit seizoen zendt het eerder geciteerde tele is een betere waarborg voor die niet gedirigeerd heeft. Voorzoover gram en stelt nog eens zwart op goede banden dan Willem Men dit met de werkelijke feiten in wit wat hij Mengelberg al in sep gelberg? Later zal de minister zijn overeenstemming is. trek ik na tember telefonisch overbracht: mening desgevraagd schriftelijk tuurlijk mijn verklaring. dat Men wèl gaan. dat is de wens van de re verwoorden in een telegram aan gelberg daar al eenige concerten gering. Mengelberg: "Op uwe mondelinge achter de rug heeft. in. Maar voor vraag of ik. gegeven de politieke de rest handhaaf ik wat ik gezegd e kranten ruiken nieuws. Als verhouding tusschen beide lan heb. omdat 1) het contract met ~erste ~racht Het y-a.lk op 24 den. bezwaar zag tegen aanvaar Frankfurt door Mengelberg afge DJanuan 1936 een tlpJe van de ding uwerzijds van u aangeboden sloten was en niet is teruggetrok sluier op te lichten. In de Berlijnse leiding concerten in Duitschland ken: 2) het contract met Berlijn bladen is een advertentie versche en ofverwachtbaar ofu daarbij in nog bestaat. In verband met de nen: Mengelberg zal op 3 februari Duitschland persoonlijk onaange gratuite meededeling, dat Mengel een concert met de Philharmonie name ondervindingen zoudt op berg daar o.a. een symphonie van dirigeren. Gaat hij dus toch naar doen. heb ik destijds stellig ont Mahler zou willen gaan dirigee Duitsland? In Amsterdam vangt kennend geantwoord. Ik heb daar ren. wijs ik er op. dat de stad Ber de krant bot, men weet van niets. aan toegevoegd. dat ik uit natio lijn juist deze dagen zelfs de naam Mengelberg is in Zwitserland. Jo naai oogpunt elk succes Neder Mahlerstrasse uit antisemitisme han Koning. korte tijd later de per landsche kunstenaar in buiten heeft geschrapt. Ik handhaaf (... ) soonlijk impresario van Mengel land als te voorzien bij uwe lei mijn meening, dat het dienen van berg. is beter op de hoogte. De diri ding concerten in Duitschland het fascisme op eenigerlei wijze gent heeft enige dagen eerder la slechts zou kunnen toejuichen wil zeggen het vernietigen van ten informeren of. de conc~rten (... ) Vraag in welken zin conflict cultuur en kunst." uitgesteld kunnen worden. Hij is tusschen uwe toezegging en mo ziek. . . De volgende dag is alles gelijke bedreiging belangen Con l deze enerverende weken is duidelijk. Zowel het Algemeen Han certgebouw moet worden opge Mengelberg de grote afwezi delsblad als Het Volk melden. dat zij lost. valt buiten mijn beoordee Age in Amsterdam. Op 19 okto uit betrouwbare bron vernomen ling." ber keert hij in Nederland terug. hebben, dat Mengelberg zijn Duit Ook in de Amsterdamse gemeente Aan de hem opwachtende journa se verbintenis heeft opgezegd als raad komt "de kwestie-Mengel list van De Telegraaf vertrouwt hij gevolg van een ongesteldheid. Be berg" ter sprake. Op 9 oktober. toe: "Sinds ik de vaderlandsche twijfeld wordt of de concerten als wordt over de subsidieverlening grens passeerde hoorde ik heel nog naar een later tijdstip verscho aan kunstinstellingen gesproken. veel betreffende mijn eventueel ven kunnen worden. Voor het ko Het communistische raadslid dirigeeren in Duitschland. Het mende seizoen is Mengelberg vrij Wijnkoop trekt fel van leer tegen wordt heusch hoog tijd. dat er nu wel 'volgeboekt'. Even is er opluch Mengelberg. Allereerst diens diri maar over gezwegen wordt. Ik zal ting. Maar het scepticisme blijft. geren in Frankfurt. Daarvan is in beginnen met het ~oede voor- In