, ~ , "IJAARGANG: 1995 MAAND: SEPTEMBER NO.35 I1

WILLEM MENGELBERG VERENIGING Opgericht 13 februari 1987.

SECRETARIMT: Irislaan 287, 2343 CN Oegstgeest. 071-175395

REDACTIE: Dr. A. Coster A. van Kapel, J. Krediet, Irislaan 287, ' Hofbrouckerlaan 66, Rijksstraatweg 71 , 2343 CN Oegstgeest. 2343 HZ Oegstgeest. 111 5 AJ Duivendrecht. 071-175395 071-172562 020-6991607

BESTUUR: Voorzitter: O. Hamburg Vice-voorzitter: Prof. Dr. W.A.M. van der Kwast Secretaris/penningmeester: Or. A. Coster Leden: A. van Kapel J. Krediet Juridisch adviseur: Mr. E.E.N. Krans

. ___ ... _._a ______*. ______• ______--_._ •• _._------_ •••• -.-._--

INHOUD VAN DIT NUMMER:

01 VAN DE REDACTIE

02 LEDENVERGADERING

03 COMMENTAREN EN REACT'IES OP DE MAHLERFEESTEN

05 Dingen die Christus aan het kruis riep. Volkskrant 06 Muziek werd toen nog niet begrepen. Hein Janssen 08 Mahlerfeest is niet meer te herhalen. Erik Voermans 10 Wij waren allemaal romantisch. I Ré Koster 13 Ik ben de boodschapper van de muzikale traditie. Marj. v. Rotterdam

17 COMMENT. EN REACT. OP DE TENTOONST. "MAHLER IN AMSTERDAM

19 Mahler herleeft in Amsterdam. Doron Nagan 20 Concertgebouw mist Mahler van Rodin. KasparJansen 21 Mahler in Amsterdam. J.H. Giskes 29 Unieke documenten tentoongesteld. Hans Ferwerda 32 Ook dank zij Haitink is Mahler klinkend blijven leven. Frans Straatman 33 Mahler een vituoze driftkop. Corrie Verkerk 36 Martijn Sanders evalueert. Marion vd. Meer 39 Het Mahlerfeest en Willem Mengelberg. Otto Hamburg

40 PRIMUS INTER PARES "Vijftig jaar Eduard van 8einum" Truus de Leur

45 DISCOGRAFIE -1-

VAN DE REDACTIE 11 11

In oktober is het 100 jaar geleden dat Willem Mengelberg aantrad als vaste dirigent van het Concertgebouworkest. Nadat hij op het afscheidsconcert op 24 oktober 1895 van zijn voor­ ganger Willem Kes het eerste pianoconcert van Liszt had gespeeld, dirigeerde hij zijn eerste concert op 27 oktober 1895 .

.. Donde1'dag 24 October 1895 - 8 'Uur: BUITENGEWOON ABONNEMENTS-CONCERT (AflicheldliCODcert van den Ileer W. KE S) IIIRT V EOIW'ZKK I HO TUf den Heer W. MENGELBERG, nieuw benoemd Orkesldirecieur van hel Concerfgebouw (Piano.) 1. 8ymphonle' No, 3, • Eroica" (Eo gr. tOp. 55) ...... : . '. ' . . . L. VAN BUTHO,"IC. Cl . Allegro con brio. . , c. Se,letr.o : Allrgrn VIV"~C , T riO. b. MarciCJ (u",br. : AdagiO· "'&1. d. F,na/.: Allegro molto, Poco Andante, ~r e8to . 2. Conent (Eo gr. q ...... F. Lu,r.r. . Allegro maeotooo. b. Qu •• i Adll{io • . ~to .i...... j u..gro aaiaalQ. d. Allegro ...,till.. P,..uo. voor~ Piano met Orkestbegeleiding, voor I, dragen door den heer W. Mlngelblrg. --=~~~ S. !kademlaebe Feat.OuTerture ...... J. BURII'. 4. . La reine lhb ou la rei des aooge.. ui t de Sympbonie dram.tique • Romlo 61 J.JÏ4tu" 11. nr.uloz: 5. Voorspel van d. ~e Acte van de Operl , LoMo.griN" . . • . • . . .• .. • R. W ... o" ....

Zonda,q 2'1 October 189/5 - 2 uur: MATINEE. MUSICALE onder leiding van den Heer W. MENGEL BER G, nieuw benoemd Muziekdirecleur.

1. Jubel-Ouverture ...... C. M. T. WI" ~ R . 2. Symphonle No. ó (e ld. t. Op. 67) ...... L. V. 13 ..THOVEK. o. AII r. gro CO D brio. I c. Sehcrzn. b. ADd.n!e eOD moto. d. Fin.le.

3. Voor8p~1 van de Opera .Die Mei,le,.i"!!,, von Niirnh",g" . . • . . . . . R. W.\Clln&. ~ . Scherzo uit d. muziek voor Shakcsl'eare's • .J. ,nitbummernigh/', riream" F. Mr.NOf,I.:IIIOIIN-13ART IlOI.IlY. 5a. llerzwnnden I...... E. GalEo. h. Der FrUbllng voor Strijkorkest. 11. n.. ItLI01.. G. OUTortnrA .L. carnaval romai'" ......

Boven: Programma afscheidsconcert W. Kes, 24 okto ber 1895 Onder: Programma eerste concert Mengelberg, 25 oktober 1895

1995 is dus een bijzonder jaar voor Mengelbergianen. In mei was er het tweede Mahlerfeest te Amsterdam, een ' herhaling' van het eerste in mei 1920 o.l.v. Mengelberg. Dat ee rste Mahlerfeest was ter gelegenheid van Mengelbergs 25-jarug jublileum als dirigent van het Concertgebouworkest. Dit nummer is grotendeels gewijd aan het tweede Mahlerfeest. Hierover vindt u een groot aantal artikelen uit de pers , voorafgegaan door een ' ontboezeming' van onze voorzitter.

Op 4 november a.s. vindt de algemene ledenvergadering van onze vereniging in Houten plaats, waar alle leden van harte welkom zijn! Zie de aankondiging op de volgende pagina.

In een arti kel in ons vorige nummer (op pag.34) werd de indruk gewekt als zou de vereniging om rehabilitaite van Mengelberg gevraagd hebben. Dit is niet het geval geweest. Uit overleve­ ring is bekend dat dit punt in de discussies rond de oprichting van de vereniging een rol heeft gespeeld, maar het is uiteindelijk niet in de statuten opgenomen. -2-

LEDENVERGADERING I1 11

WILLEM MENGELBERG VERENIGING

Algemene Ledenvergadering op zaterdag 4 november te 14.30 uur in Restaurant 'De Engel' Burgemeester Wallerweg 2, te Houten

AGENDA

1. Opening

2. Notulen Alg. Ledenvergadering dd. 22 oktober 1994

3. Binnengekomen stukken

4. Jaarverslag secretaris

5. Jaarverslag penningmeester

6. Verslag kascommissie

7. Benoeming nieuwe kascommissie

8. Bestuursverkiezing: aftreden volgens rooster: Prof.dr. W.A.M. van der Kwast; deze stelt zich herkiesbaar

9. Activiteiten komend seizoen

10. 'Mengelberg en zijn tijd'

11. Datum en plaats volgende Alg.Ledenvergadering

12. Rondvraag

1 3. Sluiting

DE LEDEN WORDEN AANGESPOORD OP 4 NOVEMBER A.S. NAAR HOUTEN TE KOMEN. HET ËËN KEER PER JAAR NOODZAKELIJK VERGADEREN IS EEN KANT VAN DEZE BIJEEN­ KOMST; HET ELKAAR ONTMOETEN EN VAN GEDACHTEN WISSELEN EEN ANDERE. KOM T ALLEN!!! -3-

=...... ,.. '...... 11 •• 1 •• '." ...... 11 .... 11 ...... 11 •••• " ...... " ...... ,.11 .... ".11 •••• 11.: ~ ~ ; ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ i ~ i ~ i ~ ~ : i ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ I Commentaren I ~ i i i ~ ~ ;;~ en ;;i ~ ~ ~ ~ ~ ~ i reacties ~ •~ •~ ~ ~ •~ ~•

I~ OP de I~ : ~ ~ ~ ~ ~ i ~ ~ ~ ~ ~ ~ : : ~ i MAHLERFEESTEN I ~ ! ·~ .~ ·~ .~ ~= i= I~ 1920 + 1995 I~ ·~ .: ~ ~ ~ ~ ~ ~ ! ~ ~ ~ ~ ~ i ~ i ~ ~ ~ ~ ~ i ~ ~ ~ ~ i ~ ~ ~ ~ ~ i ~ i ~ i ~ i i i ~ ~ ~;; ..;;~ ~ 11 ~ ~ ~ ~ 1-17 MEI 1995 ii ~ ~ i ~ ~ ~ ~ i i i ~ ~ ~ ~ ~ ! ~ i B.I' •••• ' • • II ••••••••••••• , ••••• , •••••••••••••• , •• , •• , ••••••••• ' ••••• , •••••••••••••••••••••• ' •• 1' •••• ' •••••••• , •• I,., •• "."., •• a -4-

.. .. '"...... ~~ . '. ::' .

~D' · :' \,~<, ' ...... "'-. :

. .. .

6 -21 MEI 1920. 1ER GEIEGENHEID VAN HEf25 JARIG JUBILEUM VAN WIllEM MENGELBERG ALS DIRIGENTVAN HET CONCEKrGEBOUW F.B. -5- 'Dingen die Christus aan het kruis riep' VOLKSKRANT 28 APRIL 1995

ET IS HEEL eenvou­ zette wegens al te vriendelijke betrek- Maar de vorser zal deze weduwe ook , kingen met de bezetter en het natio- postuum niet te hard vallen: 'Het is ook dig om niet te luiste­ ren',antwoordt de naaI-socialisme. 'Die E~eraad was een een vak, het thuisbrengen van ongeda- Mahler-kenner Eduard amateuristische geschiedenis. Ik ben er teerde brieven en documenten. Daar H vrij snel uitgestapt, want het was een kun je jaren op puzzelen. En dat ze in Reeser op de vraag of langzamerhand niet een beetje te veer 'MahIer wordt aanfluiting van de rechtsgang. Er be- haar boek nogal luchtigjes doet over uitgevoerd - zoals de dirigent Bernard stond geen jurisprudentie, er werd vol- haar verhouding met Gropius, terwijl Haitink zich heeft laten ontvallen. Ree­ strekt willekeurig geoordeeld. Maar Mahler aan die geschiedenis bijna ka- ser kent het 'moment van oververzadi­ over één ding was geen twijfel mogelijk. pot is gegaan - ik vind dat er uit die ging': 'Ik heb jaren geen symfonieën Dat was dat Mengelberg zou worden geëmotioneerde uitroepen van Mah.ler van Beethoven willen horen. Tien jaar weggezuiverd.' , in het handschrift van zijn onvoltOOIde lang ben ik ze stelselmatig uit de weg Sam'en met Reeser zitten de Frans- Tiende veel te haastige conclusies zijn gegaan. Gewoon de zaal uit. Daarna man Henry-Louis de La Grange en de getrokken. Als je ontdekt dat je vrouw waren het Weer compleet nieuwe stuk- Brit DonaId Mitchen het symposium met een ander aan de gang is, kunnen ken.' ' voor de twee veteranen die in het inter- er gekke dingen met je gebeuren. Mah- En op de vraag of er voor de Mahler­ nati~naie Mahler-circuit gelden als de Ier roept daar Almschi! en aller.lei ~in- Forschung eigenlijk nog wel iets te zuilen die de Mahler-t~~pel tors~!l ' gen die Christus aan het kruiS nep. doorvorsen valt: 'Van Mahler bestaat Good old Mitchell, bekend om zIJn Maar laten we dit even niet vergeten: langzamerhand een algemeen beeld. bonhomie en om zijn scherpe tong; de het ,slot van de Tiende is zo glorieus, zo Voorlopig kunnen we even uitademen. iets jongere De La Grange (71), altijd pOSitief. Volkomen ande~ ?an het S~?t Het gaat tegenwoordig vooral over bereid tot debatteren. Hun reputatie is ,yan de Negend~: Als 'er kriti~k mogehjk technische problemen. . onomstreden en als ' ze het eerste .· .is op,de voltoOimg van de Tiende door 'Over de Mahler-receptie valt nog woord niet h~bben, hebben ze I}et laat- Deryck Cooke, dan is het misschien dat veel te praten. In Oostenrijk bestaat ste wel. " hij het slot te bescheiden heeft geïn- nog altijd een aversie, die voor een deel De La Grange is de stichter van de strumenteerd.' berust op een antisemitische erfenis. In Parijse BibliothèqueGustav Mahle~! Rees~r .. maakte ~~nnis met Mahle:s Duitsland is Mahler langzamerhand een internationaal bedevaartsoord. HIJ symfomeen toen zIJn moeder ze thUIS doorgedrongen, maar ik had pas nog schreef een drieëneenhalfduizend pagi- aan de piano met hem doorspeelde. De een discussie met een paar Duitse col­ na's tellend standaardwerk' - Gustav Mahler-schok kwam toen hij Das Lied lega's. Zij waren stomverbaasd dat wij Mahler - Chronique d'une vie - waarin von der Erde hoorde, gedirigeerd door hem in Nederland op één lijn stellen het leven van' Mahler vrijwel van dag Peter van Anrooy. Mengelberg hoorde met componisten als Beethoven en tot dag in kaart is gebrac~t. Mitchelis hij Mahler dirigeren in de oude Rotte:: Bruckner. Dat begrepen ze niet. Alleen grootste worp is een sene monogra- damse Doelen. Later ondervond hiJ' de jongere generatie in Duitsland denkt fieën (The Early Years, The Wunder- , ook in het Amsterdamse Concertge­ er anders over.' ' hom Years , Songs and Symphonies of bouw Mengelbergs 'ongelooflijke rit­ Reeser is de oudste van het triumvi­ Life and Death), waarin Mahlers oeu- miek'. 'Meestál de symfonieën 1 en 4 raat van musicologen dat van 13 tot en vre van maat tot r,naat wordt ontrafeld. en Das Lied von der Erde. Dat waren met 16 mei het symposium Gustav 'De La Grange en Mitchell hebben zijn favoriete nummers. De Vijfde heb Mahler: The world listens in het Con­ Mahler als studie onderwerp geweldig ik in de jaren twintig één keer gehoord. certgebouw voorzit. Het symposium uitgeput' ,zegt Reeser met respect. Zelf ~engelberg speelde eigenlijk veel meer gaat over Mahler-'receptie', over 'hoe ' publiceerde hij onder meer de corres- Rlchard Strauss dan Mahler. pondentie tussen Gu.stav Mahler en . 'l:Jet klopte. all~~aal als een b~s , Pi.s­ de wereld tegen Mahler aankijkt'. Wagners weduwe Coslffia, ee~ gespa~- clph~e en vltahtel~ , v,?oral vltahtelt. De wereld betekent hier onder meer nen briefwisseling tussen DIe Hemn Het IS enorm wat die kerel gepresteerd Rusland, Israël, Finland - en Japan, , von Bayreuth (Reeser: 'Een veel ergere heeft. Een kei van een man, als dirigent. waar reeds in de jaren dertig een symfo­ antisemiet dan Wagner') en een Wag- Voor de rest een kind. IJdel. Hij was nie van Mahler op 78-toerenplaten neriaan van joodse afkomst die niet hartelijk, had vreselijk aardige eigen­ werd gezet, zoals Reesers collega Kenji rnet zich laat sollen. Vijftien jaar gele- schappen, al kon hij met het orkest Aoyagi uit Tokyo zal toelichten. De ' den verscheen in Wenen van Reesers verdomd gemeen zijn. Hij had geen wereld, dat is ' oo~ de ' bus naar Den hand de brievenstudie Mahler und boze bedoelingen in de oorlog. Was Haag, waar de deelnemers aan het sym­ Holland. gewoon stom. posium in het Gemeentemuseum een Mocht er aan Mahler misschien niet 'Het andere verhaal, en daar had de tentoonstelling zullen bezichtigen die veel meer te ontdekken zijn, er valt Ereraad niets mee te maken, was dat witte en Zwarte bladzijden belicht uit altijd nog wel iets te corrigeren. Reeser: zijn paspoort niet werd verlengd. Daar de lange carrière van de Nederlandse 'MahIers weduwe Alma heeft enOI1Tl zat opzet achter. Een rotstreek van dirigent Willem Mengelberg, Mahler- veel verwarring gesticht met haar ver- Buite~landse Za.ken. Hij kon Zwitserc promotor van het eerste uur. . halen zoals ze dat ook heeft gedaan land met meer ult,en kon dus nergens Die bladzijden zullen Reeser, emen­ met haar verhalen over haar latere meer dirigeren. HoolZst onbehoorlijk.' tus hoogleraar vim de universiteit van echtgenoten Gropius en Werfel. Ik ben Utrecht, bekend voorkomen. Hij is het blij dat ze haar boek heeft uitgegeven, enige nog levende lid van de Ereraad maar alle dateringen erin zijn om te _die Mengelberg in 1945 ui~.. zijn ambt beginnen al fout.' -6- 'Zijn muziek werd toen nog niet begrepen'

. Ze is 101 jaar en ze was er bij in 1920, tijdens het eerste grote Mahler-feest in Amsterdam. Ze weet niet fileer of ze toen alle tien symfonieëh heeft bijgewoond. Maar wat mevrouw S. Schöffer-Burger zich nog wel herinnert is het Herinneringen van gelach en geschreeuw tijdens d,e concerten. een Mahlerl'an 'Het publiek wist niet wat het hoorde; Maar van het eerste uur voor mij was die muziek een openbaring.' VOLKSKRA~T 28 APRIL 1995

door Hein Janssen '

IST U DAT Alma liefhebbers in 1920 hierheen om het eens verguisd, die werd niet meer ge- Mahler twee min­ Mahler-feest bij te wonen. Amsterdam- speeld. Het ging zelfs zover dat de . . naars had? Ja me- Mahier-Mengelberg: een onlosmakelij- naam Mahler uit het. Concertgebouw , . ' neer, twee minnaars, ke drieëenheid. 'Een mooie., tijd was werd weggepoetst. Mengelberg was' op 'W het. Als vrouw kon je in Amsterdam zich, denk ik, niet anti-ioods maar het dat was wat in die tijd! En het waren niet de minsten, de één was Gropius, toen al zonder korset lopen. Dan dan- moest van de Duitsers dus hij deed het. de architect, en de ander :de schrijver ste je met een jongen en die zei dan: Hoewel, ik weet ook dat hij iri Duits- Franz Werfel.' , "0, wat een heerlijk gevoel." Die voel- land was toen ze Nederland binnenvie- De namen Gropius en Werfel spelt ze de voor het eerst van zijn leven wat er len en dat hij toen met de vijand cham- vanaf een kladbriefje dat op haar aan­ onder dat keiharde korset zat.' pagne heeft gedronken.' leuntafeitje ligt, Ze leest 'met een ver­ In die losse, liberale sfeer kon de De bewondering voor het werk van grootglasmet een lampje erin, weet nieuwe muziek van Mahler goed gedij- ' Gustav Mahler werd haar niet in dank zich ondersteund door een looprek, op en. 'Ik weet nog dat het publiek aan- afgenomen. Het leidde zelfs tot pittige haar hoofd zit een apparaat waarmee vankelijk ~et wist wat het hoorde, toen conflicten in de familie, want je was in ze beter hoort. Maar verder ziet ze er Mahlerin Amsterdam door Mengelberg die tijd óf pro-Mahler óf pro-Wagner, piekfijn en tip-top uit, met haar helde­ werd 'geïntrodUceerd. Ik h~rinner me 'De zeer rijke oom van mijn man, Julius re, blauwe ogen, dat zorgvuldig gecoü• nog concerten waarin veel gelachen Bunge, was voor;z:i!ter van de Wagner feerde kapsel dat gevangen zit in zo'n werd en geschreeuwd, gewoon omdat , Vereniging. Hij-i!f'zelfs van plan ge­ ouderwets netje met glittertjes, haar ze zijn muziek niet begrepen. Maar ik weest tegenover het Concertgebouw make-up en stijlvolle twinset. Mevrouw was er meteen kapot van, het was een een opera te bouwen, waar louter Wag- S. Schöffer-Burger is 101 jaar oud, openbaring, ik ben altijd een groot ner moest worden gespeeld. Mengel- woont in een gigantisch pand in Am­ Mahler-liefhebber geweest. Ach me- berg en hij waren regelrechte concur- sterdam-Zuid en is al bijna tachtig jaar neer, die Kindertotenlieder, dat is toch renten, ze hadden dikwijls ruzie. Dat een fanatiek Mahler-fan.' zo aangrijpend! En ik heb Das Lied von operagebouw is er nooit gekomen, Ze was er bij in 1920, toen, vanwege der Erde nog horen zingen met Ilona maar oom Juliuszou er zijn hele vermo­ het 25-jarig jubileum van Willem Men­ Durigo als soliste, die zong dat zo gen aan hebben opgeofferd. De familie gelberg als dirigent van het Concertge­ prachtig.' in Duitsland was ook altijd voor Wag- bouworkest, het grote internationale Het echtpaar Schöffer-Burger - me- nero Ik niet, op de ouvertures na. Die Mahler-feest werd georganiseerd. 'Het neer Schöffer was een vermo~end za- muziek was mij altijd veel te Duits. Na was voor het eerst dat alle tien symfo­ kenman, wiens familie in de vorige ' de oorlog heb ik Wagner al helemaal nieën door één orkest en onder één eeuw uit Duitsland naar Nederland niet meer kunnen horen. dirigent gespeeld werden. Ik weet niet trok - behoorde tot de intimi van het 'Ik ben altijd modem geweest in mijn meer helemaal zeker of ik ze alle tien orkest. Zij werden na afloop van de muzikalé voorkeuren: Mahler, Stra­ heb bijgewoond, maar de meeste herin­ concerten regelmatig ontvangen. 'Ja, ik vinsky, Schönberg. Het was voor mij ner ik me nog goed. Wij woonden toen heb Mengelberg goed gekend. Geen ook niet moeilijk op de hoogte te blij­ in de Wanningstraat en vanaf ons bal­ prettige man hoor. Eigenlijk een nare ven, want ons huis heeft altijd openge­ kon konden we soms de concerten ho­ man en een enorme vrouwenversierder, staan voor muzikanten uit de hele we­ ren, want in die tijd speelde het Con­ op een akelige manier. Maar ze aanba- reld. Ze kwamen hier logeren, soms certgebouworkest nog regelmatig in de den hem, ook de degelijke dames die voor langere tijd. Laatst heb ik eens tuin. Het publiek zat dan aan tafeltjes hem een appe\ gaven in de pauze. Ze zitten tellen: ik denk dat we wel vijf­ en dronk koffie, net zoals dat nu nog wilden hem allemaal iets toestoppen. honderd musici over de vloer hebben steeds in Duitsland gebeurt. Als het , Hij dirigeerde natuurlijk goddelijk, heel gehad. In dit huis klonk altijd muziek. dan stil was in de stad, kon ik op mijn wat beter dan die voorganger van hem, Oskar Back was een grote vriend van balkon van Mahler in de tuin genieten.' die bleke Pijper. ons, ik heb zelfs regelmatig met hem Amsterdam was toen een bruisende 'We waren in het begin allemaal ver- getennis,t. Oskar was ook een vrouwen­ stad, de rest van Europa lag na de rukt van Mengelberg, maar in de oorlog versierder hoor, maar heel charmant, Eerste Wereldoorlog in puin. Vanuit heeft hij alle joodse mensen uit zijn heel hoffeliik.' 90stenrijk en Duitsland kwamen de orkest verwijderd en Mahler werd in- -7-