Het Volk schrijftiA. B. Kleereko- -13- -per dat Mengelberg, ook al gaat hij nu niet naar Duitsland, zich toch maar wel bereid verklaarde, toen hij destijds zijn engagement met Berlijn aanging - en daar ook he lemaal geen moeite mee scheen te hebben. Mengelberg heeft de zaak der mensheid verloochend: -Een kunstenaar met zulk een naam had hier een wapen in de band, dat hij ten nutte van duizenden vervolgden, óók geloofsgenoten, had kunnen hanteren, en hij heeft het in de zak geborgen. Of hij wel volledig begrip had van de dingen, waarvoor hij hier geplaatst werd? Mogelijk niet!" suggereert Kleere koper. Het CG-bestuur is ook weinig inge nomen met dit 'nieuwe' pro bleem'. Juist omdat de publieke opinie zich nu zo duidelijk mani festeert, moet men waakzamer zijn dan ooit voor de gevolgen van eventueel te nemen beslissingen. Op 26 februari bespreekt het be stuur de verhouding met Duits land. Er is een aanvraag binnenge komen ofWiliem Mengelberg zit ting wil nemen in het comité voor een muziekfeest in Düsseldorf, ge organiseerd' door de NS Kulturge meinde, waar o.a. Nederlandse mu ziek zal worden uitgevoerd. Eerder al. in september 1935, had de NSKG het CgO verzocht of orkest én . Mengelberg samen geënga geerd konden worden voor deze zogenaamde Niederrheinische Kul turtage, maar het verzoek was afge ketst op de datum. In de bestuurs vergadering waren er toen niet veel woorden aan vuil gemaakt. Nu echter moet het bestuur beslis sen. Na ampele overweging krijgt Mengelberg het advies, de aan vraag maar te accepteren. Een laatste advies overigens in z'n soort, want op 15 april 1936 neemt het bestuur de beslissing Mengel berg niets meer in de weg te leg gen bij het afsluiten van engage menten in Duitsland. Het besluit wordt in de notulen van de verga dering niet nader omschreven. Vermoedelijk is het bestuur van oordeel, dat in het vervolg Mengel berg zelf maar de verantwoorde lijkheid voor zijn beslissingen moet nemen. Paullne Mlcheels: Muziek in de schaduw van het Derde Rijk. De Nederfandse symfonie-orkesten 1933.-1945 Walburg Pers, f 49,50 -14- op WOENSDAG 12 FEBRUARI 1890 IN Dl: K.LETSE ZAAL VAN HET CONCERTGEBOUW, re geven door den Heer VTILLEM KES, m~t medewerking "'.11 de Heeren L WOLFF, riool; A. FRANSELLA, Fhtit,. H. MEERLOO, Alt;. R. KRÜGER, Oóoe; J. MOSSEL, / H. CARPENTIER, Clan:net; rÜllmteel; L H. MEERLOO, I H. LANGE, Fagot; J. P. MÖNCH, Crmtrabas; W.C. BREEDHOFF, Hoorn; allen, ledelt van, het Orke.'Jt VG1/, luJl ConcertgeQou1!I. 1. Kwinfetvoor 2 Violen, Alt en 2 Violoncellen,. C-dur Op. wa. F. SCHTlIEltT. a. AUI!gro nin IlOU troppo. c. Scheno. Pl'e&to. h• •\dagio. rI, Allegretto. 2. Kwartet voor 2 Violen, Alt en Violonee.1, Cis-mol Op. la 1. L. V. BE"l'HO' · E~. a. Adagio lila uon troppo .l lIIolto d. Andante nm 11011 troppo e molto cnnt.bilc. esprc8si\·o. ". I'ruto. b. Allegro wolto 'Ç'ivacl~. f . Adagio quasi nu poco andAute. l'. Allegro m",lerato. g. Allegro. 3. Nonet voor Viool, Alt, Violoncel, COlltraha~, }' Juit.} Oboe, Klarinet, Hoorn en Fagot, }'-dur OV. :H . .., .... IJ. SPOHR. (Eer4te uitvoerinu.) a. Allegro. c. Ad.~io. b. Scheno. ti. JI;nl1o:. __ 'l'oegangskaartell à -15- Pas in 1880 kwamen in Groningen grote ouvertures, Willem Kes solo concerten en symfonieën geregelder voor, al was eerste dirigent van het het daar niet eerder dan 1905 toen Van Anrooy de leiding kreeg dat de bezetting toereikend werd en de Concertgebouworkest programma's geheel volwassen waren geworden. Maar Peter van Anroov had dan ook als (1888-1895) directieleerling bij Will~m Kes scholing ondergaan (in Moskou!) door RUIger Schoule Een aanwijzir.g dat men, in Amsterdam althans, gedr-:ltelijk bereid was een andere weg in te slaan - en 'Groot zijn inderdaad Mengelberg's verdiensten' miss hien wat eerder - is wellicht te vinden in het schreef Alphons Diepenbroek in 1920 in het in" ·)dingsprogramma van het Concertgebouw dat al Gedenkboek Mengelberg ( . ..)' indien men bedenkt (ont'"" r leiding van Henri Viotta) de Negende dat de muziek artistiek zowel als maatschappelijk op syrr.fonie van Beethoven bevatte. Kes liet zich deze een veel hoger niveau is gekomen, dan waarop zij zich stroming gelegen komen m~ar hij ondervond heel wat bevond toen Mengelberg als opvolger van Kes voor tegenkanting, zeker toet; hij op het programma liet 25 jaar zijn dirigentenloopbaan begon. Verd:r da~ . afdrukken dat de deuren der zaal tijdens de technisch correct musiceren (hetgeen voor dIen tIJd al muziekuitvoering gesloten zouden blijven. En hij zag heel veel was) had men het toen nog niet gebracht. cr ook niet tegenop af te tikken als het begin van een Hier schiep de intense, en eigenlijk geheel . ouverture door het gemompel van het nog onhollandsche muzikaliteit van Mengelberg een meuw converserende publiek werd overspoeld en de leven.' boosdoeners af te schrikken met de felle inzet van de Het befaamde Gedenkboek was niet de plaats om uit gehele kopersectie in een schetterende mars die hij te meten hGeveel aan het grondwerk van de eerste daartoe door de orkestbibliothecaris speciaal had laten dirigent van het Concertgebouw, de heer W. Kes, te neerleggen. Ook in het orkest kon hij geen danken was geweest. Zonder de zorgvuldigheid en de 'Schlamperei' verdragen. Iemand die zich daaraan hardnekkigheid waarmee Willem Kes het nieuwe schuldig maakte behoefde niet op verlenging van zijn orkest. dat hij had samengesteld uit het toenmalig~ contract te rekenen. Parkschouwburgorkest en het orkest van het PaleIS Eerste keus was Willem Kes niet geweest. Toen het voor Volksvlijt - aangevuld met andere musici - op orkest geformeerd moest worden om in november hoger peil bracht, zou zijn opvolger een heel wat 1888 de concerten te beginnen en mr. Viotta zich minder paraal ensemble hebben aangetroffen. Kes had daartoe alleen bereid verklaarde onder voorwaarden voor het eerste concert gegeven kon worden op die het Concertgebouw onmogelijk kon en wilde zaterdag 3 november 1888 - 8 ure ter opening van het vervullen, probeerde men, vrij ambitieus, Hans von eerste Abonnementsjaar (zoals dat vaak Bülow met de samenstelling te belasten. Deze gaf het gereproduceerde programma vermeldt) aan de spelers advies daar een Hollander voor te vinden. Een die hij wilde opnemen voor die tijd ongehoord hoge advertentie, waarin een Directeur gevraagd werd, eisen gesteld. Dat zal onget\vijfeld ertoe geleld hebben leverde geen goed resultaat op en pas tocn dacht men dat hij nog voor er een noot gespeeld was behalve aan een musicus uit Dordrecht, toen een 32 jaar oud. volgelingen ook tegenstanders had gekweekt. . die zich in Amsterdam een bekwaam vakman had Evenmin waardeerde dat gedeelte van het publiek dat getoond. Willem Kes was op 16 februari 1856 gewend was zijn muzikaal amusement op . geboren. sociëteitsniveau te savoureren de aanmangmg van een Dordrecht. een stad der schilders, had in het muzikant' die stilte eiste voordat het concert begon, Nederlandse muziekleven geen rol van grote betekenis die verbood tijdens de