Ze vertelt met trots dat een vriendin Een volstrekt onverwachte verschij­ . certen, naar toneel en naar de opera, van haar met het Concertgebouworkest ning in dit huis dat weliswaar geen tenminste als ze iemand kan vinden die zelfs naar Wenen is gereisd om voor enkele protserigheid of luxe kent, maar haar haalt en brengt. Of liever nog: Back een niet-joodverklaring te ritse­ waarin de tijd van toen wel gekoesterd gezellig met haar meegaat. 'Het valt len, zodat zijn gevangenschap kon wor­ wordt. 'Aah, u kent elkaar, wat leuk! niet altijd mee. Laatst zag ik een Pellé­ den opgeheven. En dat Back ook in de Hans woont hier nu een laar en ik heb as en Mélisande waarin zij kronkelend gevangenis beleefd bleef. 'Dar! ich urn begrepen dat hij erg goed is. Ik heb zijn op de grond sterft en hij in bed ligt. ein Slückchen Seife bitten', had hij aan programma nog niet gezien, er is me Bespottelijk! Waarom kruipt iedereen een bewaker gevraagd en hij kreeg gezegd dat ik zou schrikken. Ik denk in het theater tegenwoordig alleen nog zeep, als enige. wel eens dat Hans wat meer aan een maar over de grond? Doe dan een mo­ Het huis van mevrouw Schöffer ander zou moeten denken, maar goed, dem stuk, denk ik dan, en laat de klas­ wordt nog steeds bewoond door muzi7 daar zal hij zich wel niks van aantrek­ sieken klassiek.' Het zou haar grote kanten: studenten van het conservato­ ken en gelijk heeft ie. Wist u dat ik zelf wens zijn bij de komende Mahler-fees­ rium, of jonge musici die al werken. Ze ook toneel heb gespeeld? Alleen in be­ ten weer eens in het Concertgebouw te . huren bij haar een kamer en houden sloten kring hoor, heel particulier, zitten, zeker nu haar balkon geen soe­ haar op de hoogte. 'Ze houden me bij avonden aan huis, voor vrienden. Ik laas meer biedt. Hoe lang het geleden is de les, zeg maar. Als ik zeg dat ik zo speel nog steeds, ik speel graag dat ik dat ze een Mahler hoorde, weet ze niet modem ben, is dat geen verdienste. Het jonger ben.' meer. komt doordat ik de nieuwe tijd hier Teeuwen: 'Dat u 95 bent.' gewoon elke dag om me heen heb. Op Schöffer: 'Ach, was ik nog maar zo J.H. SPEENHOFF dit moment wonen hier een fagotist, jong.' In: De Amsterdammer, 5 juni 1920 een violist, een celliste, een altviolist Als Teeuwen op de gang een sigaretje en, 0 ja, 'ook nog een tweede viool. Ze gaat roken, vraagt ze stiekem: Vindt u Dame Bas en tante EeJ]e hebben een eigen kamer en gemeen­ hem goed? 'Ja', zeg ik. En zij : 'Toch schappelijk gebruik van keuken en tele­ vind ik hem nog geen gelukkige jongen, Zaten op het Mahlerfeest. visie. Het is heel gezellig met elkaar, hij is nog te veel met zichzelf bezig. En ze waren van hun leven maar op een gegeven moment gaan ze Maar ja, misschien moet dat wel in het nooit zo deftig uitgeweest. weg, dan vinden ze een kamer met vleu~ cabaret - alles zo zwaar opnemen. Ge­ Tante rook naar odeklonje gel.'. . lukkig heen hij momenteel een aardig En ineens scharrelt de jonge cabare­ meisje.' En was niets op haar gemak, tier Hans Teeuwen door het huis - net Haar man is zestien jaar geleden op Tante snoepte pepermuntjes uit bed zo te zien, met een boterham in 85-ja~ge leeftijd el) na een rijk leven Uit een ritselende zak. de mond en een kop koffie in de hand. overleden. Ze gaat nog steeds naar con- Dame met zijn kalveroogen, Zat in het Concertgebouw Als een muzikale zeeleeuw Naast een mummelende vrouw. "Zeg, die dikke, is dat Mahler?" Vroeg het menschje zonder erg. "Ben je stapel?" siste oome Over-Mahlert "Dat is Willem Mellingberg." Dori"te had de muziekanten EIken dag opnieuw geteld Dm er zeker van te wezen Dat hij waar kreeg voor zijn geld. Van een vriend had hij vernomen Dat je bij zoo'n symphonie Steeds het vrije spel moest laten Aan je rijke phantasie. Bij het weenen van de fluiten En het juichen der viool Dacht hij niet aan levens-drama's Maar aan akkers roode kool. Als ze zo een uurtje zaten Werd het tante soms te bar Naast haar vroeg ze aan een snuiter: "Zijn ze nu niet In de war? Alles draait zo door elkander; Kijk maar, Mellkenberg is kwaad, 't Is of hij zijn wandelstokje In de lucht in stukken slaat." Dome Bas nam in de pauze Zeven dikke bellen port ~p: Want het kan weer eens gebeuren Dat het 'na-de-groktijd-wordt'. OVER-MAHLERT Beiden volgdenze de feesten Tot de allerlaatste noot Toen riep oom: "Ik snap er niets van. Zij of wij zijn idioot." -8- Mahler Feest is niet meer te herhalen HET PAROOL 19 MEI 1995 door ERIK VOERMANS

Een bronzen Gustav Mahler en Das Lied von'der Erde, en een tegen­ bliek de aangeboden restitutie, dito Willem Mengelberg kijken vallende belangstelling voor het onder het motto: 'Koop voor dat elkaar al sinds 1920 aan vanaf de vierdaagse ,wetenschappelijke tientje maar een bos bloemen wand links voor het podium van symposium met voordrachten voor Martijn Sanders', aldus de het Concertgebouw. Onder beide van gerenommeerde· Mahler-des- . heer M. Sanders. medailles hangt een plaquette, kundigen, waren er o~organisa­ De meeste concerten van het ter herinnering aan het Mahler­ torisch vläk · nauweIT)ksoneffen' Mahlerfeest zullen ook door bui­ feest van 1920. Met de onthulling, heden te melden. De logistieke tenlandse omroepen worden uit­ gisteravond door- dirigent Riccar­ complexiteit van het festival was gezonden. Momenteel zijn er 185 . do Chailly en Manna Mahler (de er geen moment aan af te lezen . . uitzendingen gepland. Tien pro­ kleindochter van Gustav), van dit­ gramma's werdén live overgeno­ maal een messing pla'quette in de Statistieken men door Radio France. de BBC en vorm van een uitVergrote rijks­ De concerten van het Mahlerfeest stations in Denemarken, Duits­ daalder met het hoofd van de (achttien in de Grote Zaal en één land, Polen en Hongarije. De BBC componist erop, is nu ook het in de Kleine) trokken in totaal zal rond Kerstmis alle concerten Mahler Feest 1995 officieel ten 34.100 betalende bezoekers. Der­ in de vorm van een serie uitzen­ einde, en is 'een nieuw hoofdstuk tig procent van hen was afkom­ den. In de Verenigde Staten be­ geschreven in de geschiedenis stig uit het buitenland. De optre­ staat naar verluidt bij meer dan van het Concertgebouw,' aldus di­ dens van de Berliner Philharmo­ tweehonderd· radiozenders be­ recteur M. Sanders. niker, hetConcertgebouworkest langstelling voor opnamen van lederee'n die erbij was, in de Grote en de Wiener Philharmoniker het Mahlerfeest die zijn samenge­ Zaal, in de Mahlertent op het Mu­ waren alle uitverkocht. De gemid­ steld door Radio Nederland We­ seumplein, dan wel als radioluis­ delde zaalbezetting voor de overi- . reldomroep. Gilbert Kaplan zal teraar, zal het beamen: het W:1S ge concerten bedroeg negentig daarbij als host f\lngeren. . een muziekfestijn zonder weerga procent. . . Van het prograni.maboek The en het is jammer dat het voorbij De kosten van het Mahlerfeest world listens (oplage 5000) zijn al is, . alle eventueel v,Ooraf gekoes- zijn uitgekomen op 6 à 7 miljoen 4100 exemplaren verkocht;· het terde reserves ten spijt. . gulden, een bedrag dat voor ne­ fotoboek The Mahler · Album is - Het Mahler Feest, waarop min gentig procent uit eigen inkom­ althans in Amsterdam - niet meer of meer in chronologische volgor­ sten en sponsorgelden is betaald. . te krijgen en van de facsimilé van de vrijwel a\I". v,!!'"4:(en van Gustav Alleen de Mahlertent en het op­ de Zevende symfonie zijn ook al Mahler ~,' II '~ehói ·e werden ge­ treden van het Gustav Mahler Ju­ 1300 stuks door belangstellenden .bracht, zal Q'e:esc'~ iedenis ingaan gend Orchester werden (deels) ge­ gekocht. . . als een artis:t~1<.e I.~ organisatori­ subsidieerd, door de gemeente Ook de wat minder verheven sche triomf.· : . Amsterdam en de Oostenrijkse mahleriana liepen goed: de Mah­ De uitvoeringer ..,Jaren 'mees­ overheid. lermokken, de Mahler-T-shirts, de tentijds van een ze~iioog niveau. De films, lunchconcerten, pre­ Mahlerpennen en de linnen Mah­ Dirigenten Rattl~, rl'aitink, Chail­ concert talks en uitzendingen van ler·tasjes zijn volledig uitver­ ly, Abbado en M\lti zorgden met de avondconcerten in de Mahler­ kocht. de W~ener Philharmoniker, de tent op het Museumplein trokken lUitchell Berliner Philharmoniker en het 25.600 mensen. Dinsdagavond za­ Concertgebouworkest voor e~n · ten er meer mensen in de tent Mahler-deskundige Donaid Mit­ reeks onvergetelijke concerten. dan in de zaal (2000 tegen 1500) chellliet zich dinsdag bij een pers­ In een enkel geval (Sirnon Rattle als gevolg van de reusachtige be- bijeenkomst met een stortvloed met de Zevende symfonie) werd aan superlatieven uit over het Mahlers muziek zelfs in een nog zetting · van Mahlers Achtste. Op muzikale niveau van het Mahler­ niet eerder waargenomen licht­ bevrijdingsdag zat er tijdens ·de feest: "Dit feest heeft ons de val getoond. Het Feest zal dan ook uitvoering van de Tweede symfonie schokkende en verontrustende de werking van een muzikale tijd­ onder Bernard Haitink zelfs 2300 kwaliteiten van Mahlers muziek bom blijken te hebben. Elk orkest man. teruggegeven en een standaard dat in zijn overmoed de komende De kosten van de tent, die in­ gezet op het gebied van de uitvoe­ tijd Mahler op het programma middels wordt afgebroken, be­ ringspraktijk. Daar moeten we. zet, moet strijd leveren met de droegen acht ton. Daarvan werd dankbaar voor zijn." alsmaar mooier wordende herin­ 15 procent uit eigen inkomsten Marina Mahler kondigde aan neringen aan de uitvoeringen van opgebracht. De 'affaire' met de dat er met ingang van het seizoen de orkesten die in de afgelopen Berliner Philharmoniker, die tot 1996/97 een Mahler Award in het twee historisçhe eerste weken gevolg had dat de bezoekers van leven zal worden geroepen. De van mei zo~n diepe indruk maak- de tent hun geld voor de betref­ Awardwordt een workshop voor ten. . fende concerten konden terug­ componisten. die .anoniem stuk­ Mgezien van de doordringende krijgen, bracht een inkomsten­ ken kunnen inzenden. De compo­ brom van een generator .tijdens derving van 20.000 gulden met sitie die daarvoor het meest in het openingsconcert, een minder . zich mee, ongeveer 3 procent van aanmerking komt, zal in aanwe­ geconcentreerd luisterend pu­ de totale begroting. Ove,rigens zigheid van de componist in het bliek tijdens Mahlers Negende en weigerde eenderde van het pu- Concertgebouw worden ingestu- -9-

deerd door het Gustav Mahler JU­ gestaan definitief aan het Con­ want in 2011 ben ik met pensi­ gend Orchester (en mogelijker­ certgebouw. oen. Zelf zou ik' het in elk geval wijs andere jeugdorkesten) en Op de vraag aan M, Sanders of niet doen. Het zou alleen maar vervolgens worden uitgevoerd. er in 2011, wanneer Mahler hon­ een een slap aftreksel van het Daarnaast schonk zij het bron­ derd jaar dood is, opnieuw een feest in 1995 kunnen zijn, waar­ zen borstbeeld van Gustav Mah­ Mahlerfeest in Amsterdam kan ' mee je afbreuk doet aan het origi­ Ier, gemaakt door haar' moeder worden verwacht, was het ant­ neel. Dit Mahlerfeest is onher­ Anna Mahler, dat ,gedurende het woord een krachtig 'nee'. "Dat is haalbaar." festival in de hoofden tree heeft een zaak voor mijn opvolger,

Een karikatuur van Mahler die de eerste uitvoering dirigeert van Zijn Eerste symfonie in Wenen,1900 -10-

RÉ KOSTER (It 1900) BLIKT TERUG 'Wij waren allemáál romantisch' MEI1995 Luister

Voormalig zangeres, zangpedagoge en muziekcritica Ré Koster is één van de "Het was ook zo dat je je speciaal voor die concerten kleedde. Je zal zeggen wat is dat weinigen nog levende ooggetuigen van nou frivool, maar dat is niet zo. Dat je je thuis het eerste Mahlerfeest, dat ter ere van voorbereidt op een concert, dat je je beste jurk Gustav Mahler en van het 25-jarig jubli­ aandoet en je man zich netjes 'ankleedt', is ook iets dat meewerkt aan de verheven stem­ leum van Willem Mengelberg in me.i mil1g. U vindt dat misschien een ouderwets 1920 in het Concertgebouw werd gehou­ wool'd, maar zo was het, zo'n stemming werd den. Ze was toen een twintigjarige con­ in die tijd door Mengelberg geschapen." servatoriumstudente, 'een beginnend Mengelberg was volgens Ré Koster een uit­ zonderlijk dirigent. "Hij was doodgewoon zangeresje, ik was nog helemaal niks'. een man die charisma, of magnetisme of hoe Maar het feest liet een onuitwisbare in­ je het noemen wilt, had. Ik heb heus geen druk achter. "Die concerten horen tot de sympathie voor wat hij later heeft gedaan, be­ grijp me goed, maar dat mag je artistieke oor­ mooiste herinneringen van mijn leven.· deel toch niet beïnvloeden! Hij was van iets helemaal vervuld en bracht dat gevoel over

i\1.1 ri (J i c i 11 V.l 11 R () tIc r d ol ll1 op het publiek. Ik kan niet anders zeggen dan dat zijn concerten tijdens het Mahlerfeest tot de allermooiste herinneringen van mijn hele , Wat ik mij er vooral van heug, is de leven horen. De atmosfeer die er bij Das Lied verheven stemming die er heer­ von der Erde was, maak je nu niet meer mee. ste. Het was duidelijk dat het iets bijzonders Er was ook een prachtige vertolking van Urn was: het waren feestelijke avonden, echt ge­ Mitternacht van onze eigen mevrouw Noor­ beurtenissen. Bovendien had Mahler het dewier. Ze deed dat op een onvergetelijke vóór het feest al gemaakt, door de Mahler­ manier, terwijl ze eigenlijk helemaal geen concerten van Mengelberg. Mahler was na­ liedzangeres was, maar dat was zo'n monu­ tuurlijk zelf ook een groot dirigent, maar ik mentaal groot en religieus lied dat ze dat wer­ de eerste stoot tot zijn roem is door Mengel­ kelijk onbeschrijflijk mooi deed." berg gegeven. Iedereen wist dus al ho: prach­ De sfeer tijdens de concerten van het eerste tig die symfonieën, die Kindertotenheder en Mahlerfeest was volgens Koster niet te verge­ het Lied von der Erde en noem ze maar op lijken met die van concerten nu. waren. Toen dat festival, zoals je dat tegen­ "Ik kom nu heus ook wel in het Concertge­ woordig noemt, was, kwamen de liefhebbers bouw, en ik vind het heel interessant dan dan ook van heinde en verre." eens rond te Rijken - vooral als ik het concert "Het waren natuurlijk ook premières, dat niet mooi vind - en dan merk je toch dat er een moet u niet vergeten. Dat is iets waar de men­ hemelsbreed verschil is. Alleen Chailly in zijn sen op afkomen. Er waren ook heel veel bui­ beste werken heeft ook die greep op een pu­ tenlandse gasten, dat weet ik nog wel, maar bliek die Mengelberg, Bruno Walter, of Mon­ daar sprak ik verder niet mee, ik was nog teux hadden. Maar er zijn er nu ook, ik wil maar een beginnend zangeresje in 1920, ik geen akelige namen noemen, waarvan ik was nog helemaal niks. De internationale mu­ denk, die hebben veel musicologische kennis, ziekwereld was voor het eerst sinds de oorlog maar dan hebben we het wel gehad. Wat dat weer bij elkaar, dat kon je merken. Wij waren aangaat, mogen we toch hopen dat het twee­ in de oorlog neutraal geweest, dus voor ons de Mahlerfeest anders zal zijn, dat het Neder­ was het iets anders: wij jonge meisjes hadden land weer op een heel hoog muzikaal peil zal zelfs een mooie tijd, want er waren leuke ge­ brengen, wat er nu echt niet altijd is. Er zijn mobiliseerde officieren - er was een garnizoen overal concerten in Amsterdam, in de IJsbre­ in Noordwijk - en daar maakten wij fietstocht­ ker en weet ik wat al, maar dat hoge peil van jes in alle eer en deugd mee. Maar voor de be­ de vooroorlogse jaren haait het allemaal niet. zoekers uit de rest van Europa was er ook ze­ Dat was toch wel heel bijzonder." ker een soort bevrijdingsgevoel." -11-

"Het Concertgebouworkest had toen ook een een begrijpt wel dat ik geen enkele ambitie grote, grote naam. Een veel groter reputatie heb, dat ik dat niet voor mezelf zeg. Ik zou zo dan nu. Nu heeft het natuurlijk ook een repu­ graag zien dat het in mijn land nog eens an­ tatie, maar toen ... Misschien kwam het door ders werd, dat ze elkaar niet voortdurend de Mengelberg. Het is altijd een wereldorkest ge­ bal toegooiden, van jij doet het zo goed en jij weest. Ze konden echt de vergelijking met doet het zo goed. En dan hoor je die stemmen welk orkest dan ook doorstaan. Indertijd was die geen kans tot opbloeien hebben. In Ame­ het Weense orkest, de Wiener Philharmoni­ rika en in Engeland wordt uitstekend lesge­ ker, heel beroemd, maar ze hadden elk hun ei­ geven, als ze nu eens een paar van die men­ gen stijl. Niet dat je zei de een was beter dan de sen die daar op hun 65ste uit de universiteit ander. Het waren allebei grote orkesten met gegooid worden, naar hier haalden. Enfin, u grote dirigenten. Maar over orkesten heb ik weet zelf wel hoeveel goede zangers uit Ame­ geen oordeel. Ik kan heel eenzijdig over maar rika afkomstig zijn." een ding oordelen, en dat zijn stemmen. Wat dat betreft ben ik een echte pro. Maar de rest heb ik laten lopen. U kunt mij niet vragen wat Onvergetelijke avonden ik van een orkest vond, ik vond het verschrik­ kelijk mooi, maar verder kan ik er als beroeps­ "Ik ben opgegroeid met de concerten van mens geen zinnig woord over zeggen." Mengelberg: daar is mijn liefde voor Mahler ook mee begonnen. Absoluut onvergetelijke Muzentempel in feestdos avonden waren dat. Wij vonden het in die tijd Het Mahlerfeest was niet alleen in de concert­ allemaal ontzettend mooi, uit die avonden zaal zelf een iets speciaals, maar ook erbuiten: werd onze liefde voor Mahler geboren, Na de 'De feestelijkheid bepaalt zich niet tot het in­ Tweede Wereldoorlog is er echt een tijd ge­ wendige van het Concertgebouw. Ook uiter­ weest dat men zei: ach, nu ja, Mahler. Er is ge­ lijk is de muzentempel in feestdos: de vlag in woon een inzinking geweest, maar gelukkig top, plantenversiering aan den voorgevel. En gaan ze nu allemaal begrijpen dat het wel de wagens van de tramlijnen die naar en grote muziek was," langs het Concertgebouw voeren, hebben "Ik woonde in Haarlem en van mijn elfde jaar vlaggetjes in den beugel. Het Mahlerfeest af nam mijn vader, die viool speelde, me mee heeft immers internationale beteekenis', naar de concerten van Mengelberg, die een­ schreef het Algemeen Handelsblad op 7 mei maal in de maand in Haarlem werden gehou­ 1920. De hele Nederlandse bevolking leefde den. Dat was zo'n evenement in die stad, dat dan ook met de gebeurtenissen op en rond de 'damiaatjes', de klokjes van de St Bavo er­ het Mahlerfeest mee. voor werden stilgezet. Dat vonden wij vrese­ "Het was een enorm grote groep die alles lijk interessant natuurlijk! Vanaf dat moment volgde. Holland leefde mee met die Mahler­ ben ik altijd naar concerten blijven gaan, als feesten. Mengelberg was eenvoudig een held. muziekstudenten liepen wij alle concerten die Iedereen wist wie Mengelberg was, óók de we maar konden na. Vroeger was dat finan­ man in de straat. Ik denk niet dat iedereen nu cieel ook niet zo'n probleem, wij gingen van weet wie meneer Harnoncourt is. Dat is een Haarlem naar Amsterdam met een derde klas­ groepje. Mengelberg was een potentaat, dat je, toen had de trein nog derde klas, ha ha ha, wist i~.d~reen, hij was een dictator, maar je dat is natuurlijk voor uw tijd, ver voor uw tijd . vergaf hem alles omdat hij zo ontzettend veel Ik heb dan ook héél veel concerten meege­ vreugde en emotie gaf. Hoe hij verder ook maakt met Mengelberg en later natuurlijk ook was, dat deed hij toch maar!" met Van Beinllm, nu trouwens erg onderge­ "Er waren ook kritieken in superlatieven. En waardeerd, met wie ik zelf nog gezongen heb." zo was het voor ons allemaal, het was het eer­ "Weinig mensen hebben die glorietijd van ste waar je over sprak: 'Ik was gisteravond Mengelberg meegemaakt, die periode voor naar het Mahlerfeest', dat was wat, daar was 1920 waarin hij zich inzette voor Mahler. Ik je totaal van vervuld. Bij het Mahlerfeest was herinner me dat ik diep onder de indruk was iedereen lyrisch. We waren er helemaal weg van 'das irdische Leben'. Dat vond ik toen zo van. Er was ook geen reden voor kritiek. Als prachtig, het was mijn lievelingswerk. Dat je hier soms naar iets toegaat, ga je rázend van was toch heel iets anders dan dat soort ba rok­ woede naar huis. Soms ben ik woedend, echt zangerij van nu, dat tt!gen mijn opleiding in helemaal woedend. Prachtige stukken wor­ Italië en tegen mijn hele credo indruist. Het is den geprofaneerd! Toen gebeurden zulke mijn heilige overtuiging dat je zo een stem dingen gewoonweg niet." verpietert in plaats van dat je hem laat op­ "En ik moet u eerlijk zeggen, in die tijd waren bloeien. Ik vind het echt vreselijk die stem­ de critici enorm capabel, die haalden niet al­ men die ergens daarboven zweven met die leen maar de musicologie uit boekjes. Die engelachtige klanken. Die zijn toch onbruik­ durfden nog hun nek uit te steken. Nu waagt baar voor een Puccini of een Verdi!" niemand zich er meer aan van een zanger te Ook nu nog is Mahler voor Ré Koster een van zeggen dat hij .een lelijke hoogte heeft of dit of de grootsten. Zijn muziek past als die van dat. Ik belü!en,oude rot in het vak, ik vind ik geen andere componist bij de romantiek van me wel milS permitteren dat te zeggen, leder- haar jeugdjaren. -12··