concerten consumpties te gespeeld . Wel had het figuren opgeleverd als de serveren, en die aftikte als iemand tijdens de befaamde Cornelie van Zanten, die als zangpedagoge uitvoering de zaal uitliep! zoveel prestige ging krijgen dat men geneigd was geheel te vergeten dat zij in haar jonge jaren een In de jonge jaren van Johan Wagenaar stonden in het talentvolle vertolkster van altpartijen bij de Utrechtse Tivoli de kraantjeskannen op de meeste Nederlandse opera was geweest. Ook de zangeres tafeltjes bij de concerten en een van de ernstigste . Wilhelmina Gips, die na Sophie Offermans-van Hove baldadigheden bestond in het vliegensvlug UIt al dIe . de belangrijkste sopraan op onze concertpodia is kannen de losse kraantjes te trekken zodat de dames m geweest, in oratorium-uitvoeringen een voorgangster paniek hun koffiekopjes bij moesten houden. van Aaltje Noordewier-Reddingius, kwam er En toen de sociëteit 'De Harmonie' in Groningen een· vandaan. Zij heeft zich voor de jonge Kes zeer groep van 24 muzikanten in dienst nam in.I86.1 was geïnteresseerd en het is aan haar aanbeveling mede te uitdrukkelijk vastgesteld' dat er geen verplichting danken geweest dat haar begaafde stadgenoot onder bestond om stil te blijven tijdens de concerten, de pensionaires van Koning Willem III werd niettemin moest de muziek die ten koste van zoveel opgenomen. moeite en opoffering van tijd en geld was verbeterd Na de studie in zijn geboorteplaats bij Thijssens niet beschouwd worden als kermismuziek waar (viool), Böhmer (harmonieleer) en Nothdurft (piano) niemand met aandacht naar luistert en waarvoor mocht hij in het buitenland studeren. Twee jaar te niemand enig respect heeft.' Het enthousiasme voor Leipzig bij" David en Reinecke, anderhalf jaar te . Brussel bij Wieniawski, Kufferath en Gevaert en ten symfonische muziek van de dirigent J~ H. Be~ker mocht niet vaker dan éen keer in de maand uItlopen slotte de afronding te Berlijn bij Joachim en Bargie!, in een symfonie op het projl;ramma. maakten van de begaafde IS-jarige Nederlandse -16- provinciaal een all-round musicus die overal zijn plaats Dat de uitvoeringen in technisch opzicht onberispelijk zou kunnen vinden. moesten, zijn was voor hem een voorwaarde die van In 1876 werd hij aangesteld tot concertmeester van het zelf sprak. Gelijkheid in de streken en de vingerzetting Park-orkest te Amsterdam, in 1883 directeur van het werd met grote accuratesse behandeld. De partijen van Parkschouwburg- gloeiende inspiratie overbrachten. 'Een goede dirigent dirigeert met z'n ogen', zei Evere Cornelis wel- die er zelf een was. Subtiel moeten de uitvoeringen' van Kes geweest zijn. Een van de eerste dingen die Hutschenruyter als dirigent in Utrecht invoerde, ' waar hij in 1892 benoemd was in de hoop dat hij het Tivoli-orkest van de ondergang kon redden, was - behalve het verwijderen van kellners en cafétafeltjes uit de zaal - het beroemde 'pianissimo van Kes'. En de' klank van het Menuet des Follets uit de DalllllQcioll de Faus( van Berlioz was onder Kes' leiding buitengewoon f~n en licht. Moskou en Koblenz Ook in Glasgow (het jaarverslag daar klaagde eveneens over teruglopende inkomsten bij stijgende reputatie en eer) bleef Kes slechts kort. Na het seizoen 1897-1898 vertrok hij naar Moskou. waar hij dirigent van het Moskous Philharmonisch Orkest werd. Daarna nam hij posities ;an in Dresden en van 1905-1926 te Koblenz. Daar was hij werkzaam Jls dirigent van de 'Musikverein' en directeur van het MusikinstÏtut met de titel van 'General-MusikdirektOr' . Als directeur van het Muziekdramatisch Lyceum van de Moskouer Philharmonische Vereniging en buitengewoon professor in het vioolspel ontving hij bij decreet van Tsaar Nicolaas JI, St. Petersburg, 10 november 1903, de Tsaristische ridderorde' van de H . Stanislaw van de 3de graad. In het Gemeentemuseum te Den Haag wordt in het archief Willem Kcs dit decreet bewaard, evenals vele andere herinneringen. Anton Molkenboer versierde e'en lijst van namen met gekleurde tekeningen 'Aan den Heer Willem Kes ter herinnering aan zijn concert te Amsterdam den 2n Februari 1898.' Ook het handschrift van de Derde symfonie van zijn vriend Bemard Zweers.·'Aan mijn Vaderland' vindt een plaats in het archief Wille", Kcs, tezamen met allerlei kranteknipsels en programma's, oorkonden en albums, dankbetuigingen en de overlijdensaankondiging, 22 februari 1934 te München. Op 1 december 1917 organiseerde de 'Koninklijke OratOrium Vereeniging te Amsterdam een uitvoering ter huldiging van den Toonkunstenaar Willem Kes.' Ook Kes' eigen composities waaronder een symionie. concerten voor viool t:n voor violoncel. lieden:n en de in druk verschenen ballade Der TOl/cher voor soli. koor en orkest, zijn in Den Haag tC vinden. Reesrr noemt ze in Et'II ecUI/' .\'ederlalldse ;\II/ziek \'erwant a:\I1 die van Nicodé: zijn componeren 'vormt een compromis tussen Wagner. Bruch en Richard Strauss .. Tegen zijn vijti:igste jaar heeft WiJlem Kes zich terzijde van de woelige hoofdwegen gewstigd. Na zijn zc\'entigste trok hij zich uit het muziekle\'en geheel terug. Mede daardoor en door het geringe contact dat zijn vaderlJnd en hij nog onderhielden (zelfs zijn Dordtse familie zocht hij slechts hoogs. zelden op) heeft de Nederlandse muziek wereld de eerste dirigent \'an het Concertgebol1workest te resoluut uit het oog verloren. Bij een jubileum echter mag men niet voorbijgaan aan de man die het orkest vormde aan hetwelk Richard Strauss zijn Ht'idCIIlcbclI kon opdragen. -18- -19- DIRIGENTEN ROND MENGELBERG 111 PI~ MONT'EUX Het internationale muziekleven in .de eerste helft van onze eeuw. ruwweg gezegd tussen 1910 en 1960. werd wat dirigeren betreft gedomideerd door de Duitsers. Alleen al in Berlijn werkten op eén gegeven ogenblik Wilhelm Furtwängler, Bruno Walter. Otto Klemperer en Erich Kleiber tegelijkertijd. Voeg daarbij het muzikale leiderschap van Hans Knappertsbusch in München. van Fritz Busch in Dresden. Karl Muck in Hamburg. Hermann Abendroth in Keulen en bedenkt men dat deze meesters van de dirigeerst~k heel Europa en Amerika bereisden, dan is het duidelijk dat de invloed van de Duitse musiceerwijze groot was. In zekere zin werd dat nog versterkt toen enkele van hen zich genoodzaakt zagen om racistische of principiële redenen in 1933 Duitsland te verlaten en zich elders te vestigen: 'elders' werd Noord- en Zuid-Amerika (Walter. Klemperer. Kleiber, Buseh) . Een klein land als Nederland kon daar toch nog één dirigent van .hetzelfde formaat tegenover stellen: Willem Mengelberg, ook hij een vertegenwoordiger van de 'Duit se school' . Verbazingwekkend is het echter dat een groot land als Frankrijk .slechts één dirigent van wereldniveau kon opbrengen: Pierre Monteux. die evenwel een andere stijl voor stond, een stijl overeenkomstig zijn culturele achtergrond: de Franse. Weliswaar had Frankrijk reeds vóór Monteux bekwame orkestleiders gekend: Jules Pasdeloup (1819-1887), Charles Lamoureux(1834-1899) en Edouard Colonne (1838-1910). tijdge noten