"Hij is nog altijd mijn lievelingscomponist. Ik "Het is nu natuurlijk allemaal

denk. niet dat iedereen. moeilijk, dunkt mij, dat voor te stellen. Uw ge­ neratie heeft een veel grotere nuchterheid dan nu weet wie meneer wij hadden. Wij waren veel vulnerabeler en dromeriger dan de mensen van nu, en dat is Harnoncourt is.' ook begrijpelijk, elke generatie is anders. Ik ben van drie genera'ties terug, de mensen met wie ik dat

O-ver-dre-ven "Ik geloof niet dat ik bij alle concerten van het Mahlerfeest geweest ben, en ik kan u ook niet zeggen bij welke wel. Ik weet dat ik Patzak ge­ hoord heb, met een kleine stem maar met een grote vertolking, en onze eigen Urlus. Wat ik nóóit zal vergeten is de zang van Hona Durigo, dat is iets heel unieks geweest. Wat we later zo van Ca lias bewonderden, had Durigo in die tijd. Het was onvergetelijk wat zij presteerde. Hoe zij 'ewig, ewig' zong in het Lied von der Erde, dat vergat je nooit meer. Je kon de atmo­ sfeer snijden in de zaal, zo bijzonder was dat. Mensen van nu snappen dat niet meer, ik heb aan mijn eigen studenten gemerkt dat ze niet meer romantisch zijn, ze vinden dat eigenlijk een beetje mal gedoe van ons, dat gedroom. Ik heb van de week nog eens Heine voor me ge­ nomen, ik moest iets opzoeken, en toen ben ik ermee blijven zitten, want ik vond het zalig dat weer eens te lezen. Als ik dat aan de kin­ deren van mijn vrinden vertel, lachen ze me uit. Dat vinden ze overdreven, zoals men te­ genwoordig alles uit de echte romantische tijd o-ver-dre-ven vindt. Wij waren allemáál ro­ mantis.ch, wij droomden, we hadden hele an­ dere begrippen over de liefde, sex was taboe, begrijpt u? En het was zoiets van een doorn­ roosje en de prins, daar lach je nu om, Illaar toen lachte je er niet om." -13- _

MUZIKALE SMAAKMAKERS (6): MARTIJN SANDERS Ik ben een boodschapper van de muzikale traditie

Over de haalbaarheid ervan hoefde hij niet lang na te denken. Zodra de klik er was dat er een tweede Mahlerfeest moest komen, was directeur van het Concertgebouw Martijn Sanders ervan overtuigd dat het ook zou lukken. "Het was een soort déjà vu, vanaf het moment dat ik wist dat ik een tweede Mahlerfeest wilde, wist ik al tot in de contouren hoe het eruit zou gaan zien."

M,lrjolein van Rotterdam ZlJIl er tenslotte met bij geweest. Als je de halen terugleest, krijg je toch wel dat ge' , Het ontstaan van de eerste gedachte En zo is het nu weer: het is opnieuw een C:' aan een tweede Mahlerfeest zou ik concerten gewijd aan één componist en iJ: hier zo na kunnen spelen. Ik zat in die stoel det een eerbetoon aan degene die dat oe' daar en zocht iets in de jubileumboeken ter ere zo op de voorgrond van de Nederlands\' van ons eeuwfeest. Het boek viel open bij het langstelling heeft geplaatst, en daarmee Mahlerfeest van 1920, wat in muzikaal opzicht de internationale belangstelling. Het e ~ het belangrijkste evenement uit de geschiede­ Mahlerfeest was namelijk een echt intern. nis van het Concertgebouw is geweest. Toen naaI georiënteerd festival - en gelukkig gebeurde er iets dat in de hoofden van con­ dat nu ook op voor zijn opvolger: de inspi: :ertorganisatoren wel vaker gebeurt, namelijk van nummer twee is het eerste Mahlerfee, dat je bij ieder jaartal wat je leest denkt 'Zit "Over de haalbaarheid van het geheel he ,iaar een jubileum in?', of 'Zit daar een aanlei­ nooit een seconde getwijfeld, wij zijn hier Jing in?'. Een automatisme. Anno 1990 las ik tuurlijk ook wel tot iets in staat. We hebbe wer 1920 en onmiddellijk schoot er door mij '88 ons' eeuwfeest georganiseerd, dat r. 'leen dat dat in 1995 75 jaar geleden zou zijn. ook nogal wat voeten in aarde gehad. soort droombeeld had van hoe het tweede meenden een tweede Mahlerfeest wel aa . Mahlerfeest eruit zou moeten zien. Dat soort kunnen. Er bestonden natuurlijk ook al momenten heb je weleens in je leven, als een doende contacten met de buitenlandse or déjà vu was het, zoiets dat je de dingen meteen ten die we hierheen wilden halen, De or. compleet in hun contouren voor je ziet." ten van Wenen en Berlijn komen hier met Het Mahlerfeest moest iets worden dat dui­ ge regelmaat, dat scheelt. Maar missc: delijk voortborduurde op de Nederlandse vergis ik me we!... .. Mahlertraditie, en het moest een internatio­ naal feest worden. Mahlerhater "Het Mahlerfeest is natuurlijk iets dat in de Het feit dat de componist Mahler in Sanc historie van dit gebouw zit gebakken, omdat ogen niet de geringste onder de componh het teruggrijpt naar het eerste Mahlerfeest in is, speelde ook een rol bij de beslissing Maf.· 1920, dat werd gehouden vanwege het zilve­ en Mengelberg opnieuw te eren met een f~! ren jubileum van Willem Mengelberg, die in val. "Als je een hekel hebt aan zo'n compor die periode als geen ander ter wereld zoveel begin je er natuurlijk niet aan. Mahler is ... cr.~ begrip gekweekt heeft voor het werk van Gus­ mij absoluut een componist die ongeloo: tav Mahler. Ik ben zodoende een boodschap­ veel te zeggen heeft. Het is iemand waarm( per van de muzikale traditie, waarmee ik ook nooit klaar bent. En wat ook belangrijk een I'erhetoon' ,1<1n rle '11u<;inJ<; \Nillp!'l1 'if"n­ Mahler is een componist met een enorm eif. gelberg hoop te brengen. Het is heel erg l'>1ó~' tijds belang. Bij Bruckner heb ik veel meer dat hij een Mahlerfeest heeft georganiseeri es; gevoel dat het de negentiende eeuw is die er niet een soort feest ter meerdere eer er. .",.tl ~ hoor, bij zijn muziek realiseer je je dat dat ~p.n rie van zichzelf van heeft gemaakt, al h:l-I.'i! periode is die nooit weer komt. Maar Mahi~,,~ dat natuurlijk nooit met zekerheid zegger. ,\.'/~ een moderne componist. Ik heb altijd vre5(;l"' J I ~ -14-

veel van zijn muziek gehouden, niet voor nie"ts één orkest dat het hele Mahlerteest verzorgde, ~as ook bij het eeuwfeest zijn Achtste symfo­ nu zijn het er drie, en daarmee laten we hope­ me geprogrammeerd. Mahler hoort hier. Ik lijk zien hoe het die verschillende Mahlertra­ zou haast zeggen: het kan niet zo zijn dat je op dities is vergaan. Dat voegt een dimensie toe. deze stoel zit en een Mahlerhater bent. Je moet Verder is het concertieven zelf natuurlijk ook het m~~ .eens omdraaien. Dat is gewoon on­ veranderd. In 1920 reisden de orkesten nau­ mogeliJk In deze traditie." welijks, tegenwoordig is het normaal dat be­ "W~t ~j in zijn m~ek echt verschrikkelijk langrijke orkesten twee maanden van het jaar boel~, Zijn ~e eeuWlge tegenstellingen in zijn weg zijn en misschien wel twintig, dertig con­ ?,uzlek. Die ongelooflijke polariteit, Mahler certen in het buitenland geven. Bovendien IS z?we~. verheven als banaal, zowel joods als hebben we nu platen en de radio, waardoor christelijk. De conflicten die zich in hemzelf de mogelijkheid tot vergelijken alleen nog h~bben afgespeeld en de weg naar zijn mu­ maar is toegenomen. Het muziekleven heeft z~~k heb~n gevonden, zorgden ervoor dat zich geïnternationaliseerd. Dit Mahlerfeest is ZIJn muzle~ vreselijk individueel is gewor­ daar de weerslag van." den - het zIJn egodocumenten, zoals Leo Sa­ Elitefeestje? ~arna zegt - maar tegelijkertijd heeft die mu­ z~ek geldigheid voor alle andere ego's, mits Het internationaal karakter van het Mahler­ dIe ervoo~.openstaan natuurlijk." fcest komt - tot onvrede van sommige Neder­ Met de tijd waarin zijn muziek ontstond. landse Mahlerliefhebbers - ook tot uiting in heeft ~e grootsheid van Mahlers muziek dan de samenstelling van het publiek. "Ik schat ook mets t~ ma~en. "Zijn muziek is geen tijds­ dat een derde van het publiek uit het buiten­ beeld-m~lek, Je kunt niet zeggen in de tijd land komt, maar dat betekent nog niet dat het van de Wlener Sezession ontstaat dus Mahler. een elitefeestje wordt, zoals wel wordt be­ ~ heb weleens gedacht of je niet begrippen weerd. Dat is gewoon niet waar. Wij hebben wt de J:>eeIdende kunst als expressiOnisme, er juist alles aan gedaan dat te voorkomen. Jugenstil en zakenlijkheid zou kunnen over­ We hebben in een heel vroeg stadium de in­ b.r:ngen op de muziek. Bij een aantal compo­ ternationale Mahlervereniging ingelicht, Sities en componisten lukt dat, maar heel dui­ waardoor de echte liefhebbers als eersten op delijk niet bij MahIer." de hoogte waren; voor die groep hebben we 'It:',.. 'C: in l\T, ... An,.l .... ,..,,-f ,1 ': ;T"I,~C: "Jf,'\T"I ('r('\ lhnt" ...... ,.,' per concert zo'n 400 kaarten achtergehouden. Verder zijn er 600 passe-partouts verkocht, Mahler-boom, al begrijp ik eerlijk gezegd niet zo erg waarom dat boom-achtige nu altijd zo dat zullen toch geen mensen zijn die alleen op Mahler toegespitst wordt. Niemand zal het maar gaan om gezien te worden! En abonne­ ooit hebben over een Beethoven-boom, alleen menthouders van grote series konden ook nog eens een keer kaarten krijgen. Dus er is bij Mahler gebeurt dat. Ik weet ook niet waar­ om dat zo is, en waarom dat nu wereldwijd echt alles aan gedaan om een echt geïnteres• ook aan de hand is. Dat laatste merk ik wel seerd publiek in de zaal te krijgen. Bovendien is het aantal kaarten dat naar de sponsors is bijvoorbeeld bij het organiseren van de seri~ gegaan buitengewoon gering gehouden. Tien Wereldberoemde symfonieorkesten. AI die en in een enkel geval vijftien procent, de rest lui willen maar Mahler spelen! Natuurlijk ook van de ka.uten is gewoon op de markt geko­ omdat ze dan weten dat ze in Amsterdam men. Kom daar maar eens om bij een groot zijn. Ik probeer dat altijd reuze tegen te hou­ den, omdat ik niet vind dat één componist zo ander festival! Mij steekt het dan ook buiten­ de boventoon moet voeren - zeker niet nu met gewoon als men doet alsof die kaarten maar het Mahlerfeest. In juni speelt het New Vork een beetje worden uitgegooid naar de meest Philharmonic hier en wat wilden ze? Natuur­ biedenden en schrijft, zoals Martin van Ame­ lijk Mahler. Toen heb ik echt nee gezegd." rongen dat in de Groene Amsterdammer Het Mahlerfeest zal op die Mahler-boom wei­ heeft gedaan, dat er alleen maar oliesjeiks en nig invloed uitoefenen. "Dat is natuurlijk niet bankdirecteuren in de zaal zitten. Die zullen de bedoeling van zoiets. Daar doe je het niet er wel zitten, maar dan moeten ze ook wel voor, het komt toch vooral voort uit die histo­ veel belangstelling voor Mahler hebben. En rische noodzaak het juist nu te doen. Verder is dan mogen ze van mij van harte komen." de manier waarop wij het aanpakken heel in­ "Ik kom nooit in actie, maar een ingezonden teressant. Het Concertgebouworkest, de Wie­ stuk in Luister (nov. '94, p. 15) heeft mij dus­ ner Philharmoniker en de Berliner Philharmo­ danig in het hart getroffen, dat ik persoonlijk n~ker zijn orkesten die ieder op hun eigen ma­ gereageerd heb. Zo oneerlijk en onjuist! Het mer, nadat ze heel lang geleden met Ma hier ergste vond ik de opmerking dat de buiten­ zelf gewerkt hebben, die Mahlertraditie vast­ landse orkesten onvoorbereid naar Amster­ gehouden hebben. Allerlei dirigenten hebben dam zouden afreizen. Van ieder concert zou d~araan meegeholpen, Karajan, Bernstein, en ik u kunnen vertellen wanneer en hoe vaak hIer na Mengelberg natuurlijk vooral Haitink. dat concert al gegaan is voordat het op het Waarin die verschillen precies zitten, is nu Mahlerfeest wordt uitgevoerd. Het Concert­ nog niet te zeggen, dAt is nu juist zo interes­ gebouw bijvoorbeeld, hééft de Tweede Mah- sant om straks te gaan horen. In 1920 was het -15-

Ier het afgelopen najaar drie keer met Haitink Zelf zit Sanders toch liever in de zaal. "Het uitgevoerd. Die orkesten weten natuurlijk zou wel wat wezen als de'directeur van het ook waar het om gaat bij het Mahlerfeest! U Concertgebouw zou zeggen dat hij liever ~n denkt toch zeker niet dat die onvoorbereid een tent zou zitten dan in zijn eigen concert­ naar Amsterdam zouden gaan, terwijl ze we­ zaal! Het is een handreiking naar de twee ten dat hier het oog van de internationale mu­ groepen die ik net noemde, meer niet. Daar­ ziekwereld op ze gericht is? Ik word daar om kosten de kaartjes voor de tent maar 5% echt fel op, zoals u ziet." van de kaarten in de zaal."

Facilitair persoon 'MahIer hoort hier, Tevreden achterover leunen, denkt Martijn Sanders na het Mahlerfeest wel te kunnen het kan niet zo zijn dat doen. Maar wat zijn eigen bijdrage betreft zegt hij bescheiden: "Ik ben een soort facilitair je op deze stoel zit en persoon, als de deelnemende orkesten tegen . mij zeggen dat wij ~e juiste omstandigheden een Mahlerhater bent' geschapen hebben zodat zij de uiterste pres­ tatie geleverd hebben waar ze toe in staat zijn, ben ik tevreden. Er moet geen overdreven omroepen, iets wat op deze schaal nog nooit hysterie ontstaan. Het moet niet over het gebeurd is. Zo hoeft niemand een concert te kookpunt heen raken, het moeten gewoon missen. Mensen die zich geen 200 gulden goede concerten worden. De spanning moet voor een kaartje willen of kunnen veroorlo­ niet te groot worden. Daarom wimpel ik ook ven, of dat wel doen maar achter het net heb­ een heleboel publiciteit af, daar gaat het alle­ ben gevist, kunnen daarnaast in de tent aan maal nièt om, het gaat om de muziek.". het Museumplein aan hun trekken komen. Met de kaartverkoop daarvan zijn we overi­ gens pas net begonnen, omdat we nog maar heel kort weten dat het allemaal door kan gaan. De gemeentelijke subsidie van 250.000 gulden - wat niks is op de totale begroting van onze kant, die 6 miljoen bedraagt, wat trou­ wens evenveel is als mijn normale janrbudget - is eindelijk afgekomen, hoewel we de offi­ ciële toezegging nog altijd niet hebben. Het was heel spannend of het allemaal wel zou lukken. Toen we in januari nog steeds geen uitsluitsel over de subsidie hadden gekregen, waren we dan ook heel erg somber. Het is zó een organisatie, we hebben dat nu ook niet he­ lemaal zelf kunnen doen. Er gaat ook wel van alles gebeuren. We maken bijvoorbeeld een groot Weens café in de tent, en 's morgens ver­ tonen we de integrale Bernstein/Wiener Phil­ harmoniker cyclus. Verder zijn er films, en worden er lezingen gehouden ter voorberei­ ding op de concerten van 's avonds door grootheden op Mahlergebied, en wordt ook het symposium in de tent gehouden."

Formule Het idee Nederlandse orkesten in een bijpro­ gramma te laten optreden, waardoor er ook goedkopere concerten zouden zijn, past vol­ gens Sanders niet in de formule van het feest. "Je kunt natuurlijk allerlei gedachtes hebben, maar op het moment dat je kiest voor de drie orkesten uit de wereld waar de Mahlertraditie door Mahler zelf is gevestigd, kun je niets an­ ders doen dan uitsluitend die orkesten uitno­ digen. Bovendien zullen alle concerten live op de Nederlandse radio te horen zijn dankzij een uniek samenwerkingsverband van alle Programma van het concert o.l.v. Ma,*" op 26 en 27 oktober 1904 -1 6 ··

Het Mahler-gernaal.

0:."00 -17··

1 ••••••• 11.11 •••••••• ,." •• , •• ' ••••• ,.".' ••• , ••••••• , •• , •••••••••••••• "., •• , ••• '., •• , •••••• , ...... ,.,1 •• ,., •• , ••• , •• ,., •• ,. ~ ~ ~ ~ ~ i ~ ~ ~ ~ ~ i i i ~ ~ i i =~ = Commentaren ~ !! !! !! ~ en -!! !! !! !! !! !! reacties !!

OP de tentoonstellina in AMSTERDAM

:, MAHLER IN

~ !! ;i -~ !! AMSTERDAM !! !! ~ !! !! ~ .i ~ ~ i ~ ~ ii ii ~ ~

i ~ !!; 3 !!ë I Mahler ~'~ feest I ~ ~ ~ ~ ~ ~ ! i .B•••• ,.•.••• ,•••• ,•••••••• ,I., •• ,.• ,I.,I., ••••• ".,I •••• " •• ,•••• " •••••••• ,•• ,., •• ,••• ,••••• ,••••••••••• ,.... ,•••••••• ,••• ,." ••- -1 8-

MAHLER IN AMSTERDAM van Mengelberg tot Chailly

eind maart t/m half juni 1995 Gemeentearchief Amsterdam Amsteldijk 67 AMSTERDAM -1 9- Mahler herleeft in Amsterdam

, :~ f ! . ~ , . "'\'0 ~ ," j t • • I' :1 ! 'I H I, '\t ,• I, ,• i

" ~./

Prins Claus verrichte gistermiddag met een krachtige slag op de grootste pauk ter wereld de opening van de expositie Mahler in Amsterdam. Foto Wa/ter Herfst

Door Doron Naga" in 1988 weer breder werden ge­ nenkomst De stokken van Men­ AMSITRDAM - Met een zeer krach- maakt, kon de pauk van zolder geIberg, Van Beinum, Mahler tige slag op de grootste pauk ter worden gehaald. Het instrument zelf, Haitink en Chailly hangen wereld' opende prins Claus gis· staat nu op de expositie in het boven de grootste pauk ter we­ tenniddag de tentoonstelling Gemeentearchief Amsterdam. reld. De tand des tijds en het vele Mahler in Amsterdam, van Men- De voorbereidingen voor de gebruik maakten Mengelbergs gel berg tot Chailly. Deze exposi· expositie hebben ook aan het dirigeerstok wat viezer dan de tie in het Gemeentearchief Am· licht gebracht dat het Mahler· witte stokken van Haitink en sterdam vonnt de opmaat voor beeld van Rodin dat nu in de Chailly. het Mahler Feest dat het Con- Weense Staatsopera staat, eigen­ Documenten, brieven, parti­ certgebouw vanaf I mei geeft. lijk Viln het Concertgebouw is. turen en dergelijke illustreren Tijdens het feest worden alle Alma Mahler, de weduwe van de voor de geduldige bezoeker on· symfonieën en orkestliederen componist, schonk het beeld in dermeer hoe sterk Mahler en van Mahler door toporkesten on- 1938 aan het Concertgebouw. zijn muziek in Mengelbergs der leiding van topdirigenten in Het beeld werd op haar verzoek Amsterdam leefden ... Het eerste een tijdsbestek van drie weken - zij woonde toen in Parijs - Mahlerfeest is geëindigd. Gustav uitgevoerd. Het Mahler Feest is . naar het Nederlandse consulaat Mahler heeft overwonnen. Maar een herhaling van een evene- in Wenen 'overgebracht. Omdat de overwinning moet verzekerd ment dat de toenmalige chefdiri· Duitsland Oostenrijk toen al had worden", staat in etn brief van gent van het Concertgebouw!)r- geannexeerd ~erd het beeld niet 2.1 mei 1925 waarin de oprich­ kest Willem Mengeiber 75 jaar naar Amsterdam doorgestuurd. ting van de Mahler Bond wordt geleden organiseerde. Na de oorlog kwam iemand van aangekondigd. De pauk waarop prins Claus de Weense opera bij het consu· Bijzonder is de 'luisterten­ sloeg is nu eigendom van Mari· laat het beeld ophalen. toonstelling' in een speciaal voor nus Komst, paukenist van het Stukken correspondentie met deze gelegenheid met adviezen Koninklijk Concertgebouwor· betrekking tot deze affaire zijn van akoestisch bweau Peutz in­ kest. Het instrument werd in op de tenstoonstelling te zien, gerichte studio: waar Mahle" 1922 spea.al op verzoek van net als een ander afgietsel van . muziek, gespeeld door het Con· Willem Mengelberg gemaakt. Rodins beeld van Mahler uit het certgebouworkest en onder lei­ Hij vroeg om een uitzonderlijk Musée Rodin in Parijs. Ook ding van diverse dirigenten. de grote pauk (doorsnee nO,5 centi· wordt deze episode uitvoerig uit· hele dag beluisterd kan worden. meter) om die te gebruiken voor gelegd in het prachtige boek "Bezoekers mjgen zo een over­ zeer lage tonen in bepaalde sym· (met bijbehorende cd) dat bij de zicht van Mahlers oeuvre", zegt fonie;;n van Mahler. Het instru· expositie is gemaakt (Uitgeverij Johan Giskes, muziekhistoricus ment raakte na een tijd buiten Toth, f 59,50). Het boek bevat van bet Gemeentearchief. "Mits gebruik en belandde op een zol· hoofdstukken van diverse schrij· ze terugkomen, want in een dag der van het Concertgebouw. Tij- vers over allerlei aspeden van de alles zien en horen lukt niet." dens een verbouwing werden de Mahlertraditie in Amsterdam. deuren smaller gemaakt en kon De dirigeerstokken van de be­ Mahltr en Amsterdam, van de pauk niet meer tevoorschijn langrijkste Mahlerdirigenten M'ngdbag k>t ehainy. In h,t G,· worden gehaald. Pas nadat de van het Concertgebouworkest meen~archÎlf Amsterdam, Amstd­ deuren bij de laatste restauratie begroeten de bezoeker bij bin- dijk 67, tfm ujuni. ~LGEMEEN D ~GBL~D 22 M~~RT 1995 -20-

]Jall/cerlslag V{111jJrins Claus opent Malllertentoonstelling i/I ArrlsterdalJt Concertgebouw mist de Mahler van Rodin NRC 22 MAART 1995

Jlollr KASPEH .lANSEN AMSTERDAM, n MAAItT, ~ ' fct De expositie in het Gemeente­ Had het Stedelijk Museum of een slag op de grootste pauk ter archief is een van de vier tentoon­ het Concertgebouw toen maar die wereld openuc prins Claus - be­ stellin~en die in Amsterdam en Rodin gekocht! Dan hadden we schermhecr van het Koninklijk nll een prachtig portret van een Concertgebollworkest - gister­ Den Ilaag worden gehollden van­ voor Amsterdam zo belangrijk middag in het Almterdmllsc Ge­ wege het Mahler Feest, dat in Illusicl.\s door een belangrijk meentcarchief de tentoonstelling mei in het Concertgebouw plaats­ beeldhouwer. Twee keer nadien Ma/der i1l , III/slerdal/l - ,'(/// vindt. 75 jaar nadat Mengelberg 7.ijn 25-jarig dirigentenjubileum kreeg Amsterdam alsnog een M(,1Il{r/herl{ (II( (,//(/il/.I'. Riccar­ vicrde met een Mahler Feest. Mahler-Rodin aangeboden. maar do Chailly onthrak wegens 7.iekte beide keren ging liep alles mis. bij dc opcning, Willcl11 MelIgeI ­ Toen voerden alleen het Concert­ De AlllSterdamse schilderes' berg was aallwci'ig via die pau­ gebouworkest en Mengelberg een Thl:rêse Schwartze kocht uitein­ kenslag. De tweede chef-dirigent groot .deel van Mahlers oeuvre delijk het in Amsterdam geëxpo­ van het Concertgebollworkest uit, nu 7.al het complete symfoni­ seerde beeld van Rodin. op voor­ (1895-1945) liet de reu7.enpauk sche- en liedoeuvre tot klinken waarde dat ze het aan het Stede­ begin jaren '?O bOllwen voor het worden gebracht door ondermeer lijk Museum zou legateren. Thé­ uitvoeren van Mahlersymfoniei!n. vier orkesten en vijf dirigenten, rèse Schwartze schilderde de kop Die Amsterdanise Mahlertradi­ van Mahler na diens dood met I (et unieke instrument, dat niet tie is - afge7.ien van enkele oor­ een bos bloemen voor de sokkel. Ilan de verwachtingen voldeed en logsjaren waarin de 'joodse' tllU- Dat schilderij, nu op de tentoon­ jarenlang op de 7.older van het 7.ick van Mah1cr niet mocht wor­ stelling, hangt op de bovellgang Concertgebouw stond, werd vorig den ge~peeld - ononderbroken van het Concertgebollw achter jaar gerestaureerd. \'erbeterd op- en uniek in de wereld. De ten­ het orgel. Maar na de dood van . nieuw in gebruik genomen en is toonstelling, voor een groot deel Schwartze in 1918 is het beeld nu de blikvanger op de tentoon­ uit eigen collectie~ van het Ge­ nooit aan het Stedelijk Musculll stelling. Men 7.iet venIer niet al­ meentearchief samenl',esteld door gegeven. leen vele foto's, schilderijen, teke­ hoofdconservator Boudewijn Oak­ In 1938 wilde Mahlers weduwe ningen, beeldhouwwerken, pro­ ker en tlluziekhistorieus Johan Alma haar Rodin-exel1lplaar (er grammaboekjes en partitllren met Giskes, doculllenteert die Am­ werden tot I %3 meer dan vijftig aantckeningen te 7.ien die verband stenlalllse Mahlereultlls uitvoerig afgietsels gemaakt) schellken aan houden flIet de Armterdall1se ell laat ook zien hoe groot de res­ het Concertgebouw. maar ook tbt Mahlertraditic, maar er is ook eell pons op Mahler!i mU7.iek wns bij mislukte. lIet wns de tijd van de 1.:1:11 ingericht waar men kan Illis­ Nederlalldse beeldende kunste­ Anschluss van Oostenrijk bij tnert rtaar t\ tIIsterdamse 1\1 ahler­ lIaar~: zo ontwierp R.N. Roland J)uitslnnd en Alma tvlahler WOOII­ opn:1I11('n. 1I0lst omslagen voor programma­ de in Parijs. lIet beeld kW:\tll te­ (iisteren verschecn ook eell boekjes en Jan Toorop maakte in recht op het Nederlalld~e cons\l· I'r:",i CII lIitvoerig gcïllllstreerd het Mnhler Fce~tjnar 1920 ecn Inat in Wellen en werd na (Ie oor­ boek mct dezelfde titel als de ten­ pfJrlrettekening. log overhandigd :lan de Wiener toonstelling, verge7.eld van een cd Ilct uit artistiek oogpunt be­ Philharmoniker. Amsterdam rea­ flIet Mahleropnamen van de Am­ lallgrijkstc Mahlerportret op dc geerde te Inat en te slap - het stcrdamse dirigenten Mengel­ expOSItie is dat van Allguste Ho­ 'All15terdamse' Mahlerbeeld staat berg, Van Oeinum, Haitink en din, een bruikleen van hel Mllsée nu in de foyer van de Wcense Chailly. Hun dirigeerstokjes - Rodin in Parijs. Rodin rmlakte in Staatsopera, waarvan M :lhier ticn èn een van Mahler 7.elf - zijn te Mahlers laatste levensjaren ver­ ja:u chcf-diri~ent was . liet mil 7.icn op een wand achter de Men­ schillende vo()rstudie~ en defini­ gocd l.ijn wanneer ter celegenhcl<\ gelbergpauk. Ook wat dirigeer­ tieve versies in brons en marmer. van het Tweede AII,sterdal\,~e stokken betreft hield Mengelberg In 1912 was de bronzen buste Mahler Feest nisnog 7.01I worden van een fors formant: de zijne voor het eerst in ons land te 7.ien, geprobecrd een exemplaar tc ver­ heeft een stevig handvat van kurk als in7.ending van Rodin voor de werven voor het 1\ I11sterdalllse en is zeker 7.estig centimeter lang, Internationale Tentoonstelling van Concertgebouw. Iledendaagsche Kunst in het Am­ De .twee driftige tikjes die hij MaMa jn Amslerdam: I/m 11/6 daarmee op de lessenaar gaf om sterdalllse Stedelijk Museum, Gcm. Archief Am.fleldijk (i7 Am­ het Concertgebollworkest tot at­ waar het te koop was voor I 100 slerdam. Elke dag (ook /r('sldCl­ tentie te manen, 7.ijn nog aan het gulden. R('/I) I {-17 IHir. /Jo('k: f59.50 hegin van vele opnamen te horen, Uill{. TOl h, /JUSSII/II. -29- . Mahler in het Gemeentearchief Unieke documenten tentoongesteld

Op 22 maart zal de eerste expositie in het kader van het Mahler Feest de poorten openen. 'Ma hIer in Amsterdam; van Mengelberg tot Chailly' is de titel van de overzichtstentoonstelling in het Gemeentearchief van Amsterdam over de relatie tussen de componist en de hoofdstad. Hans Ferwerda sprak met een van de organisatoren, oud-orkestlid en muziekhistoricl1S van het Gemeentearchief Johan Giskes.

E en tentoonstelling o'Ver M ahler geweest, maar de hele opzet van het archief, en dat is enorm en Amsterdam. Zo'n expositie de tentoonstelling is door ons­ omvangrijk. Als dat niet geïn­ zou je misschien eerder veT"'..::ach­ zelf ontwikkeld.' ventariseerd is, dan zoek je je ten in het Amsterdams Historisch wezenloos.' Mmeum. De archieven van Concertge­ 'De tentoonstellingen die wij boU'iL' en Orkest zijn enorm Hadden jullie enig idee-wat er hier houden, hebben zowel te groot. Hadden jullie al voldoen­ uit de archieven naar voren zou maken met het onderzoek in de .kijk op deze archieven om te komen. Zijn jullie op spectaculai­ onze archieven als met de pre­ weten waar het bruikbare mate­ re vondsten gestuit? sentatie van onze collecties. De riaal voor deze tentoonstelling 'Eén van de verrassingen was dat laatste grote tentoonstelling was zou zitten? er \'an het Mahler-Feest uit 192C bijvoorbeeld "Mondriaan aan de 'Voor een deel kende ik met ontzettend veel bewaard is Amstel", rondom de Mondri­ name het materiaal van het gebleven. Uiteraard de program­ aans in onze eigen verzameling. Concertgebouw, waarin ik al ma's, maar ook bijvoorbeeld al Aangezien de .archieven van het verscheidene onderzoeken had het drukwerk dat door het Concertgebouworkest en van geàaan. Ik kende uiteraard het Mahler-Feest-comité naar buiten Het Concertgebouw N.V. hier boekje "Mahier und Holland" is gebracht. De hele opzet om de beide zijn ondergebracht, lag het van Eduard Reeser, en dan begin buitenlandse pers met de neuzen voor de hand ook deze tentoon­ je dus. Er waren enorme hoe-' richting Concertgebouw, rich­ stelling in het Gemeentearchief veelheden kranteknipsels in het ting Mahler Feest te krijgen. en te houden. Beide archieven zijn archief van het Concertgebouw. om daarmee de toppositie van eveneens gebruikt bij het schrij­ Je weet dat de correspondentie het Concertgebouw te bevesti­ ven van de twee delen van met dirigenten er moet zijn. Een gen - van die hele regie zijn heel "Historie en Kroniek van het onoverkomelijk probleem was veel stukken bewaard gebleven. Concertgebouwen het echter dat het archief van het Als bijvoorbeeld een auteur Concertgebouworkest ".' Concertgebouw niet was geïn• ergen~ bij een tijdschrift niet ventariseerd. Het Concertge­ beviel, dan werd er gewoon een Is er nat/u' samenge-z:erkt met bouw heeft ervoor gezorgd dat van de toenmalige Mahler­ het ConcertgeboZ/u'? er. dankzij een bijdrage van het specialisten gesuggereerd. zo 'De aanzet tot deze expositie is VSB Fonds, geld kwam voor een \'an: neem die maar. Ook de gegeven door de directeur van inventarisa[i~. Neem bijvoor­ complete financiële overzichten het Concertgebouw, Martijn beeld de correspondentie met met"inkomsten en uitgaven zijn Sanders, van wie het hele idee Bruno Walter. Daar heb ik veel bewaard gebleven. Van het voor het Mahler Feest afkomstig gebruik van gemaakt. maar die Mahler-Feest 1920 is dus uitge­ was. Uiteraard is er veel contact zit op verschillende plaatsen in breide documentatie, inclusief

Preludium - maart 1995 -30- veel fotomateriaal, op de ten­ die als illustratie in kranten zijn mentatie. Naarmate de tijd vor­ toonstelling te zien.' verschenen. • dert zie je dat de appreciatie ver­ andert en de Mahler van Bruno Brieven Er komt ook een [uisterrentoon­ Walter openlijk de voorkeur gaat 'Je zou kunnen zeggen dat de stelling. krijgen. tentoonstelling bestaat uit 'Dat klopt. Er wordt een audito­ Voorts blijkt bijvoorbeeld uit de kunstobjecten, foto's, corres­ rium, zeg maar een klein con­ omvangrijke briefwisseling van pondentie en recensies. De brie­ certzaaltje ingericht. waar een Bruno Walter met het Concert­ ven van Mahler zitten niet in het grote diversiteit aan Mahler-uit­ gebouw zijn visie van het pro­ archief, maar zijn (met het voeringen door het Concertge­ grammeren van Mahler: met Mengelberg-archief) terecht bouworkest te beluisteren zal "etwas Mozartisches" vooraf. gekomen in het Haags zijn, vooral uit de collectie­ Gemeentemuseum. Toch zullen, Geleedst. En te zien, want niet dankzij een prettige samenwer­ alleen geluidsopnamen, maar W"t zou je de toppers van deze king met Den Haag, enkele brie­ ook beeldmateriaal zal worden :'v! ah/er-tentoonstelling kunnen ven uit deze correspondentie getoond, met de beroemde noemen? hier worden getoond, evenals Kerstmatinees met Bernard 'Eén van de dingen die in het oog een aantal Mahler-partituren van Haitink. We zijn zeven dagen springen is de grootste pauk ter Mengelberg, met correcties van per week open, en elke dag van wereld, maar eigenlijk vind ik Mahler en aantekeningen die hij de week zal er een ander pro­ zelf de geluidspresentatie de top­ bij repetities heeft gemaakt.' gramma te horen zijn. Uiteraard per. Het belangrijkste is natuur­ zal begonnen worden met een lijk het feit dat een enorm aantal De Mahlerbuste van Rodln van de oudste opnamen van het documenten bij dkaar gebracht 'Wat de kunstobjecten betreft: Concertgebouworkest, het is, op zo'n manier dat ze de hele we beginnen met heel in het kort Adagietto uit de Vijfde symfonie geschiedenis laten zien. Zowel de muzikale situatie bij de met Mengelberg. Verder zullen de kunstvoorwerpen, de recen­ oprichting van het Concertge­ er complete werken worden sies als al het andere materiaal. bouworkest te schetsen. Zo zijn gebracht. Het is dus mogelijk En daar is die pauk dan weer een er enkele schilderijen te zien uit verschillende interpretaties met onderdeeltje van. die begintijd, met een gezicht op elkaar te vergelijken. De Vierde Wat die pauk betreft: het Concertgebouw in aanbouw. symfonie is bijvoorbeeld ver­ Mengelberg vond de lage tonen Vervolgd wordt met de periode schillende keren opgenomen. Er van de bestaande pauken niet 1903-1909, waarin Mahler hier komen waarschijnlijk ook radio­ goed klinken en heeft een veel te gast was. Uit de periode banden, zodat onder andere de Amsterdamse bouwer bereid kort na zijn dood stamt het olie­ Eerste symfonie onder Bruno gevonden deze extreem grote verf van Thérèse Schwartze. Walter ;e beluisteren zal zijn. pauk te maken. Omstreeks het Daarmee ligt dan meteen een We zijn er nog niet helemaal uit Mahler-Feest is het idee ontstaan koppeling met het beeld van hoe we dit onderdeel zullen en in 1922 was zij gereed. Later Mahler. Rodin heeft een buste structureren. Mogelijk komt er is zij in onbruik geraakt. Die van Mahler gemaakt, die op die bijvoorbeeld een dag met alleen pauk heeft lange tijd op de zol­ tekening staat afgebeeld. De liederen.' der van het Concertgebouw bronzen buste is voor de Tweede gestaan. De deuren waren ver­ Wereldoorlog door Alma Zijn er met betreHing tot de smald, waardoor zij pas tijdens Mahler aan het Concertgebouw Amsterdamse !'f! ah/er-traditie de renovatie weer van zolder aangeboden, maar is er nooir nog nieuwe aspecten naar voren kon. In april 1994 is het instru­ gekomen. Deze buste wordt gekomen? ment weer in gebruik genomen. door het Musée Rodin in Parijs 'Ja, bijvoorbeeld in de jaren '20 na een restauratie. voor de tentoonstelling afge­ en '30, wanneer Bruno Walter Verder zijn er prachtige oude staan. We hebben overigens regelmatig met het orkest gaat affiches bijvoorbeeld, en teke­ meerdere koppen van Mahler werken. Dan is er sprake van ningen van het orkest tijdens gevonden, en ook tekeningen die twee grote Mahler-dirigenten die repetities, die nog nooit getoond nog onbekend zijn, zoals een naast elkaar functioneren. Bruno zijn. Van Chailly is recentelijk heel bijzondere door Jan Toorop Walter is naast Mengelberg de een nieuw portret gemaakt door uit het Mahlerjaar 1920. eerste grote dirigent die meer­ Hans Engelman, dat voor het Daarnaast zullen we de collectie­ malen Mahler met het eerst te zien zal zijn.' Sanders gebruiken (een oudoom Concertgebouworkest heeft van de huidige directeur van het gedaan. En dan blijken er dus Het tentoonstellingsboek Concertgebouw, HF). Sanders ook twee verschillende interpre­ 'Daarnaast zal :!r ook een mooi was recensent van Het Volk en taties te zijn, die beide door geïllustreerd boek verschijnen. heeft een collectie opgebouwd publiek en pers gewaardeerd met auteurs als Leo Samama, van originele portret-tekeningen worden, zo blijkt uit de docu- Marius Flothuis en Kat ja

Preludium - ma.%rt 1995 -31-

opvattingen. De duur van een bepaald deel bijvoorbeeld kan -behoorlijk uiteenlopen. Voorts wordt ingegaan op de al genoemde geschiedenis van het beeld van Mahler door Rodin. Tot slot is er een artikel dat ingaat op de religieuze .lchter­ gronden van de Mahler-verering, Vaak worden termen gebruikt die uit de godsdienstige sfeer komen, dat zie je ook in pro­ grammatoelichtingen. Overigens meende Wibaut dat hij het glo­ ren van het morgenrood. de over:vinning van het socialisme in Mahler gezien of liever g'ehoord had. Heet bijzonder is dat in het boek een cd is opgenomen met bijzon­ dere uitvoeringen van ;vlahiers werk door het Concertgebouw­ orkest, van ;vlengelberg tot Chaillv.'

In het Haags Cemeentem~tse;tm Johan Giskes -",'ordt ook een tentoonstelling georganiseerd ter gelegenheid van het .'vfahler Feest. Is er geen Reichenfeld. Het loopt parallel naar voren. Zoals van Willem jprake!!an overlapping? met onze tentoonstelling, en Pijper, die omstreeks 1920 nog 'Het onderwerp in Den Haag zal begint met het muziekleven in duidelijk onder invloed van - Willem Mengelberg zijn. daarbij Amsterdam rond 1900. Voorts Mahler staat, doch in 1936 met neemt Mahler slechts een komt de periode 1903-1909 aan Das Lied von der Erde de vloer bescheiden plaats in. Willem de orde, waarin een beeld wordt aanveegt. Mengelberg komt bij ons alleen geschetst van Nlahler in De periode-Eduard van Beinum in zijn relatie tot Ntahler aan Amsterdam: Mahler russen zijn toont een grote diversiteit aan bod. Hij was uiteraard een vrienden en relaties, zoals de uitvoeringen. Het is een tijd belangrijke Mahler-dirigent, net besruursleden; de reacties die hij waarin Mahler door verscheide­ zoals Haitink dat is. In Den zijn vrouw schreef, etc. ne recensenten met meer zo Haag zal natuurlijk ook aan­ Vervolgens de periode 1909- gewaardeerd werd. Aan het ein­ dacht besteed worden aan het 1920, waarin Mahler komt te de van de jaren '50 lukte het bij­ Feest in 1920, maar dan op een overlijden, en de grote Mahler­ voorbeeld nog niet om '!en hele andere manier dan wij dat campagne op gang komt, die ~lahler-cyclus op de plaat te zet­ doen. Ik denk dat de beide ten­ resulteert in een groot aantal ten. toonst~llingen mooi op elkaar Nlahler-uitvoeringen. culmine­ In de jaren '60 kwam een nieuwe zullen aansluiten.' rend in het Mahler-Feest in generatie, die waarschijnlijk 1920, dat een enorme uitstraling mede door het succes van de film De tentoonstelling Mahler in hedt. "Death in V enice" Nlahler weer Amsterdam: van \'lengelberg Ik heb zelf onder meer geschre­ mt:er ging waarderen. Uiteraard tot Chaillv duurt van 22 maart ven over de periode 1920-1942, hebben de plaatOpnamen onder tot 11 juni: Het Gemeentearchiei tOen Mahler op een hoog niveau Haitink en de Eurovisie (Amsteldijk 67) is dagelijks geo­ in een ongekend aantal uitvoe­ Kerstmatinees enorm aan de pend van 11.80 tot 17.CO uur. De ringen gespeeld is. Tot 19+C-41 populariteit van Ntahler bijge­ toegang bedraagt l6.- . minimaal drie werken per sei­ Jragen. In een volgend nummer V:ln zoen. maar er zijn ook seizoenen In het boek wordt ook aandacht Preludiu~ zal een overzicht van waarin lieist negen verschillende bestet:d aan de musici Jie Ylahler het progr:lmma van Je werken zijn gespeeld. Het einde speelden, de onmisbare partners Luisterrentoonstelling worden van dit: periode was een tragedie. van de dirigenten. Zo blijken uit opgenomen. Cit Je documentatie komen aantekeningen in orkestpartijen uiteraard ook negatieve visies ook vaak veranderingen in Hans Ferwerda