van Hans von Bülow en Artur Nikisch. maar geen van hen had de grote internationale bekendheid als hun genoemde Duitse tijdgenoten, noch het wereldwijde aanzien van de na hen komen de Pierre Monteux. Het is hier de plaats om in dit dirigenten-verband in Frank rijk op een curiositeit te attenderen. Alfred Cortot (1877- 1962). de vermaarde Franse pianist. werkte op jeugdige leef tijd als koorrepetitor in Bayreuth. Dit stimuleerde Cortot zich in het dirigeren te bekwamen en maakte hem tot een Wag ner-enthousiast. Voor hem aanleiding om in 1902 de ' Société de Festival Lyrique' te Parijs op te richten en met deze Société op 25-jarige leeftijd de Franse premières van Tristan und Iso lde en Gótterdämmerung voor het voetlicht te brengen. üoj< op andere podia toonde Cortot zijn dirigeertalent maar uitein delijk kwam hij toch weer bij de piano terecht en trad nog slechts z~er sporadisch als dirigent op. Monteux was niet alleen een buitengewoon veelzijdig dirigent - opera, operette, ballet. symfonische muziek en 'lichte muziek' - maar ook een bijzonder charmante. warmte uitstralende per soonlijkheid. Men vergisse zich echter niet: in deze kÎeine innemende man met zijn walrussnor. lag een ijzeren wilskracht opgeborgen en ZlJn ogen konden je fel,~ankijken. Staande voor een orkest p I acht hi j te zeggen: 'Aangezien ik niet van plan ben u te volgen. blijft er niets anders over dan dat u mij volgt'. Monteux gaf zijn muzikale opvattingen niet weer in lange theoretische of filosofische uiteenzettingen . Zijn musiceerwlJZe was elegant, had charme en muntte uit door transparantie. Nooit trof men bij hem sentimentaliteit aan. wel expressiviteit. Zijn manier van dirigeren was exact en duide I i jk. epateren wi lde hi j nimmer, we 1 het orkest met een minutieuze slagtechniek zijn bedoelingen duidelijk maken. Bij -20- Pierre Monteux vond de 'goOt français' in de muziek zijn hoogste uitdrukking. Geboren op 4 april 1875 in Parijs. ging Monteux met negen jaar naar het Parijse Conservatorium om viool te studeren. In 1896 werd hem een premier prix voor viool toegekend. samen met Jacques Thibaud. Andere medestudenten waren o.a. Carl Flesch. Alfred Cortot (en Pablo Casals. Bij de première van Debussy's Pelléas et Mélisande in 1902. speelde Monteux als aanvoerder van de altviolen mee in het orkest. Ook bij uitvoeringen van Wagner-opera's onder grote Duitse dirigenten als Hans Richter en Felix Mottl zat Monteux in de orkestbak. Als altviolist maakte hij deel ~it van het door hem en Capet opgerichte 'Quatuor Geloso'. dat eens een strijkkwartet van Brahms in aanwezigheid van de componist uitvoerde. Het uit de eerste hand kennis maken met de Duitse muziekcultuur heeft in zoverre invloed op Monteux gehad. dat hij gedurende zijn hele leven Duitse componisten op ZlJn programma's heeft geplaat5~. met name Beethoven en Brahms, bij zijn interpretaties echter ontdaan van alle diepzinnigheid en 'dikte'. Ik herinner mlJ ln dit opzicht een Wagner-concert in het Holland Festival van 1963 waar Monteux samen met de sopraan Birgit Nilsson ons een 'afgeslankte' Wagner liet horen. Als dirigent kwam Monteux voor het eerst 'aan de slag' in 1894. toen hi j tweede dirigent en koorleider T.... erd bi j de 'Concerts Colonne', die voOral Franse componisten programmeer den, o.a. Hector Berlioz. Deze componist werd voor Monteux aanleiding in 1911 de 'Concerts Berlioz' te stichten en te leiden. In 1908-1914 was Monteux tevens dirigent van het 'Orchestre du Casino ' te Dieppe, waar