Preludium - müürt /995 -3.2-

Ook dank zij. Haitink is Mahler klinkend blijven voortleven TROUW 6 MEI 1995

Geroezemoes, gerommel, snaren· soms lets van onmacht, als een ge· stemmen. "Goede morgen dames' wen~.·( effect niet lukt. "Verdikke· en heren." klinkt het op bedekte \. n:',è, hoe krijgen we dat nou, 't is te toon. "Ik wou graag met het eerste hoekig," klinkt het ric~tipg concert· deel beginnen, ja, Mahler" vervolgt meester.. Een muziekjciurnalist stipt de stem op fermere toon. Onmis· zijn gespannenheid van toen aan. kenbaar Bernard Haitink. Een tremo· "Natuurlijk maak ik daar. eer:' ge· 10 breekt los uit eerste en tweede spannen indruk. Ik was een jaar of violen en de alten. De tweede sym. ' dertig. Natuurlijk ben je dan gespan­ fonie breekt in die eerste maat met· nen op zo'n eerste repetitie. later ' een af. "Heren, al is het een repeti. komt die ontspanning vanzelf. Als je tie, denk er aan 'dat op de uitvoering maar tijd van leven hebt." de mensen e~n schrik moeten krij. Hij kreeg die tijd van leven, zette gen aan het begin, het is één ,grote zijn energie en mU'~ikaliteit in voor treurmars dat eerste deel, een aan· een bijzondere prestatie: als eerste klacht, veel stok, rrràmm." na Mengelberg heel Mahlers oeuvre Neen, we' citeren geen uitspraak tot leven te brengen, juist na een van de thans 65 ~jarige veelvoudig periode waarin de kritiek en een gelauwerde , en beroemde Mahler· deel van het publiek de muziek van dirigent, bezig met de voorberei· Mahler lager waardeerden, zelfs ding van de tweede symfonie, die gingen afwijzen. Ook Hajtink had hij gisteravond als gastdirigent met aanvankelijk moeite met Mahler wil het Concertgebouworkest ten ge· hij nu wel toegeven; de werken van hore.bracht. Het is de 35·jarige Hai· Bruckner lagen hem beter, maar er tink, vastgelegd in 1965 toen hiLhet groeide nu eenmaal dat plan om alle werk voor het eerst repeteerde met symfonieën op de plaat te zetten. zijn orkest, nog niet voor de plaat· "Zonder Mengelberg had de muziek opname in de beroemd geworden van Mahler niet die plaats gekregen cyclus·vastlegging. Pas eind mei die zij nu heeft," zo sprak Haitink 1968 werd de tweede opgenomen, met diepe waardering over zijn na de derde en vierde symfonie. voor-voorganger bij de opening van Een verrassend mooi document, de Mengelberg·tentoonstelling , in niet alleen omdat Haitinks stem en Den Haag. Het is niet te sterk om er spreekstijl niets veranderd blijken, aan toe te vo~gen dat zonder Hai · maar ook omdat goed te volgen is tink Mahlers muziek niet die plaats hoe sterk hij zich inleefde én hoe had behouden in het Amsterdamse precies hij repeteerde: accenten, en internationale muziekleven. Zijn ritmische figuren ('het moet haar· grootheid kan niet beter aange· scherp zijn, heren'), zuiverheid, ex· toond woren dan met de vermei· pressie; hij geeft niets toe. Zo moet ding dat Haitink de enige is die met er sinds de oprichting in 1888 altijd vier orkesten in dit Mahler·feest bij­ zijn geveild en geslepen door de draagt: na gisteravond het Concert· slechts vijf chefdirigenten die het gebouworkest, morgenavond met ensemble tot op heden telde. de Wiener Philharmoniker (derde Het vijftien minuten durende frag. symfonie), woensdag de Berliner ment staat op een cd met histori· (zesde symfonie), en zaterdag 13 en sche opnamen, gevoegd bij het 14 mei het Gustav Mahler Jeugdor· boek 'Mahier in Amsterdam' (uitga· ' kest (lied von der Erde). ve Thoth/Gemeentearchief A'dam). Haitink: "Ik voel me als een chefkok Het werd in 1965 al als 45·toeren die vijf gerechten tegelijk moet op· plaatje cadeau gegeven aan de do· warmen en opdienen en ook nog nateurs van het orkest. Toch deed iedereen de illusie moet geven dat Haitink een beetje bozig over de ze net bereid zijn." Is de voltooiing her· uitgave, toen eerder in de week van de Mahler·cyclus in Berlijn ook tijdens een persontmoeting die re· het einde van een hoofdstuk in zijn petitie ter sprake kwam. "Ik ben leven? "Ja, ik ga terug naar de re· heel erg kwaad dat ze dat gebruikt ceptuur van ééntje per jaar. Ik wil hebben. Ze hadden me eerst om niet met dat Mahler ~ etiket rond toestemming moeten vragen." Hoe mijn hoofd blijven lopen." zelfverzekerd hij er ook op klinkt, je Franz Straatmanen Frank Kools merkt ook een gespannenheid, - ] J - MAHLER

EN KLEINE MAN, met een gezicht en een li­ een virtuoze chaam, die voortdurendE in bewe­ ging lijken. Zijn stem diep en krachtig, zijn ...... woedeuitvallen ver­ driftkop maard. Schrijfster Françoise Giroud in Alma Mahler - of de Kunst te worden bemind: ...... 00 altviolist van het Concertgebouwor­ 'Als die losbarsten De Derde Symfonie kest, kan dat alleen maar beamen: schieten zijn bruine "Hier had hij het naar zijn zin. Neder­ ogen vuur van achter van Mahler; Wibaut land noemde hij zijn tweede Heirnat. Hij ,zijn dikke brillegla­ werd er gewaardeerd en voelde zich er zen, de fijne blauwe hoorde ,er de artistiek thuis." "adertjes aan zijn sla­ Giskes was vanaf het begin betrokken pen zwellen aan, zijn overwinning van het bij de Mahler-expositie en voerde de re- zwarte háar lijkt over­ , dactie over de bundeling Mahler in Am­ eind te gaan staan, hij socialisme in. 'Weer . stèrdarn - boek en cd - die ter gelegen­ ratelt! '; kookt, , spuwt anderen hebben zich heid van de tentoonstelling wordt uit­ vu ui"ei( i~ angstaanja­ gegeven. Hij heeft iets met de compo­ gend'. Ma~:'Als hij nist, ,al noemt hij zich 'nu ook weer lacht ,ontbloot , zijn gebogen over de geen Mahleriaan'. Als jonge conservat0- mooie, '" , krachtige riumstudent was hij zelfs een 'MahIer­ mond zijn zeer witte diepere religieuze ' groentje' . "Mahier? Daar deden we wei- tanden; zijn ,vrolijke ~ , nig aan. Was ook moeilijk, vanwege de welluidende lach , ~, zieleroerselen achter grote orkestbezetting die je ervoor no­ werkt aanstekelijk'. ~ , dig had." Hij bijt nagels en zijn het werk van de zowel verstrooidheid is Ie- . , gen~arisch. Soms, zo gaat het verhaal, verguIsde als bejubelde v:rhet Gustav,Mahler zijn Weense wo- . n.l.ng, ongekamd en met zijn sokken op comporust. zIJn schoenen hangend. ' , . Worsteling In Wenen stond Mahler vanaf 1897 aan Aanstaande dinsdag Maar bij zijn allereerste repetitie bij het het hoofd van de Opera. Hij werd ge­ opent prins Claus in Concertgebouworkest stond Mahlers vreesd om zijn despotisme, zijn ruzies, Eerste op de lessenaar. En de liefde was zijn tirannieke optreden, Maar daar­ het Gemeentearchief ' ,een feit, ,"Wat mij vooral aantrekt, is naast was er zijn stijlgevoel, zijn origi­ Mahlers worsteling met allerlei dingen: n~lite~~ en grootsheid. En de hoge eisen de tentoonstelling leven en dood, religie. De psychologi­ die hiJ stelde wat betreft precisie en sche gedeelten uit Das Lied von der Erde. klank. Mahler in Amsterdam; Schitterende teksten." Ooit, in NewYork, aanschouwde hij het Nee, over de 'mens achter de muziek' verzamelde orkesttalent en sprak: "U van Mengelberg dacht hij in die periode niet zoveel na. had mij zéven contrabassisten beloofd! "Daar hadje helemaal geen tijd voor." Ik zie er slechts één." tot Chailly. Die tijd heeft hij nu wel genomen. "Maar," stamelde de aangesprokene, ; Giskes: "Er zit een jaar van mijn leven "het zijn er ècht zeven." ,in die expositie." "Eén," hield de meester vol. Die andere Hij las brieven en dagboeken, bekeek z~s konden, wat hem betreft, zo de mu-, door (historische) videobanden. "Een hele Zlkale prullenmand in. Waarheid of fictie; in elk geval stond de dag Mahler zien en horen bij het NOB. CO R R IE, VER K ER K Een mooie dag. Maar 's avonds klinkt naam Mahler ~a- Giroud: "Vijande- laten komën~ oVt!c- een pianoconcert van Mozart dan toch rantvoor de nodige , lijkheid. spot, be- al waar die wordt wel hééllekker, licht en ontspannen." gespreksstof. .?f ' schimping, stro- ge~peel.d , ~ehalve Het was Willem Mengelberg, chef-diri­ h~t nou . om zIJn men van beledigin- misschien In Ne- gent van het Concertgebouworkest, die dleetmame van vol- gen - alles moet hij derland. " Mahler - in 1903 - voor het eerst naar korenbrood . en van de tegenstan- J~han. Gis~es , mu- Amsterdam haalde om er zijn Derde goudre~~tten ~ng ders van zijn mu- zlekhlstoflcUS van Symfonie te dirigeren. Het concert luid­ of om zIJn muziek. ziek over zich heen het Gemeentear­ chief en voormalig de het begin in van een heuse Mahler- -34-

traditie bij het Con­ In orkèstpartijen van certgebouworkest. Na zeide hij nog iets dat er op neer toen heeft historicus kwam, dat wij droogstoppels wa­ Willem Mengelberg Giskes heel aardige en waren het onder meer ren of zoo iets." vooral veelzeggende En verder deed Mahler wat elke de chef~irigenten kanttekeningen ge­ toerist in die dagen zou doen. Hij Eduard van Beinum, vonden. De extreem Bernard Haitink en maakte een boottocht door de ha­ hoge eisen van Mahler ven, uitstapjes naar Den Haag, Riccardo ChaiIly die brachten de musici Scheveningen en Zandvoort, be­ het werk van de Oos­ soms tot bescheiden tenrijkse componist le­ zocht het Rijksmuseum en het wanhoop. Zo moet een Tsaar Peter-huisje in Zaandam. vend hebben gehou­ der hoornisten eens Lyrisch schreef hij Alma over het den. En dirigenten van tijdens een repetitie - Hollandse landschap: "Men be­ wereld faam stonden wijzend op zijn lippen grijpt dat dit het land is waar voor het orkest om - hebben geroepen: schilders zich thuisvoelen! De hun visie op Mahlers kleurige huizen, de weilanden, werk te presenteren. koeien windmolens, water waar Onder hen: Otto Klem­ MAHLER FEEST men kiJ'kt, meeuwen, schepen." perer, George Szell en ~ In die eerste week maakte hij ook Rafael Kubelik. kennis met de componist Al­ "Meneer Mahler, dit is mensenvlees, H. de Booy: "Hij vond het beter dat een phons Diepenbrock. Tot aan Mah­ geen biefstuk.". beurs, waarin allerlei gemeene streken Iers dood zouden zij bevriend Een c~~leg~ leed in stilte en schreef bo- i werden uitgehaald, er uitzag als een blijven. Diepenbrock stond in eer­ ven zIJn VIerde deel van de Negende 'beurs, dan als een grieksche tempel." ste instantie sceptisch tegenover Symfonie: "Nog 32 minuten..... , " " Hoe had Mahler kunnen vermoeden Mahlers muziek, maar dat veran­ En, veel later, over diezelfde symfonie: dat diezelfde beurs - tientallen jaren la­ derde snel. Uit een brief aan een i "Tijdsduur: anderhalve dag. Wil men , ter - van financieel centrum deels zou vriend, op de dag van zijn ont- : zich eens kostelijk amuseren, dan moet veranderen in een muziektempel; het moeting met Mahler: "Mahier is men de ge Symph van Mahler repete- domicilie van het Nederlands Philhar­ zeer eenvoudig, poseen niet voor ren. Tot ons verdriet: Amsterdam, Hol- , monisch Orkest. Een orkest dat ook de celebriteit, geeft zich zooals hij is. land Festival 1957." werken van Mahler op zijn program Ik heb de grootste bewondering voor De eerste kennismaking, in 1903, moet heeft. hem. (... ) Bon enfant, naief, soms kinder­ e~n ~itbundig emotionele.zijn geweest. Ook bij het Rembrandthuis • hield hij lijk, achter een groote kristallen bril VlOh~tJuda P~ppelsdorf, hd van het or- lang stil, zijn hoed in de hand. "Door kijkt hij met sprookjesoogen. Hij is mo­ kest m de periode 1898-1940, beschreef deze vensters," peinsde hij, "moet Rem­ dern in alle opzichten. Hij gelooft aan de Mahler als volgt: 'Hij was levendig, brandt dus gekeken hebben." toekomst (... ) Ik kan je zeggen dat zijn soms onbeheerst, tenger en kleiner dan "En toen zeide hij nog wat," noteerde tegenwoordigheid mij goed heeft ge­ Mengelberg, onrustig in zijn bewegin- De Booy, "dat hierop neer kwam dat hij daan." gen en kon aangebonden. Dat bleek hoopte in eens dood te gaan wanneer ook op ~en dag, dat wi~ voor het eerst hij bemerkte dat hij niet meer vooruit de partltuur van de Vierde Symfonie ging in kunnen." \ Vaderland doornamen. Mahler werd attent op een Amsterdam was hem overigens niet on- Mahler keerde nog verscheidene keren fout, gespeeld door de bewuste per- bekend. Hij had er al een beeld van, terug naar zijn 'tweede vaderland'. In enige instru~enta- soon was gekomen. doordat zijn vrouw Alma hem dikwijls 1909 was hij officieel ~oor het laatst in listen, en die fout · Telegrafieren Sie un- had voorgelezen uit Multatuli's Max Nederland, maa~. een Ja~ later,. op 26 blee~ zijn ~orzaak mitteIbar dem Ver- Ha velaar. "Nu ga ik langs de grachten ~ugus~s, was hiJ e~ opmeu.w. Dit keer te Vlnde~ m een lag! Er moest dus, wandelen," schreef hij haar, "en ik ,mcogmto. In het Leidse cafe-~~staurant d.rukfout.~n .de par- voor er verder gere- hoop stellig er meneer Droogstoppel ,In de~ Verguld~n Turk had hll een ont· tltuur. HIJ tikte de- peteerd kon wor- aan te treffen." ' moetmg met Sigmund Freud. De Ween­ finitief af en riep den, een telegram Mahler koesterde een grote bewonde- se psycho-analyticus was met zijn gezin om iemand van het worden opgegeven ring voor de Hollandse schrijver. Tij- op vakantie in Noordwijk aan Zee. Mah­ secretariaat. Opge- naar de uitgever in dens een diner in het sjieke oesterres- Ier besprak met hem zijn huwelijks pro­ wonden stond hij Duitsland. Die gan-taurant Van Láar in de Kalverstraat, blemen. Zijn relatie met Alma was in voor zi~n lessenaar ze Welt wird es m.it ei· aangeboden door het bestuur van het het slop geraakt - zij had een ver~ou- te gesticuleren tot Concertgebouw, reageerde hij heftig ding aangeknoopt met de architect nem FehZer spieZen, riep hij er tussendoor toen bleek dat die bewondering niet Walter Gropius. Het consult bestond in wanhoop uit. De hele wereld zal het door iedereen werd gedeeld. uit een vier uur lange wandeling door met een fout spelen!" Een disgenoot noteerde: "Ogtrop (een de stad en deed hem, aldus zijn omge- Mahler logeerde bij de familie Mengel- bestuurslid) zeide zelfs: hij was geen ving, veel goed. Met zijn gezondheid berg aan de Van Eeghenstraat. Van goed ambtenaar!, dat Mahler bijna ging het echter minder. Op 18 mei 1911 daaruit liet hij zijn vrouw weten het or- deed koken. Eindelijk stond hij op en overleed Mahler, 58 jaar oud, aan een kest voortreffelijk te vinden. Tot enor- zeide, dat het hem erg bedroefde, dat bacteriële hartklepontsteking. Zijn Hol- me clashes en beroem~e Mahler<0!lf1~c- hij een man als Douwes Dekker in zijn land se vriend Diepenbrock vertrok sa- ten zou het dan ook met komen; met I~ eigen vaderland moest verdedigen en ~en met ~e Booy naar Wenen voor de de laatste plaats omdat Mengelberg biJ dat hij, zoo Douwes Dekker op dit UItvaart. Uit het dagboek van .oe Booy: elke . repe~.tie ~.anwezig was. .. oogenblik tegenover hem stond, tegen "Diepenbr?ck had .lang gekmeld gele- In zijn YflJe tijd wandelde hiJ door de hem zou zeggen: (met een diepe bui- gen m de kleme kapel waar Mah- stad en bewonderde, onder meer, D~ ging) Meneer Douwes· Dekker, ik heb ler's lijk was geplaatst. Er ~ar~n Beurs van Berlage. Imposant von~ hiJ groote eerbied voor U en het is voor mij honderden kransen. en WIJ gm- het gebouw .en, zo schreef een Vriend een groote eer, dat U met mij aan de- ge~ ~aar de kerk m. het dorp en bestuurshd van het Concertgebouw, zelfde tafel wilt zitten. Daarna Gnnzmgen waar een dienst werd gehouden. Er waren veel men- -35-

schen, maar geen vertegenwoor­ Ook zijn er de (borst)beelden. Zoals de Zo kan men niet alleen zien, maar OOK diging van het Hof en ook geen buste van Rodin. Dezelfde buste die horen wat Mahlers Hollandse vriend en der groote componisten zoals Ri­ Alma Mahler in 1938 aan het Concert­ componist Diepenbroek ooit over hem chard Strauss." gebouw had toegezegd, als Dank für die schreef: "Er is toch maar één compo­ Diepenbroek stuurde vanuit We­ unvergleichlichen Verdienst, die sich das nist in wiens werken het begrip 'feest' nen een ansicht aan een vriend. Concertgebouw um die Kunst Gustav Mah­ werkelijk aanwezig is, en dat is Mahler. Op de kaart schetste hij een regel Iers erworben hat. De buste arriveerde Het is op zichzelf al reden om feest te notenschrift: een flard uit de nimmer op de plek van bestemming. vieren, dat wij Mahler hebben." treurmars van Mahlers Vijfde. De Tweede Wereldoorlog brak uit en Die ansicht is over een paar da­ Mahlers beeltenis bleef achter in We­ gen te zien op de tentoonstelling Voor dit verhaal is gebruikgemaakt van het nen. En daar bleef het bij. boek 'Mahler In Amsterdam: van Mengelberg Mahler in Amsterdam; van Men­ De oorlog en de bezetting van Neder­ gelberg tot Chailly, de eerste fes­ tot Chailly'. uitgeverij TH01lf. f 59.50. land betekende - enkele jaren lang - De tentoonstelling is tfm 11 juni te bezoeken. tiviteit rondom het grote Mahler­ ook het einde van de Mahler-uitvoerin­ feest 1995, georganiseerd door gen. Mahler was immers een jood en het Concertgebouw. Een tentoon­ joodse muziek werd verboden. Zijn stelling met affiches, foto's, brie­ 'vroegere vriend Mengelberg verzette ven, partituren, oorkonden, zich nauwelijks tegen al die maatrege­ schilderijen, tekeningen, recen­ len. "Kunst," zo meende hij, "behoort sies en programmaboekjes. "Zij boven de politiek te staan." belichten," aldus de organisato­ ren, "hoe het werk van de com­ ponist onlosmakelijk met het Concert~ebouw en het Konink- lijk Concertgebouworkest is verbon­ Ontslagen den." In oktober 1940 werd voor het laatst En er is meer. Zoals de grootste pauk Mahlers Eerste Symfonie uitgevoerd en ter wereld. Giskes: "Mahier componeer­ in het volgende voorjaar volgde de 'ari­ de extreem lage noten voor de pauk. Er sering' van het Concertgebouworkest. moest speciaal een instrument voor De joodse muzikanten werden ontsla­ worden gebouwd. Een Weense pauken­ gen en zo ontstond het Joodsch Sym­ bouwer liet het afweten, maar in Am­ phonie Orkest, dat optredens ging ver­ sterdam vond Mengelberg iemand die zorgen in de Hollandsche Schouwburg. : de klus wel aandurfde. Vermoedelijk Joodse muzikanten speelden er alleen heeft het instrument ruet haarfijn ge­ joodse muziek voor een uitsluitend functioneerd. Daar had je in die dagen joods publiek. Het was de enige plaats ook de precisie-apparatuur niet voor. waar Mahler nog in ere werd gehou­ Uiteindelijk werd het gevaarte op de den. De laatste Mahler-uitvoering daar zolder van het Concertgebouw gestald. vond plaats op 31 mei 1942, met Lieder En daar zat het tijden 'gevangen' om­ eines fahrenden Gesellen. Kort daarop dat er bij een verbouwing te kleine deu­ werd het gebouw gevorderd. Vanuit de ren waren gekomen." De enorme pauk schouwburg vonden - vanaf dat mo­ bleef tot de recente restauratie 'verbor­ ment - de deportaties van Amsterdam­ gen'. Inmiddels is het instrument ei­ se joden plaats. gendom van de huidige paukenist van Na de oorlog was de rol van Mengel­ het Concertgebouw, Marinus Komst, berg uitgespeeld, "Maar tussen de ach­ die de pauk heeft laten restaureren. tergebleven bunkers op het Museum­ En in een der vitrines liggen nog spot­ plein begon het Concertgebouw met prent èn vers die Koos Speenhoff voor nieuwe moed aan de wederopbouw van De Amsterdammer maakte; een ironische het muziekleven, nu met Eduard van blik op het grote Mahlerfeest uit 1920 Beinum als dirigent," aldus de organi­ en de daannee gepaard gaande Mahler­ satoren van de expositie. De rol van rage: Mahler bleef echter prominent. "Wéér was het Mahler die de gevoelens van Dome Bas en tante EeJje het Amsterdamse publiek het beste . Zaten op het Mahlerfeest leek weer te geven met de Tweede Sym­ En ze waren van hun leven fonie ofwel de Auferstehungssymfonie." I nooit zo deftig uit geweest. Al die 'brokstukken' geschiedenis staan \ Tante rook naar odeklonje in het Gemeentearchief 'te kijk'. Maar En was niet op haar gemak er valt ook veel te horen. Naast de 'kijk'­ \ \ is er ook de 'luistertentoonstelling' . \ \, Tante snoepte pepermuntjes I Uit een ritselende zak. Elke middag is er een tv-registratie van \ Dome met zijn kalveroogen een Mahlerconcert te zien. Daarnaast \\ \ \ \i Zat in het Concertgebouw zijn er themadagen met opnamen van , '. : \ ~ als een muzikale zeeleeuw de verschillende chefdirigenten en be­ f I Naast zijn mummelende vrouw. roemde vocalisten als Kathleen Ferrier, Zeg, die dikke, is dat Mahler? Hennann Schey en Hermann Preyen f : Vroeg het menschje zonder erg. kan men verschillende gastdirigenten , ) J'. I Ben je stapel? siste oome zoals Leonard Bernstein aan het werk - -,-- / . .. ~ Dat is Willem Mellingberg; zien. -----...-::::.~ . -36-

ahler Feest 199 Martijn Sanders evalueert

In dit Preludium wordt volop teruggeblikt. op het pilsje in de tent te gaan drinken na afloop van een concert!' evenement dat het Concertgebouw in mei in zijn 'Waar ik bijzonder trots op ben greep hield. Interessant daarbij is natuurlijk hoe is het feit dat we het Mahler Feest bijna geheel zonder exter­ Martijn Sanders, initiator en grote man achter het ne hulp hebben georganiseerd. Het enige dat was uitbesteed was Mahler Feest, deze 17 enerverende dagen heeft de organisatie van de tent, dat ervaren. Marian van der Meer vroeg hem de balans werd gedaan door Pieter T eepe Produkties, het bureau dat ook op te maken. de Uitmarkt organiseert. Verder is de logistiek en planning geheel Hoogtepunten: organisatorisch in eigen hand gebleven, zonder en muzikaal dat daarbij een moment van 'Wat voor mij de hoogtepunten paniek is geweest. Wel waren er waren? In organisatorisch natuurlijk punten van zorg en opzicht denk ik dan meteen aan aandacht, maar alles bleef onder de tent. Ik had niet voorzien dat controle doordat we alles zo tot het zo'n succes zou worden en in de puntjes hadden voorbereid. dat er een flink aantal concerten In muzikaal opzicht vind ik het uitverkocht zou raken! Het leuke veel moeilijker een hoogtepunt te daarbij was dat er niet alleen een noemen. Ik kan wel zeggen dat heel nieuw concertpubliek is aan­ het voortaan heel raar zal zijn om geboord - wat, denk ik, mede te een symfonie van Mahler afzon­ danken is aan de samenwerking derlijk te horen omdat het voor met het Parool op het gebied van mij nu toch min of meer een de promotie - maar dat de men­ geheel is geworden. Net zoals ik sen die best f 200,- voor de Grote het raar vond om één opera uit Zaal hadden willen betalen ook Wagners Ring-cyclus te horen Martijn Sanders bij de opening van tevreden waren met het alterna­ nadat ik een paar keer naar de Mahler-tent tief van de tent. Verder was het Bayreuth was geweest. Wat ik Foto: Frans Schellekens natuurlijk fantastisch dat de tent heel bijzonder vond, waren de fungeerde als trefpunt voor de concerten van Thomas Hampson. n het interview met Rien bezoekers van de tent én de Wat een krachttoer heeft die man Huizing, gepubliceerd in het Grote Zaal. Het leukste voor­ geleverd! In twee dagen vier uur I augustus/ septembernummer beeld daarvan is wel dat onze zingen, en met volle stem!' van een jaar geleden, zei Martijn kroonprins Willem Alexander en Sanders dat de grote tafel in zijn bondskanselier V ranitzky van Een lege agenda kamer er niet voor niets stond; Oostenrijk spontaan besloten een Is zijn agenda doorgaans van deze was nodig om alle ramp­ spoed af te kloppen. Heeft hij De Mahler­ die tafel vaak nodig gehad? tent Martijn Sanders: 'De tafel heeft Foto: zijn dienst bewezen, want hoe­ Truus Je Leur wel bijna versleten van het vele afkloppen, zijn de echte rampen uitgebleven. Er zijn natuurlijk best spannen~e momenten geweest, maar een vraag als u hoe moeten we Bernard Haitink ver­ vangen?" heeft zich gelukkig niet voorgedaan.' -37-