hij van alles en nog wat moest dirigeren . in 1911 kwam voor Monteux de grote kans: de Russische impressario Serge Diaghilev organiseerde sinds 1907 te Parijs uitvoeringen van Russische muziek (o.a. Boris Godoe nov van Moessorgsky) en zocht voor zijn ziek geworden dirigent Tsjrepnin een plaatsverv,~nger om het nieuw geprogrammeerd:.; werk. Strawinsky's ballet Petrouchka. in te studeren. De dirigent van het Orchestre .Colonne beval Monteux aan . Strawin sky was zO tevreden over Monteux ' s werkwijze dat hij hem de wereldpremière van het ballet toevertrouwde ; dat was op 13 juni 1911 . Precies een jaar later dirigeerde Monteux een andere wereldprmière; Daphnis et Chloé. ballet en trois par ties. van Maurice Rave(. Monteux stond eveneens aan de diri geerlessenaar toen naar aanleiding van de wereldpremière van een volgend ballet van Strawinsky een van de grootste rellen uit de muziekgeschiedenis losbarstte: Le Sacre du Printemps op 29 mei 1913. Het Parijse publiek was gewend aan de charmante balletten van Delibes en Tschaikowsky, genoot van de orkestraties voor ballet van bekende pianowerken en vond Strawinsky's eerdere balletten acceptabel. Al bij het begin van de Sacre echter ontstond er onrust. die met het feller worden van de ritmiek. ook feller in omvang werd en tenslotte op een handgemeen uitliep. Strawinsky wist niet meer hoe te handelen. Monteux wel. Over hem merkte de componist op: 'De aanblik van Mon teux's rug is mij levendiger in herinnering gebleven dan het toneeldécor. Hij stond er onbeweeglijk en zonder zenuwen. net als een krokodil. Het is voor ml] nog steeds bijna ongelofe lijk dat hij het orkest werkelijk tot aan het einde wist te -21- brengen'. Een jaar later dirigeerde Monteux de Sacre du Prin temps in een concert: 'Het publiek ... was enthousiast, waardoor ik was aangedaan en wat ik niet had verwacht'(Strawinsky). Nog een andere ba ll.et-were ldpremière onder Pierre Monteux vond plaats in 1913: Jeux van Claude Debussy. Het spreekt bijna vanzelf dat Monteux door het op de bres staan voor genoemde componisten (niet àlleen de balletten!). in nauw contact met hen is gekomen en in voorbeeldige uitvoeringen - waarvan ver schillende nu ook op CD zijn verschenen van ZIJn helder inzicht in hun werken blijk heeft gegeven. Maar ook andere componisten waren Monteux dankbaar voor zijn grote inzet voor hun werken, o.a. cnze landgenoot Willem Pijper. Na twee jaar het soldatenuniform gedragen te hebben. werd Monteux met het Diaghilev-ballet naar de Verenigde Staten gestuurd (1916) om daar de Franse cultuur te propageren. Hij bleef in New York aan de Metropolitan Opera. waar hij verant woordelijk was voor het Franse repertoire. Dat duurde tot 1919, in welk jaar hij naar Boston werd gehaald om aldaar he~ symfonie-orkest te dirigeren (Bij het Diaghilev-ballet in Parijs werd hij opgevolgd door de Zwitser Ernest Ansermet). In Boston kwam Monteux in een orkeststaking terecht: de concert meester en dertig musici keerden het orkest de rug toe en Monteux was genoodzaakt een volkomen nieuw ensemble op te bouwen. hetgeen hem na vijf jaar noeste arbeid voor 100~s lukte. Ook hier in de USA namen Franse componisten een belang rijke pldats op zijn programma's in; nailrn,1,1.st zette hij ZIen echter ook in voor andere tijdgenoten, o.a. Bliss. de Falla. Malipiero, Schreker, Szymanowski. Na korte tijd als plaatsver vanger van Stokowski in Philadelphia gewerkt te hebben waar hij Zlcn weinig op zijn gemak voelde - verliet Monteux in 1923 de USA.