's morgens vroeg tot 's avonds journalisten die graag het naadje dientengevolge altijd stevig moe­ laat gevuld met afspraken, tij­ van de kous wilden weten.' ten onderhandelen over honoraria. dens het Mahler Feest hield 'De orkesten en solisten waren Ik denk dat onze onderhande­ Martijn Sanders deze zo veel zonder uitzondering positief. Ze lingspositie nu is verbeterd en dat mogelijk vrij. 'Zo had ik bewe­ vonden de zaal prachtig en het zal weer een positief effect hebben gingsruimte voor het geval dat publiek geweldig. Als je de zich calamiteiten zouden voor­ Nederlandse pers mag geloven is doen, hetgeen dus gelukkig niet er nogal wat mis met het het geval is geweest. Nederlandse publiek: ze hoesten te veel, ze zouden te kritiekloos klappen of er zitten te veel spon­ sorgasten in de zaal. Dit is geheel in tegenspraak met de reacties die ik altijd krijg uit het buitenland! Hetzelfde geldt voor de buiten­ landse pers. Mij bereiken de prachtigste artikelen uit alle uit­ hoeken van de wereld. Er stonden artikelen over het Mahler Feest in Deense, Italiaanse, Canadese, Mahlers kleindochter, Marina Franse en Engelse kranten, en zo Mahler, onthulde de buste van haar zou ik nog wel even door kunnen grootvader in de nieuwe vleugel van gaan. In de New York Times het Concertgebouw stonden drie grote artikelen ver­ Foto: Frans Schellekens In de Balkonzaal Bernard Haitink gezeld van foto's, evenals in de met ZKH Prins Willem Alexander en Heraid Tribune. op onze programmering van de minister-president Wim Kok Ik denk dat al deze positieve komende jaren. Het zou mij bij­ Foto: Serge Ligtenberg publiciteit veel goede blijvende voorbeeld verbazen als het weer gevolgen zal hebben voor het · tien jaar zou duren voor het Iedere dag stond in het teken van Concertgebouw. De reputatie van Berliner Philharmonisches het concert van die avond. Ik ging het Concertgebouw als internatio­ Orchester terugkomt in het naar de repetitie, sprak met diri­ naal muziekcentrum is nog eens Concertgebouw.' genten, solisten en met de directie vet onderstreept en het is nog inte­ van de orkesten. We hadden iede­ ressanter geworden voor buiten­ 'Er zijn trouwens nog wel meer re dag een vergadering met de landse muziekgezelschappen om blijvende gevolgen van het stafleden die rechtstreeks bij de hier op te treden. Het zal iedereen Mahler Feest waar ik blij mee organisatie van het Mahler Feest inmiddels wel bekend zijn dat wij ben: zo is de muzikale reputatie waren betrokken. En dan waren geen financiële steun van de over­ van Mengelberg in ere hersteld. er natuurlijk nog een heleboel heid krijgen voor onze series en Ik heb het niet over de persoon Mengelberg, want dat ligt natuurlijk erg moeilijk en het is niet aan mij om daar iets over te zeggen, maar over zijn verdien­ sten als dirigent en als promotor van de muziek van zijn tijd. Daarmee is de continuïteit van de historie van het Concertgebouw en Concertgebouworkest geluk­ kig weer gewaarborgd en is er niet langer sprake van een gat van 50 jaar. Er is vaak gesproken over een Mengelbergstraat of -plein in Amsterdam, ik denk dat het nu misschien het juiste moment is voor de gemeente Amsterdam om zich daarover te bezinnen. Het Mahler-overleg: zittend v.l.n.r. Ineke de Wit, Marian van der Meer, Verder heb ik de goede samen­ Janneke van Hulst, Phili Michalides, Marijke van Oordt; staand v.l.n.r. Erik werking met de radio en televisie Gerritsen, Martijn Sanders, Jan Henk van Weerd, Hélène Dorsman, Aa/je als zeer positief ervaren. Hadden Groeneveld, Ronaid Verwey, Qlliriene den Oudsten, Dorothé op den Kelder we maar zulke prachtige registra­ Foto: Henriëttc Je Wever ties van het eerste Mahler Feest!' -38- -39-

HET MAHLERFEEST EN WILLEM MENGELBERG I1 I1

HET MAHLERFEEST EN WILLEM MENGELBERG

Laat ik met een persoonlijke ontboezeming beginnen. Voor mijzelf heb ik altijd gehoopt dat het Gustav Mahler zou zijn, die Willem Mengelberg weer in het 'muzikale daglicht' zou trekken. En zo is het dan ook gebeurd: na jaren in de achterhoede te zijn gedrukt, kwam er reeds bij het 100-jarig bestaan van het Concertgebouworkest in 1988 een kentering, die althans de dirigent Mengelberg weer meer recht deed wedervaren. Dit jaar, met zijn groots opgezet Mahlerfeest, kwam de uiteindelijke doorbraak: dirigent Willem Méngelberg kreeg door dat­ zelfde feest eindelijk de aandacht, die hij verdient. Daartoe hebben in de eerste plaats de voortreffelijke tentoonstelling in Den Haag 'Willem Mengelberg, dirigent' en de tentoonstelling in het Amsterdamse Gemeentearchief 'Mahier in Amsterdam ... van Mengelberg tot Chailly' bijgedragen. De bij de eerstgenoemde tentoonstelling gepubliceerde catalogus en het bij de tweede uitgegeven boek (met CD) zijn een 'must' voor alle leden van onze Vereniging en uiteraard voor iedereen die belangstelling heeft voor Willem Mengelberg. De kolossale werkkracht en het indringende vormgevende vermogen van de grote dirigent komen in deze uitgaven ondubbelzinnig naar voren. Men zou vele (jonge) dirigenten willen aanbevelen om, gelijk Riccardo Chailly, de zich in het Haagse Gemeentemuseum bevindende geannoteerde partituren van Mengelberg eens intensief te bestuderen. Ook al is men het niet altijd eens met wat Mengelberg deed (was trouwens in zijn dagen ook al het geval), men wordt er muzikaal niet armer door, integendeel. Juist door die vele, vaak met kleurpotloden gemaakte aantekeningen, is het mogelijk het voorstellingsvermogen van Mengelberg ook heden ten dage goed te volgen.

Wat mij altijd weer verbaast in artikelen en interviews is de scheiding die men bij Mengelberg maakt tussen de kunstenaar en de mens. Dat betekent dat de mens niet bij de kunstenaar hoort. Een onmogelijkheid! De kunstenaar is een mens, die zich tot kunstenaar heeft ontwik­ keld. Hij legt dan zijn mens-zijn niet af. Juist bij de ware kunstenaar manifesteert zich zijn individuele mens-zijn, i.c. geaardheid, of althans een facet daarvan, in zijn werken (werk­ zaamheid). Die werk-geaardheid kan verschillen van het doen-en-Iaten in het dagelijkse leven van dezelfde kunstenaar. Het is vaker voorgekomen dat men bij een kunstenaar een dergelijke tweeslachtigheid aantreft: niet alleen bij Mengelberg blijkt zich dit te uiten, zulks is ook het geval bij bijv. Richard Wagner en Heinrich Heine, om alleen deze twee te noemen. Kennelijk N hebben we hier te doen met wat Goethe noemt: "Zwei Seelen, ach in einer Brust • In het geval Mengelberg lijkt het aanbevelenswaardiger om te spreken over 'de Kunstenaar en de staats­ burger'. Men zal de man in zijn totaliteit moeten accepteren en dan de beide genoemde facetten afzonderlijk dienen te beschouwen en niet de kunstenaar (dirigent/musicus) met de staatsburger dooreen mengen. Gelukkig gebeurt die scheiding tegenwoordig hoe langer hoe meer en kunnen we ons een zuiver beeld vormen van dirigent Willem Mengelberg en zijn grote betekenis voor de uitvoeringspraktijk.

Otto Hamburg -40-

Primus inter pares

Vijftig jaar geleden nam Eduard van Beinum de leiding van het Concertgebouworkest over van Willem Mengelberg. Mengelberg was dictatoriaal, Per 1 september 1931 was hij benoemd alstweede Van Beinum niet. Hij liet de musici naar elkaar luisteren, dirigent, per 10 januari 1938 werd hij eerste dirigent niets was opgelegd. Hij had een en na het einde van de Tweede Wereldoorlog rustte lichte klank. Mensen zeiden wel: Willem Mengelberg is goud, Van op zijn schouders de taak om het beschadigde Beinum is zilver. Hij had een eigen, mooie klank ... zoals hij Concertgebouworkest weer in zijn oude glorie te bijvoorbeeld de Treurmuziek herstellen. van Escher kon doen ... Bij een zondagmiddagconcert, Twee prominenten uit het bestaan van het orkest, vlak voordat Van Beinum naar Los Angeles [waar hij van 1956 Bernard Haitink en Marius Flothuis, belichten in tot zijn dood aan het Los gesprekken met Preludium-redacteur Truus de Angeles Philharmonic Orchestra verbonden was als vast dirigent - Leur bekende en minder bekende aspecten van Van TdL] zou vertrekken, zei een mevrouw naast mij: Beinum. "Verdomme, wat jammer, dat hij nu weer weggaat." Van Beinums kunst was een ernard Haitink, Van kunst voor fijnproevers. Hij had Beinums opvolger, was Onder gastdirigenten klonk het een exquise klank, en een verfijn­ gaarne bereid om herinne­ orkest anders. Voor mij als toe­ de benadering. Onder het B publiek waren er altijd zo'n ringen op te halen aan de concer­ hoorder was het alsof het orkest ten en de persoon van Eduard weer thuis was, als Van Beinum tweehonderd, tweehonderdvijf- van Beinum, die een grote terugkwam. Mengelberg, die ik ix:vloed ~e~ft uitgeoefend op zijn natuurlijk nog heb gehoord, eIgen arusueke vorming, en - zo hanteerde het" dove kwartel"­ 'Voor mij als benadrukte hij - niet alleen tij­ systeem, dat wil zeggen: het toehoorder was dens het Mahler Feest, maar ook publiek was passief, en daarvoor in het algemeen, nog steeds niet moest overduidelijk gemusiceerd het alsof het orkest de aandacht en de waardering worden. Van Beinum ging ervan heeft gekregen, die hij verdient. uit dat het publiek creatief mee­ weer thuis was, als luisterde. Kunst voor fijnproevers Van .B~inum musiceerde met zijn Van Beinum 'Van Beinum heb ik voor het mUSICI. eerst op het podium gezien in de Hij .maakte pas na de oorlog een terugkwam. ' jaren veertig. Ik zat toen zo vaak begm met Mahler. Wat hij fan­ tastisch deed was Franse muziek als ik kon als luisteraar in de tig mensen, die aan het eind van zaal. Persoonlijk heb ik hem - met de "Franse slag" zei men -, en ik herinner me een schitteren­ het concert naar voren liepen in voor het eerst ontmoet in 1956, de zaal en hem uitbundig toe­ toen ik inviel voor Giulini. de Achtste Bruckner... Debussy's Trois nocturnes ... juichten. Van Beinum was iets Daarna heb ik hem een paar maal heel speciaals. Na een Fricsay, gesproken. Maar niet diepgaand, Ravel vooral, de Rapsodie espag­ een Doráti, kroop het orkest daar was ik te verlegen voor. nole. -41-

De kern van het seizoen vorm­ Breed repertoire onder Van Beinum weer in zijn den in die tijd de 16 B-concerten, 'Van Beinum heeft veel eigen huid. Vreemd genoeg was de Kerst-matinee was een echt Nederlandse muziek gedaan. Of hij altijd doodzenuwachtig, als familie-concert, en het orkest hij ervan hield, weet ik niet, hij voor het eerst weer in reisde veel minder. maar hij deed het wel. Hij had Amsterdam optrad.' In 1954 heeft het orkest zijn eer­ een heel breed repertoire. In die ste grote reis na de oorlog Dat spelen ze zó••• tijd was er nog geen specialisme. gemaakt, naar Amerika. Hier 'Zijn repetities waren heel wisse­ Hij deed alles: Mahlers Lied van dachten ze allemaal: Wat moeten lend. Hij repeteerde eens een deT Erde, de Zesde en de wij daar nou, bij de Big Five in Rossini-ouverture met een moei­ Zevende symfonie, de Amerika? Het is een enorm suc­ lijke houtblazerssoio. Het stac­ Pathétique van Tsjaikowsky, de ces geworden, voor Van Beinum cato lukte niet. Van Beinum 96ste symfonie van Haydn, de persoonlijk en voor het orkest. vroeg de betrokken blazer het te H affneT-symfonie van Mozart, In Edinburgh trad het orkest spelen, zoals hij het gestudeerd de Symphonie fantastique van . ook regelmatig op. Daar heb ik had. Dat klonk mooi en Van Berlioz, de Sacre van Stravinsky. ze gehoord, onder Van Beinum,_ Beinum hield dat tempo aan. Hij De Eerste symfonie van Brahms, die onder andere het Concert luisterde naar de musici van zijn en de Zevende van Bruckner voor orkest dirigeerde, en onder orkest - dat heb ik van hem werden de eerste opnamen voor Charles Münch met de snelste geleerd - en hij kon dood- en Decca, prachtig! Symphonie fantastique, die ik doodverdrietig zijn als het niet En Bartók... Indertijd was er een ooit meegemaakt heb. Daar lukte. Zoals hij leed onder kri­ voorjaarsserie van 3 of 4 concer­ sprak ik Nederlanders, die zei­ tiek. Een gastdirigent had eens ten met eigentijdse muziek. Daar den: "Waarom klinkt het orkest gezegd, dat het orkest niet kon voerde hij, voor het eerst in hier zoveel mooier dan in stemmen. Dat waren zaken, die Europa, het Concert voor orkest Amsterdam?" Het orkest in de hem diep raakten. uit, met enorm succes. Het werd Grote Zaal was misschien te ver­ Hij leefde op de uitvoeringen. onmiddellijk herkend door het trouwd, te "alledaags" voor hen. Hij had eens keihard gewerkt op publiek en herhaald in het abon­ o En Van Beinum te "gewoon"- Cherubini's Ouverture nementsseizoen, op verzoek van hij zei altijd: "Doe maar gewoon, Anacrean, daarna kwam een het publiek. Dat herhalen op dan doe je al gek genoeg.'" Bruckner-symfonie. Driekwart verzoek gebeurde toen vaker, repetitie wijdde hij aan bijvoorbeeld met de Derde Cherubini, dat was voor het Bruckner.' orkest echt herausfordernd. Van Bruckner zei hij dan: "Dat spe­ 'De Matthäus-Passion heb ik in Gis en handig len ze zó." 1937 of 1938 nog van Willem 'Na de oorlog werd Mengelberg Als hij het op zijn heupen had, Mengelberg gehoord, dat maakte doodgezwegen. Van Beinum dan kon hij goed werken. Maar een enorme indruk op mij. Van vond een gemutileerd orkest - soms was hij niet zo geïnspi• veel musici kwamen na jaren van reerd, dat was misschien afhan­ ontbering terug, NSB-sympathi­ kelijk van de solisten of van het eHij luisterde naar santen waren op 5 mei op staan­ programma, dat weet ik niet. de voet ontslagen - en heeft dat Maar hij was een muzikant, en de musici van zijn tot een schitterend ensemble zijn musici droegen hem op han­ O'emaakt. Na zijn dood zei Tibor den, ook in Londen [waar hij orkest' de Machuia [solo-cellist van van 1949-1953 dirigent van het 1947-1977 - TdL] mij: "De laat­ London Philharmonic Orchestra ste tien jaar zijn we ontzettend was - TdL], ook in Los Angeles. van Van Beinum gaan houden. " En dat was de reden dat J acob Beinum nam alles veel lichter, Van Beinum was een echte Krachmalnick als concertmees­ veel eenvoudiger, minder impo­ muzikant. Hij was gis, en han- ter naar Amsterdam kwam. Hij sant. Stijlen veranderen. Maar dig, erg handig. Hij pakte het was toen concertmeester 10 voor mij was Van Beinums orkest op een unieke manier. En Philadelphia, maar om met Van Palmzondag-uitvoering e.en vast een fantastisch begeleider was hij Beinum te kunnen samenwer­ baken. Hij voerde deze Uit met voor solisten. ken, was hij zelfs bereid om ach­ een kleinere bezetting, snellere Nee, opera heeft hij nooit teraan bij de tweede violen te tempi en vermeed romantische gedaan. Ja, één keer Fidelio, gaan zitten. Hij kwam in 1958, uitwassen - èn zonder coupures, geloof ik, in Dresden, in bezet­ en heeft hem helaas niet lang Mengelberg had altijd bepaalde tingstijd. Maar daar wilde hij meer meegemaakt.' coupures gemaakt. nooit meer aan terug denken. -42-

Als persoon had hij een enorme Walter, met dat sentimentele dirigent in Leningrad en Bakoe. charme, als Van Beinum je iets koppie: "Nein, ich kann nicht Alsof dat te vergelijken was met vroeg, kon je eigenlijk niet wei­ toten... ", optreden in Duitsland, tijdens de geren. Ik voelde me vreselijk bezetting. ' bezwaard bij een van de weinige Open voor suggesties persoonlijk gesprekken die ik 'Bij het samenstellen van het Adempauzes met hem had. Dat was op kan­ programma voor de volkscon­ 'Bij de eerste werken van eigen toor in de Obrechtstraat, toen certen, waarmee het seizoen in keuze, die hij uitvoerde, was ook hij me vroeg om contact met september altijd begon, wilde het Kammerkonzert van Berg in hem te houden voordat ik een Van Beinum op een gegeven 1934. Bergs Vioolconcert wilde beslissing zou nemen over mijn moment Schubert III dirigeren, hij dirigeren - dat was in 1945, loopbaan. en ik stelde hem Schubert VI kort na de capitulatie in de reeks voor, die nog nooit was gegaan zomerconcerten, volksconcerten T oen hij overleed, was er van bij het orkest. Dat deed hij, en waren dat. Rudi Mengelberg hem nog een hele ontwikkeling sindsdien verscheen die symfo­ wilde dat risico toen niet nemen. te verwachten. Hij was absoluut nie, die ook in het buitenland Na de dood van Schönberg heeft niet uitgedoofd. Voor mijzelf zelden of nooit gespeeld was, her hij de Fünf Orchesterstücke betekende zijn vroegtijdige en der op het repertoire. Bij een gedaan, en Weberns Passacaglia overlijden een enorm verlies, ik ander programma in die serie, heeft hij uitgevoerd. Een speciale had gehoopt nog lang met hem iets heel traditioneels - ik geloof affiniteit met de Tweede Weense te kunnen samenwerken. een Leonore-ouverture, een School had hij echter niet, voor Toen moest ik zijn herdenkings­ Haydn-symfonie en een piano­ al deze stukken had hij een per­ concert dirigeren. Het concert van Mozart - volgde hij soonlijke affectie. Concertgebouw was stampvol. mijn voorstel om met een min­ Toen hij op 10 januari 1938 tot Ook voor de concertbezoekers der bekende ouverture van eerste dirigent was benoemd, heeft Van Beinum veel bete­ Beethoven te beginnen niet. had hij de dag tevoren het her­ kend.' " Nee," zei hij, "als mensen zo denkingsconcert geleid voor dé 'Het klikte meteen tussen Van lang geen muziek gehoord heb­ kortgeleden overleden Franse Beinum en mij, en al vrij gauw ben, moet je niet met nieuwe componisten Albert Roussel en kreeg hij ook vertrouwen in mij dingen komen." Toen ik in 1955 Maurice RaveI, van wie vooral inzake bezettingskwesties en eenmaal artistiek leider was . de laatste hem lief was. Bartók andere musicologische aangele­ geworden, en mijn program­ stond na de oorlog regelmatig op genheden - ik was toen in feite mavoorstellen aan hem voorleg­ Van Beinums repertoire: in de toch niet meer dan een duvels­ de, zei hij: "Ik vind ze allemaal eerste plaats het Concert voor toejager [Marius Flothuis was in mooi," en kon eigenlijk niet kie: orkest, maar ook het 1937 aangetrokken als assistent ·zen. Vioolconcert en de Muziek voor van Rudolf Mengelberg, speciaal Naast het "inzepen" van snaarinstrumenten, slagwerk en voor de extra drukte van het Mengelbergs concerten heeft celesta. Bartók heeft hij nooit jubileumseizoen 1937/'38 - Van Beinum, dacht ik, altijd wel persoonlijk ontmoet, hoewel TdL]. Ik herinner me, dat Van voldoende ruimte gehad om zijn deze meermalen in Nederland is Beinum een keer binnenkwam - eigen programma's samen te geweest, onder andere in 1938 dat moet in 1940 of '41 zijn stellen. Zijn voorkeur ging uit toen hij samen met zijn vrouw geweest - in het kamertje waar naar de Franse muziek, hij deed een Kunstkring-concert gaf, en de secretaresse van Rudolf veel Nederlandse muziek, en de Sonate voor twee piano's en Mengelberg en ik zaten, en mij Bruckner natuurlijk. Bruckner slagwerk uitvoerde samen met even apart riep. Hij had een kom heeft hij heel veel gedirigeerd: de paukenist Chris Smit en de zult bij zich - je weet wat zult is? lIl, IV, V, VII, VIII, IX en de slagwerker Thom van Dijk van een typisch boerengerecht - Nulde. het Concertgebouworkest. "Dat kun jij wel gebruiken, denk Rudolf Mengelberg oefende Daarbij sloegen Géza Frid en ik ik!" zei hij. In het begin van de druk uit op Van Beinum om in de blaadjes om. oorlog was dat heel welkom. de oorlogsjaren ook in Duitsland Persoonlijk en vriendschappelijk Waarschijnlijk had hij toen al te dirigeren. Hij wou dat niet en contact had hij met Britten, op zijn huis in Garderen, waar trou­ verschool zich achter bezette wiens muziek hij erg gesteld wens stond aangegeven, dat je, data. Eenmaal is hij gezwicht en was. Ook introduceerde hij in als je het terrein betrad, werd daar heeft hij veel spijt van 1956 in Nederland muziek van doodgeschoten. En Van Beinum gehad. Toen er ook een aanvraag Paul Creston, die hij ongetwij­ kon dat, want hij jaagde van tijd uit Keulen kwam, had Rudi feld in Los Angeles had leren tot tijd. Eens voerde hij een wat tegen hem gezegd: " Eduard, jij kennen. De belangrijke moeizaam gesprek met Bruno hebt toch ook in de Sowjet-Unie Nederlandse componisten kende Walter - hij sprak niet zo erg gedirigeerd." Dat was in 1936 hij natuurlijk allemaal: Hendrik goed Duits - en vroeg plotseling: geweest met concerten als gast- Andriessen, met wie hij goed "Jagen Sie auch?" En toen Bruno -43-

bevriend was, Guillaurne talent voor het begeleiden van Zonder stok, mét wijsvingertje Landré, Matthijs Vermeulen en solisten, vooral vocalisten. Dat .'Hèt orkest leidde hij met de natuurlijk Sem Dresden. Van leek altijd alsof het vanzelf ging. instelling: "Je moet ze laten spe­ "mijn oude leraar", zoals hij Maar hij zei mij eens na een uit­ len." Na een uitvoering van Dresden noemde, voerde hij voering van Shéhérazade met Schuberts C-dur-symfonie zei onder andere het Eerste viool­ Irma Kolassi: "Je weet niet half hij eens: "Tja, kamermuziek hè." concert uit met Hendrik hoe moeilijk dat is, " duidend op Overigens moest ook de inlei­ Rijnbergen als solist. Ook aspecten als klankevenwicht en ding van deze symfonie alla bre­ Wagenaar kende hij persoonlijk. rubati: ve worden genomen, maar in dit Hij stond altijd open voor nieu­ geval had Van Beinums intuïtie we muziek. Voor een korte tour­ hem niet gewaarschuwd. nee naar Finland breidde hij zijn Authentiek avant-Ia-Iettre Sinds omstreeks 1950 dirigeerde repertoire uit met Sibelius' V, 'Van Beinum had een uitsteken­ hij zonder stok, nadat hij eens bij Tapiola en Finlandia. In Sibelius de muzikale intuïtie en een sterk een repetitie zijn stokje had laten V komt tegen het eind een reeks gevoel voor tempo. Ik denk, dat vallen. Het was tussen de lesse­ akkoorden voor in 3/2 maat en je hem authentiek avant-Ia-Iettre naars gerold, hij had geen zin om met vreemde pauzes. Van zou kunnen noemen. Je moet te gaan zoeken en had doorgedi­ Beinum beschouwde ze als niet vergeten, dat er in die tijd rigeerd. Orkestleden schijnen adempauzes, en sloeg die episo­ nog geen Gesamtausgaben toen tegen hem gezegd te heb­ de niet regelmatig. Dat concert bestonden. In Schubert III bij­ ben: "Hou het maar zo." had Sibelius over de radio voorbeeld begint het tweede deel "Raadt u een jonge dirigent aan gehoord, waarna hij Van Beinum met een periode van 8 maten, die om met of zonder stok te dirige­ per brief had gecomplimen­ herhaald wordt met een uitge­ ren?" vroeg iemand hem eens. teerd: breide instrumentatie met bla­ "Ik raad iedereen aan," zei Van Niet te vaak herhalen zers erbij en afgesloten met een Beinum, "om met stok te dirige­ 'De muziek van Mahler behoor­ herhalingsteken. Van Beinum ren. Ten eerste is die stok een de tot het terrein van Willem vond dat onlogisch, en hield zich symbool van autoriteit, en ten Mengelberg. Van Beinum begon daar dan ook niet aan. Zijn intuï• tweede vergroot die stok de er pas later in zijn loopbaan aan. tie had hem niet in de steek gela­ beweging van de hand. " Van VI was zijn sterke punt - met het ten: in de latere Gesamtausgabe Beinum had ook altijd de parti­ Andante vóór het Scherzo. Van komt dat herhalingsteken niet tuur op zijn lessenaar liggen, ook Beinum deed dat op gezag van meer voor. al kende hij de muziek uit zijn Alma Mahler. Verder dirigeerde Zo speelde hij ook intuïtief, en hoofd. Ook die partituur was hij Das Lied von der Erde, III en terecht, het Allegro moderato uit voor hem een symbool van auto­ VII. De uitvoering op 4 juni Mozarts Symfonie KV 201, dat riteit, in dit geval van de compo­ 1958 van VII werd bijgewoond toen nog genoteerd stond in 4/4- nist. "De muziek is het belang­ door Erwin Ratz, de Mahler­ maat, alla breve. rijkste," zei hij altijd. kenner, die bij die gelegenheid In Brahms' Tragische ouverture Zijn manier van dirigeren in aan Van Beinum en het orkest de heeft hij echter het middendeel, Daphnis was ook opvallend. Die gouden medaille van de dat volgens de partituur exact uitbundige Finale dirigeerde hij Internationale Gustav Mahler twee maal zo langzaam moet, met één wijsvingertje. ZÓ,' en Gesellschaft uitreikte. Het eerste altijd veel vrijer genomen. Flothuis tekent een minuscuul deel speelde Van Beinum in het Ook in Debussy's 'Fêtes' kwa­ driekwartsmaat je in de lucht. begin te haastig. Hij had oor men tempo-afwijkingen voor. 'Toen Ormandy ook eens een voor mijn opmerking daarover, Van nieuwe stukken had hij heel keer de kans wilde hebben om en nam bij de tweede uitvoering snel een indruk, en zijn oordeel Daphnis te doen met dit orkest, drie minuten langer voor het eer­ was uitermate trefzeker. Hij gaf had Van Beinum daar geen ste deel (eerst 18', vervolgens "plusjes" en "minnetjes". Ik bezwaar tegen: "Dat stuk zit zo 21 '), hetgeen hem zelf ook veel brak naast het traditionele reper­ vast, ik krijg toch onmiddellijk meer beviel. VIII heeft hij nooit toire van Duitse, Franse en weer, wat ik hebben wil." gedaan. Russische herkomst graag een Van Beinum was altijd vroeg bij Van Beinum hield niet van te lans voor muziek uit, bijvoor­ de repetities. Hij zat dan allang veel herhalingen van hetzelfde beeld, Scandinavië en België, en in de zaal, als het orkest op het stuk. Toen hij de Fantastique legde Van Beinum de Derde podium ging zitten. Het was eens voor de zevende keer uit­ symfonie van Karl Birger dan: "Dag Eed ... Dag Jan" of voerde, zei hij: "Je moet wel Blomdahl voor. Met zijn stijl "Morgen, meneer Jansen ... oppassen, dat je niet met zo'n voelde Van Beinum zich niet erg Morgen, meneer Van Beinum". stuk gaat spelen." Haitink voel­ verbonden, maar hij vond het Dat gaf dan een verschil in waar­ de dat ook zo. goed gecomponeerd en dirigeer­ dering, en persoonlijke affectie Van Beinum had ook een groot de het dan ook: aan. -44-

Op 10 december 1956 ontving 'Ueve vriend en collega, 25-jarig jubileum Van Beinum het ere-doctoraat 'In 1956 vierde Van Beinum zijn van de Universiteit van Allang wilde ik u een regeltje scllrijven 25-jarig jubileum als dirigent van Amsterdam. Ere-promotor was om u te zeggen hoezeer het mij IImeugt dat u de concerten in Cleveland lon aan­ het Concertgebouworkest onder prof.dr K.Ph. Bernet Kempers. In zijn dankrede wees Van . nemen. Gedurende het seizoen was ik te meer met een bijzonder concert druk bezig en nu, in de vakantie Hn ik te op 7 december 1956, waar Beinum op de verplichtingen van lui om te schrijven. Diepenbrocks Te Deum werd de uitvoerende musicus, en zei Nu verschaft een klein voorval mij de uitgevoerd met onder anderen onder andere: 'Een dirigent is in gewenste aanleiding om mijn traagheid te N an Merriman en Ernst beginsel een muzikant, doch overwinnen; gisterenavond zette ik mijn door zijn aard en aanleg bespeelt radio aan en hoorde uit Parijs eenm beto­ Haefliger. Voor zijn jubileum verende uitvoering van Haydns "Miracie" , had Eduard van Beinum drie hij niet meer het een of andere dat ik vol nieuwsgierigheid, wie \181 die wensen kenbaar gemaakt: instrument, doch speelt hij meesterlijke dirigent met dat pradrtorkest 1. hij vroeg de directie van het samen met de kostelijkste instru­ kon zijn, op de aankondiging wacllHe, waaraan ik in het begin geen aandacht had orkest opdrachten te verstrekken menten, in de zin van media, die besteed. - Zoals u inmiddels weilIebt aan Nederlandse componisten ter wereld bestaan: met mensen, geraden; was het uw plaat - die Rij tot nu van drie generaties voor het die muzikanten zijn. Samen met toe niet bekend was. Bravo, bravo en alle schrijven van concertante wer­ hen, van wie ik er één ben, moe­ gelukwensen! ken, waarin solisten uit zijn ten wij de muziek tot leven bren­ Ik verheug me erop u in juli in Amsterdam weer te zien en verbfijf intus­ orkest naar voren konden treden: gen, weerklank geven aan al de sen met de hartelijkste groeten, ook aan Sem Dresden schreef Catena wonderen van het leven, die in de mevrouw uw echtgenote, musicale met vier houtblazersso­ muziek liggen besloten,' waar­ li, drie strijkerssoli en zangstem; mee hij een van de treffendste altijd uw George Szell.' een concert voor harp en drie karakteristieken van zijn eigen strijkers werd uiteindelijk onder kunstenaarschap gaf. Truus de Leur Hans Henkemans' handen een "gewoon" Harpconcert; Hans Kox schreef Concertante muziek voor drie koperblazers en orkest Een andere autoriteit op muziek­ 2. hij wilde een masterclass orga­ gebied, George Szell die van niseren voor afgestudeerde con­ 1958-1961 als vaste gastdirigent servatoriumstudenten, waar hij aan het orkest verbonden was en zelf een bijdrage aan zou kunnen bekend stond om zijn kritische leveren, hoewel hij zich niet aan­ instelling, schreef in 1955 Van getrokken voelde tot lesgeven Beinum een brief, die Preludium 3. hij wilde graag een portret door Marius Flothuis ter hebben. Dat werd het mooie beschikking werd gesteld, en die borstbeeld van Mari Andriessen.' wij graag afdrukken:

'De laatste tien jaar zijn we ontzettend van Van Beinum gaan houden' -45-

DISCOGRAFIE 11 11

H Beethoven Symphonies aNo. 5 in C minor, Op. Teldec wil! have to work harder in order to ::J 67 ; aNo. 8 in F, Op. 93. achieve transfers which are the equal of other rt ct) Concertgebouw Orchestra, Amsterdam/ examples currently on the market. At present ~ Willem Mengelberg. these manifestations do not do full justice to ~ Teldec mono @

results here in performances where the sensuous­ effect of draining away the work's vivacity and ness and latent eroticism within bath pieces is left humour. AIthough speeds are generally quite fast, relatively unrevealed. th is is a German rather than an Austrian perfor­ What all these performances possess is a sense mance in bath style and feeling. of colour which co mes through surprisingly weil in It is the Tchaikovsky Serenade which is the true Mark Obert-Thorn's excellent transfers. There is a centrepiece and jewel. Mengelberg's Tchaikovsky strong sense of hall ambience in the is legendary. and his recordings of the last three Concertgebouw, and the orchestral balance, as symphonies are required listening as documents in always with major conductors of this period, is the interpretative history of . these works. extremely good. David Patmore Tchaikovsky's works yield their tuil power and beauty to interpretations of real strength which push the music to their limits. And that is what Willem Mengelberg Music for Mengelberg does here., The Waltz is treated to a strings Concertgebouw OrchestraIWillem virtuoso display of rubato and the two outer move­ Mengelberg ments are performed with great vigour. with the Biddulph mono @ CD WHL024 (70 sninutes: AOO). massed string tone of the Concergebouw con­ Vivaldi Concerto grosso in A minor, RV522 (arr. ~ributing signiticantly to the character of the inter­ Bach/Franco) (Teletunken SK2401-2. recorded pretation. The centrepiece of the performance is 1937). Bach Suite No. 3 in 0, BWV1068-Air (arr. the "Elégie", where Mengelberg 's heart is worn Telico) (SK2402, r1937). Concerto for Two Violins unashamedly on his sleeve. This is the crux of his and Strings in 0 minor, BWV1043 (Louis Tchaikovsky interpretative style. Zimmerman. Ferdinand Helman. vns) (Oecca Mark Obert-Thorn's transfers are extremely K20043-4. r1935). Mozart Serenade No. 13 in G. good: they have great clarity and atmosphere and Eine kleine Nachtmusik, K525 (Telefunken E3750- there is no sense of the original recordings having 1. r1942). Tchaikovsky Serenade in C, Op. 48 been 'dried out'. David Patmore (SK290 1-3, r1938).

,.-nis fine CO acts as a compelling witness to the I greatness of Willem Mengelberg as interpreter and master of the orchestra. It contains premoni­ tions of current modes in musical performance. and in the Tchaikovsky Serenade a style which looks directly back to the era of the composer himself. The baroque items on this disc are performed with sprightly temp os and incisive rhythms: listen­ ing to the Vivaldi. aurally blindfold. I doubt that many listeners would attribute it immediately to Mengelberg. so different is it from the assumed stereotype of performance generally associated with him. The same cannot wholly be said for the Bach items: the Air trom the Third Suite veers towards sentimentality with its stately tempo (but then this is how many people viewed th is music during the tirst half of this century). The Double Violin Concerto receives a more vig­ orous performance, although portamenti are still quite numerous. The two soloists. bath front desk members of the Concertgebouw, play with rich tone and incisive attack. Mengelberg conduets the Mozart Serenade in a rather four-square fashion. and with a certain deliberateness which has the -47-

BEETHOVEN: Symphonles: No. 11n C, op. 21; No. 31n Eb, op. 55 ("Eroica"). Willem Mengelberg conducting the Philharmonic-Symphony Orchestra of New Vork. BIDDULPH WHL 020 [AAD); 77:31. Produced by Eriè Wen. Transfers by Mark Obert-Thorn. (Distributed by VAL) There are three different Mengelberg recordings of I3eethoven's First Symphony: this 1930 Victor plus two Concertgebouw performances. a 1938 Telefunken recording (which the annotator to this disc seems unaware of) and a 1940 live performance on Philips. This is the straightest of the lot, but MengeIberg's seemingly arbitrary tempo changes (and I don't find most of his tempo changes in Romantic musie at all arbitrary) are all the more annoying because they spoil a perform­ ance which is so right in so many other ways. Some ideal tempos, very crisp, alert playing, and exceptional orchestral balances are all wasted. So is Victor's recording, whieh was fine for its time, and so is Mark Obert-Thom's sweet, honest transfer, which makes this performance sound better than any issue I've heard of either Concertgebouw performance. MengeIberg's 1940 Telefunken recording of the "Eroiea" with the Concertgebouw Orchestra is as flaky a performance as the Dutch conductor ever gave. In three of the four movements, tempos vary wildly from much too fast to rat her slow. The Scherzo and Trio have no repeats and some absurdly fast tempos; that movement takes only 3:56. This 1930 New Vork performance is very different: tempos are quite normal, although there are a few speed changes. The Allegro con brio is crisp and clean; the exposition repeat is taken, a possibly unique occurrenee among 78-rpm "Eroicas." Some portamento in the Funeral March is disconcerting, as it softens this austere, noble musie. The Scherzo and Trio repeats are played; it now takes 6: 10. The finale makes more sense here than in the Telefunken recording, where wild tempo changes remove all sense of structure, of theme and variations. The New Vork orchestra is lean and muscular, and its violins sing out strongly; it sounds like a Toscanini orchestra, which it had been for three half-seasons before this recording was made. Interestingly, a 1940 (or 1943; there is some question) Mengelberg live performance with the Concertgebouw (Musie & Arts, Fanfare 17:3), is much closer to the New Vork reading than to the crazy Telefunken, although it does not include the first-movement repeat. After Victor's sensational 1928 recording of Ein Heldenleben, this January 1930 "Eroica" was something of a sonic disappointment, with thin bass and piercing trumpets in a very dry acoustic. The fine Beethoven First was recorded at the same session, although issued sooner; Obert-Thorn suggests that the "Eroica" makes greater aural demands, on our ears as weil as on recording equipment. This Biddulph disc would seem to be only its second issue since the 1930s; a Japanese RCA LP, RED-2()()}, was dull and noisy. Obert-Thorn has gotten a lot of life from the 78s, with shining strings and a potent dynamic range; the background is commendably quiet, but violins and trumpets are still a bit shril!. The dry acoustic is very much improved, thanks to some judiciousl} added reverberation. The sound is now realistic enough to encompass the details of the perform­ ance, and one's ears soon adapt and accept. The 1940 Telefunken recording from the Concertge­ bouw was sonieally far superior, but you would never know it from the impossibly drab Philips CD; the live performance disc, made from damaged acetates, is a trial to the ears. This Biddulph disc easily becomes the preferred Mengelberg "Eroica." James H. North -48-

WILLEM MENGEL BERG AND THE CONCERTGEBOUW ORCHESTRA: THE COMPLETE COLUM­ BIA RECORDINGS, Volume 2. PEARL GEMM COS 9070 [AAD); three monaural discs: 76:09, 78:15, 56:44. Produced and transferred by Mark Obert-Thorn. (Distributed by Koch International.) Disc 1: VON SUPPÉ: Poet snd PeaSllnt: Overture. J. STRAUSS, JR.: Perpetuum Mobile. TCHAIKOVSKY: Serenade /n C, op. 48: Waltz. Romeo and Jul/et. Symphony No. 4 In F Minor, op. 36.

Disc 2: TCHAIKOVSKY: Symphony No. 5/n E Minor, op. 64. BIZET: L'Arléslenne: Adagletto. GRIEG: Two Elega/c Me/od/u, op. 34. MAHLER: Symphony No. Sin CJI Minor: Adagietto. RAVEL: Boléro.

Disc 3: Early Versions/Alternate takes. WAGNER: Tannhluser: Overture. BEETHOVEN: Corlolan Overture, op. 62. Egmont, op. 84: Overture. MENDELSSOHN: A Mldsummer Nlght's Dream, op. 61 : Scherzo. TCHAIKOVSKY: Symphony No. 5: 11 Andante cantabilej 111 Valse. Serenade In C: Waltz. This set completes Mengeiberg's Columbia recordings, made from 1926 to 1932; volume one was reviewed in Fanfare 16:5, pp. 411-13. Volume two is notabie for both its musical content and the high quality of its transfers. Readers will please keep in mind that my comments about sound quality are made in the light of original 78-rpm records made over sixty years ago. I have heard and still possess most issues, on LPs as weil as 78s, of all of these recordings except the two movements of the 1927 Tchaikovsky Fifth and an alternate take of the Serenade's Waltz. Willem Mengelberg will nev,er record for Decca/London in digital stereo, and his Concertgebouw Orchestra can never again be exactly the ensemble it was in 1929, so the best we can hope for is ever-improving transfers of these ancient recordings. Many of them were superlative for their day, and they reach as far back into musical history as is possible with anything resembling realistic orchestral sound. This Pearl set is the finest reproduction yet achieved from these recordings. The opening chords of von Suppé's overture are a case in point; this 1932 recording is muddy and cavemously reverberant, seemingly played inside a tin can. All of which we know from the original 78s; what is striking here is the clarity and purity of the trumpet which shines over the orchestra. I would not have thought it was possible to pull such a sound from the very unsatisfactory 78. The rest of the piece sounds brash and tinny, as always-the point of listening to it is the fabulous virtuosity of the orchestra. Strauss adds a modicum of charm to the schmaltz; again the transfer pulls a clean sound from an ancient recording, with the winds chirping brightly. There is musical substance as weil as engineering magic in this set. Mengeiberg's Tchaikovsky is unique; his was an era that believed wholeheartedly in this music, and no other orchestra and conductor brought such a polished combination of skill and devotion to it. Mengeiberg's Tchai­ kovsky might be compared with Bernstein's Mahler: each believed absolutely, and each appeared to lay bare his soul in performance. That is the most important characteristic of the Mengelberg Columbias; even the time of his Telefunken recordings, barely a decade later, was a more sophis­ ticated era, and the emotion in those performances (1812 Overture; Fifth Symphony; piano con­ certo; a complete Serenade for Strings) seems skillfully calculated rat her than being inherent in the music. This Romeo and Juliet has seldom been matched on records for its sweetness and power, its naïveté and passion. The 1930 recording had a hard time on 78s and LPs; none of its many pressings werc free from a certain grunge. Obert-Thom seems to have found extraordinarily fine copies and has achieved a cleaner string sound than I have heard before, as weil as more realistic trumpets and trombones. Some of the intense passages become screechy, but they have always been so. This Tchaikovsky Fourth Symphony is one of the half-dozen greatest Mengelberg perform­ ances; it still thrilIs after sixty-five years on the market, still convinces a hardened listener (who grew out of Tchaikovsky over four decades ago) that this is great musIc. No other performance does so: not even Koussevitzky, who has equal warmth, nor Scherchen, with equal passion. Many Mengelberg performances are gimmicky or overwrought, but this one fully justifies the enthusiasm his devotees express. To the cynical or the merely curious, I would say: put on disc one of this set, and listen to the opening numbers to get accustomed to the ancient recordings; then, turn up the gain, which you can do without shuddering thanks to Obert-Thom's transfers. By the time you are halfway through the opening Andante sostenuto, I promise that you will understand what all the excitement is about. Perhaps the unexpected cI~ty of strings and brass here makes me feel that the bass is a touch weak, but it is tight enough to withstand a linie help from tone controls or equalizer. The Tchaikovsky Fifth is not quite as convincing. The 1928 recording is not as natural as the Fourth Symphony, recorded a year later. Strings can bury winds and brass, and the generaI acoustic is a bit tinny. The performance, too, is less exalted; Koussevitzky and the Boston Symphony put more warmth and human feeling into the piece. I should note that I heartily endorse Mengeiberg's -49-

famous eighteen-measure cut, which heightens the drama of the finale's coda (3 revised score in the composer's hand suggested it-see the Orchestral section of Fanfare 17:3), but not the 106-bar cut that disfigures that movement's development and recapitulation. Finally, there can never be an ideal Mengelberg Tchaikovsky Fifth; this recording, the 1939 live performance, the 1940 Berlin Phil­ hannonic, and--as we shall see--two movements from 1927 each have something to offer. I vacillate among the Concertgebouw versions. Still, comparing this transfer with LPs and another CD (the Claremont set, discussed in the 16:5 review) makes it c1ear that this is the one to have. The Pearl sound is crisper , brighter, and goes deeper into the orchestra than the C1aremont Tchaikovsky Fifth, which has disturbingly unstable pitches early in the finale . That was always a troublesome 78-rpm side; somehow, Obert-Thom has almost cured the problem, but some of the 78s' pitch instabilities show up even in his scrupulous transfers. The Bizet excerpt and the two brief Grieg pieces-Heart Wounds and The Last Spring­ demonstrate the purity and sheen of the Concertgebouw strings, with strong rubato and portamento. Again these transfers are remarkably free of extraneous noise. Track eight brings us to the Adagietto from Mahler's Fifth; Mengelberg finds all the emotion in seven minutes that takes Bemstein eleven in New Vork and twelve in Vienna. Obert-Thom has infused this dead 1926 recording with remarkable life and tonal sheen; in a quick, momentary NB/C comparison, the Pearl sounds almost as close to the CBS analog stereo CD as to my decent copy of the English Columbia 78! Finally we get Boléro, which Mengelberg recorded in 1930, only two years after its premiere. He gets the tempo right, as few conductors have, following Ravel rather than Toscanini; it is slowand sounds better for it; the notes point out that Ravel's own recording, made the same year, is al most two minutes slower than Mengeiberg's. But one can't pretend th at this early recording can represent a work which depends so much on instrurnental color; nothing could turn the tinny, artificial 78s into a sonically acceptable Boléro. Disc three is interesting for still other reasons: here are the earliest Concertgebouw recordings (1926) of pieces which were soon rerecorded. I don't find special interest in these Coriolan and Egmont performances, compared to those in volume one. This Tannhäuser is a more ftexible, liquid performance than in 1932; I prefer the splendid uprightness of the latter. The 1928 first take of the Mendelssohn Scherzo is a mess and should have been destroyed on the spot, to keep decades of collectors from lusting for it and complete issues from having 10 include it. The two middle movemenls of Tchaikovsky's Fifth Symphony were recorded in 1927, and issued only on French Odeon; the complete recording followed the next year. They are the rarest of Mengelberg records, with the possible exception of the 1924 Victor test pressing of his own Wilhelmus Praeludium; I had heard only a tape copy. The two performances are of course very similar; I would say that the 1927 performance ftows more naturally, and the 1928 concentrates more on details. The 1927 recording is a bit more resonant but is free of the pitch problems that arose in 1928. It would have been nice to have the alternative versions on the same disc, so one could mix and match movements. Always skeptical about the greater virtues of rarer, as-yet­ unheard recordings, I am surprised to find myself preferring 1927 . The previously unreleased altemate (first) take of the 1928 Waltz is faster than take three, which was chosen, and this earl ier one contains an awkward transition, which this music doesn't need. One oddity about the review copies of these three discs is that they are visually indistinguish­ able from one another; Pearl usually puts track notations right on the discs, but this time they do not, so you may be surprised someday when you start to play one of them. lI's all in the booklet, along with superb notes by Robert Cowan and full details of dates, matrix numbers, and original issues of the 78s. We each have an individual threshold of sound quality below which we cannot enjoy recorded performances; the greatest achievement of these superb transfers may be that they raise most of these recordings above that dividing line for many listeners, enabling them to appreciate these marvelous performances and fascinating performing style for the first time. James H. Nortb -50-

WILLEM MENGELBERG: THE COMPLETE 1922-25 NEW YORK PHILHARMONIC RECORDINGS. Produced by Eric Wen. Transfers by Ward Marston. BIDDULPH WHL 025-26 [ADD); two discs: 77:36; 74:10. (Distributed by Bayside and VAl.) BEETHOVEN: Corlolanus Overtu,.. Symphony No. 5: Allegro con Brio. WEBER: Oberon: Overture. SCHU­ BERT: ROSIImunde: Overture and Entr'acte. MENDELSSOHN: Alhalla: War March of the Prlests. USZT: Les Préludes. J. STRAUSS 11: Tales from the V/enna Woods. SAiNT-SA~NS: Le Rouet d'Omphale. TCHAIKOVSKY: Serenade/n C: Waltz. Symphony No. 6: Allegro con grula; Adagio lamentoso. HALVORSEN: Festival March of the 80yars. W. MENGELBERG: Praeludium on the Dutch Nat/onsl Anthem. WAGNER: The Fly/ng Dutch­ man: Overture. SCHELUNG: A V/ctory 8all. R. STRAUSS: Ein Helden/eben. These two disès complete the compact disc issue of Willem Mengeiberg's recordings withthe New York Philharmonic-Symphony Orchestra. Most of these are acoustic recordings, made from 1922 to 1924, which means they are musically lirnited in many ways. Acoustic recordings did far less justice to the complex sound of a symphony orchestra than they did to the individual human voice. In addition, cuts were made freely , orchestral parts were rewritten to suit the lirnitations of the recording hom, frequency and dynamic range are extremely narrow, and distortion and noise are rampant. With the exception of the Schubert Entr'acte, the Halvorsen March, and his own Praeludium, Mengelberg remade all these recordings in the electrical era, in Amsterdam or in New Y ork. Most of the acoustic recordings are a travesty of the mus ic , in spite of bright, forward transfers by Ward Marston. In addition to the problems cited above, the making of acoustic recordings impased difficult conditions on the musicians:

. .. some on specially constructed high chairs, some in low seats, some standing, some with tbeir backs to the recording homs and the conductor, some pointing their instruments straight at the recording homs, some reading their music from sheets hung from the ceiling ... (Philharmonic, A History of New York' s Orchestra, by Howard Shanet.)

This sort of thing explains some lapses in orchestral discipline. Worst of all may be the use of winds, homs, and even trombones to fill out string harmonies; the Tchaikovsky Waltz from the Serenade for Strings sounds ridiculous. The two movements from the "Pathétique" are cut in half. Les Préludes is complete; the perfonnance has some exciting moments, but it is inconsistent and fails to gel into a thrilling whole as does the Amsterdam perfonnance seven years later. I compared this 1923 Le Rouet d'Omphale with the Philharmonic's 1929 electrical remake; what arelief to hear real violins at last! Like many conductors, Mengelberg was also a composer; some of his music is being recorded this year in Holland, including his best-known piece, Rembrandt Variations. His 1898 Het Wilhel­ mus Praeludium (on the Dutch National Anthem), is a slow march full of pomp and circumstance. This acoustic recording was never issued on 78s, but it can also be found on a three-disc Pearl set, GEMM CDS 9922, celebrating the New York orchestra's sesquicentennial. Marston's transfer is cleaner with less noise, but Obert-Thom's for Pearl is sweeter and somehow mitigates the nasal acoustical sound. The Flying Dutchman Overture was the Philharmonic's first electrical recording, made in 1925 to replace an unissued acoustic from the previous year. It is also on that Pearl set; Obert-Thom's transfer has a generally preferabie sound balance but suffers even more than Mar­ stou's from the distortion present on all issues of this recording. Emest Schelling (1876-1939) was a wide-ranging musician best remembered for making a success out of the New York Philharmon­ ic's Young People's Concerts; his tone poem A Victory Bali was based on his personal experiences in World War I; it is an antiwar piece which includes everything from light waltzes to the Dies Irae. This time Marston's transfer is superior to all previous issues, from the original 78s to Obert­ Thom's in the Pearl set. -51-

A complete Ein Heldenleben fills out disc two. This performance has been created by using previously unissued takes from tbe 1928 sessions. The "official" recording is on RCA Victor Gold Seal 09026-60929-2, a two disc set of Strauss tone poems also transferred by Marston. Comparing the two is'a revelation. Tempos and articulation vary considerably; Mengelberg consistently chose the faster, more intense takes, so that this "second-best" performance takes over a fuH minute longer. One hears the difference right from the opening bars. This performance is very close to MengeIberg's 1941 Amsterdam performance, although even Marston's superb transfers cannot match the glorious sound of that Telefunken recording (not realized on either of its Teldec COs, unfortunateJy). For those who may not have access to aMengelberg discography, the various takes for tbe ten sides are as follows: Original approved takes: 1, 4, 2, 2, 1, 2, 3, 2, 2, 2. Marston's altemate takes: 2, 2, 1,3,2, 1, I, 1, t, 3. The booklet includes accurate recording dates, plus original issue and matrix numbers. This release, along with Biddulph's planned completion of the Telefunken recordings, brings us close to a once unimaginable goal: all ofWillem MengeIberg's commercial recordings available on compact disco Not only that, but virtually all tbe known Mengelberg live performances have been issued on CO as weU: the central repertoire by Philips and the rest by Michael Thomas's Archive Oocuments series, Music & Arts, and other small firms. There are rumors that still 'more exist; the most exciting prospect is a Symphonie fantastique, with the BBC Symphony Orchestra; only a fragment of Le Bal has been found. Alas, there are not even rumored sources for the October 1940 Mahler First Symphony (two performances by the Concertgebouw, at MengeIberg's insistence, even though forbidden by Nazi occupation officials) or for a 1937 Das Lied von der Erde at Salzburg-the work Mengelberg most wanted to record. Then there was a Mahler Eighth in May 1938, with Alma Mahler-Werfel in attendance. Who knows? Unexpected Mengelberg performances have tumed up before, most notably the 1939 world premiere of Bartók's Second Violin Concerto with Zoltán Székely (Philips 426 104-2), a performance never equaled. Here is a quick guide to the best COs of Mengelberg's commercial recordings, with recording dates and references to Fanfare reviews: Philharmonic-Symphony Orchestra of New York: BIOOULPH 025-26: Victor acoustics and early electrics (1922-25) String Quartet (18: 5) PEARL GEMM COS 9922: Brunswick electrics (192(r.27) (15:4) RCA VlcrOR GOLD SEAL 09026-60929-2: Ein Heldenieben (1928) (16: 1) PEARL GEMM COS 9474: Victor electrics: shorter works (1928-30) 14:5) BIOOULPH WHL 020: Beethoven: Symphonies Nos, 1 and 3 ( 1930) (17:6)

Amsterdam Concertgebouw Orchestra:

PEARL GEMM COS 9018: Columbia recordings, Vol. 1 ( 192(r.32) (16:5) PEARL GEMM COS 9070: Columbia recordings, Vol. 2 (192(r.32) (17:5) KOCH LEGACY 3-7011-2: Gluck: Aleeste Overture (1935) (14:2) BIOOULPH WHL 024: Bach, Mozart, Vivaldi, Tchaikovsky (1935-42) (18:4) BIOOULPH WHL 023: Berlioz, Oebussy, Franck (1937-42) (18:4) BIDOULPH (to be issued): Telefunken recordings, including two (1937-42) with the Berlin Philharmonic Orchestra James H. North -52-

TCHAlKOVSKY: Symphonles: No. 4 In F Minor, op. 36; No. 5 In E Minor, op. 64; No. 6 In BMInor, op. 74 ("Pathéüque"). Romeo and Jullet. Serenade . In C for Strings, op. 48: Walt%. Willem Mengelbergconducting the Amsterdam Concertgebouw Orchestra MUSIC & ARTS CO-809 [AAo); two monaural discs: 74:57, 75:33. (oistributed by Koch International.) . . Mengeiberg's associatioD with the music of Tchaikovsky was very strong throughout his career: Except for the Sixth Symphony, everything here was recorded between 1928 and 1930 for Columbla, and Mengelberg never equaled these in his later efforts. The Sixth is a 1937 set made for Telefunken, and it too is finer than subsequent Mengelberg "Pathétiques." This set is stunning in all ways: impassioned music-making, and superb transfers. The full sonorities of the Concert­ gebouw (the Hall and the Orchestra) are reproduced with richer bass response and cleaner highs than I've encountered on prior transfers, and the full dynamic range and freedom from distortion allow the beauty of the playing to come through. It is that orchestral playing that distinguishes these from even the fineSt Tchaikovsky perform­ ances that you run into today. This is an orchestra possessed, digging into every note, shaping every phrase with a degree of intensity and commitment that grabs the listener. Mengeiberg's interpre­ tations are marked by a freedom that some may find excessive (he is more extreme in his use of rubato in the Fourth and Sixth than Furtwängler, for instance, though the one surviving Furtwängler performance of the Fifth is moreexcessive and less convincing than Mengeiberg's). The famous love theme in Romeo and Juliet finds the conductor slowing down in a way that some will feel is too obvious, though I find it very appropriate to the nature of this music, and the playing is so tender and heartfelt that I think most will be sucked right in. In addition, there is·by today's standards a prominent use of portamento,which again I believe most people will·find feels right in this music. It may take some getting used to, but once you allow yourself to accept its aesthetic you will find this to be conducting of enormous power and, at tbe same time, fantasy. The Fifth is marred by last movement cutsthat were common at the time; annoying as they are, they cannot damage theseremarkable performances. I fear that people will read this and still feel that this is a set for the specialist, the serious collector of historie material only. Wrong! It should be in the collection of anyone who is serious about Romantic orchestral music and its performance. You mayor may not disagree with certain interpretive choices, but 'you will be unable to argue with the commitment, beauty, and imagination that infuse every measure of every performance in this set. This is what orchestral playing and conducting are, or should be, about. I've already noted the superb transfers, so let me just add a word of praise for Michael G. Thomas's informative and helpfulnotes. Henry Fogel

TCHAJKOVSKY: Symphony No. 61n B Minor, op. 74 ("Pathétique"). 18120verture, op. 49. Willem Mengelberg conducting the Concertgebouw Orchestra. TELDEC HISTORIC 4509-93673·2 [ADo) (monaural); 58:42. The first thing to be noted about this disc is that this is the 1941 recording of the •• Pathétique" ; most previous releases since Capitol P-81 03 have been of the 1937 recording, includin'g some which claimed to be the later recording. Why did Mengelberg re-record th is symphony af ter only four years? One difference between the performances stands out most clearly: the second half of the finale (side ten of both sets of 78s) is a full minute slower in the 1941 performance. This suggests that the 1937 performance was tailored to fit a Telefunken specification for maximum 78-rpm side length; such occurrences were common in those days . Probably when Mengelberg found that longer sides were being produced, he demanded a remake. But there may have been more to it than that, as all four movements were recorded over again; Stefan Hanheide's annotations for this disc say - 53-

"Mengelberg is believed to have been dissatisfied with it for technica! reasons." Deepening the mystery is the fact that Telefunken assigned!he same matrix numbers (0226661022675) as had been used in 1937, with later takes indicated (022666-IV) for the 1941 sessions. In any case, this is one of !he most personaI yet intense " Pathétiques" ever recorded. A1though Teldec's earlier series of Mengelberg COs used the 1937 performance, genera) comparisoos show much improvement in !he cumnt Historic series. 1be notes suggest that some of the techniques used were similar to those described in Th. Art of Transfuring 78s (Fanfar. 17:4, pp. 78-92); for exarnple, that compensation was made for the difference in sound be!Ween the beginnings and ends of 78-rpm sides. However, both the (ADD) designation and the brief written description of !he process suggest !hat noise reduction was carried out prirnarily on digitaI signals; I believe !he de·dicking process used was CEDAR ~ , and the sound of this di.sc suggests that !he "de-noise" module was a!so used. The results are clearer than any previous transfer I have heard; !he low eud especially is less subject to reverberation !ban the fine Capitol LP. But the strings are 50mewhal dry, having lost both intimacy aod warmth, notable featuleS of !he originaI recording. Similar resulrs obtain with the 1812 Ovm",., wbich CaD be AfB'd agains! me earlier Teldec CD: a gain in clarity; a loss in warmth. 1be efficacy of !he de-clicking sys!em may be heard al 1:06 of track tive on bath discs: !Wo loud, sharp clicks have been reduced to !Wo barely audible paps. This 1812 is a prototypicaI Mengelberg performance; no amount of spectacular high fidelity, no number of cannoo shots, will ever achieve thi.s level of musical excitement, nor cao !hey substitute for such orchestral virtuosity. Overall, I would have to. rate these transfers a success; it will be interesting to oompare them with eventually fonbcomÎng transfers by Marlt Obert-Thom. J_H. North -54-

THE TELEFUNKEN RECORDINGS: MUSIC FROM FRANCE. Willem Mengelberg conducting the Amsterdam Concertgebouw Orchestra. BIDDULPH WHL 023 [ADD]; 72:37. Transfers by Mark Obert­ Thom. Produced by Eric Wen. BERLIOZ: Roman Cam/llal Ollerture, op. 9. The Damntltlon of Faust, op. 24: Mlnuet of the WIII-o'-the-Wlsps; Dance of the Sylphs; Rákóczy March. DEBUSSY: Prelude to the Aftemoon of a Faun. FRANCK: Psyché: Psyché and Eros. Symphony In D Minor.

THE TELEFUNKEN RECORDINGS: MUSIC FOR STRINGS. Willem Mengelberg conducting the Am­ 1 sterdam Concertgebouw Orchestra; Louis Zimmermann and Ferdinand Hellmann, violins • BIDDULPH WHL 024 [ADD]; 72:37. Transfers by Mark Obert-Thom. Produced by Eric Wen. (Distributed by Bay­ side and VAL) VIVALDI: Concerto Grosso fn A Minor, op. 3, no. 8. BACH: Sufte No. 3 fn D, BWV 1068: Air. Concerto In D Minor for Two Vlolfns and Orchestra, BWV 1043' . MOZART: Serenade No. 13 in G, K. 525 ("Eine kleine Nschtmusik"). TCHAIKOVSKY: Serenade fn C, op. 48. . In Fanfare 12:4, 1 made a case for Mengeiberg's historical importance as the major link to the music-making of a long-past era; an important part of the argument was that Mengelberg was the oldest conductor to make recordings which remain listenabie today. U nfortunately, the CD era has been unkind to the best-sounding Mengelberg recordings, those made by Telefunken from 1935 through 1942. Here at last are brilliant, sparkling transfers which do justice to these wonderfui recordings. If anything, these transfers are too bright, too oriented toward the high end; no matter, one can tone them down to suit one's personal preferences. I a1so feel that a slight digital hardness has crept into the CDs which was not on a tape of an earl ier stage of one transfer provided me by Obert-Thom, but it is not enough to rob these discs of their preeminent place among reissues of MengeIberg's Telefunken recordings. Their warmth and color show just what is missing from Teldee's computer-silenced issues. Some imperfections carry over from the originaIs. The Concertgebouw has a1ways been an unreliable hall for recording. When things go weil, the hall produces some of the most glorious sounds anywhere; it also can be excessively reverberant. The three excerpts from The Damnation of Faust show the hall at its best; the Franck symphony suffers from some·muddied lower strings, but its English hom and French hom solos are lovely. The HEine kleine Nachtrnusik" recording is ftawed by much distortion in forte chords, which exists on even the most pristine copies of the original 78s. Surface hiss is very noticeable in the quiet opening of the Debussy Prelude; Obert­ Thom prefers to keep as much of the original sound as possible rather than sacrifice any musie in the cause of noise-reduction. I agree: we can leam to listen through surface noise; we cannot reliably add missing music and overtones. The Bach concerto is not a Telefunken recording (see below); !he soloists are heard up close, but the orchestra is distant and drab. The tirst impression made by these performances is of astounding virtuosity in all sections of the great orchestra. There are also some unique orchestral sounds, notably string poramento beyond that heard in any other orchestra by 1940 and the deep buzz of trombones built to Mengelberg 's specifications. Berlioz and Mengelberg are a perfect match; these are tremendously exciting per­ formances, with hair-trigger attacks and, in the Faust excerpts, some of the most spectacular brass playing you will ever hear. The Debussy is a total about-face, demonstrating that the orchestra's tonal subtlety was as breathtaking as its virtuoso attack. This Psyché and Eros is cool and sensitive, but rises to an impassioned climax, with melting string playing. When I tirst heard this recording of the Franck symphony, about 1950, I had known the work only from three recordings (Beecham, -55-

Monteux, Ormandy) and a single live performance. MengeIberg's performance struck me then-­ and still does--as 50 ideal that I cannot totally enjoy other recordings; I have had that reaction to DO otber performance of ariy staple of the repenoire. Mengelberg seems to believe wholeheanedly in tbis music: its drama has great sweep, its Iyricism soars, and its brilliance shines. This is a very personal reaction; if you have no sympathy for pre-Toscanini orcbestra playing~r, worse yet, for prestereo or even predigital recordings, you will hate it. And you will be missing a great deal. The Vivaldi Conceno Grosso is No. 8 of L' Esrro armonico, but with an ersatz finale; the second movement is labeled Adagio on the Telefunken 78s, instead of Larghetto e spiritoso, but it is tbe same music. The performance has energy and bounce, plus an exaggerated harpsichord continuo, The Bach Air was a standard of MengeIberg's repenoire; he played it with the intense fervor that is often brought to Barber's Adagio today, and tbe effect is much tbe same. The soloists in tbe Bach Conceno are Louis Zimmermann and Ferdinand Hellmann; both played in tbe orchestra for thiny-nine years and both held tbe tide of First Concenmaster; the recording is known more for the rariry of its original issue than for tbe subtlety of its performance, MengeIberg's grandiose sryle would seem ill suited to Mozan, but Wanda Landowska, one of the leading Mozarteans of the first half of tbis century, loved playing Mozan with Mengelberg. I remember thinlOng, some twenry or more years ago, that this performance of "Eine kleine Nachanusik" was too brisk and boisterous; now tbat authentic practitioners have brought back brisk and boisterous, Mengelberg sounds ahead of his time, Such changing musical fashions are part of'tbe fascination of these recordings. The Tchaikovsky Serenade is positively kaleidoscopic in its string colors; the playing is marvelous, with individual lines so c1ear and distinctive that one would tbink one was hearing a stereo recording, Historical reissues should provide recording dates, first issues, and matrix numbers, Biddulph nies to do 50, but an army of bugs has auacked tbeir database; almost nothing is correct. This is not merely a disagroement about dubious historical data; tbe original issue numbers for four different recordings are each listed as SK-3176/80, which was actually tbe 1941 recording of Tchaikovsky's Sixtb Symphony, In addition, the Bach double conceno is not a Telefunken recording; it was recorded by Philips and issued by English Decca, Here is tbe correct inforrnation (witb allowances for some inexact dates), taken from R. H. Hardie's 1972 Mengelberg discography and from Jan van Bart's 1989 Discographie van het Concerrgebouworkesr:

BERLIOZ Roman Carnival December 21 , 1937 SK-2489 022676/77 BERLlOZ Damnation of Faust April 1942 SK-3243/44 026409/11 DEBUSSY Prelude November 30, 1938 SK-2955 023715/16 FRANCK Psyché and Eros December 1937/Jan. 1938 SK-2463 022718/19 FRANCK Symphony November 21-25 , 1940 SK-3145/49 025367n6 VIV ALDI Conceno Grosso December 1937 SK-2401t02 022616/18 BACH Air December 21,1937 SK-2402 022665 BACH Double Conceno Autumn 1935 K-20043/44 AMA-17013 MOZART Serenade November 1942 SK-3750151 027011114 TCHAIKOVSKY Serenade November 7, 1938 SK-290I t03 023643/48 Despite several nagging small problems. tbese two discs are highly recommended as the primary record of what this groat orchestra sounded like ju st over half a century ago, If in doubt, try the French Music disc first. The best news of all is that these are the stm of a planned complete reissue of Mengeiberg's Telefunken recordings, many of which have not yet appeared on compact disco What glories await us' James H, North · ,, ,

~, .