In Memoriam Willem Mengelberg De Derde Symfonie Van Brahms Mijn
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
96 Maart 2011 In memoriam Willem Mengelberg De derde symfonie van Brahms Mijn kennismaking met Mengelberg Reis naar het begin van de dag Opnamen van Hans Knappertsbusch Inhoud Van de redactie 1 Van het bestuur 2 In memoriam Willem Mengelberg 3 Johan Krediet Een zaaier ging uit om te zaaien 7 Adriaan van Woudenberg Mijn kennismaking met Mengelberg 9 Eveline Nikkels Johan Krediet, de Onvermoeibare 13 Johan Krediet De Hersteld Evangelisch Lutherse Kerk 15 Pieter Vis Eduard Flipse en de Matthäus-Passion 16 Ab van Kapel Brahms en zijn derde symfonie 20 Johan Maarsingh Mengelberg en de Derde van Brahms 23 27 Wim Brouwer Reis naar het begin van de dag 34 Johan Maarsingh De RIAS-opnamen van Hans Knappertsbusch 41 Eveline Nikkels 46 Martijn Draaisma Een archief in vlammen opgegaan 48 Colofon WM is een kwartaaluitgave van de Willem Mengelberg Vereniging, opgericht 13 februari 1987. Overname van de redactionele inhoud is alleen toegestaan na schriftelijke toestemming. Aanleveren kopij voor WM 97 uiterlijk 15 mei 2011. © 2011. Redactie Albert Meurer, Johan Maarsingh, Ronald de Vet (Redactie)secretariaat Mozartkade 14, 1077 DJ Amsterdam E-mail [email protected] Website www.willemmengelberg.nl Bestuur Voorzitter dr Eveline A. Nikkels Vice-voorzitter mr Frederik Heemskerk Secretaris mr Albert A. Meurer Penningmeester mr Jan C. Reinoud Lid dr Frits W. Zwart Contributie . Over te maken op rekening 155 802 t.n.v. Willem Mengel- berg Vereniging, Amsterdam. Het lidmaatschap loopt gelijk met het kalenderjaar. Opzeggingen dienen voor 1 december te zijn ontvangen. Erelid Riccardo Chailly Van de redactie Voor u ligt een nieuw blad. Pieter Vis besteedt aandacht aan de visie Voor u ligt een bestaand blad in een nieu- van Eduard Flipse op de Matthäus-Pas- we gedaante. sion. Elk van beide constateringen is juist. Ab van Kapel is toe aan de Derde symfo- De naam is nieuw en het formaat is nieuw, nie van Brahms en in aansluiting daarop maar om de continuïteit aan te geven gaat laat Johan Maarsingh zijn licht schijnen de nummering gewoon door, dus na MezT over de Mengelberg-opnamen van dit nr. 95 is dit WM nr. 96. werk. De redactie hoopt u in dit nieuwe formaat In januari was in de Mahlerserie van het een goed ogend blad te presenteren, zon- Concertgebouworkest de Zevende aan de der de nadelen die nu eenmaal aan het ge- beurt. Aanleiding voor Wim Brouwer om niete A4-formaat vastzaten. deze symfonie aan een uitgebreide analyse Wij hopen dat de nieuwe WM u bevalt. te onderwerpen. Uw commentaar is uiteraard welkom. De nieuwe set van de RIAS-opnamen van Hans Knappertsbusch is volgens Johan Op 22 maart was het 60 jaar geleden dat Maarsingh van grote kwaliteit. Leest u wat Willem Mengelberg overleed. In dit num- hij er verder van vindt. mer en in de volgende nummers geven wij Eveline Nikkels vroeg Renée Reiss naar een bloemlezing van wat de pers daar toen haar indrukken van het toneelstuk Mahler over publiceerde. and Mengelberg dat zij vorige zomer zag in Johan Krediet laat zijn eigen gedachten Tanglewood, de zomerresidentie van het over dit overlijden gaan. Boston Symphony Orchestra. Hij heeft ook een reactie op het com- Martijn Draaisma tenslotte maakt melding mentaar dat Frits Zwart in MezT nr. 95, - menigeen zal de documentaire overigens blz. 16 had op de afbeelding van de Her- op televisie hebben gezien - van de brand steld Evangelisch Lutherse kerk in MezT in november 2009 in de opslagloods City- nr. 94. box in Amsterdam-Noord, waarbij zijn We beginnen een nieuwe rubriek, „Mijn gehele verzameling rond Concertgebouw kennismaking met Mengelberg‟. Adriaan en in het bijzonder Mengelberg verloren van Woudenberg verricht de aftrap. ging. In een volgend nummer gaat hij uit- Voorzitter en secretaris waren op bezoek gebreid in op wat hij allemaal is kwijtge- bij Johan Krediet om naar aanleiding van raakt. En dat is niet mis. zijn vertrek als lid van de redactie nog eens De redactie wenst u veel leesplezier. „een goed gesprek‟ met hem te hebben. 1 Van het bestuur Met de redactie hoopt het bestuur ten Zoals eerder al aangekondigd vindt de zeerste dat de nieuwe verschijningsvorm jaarvergadering plaats op 4 juni 2011. We- van ons blad „WM‟ u zal bevallen! derom mogen we ons verheugen in de gastvrijheid van het NMI in Den Haag. Op 22 maart was het 60 jaar geleden dat ‟s Ochtends is de algemene ledenvergade- Willem Mengelberg overleed. ring, ‟s middags spreekt Jörn Boysen, de De redactie van WM besteedt hieraan de nieuwe programmeur van Stichting Musica nodige aandacht, zoals u in deze (eerste!) Antica da Camera en artistiek leider van uitgave van WM kunt lezen. het ensemble Musica Poetica, over „Willem Het bestuur heeft in het recente verleden Mengelberg en de Oude Muziek‟, een niet al meermalen uitgedragen dat het samen zeer voor de hand liggende en daarom des met de leden in dit bijzondere jaar wil be- te interessantere invalshoek. De uitnodi- ginnen met de oprichting van een Digitaal ging met daarbij een nadere toelichting op Monument voor Willem Mengelberg, of- het programma kunt u rond eind april te- tewel een totaal vernieuwde website waar- gemoet zien. op ook door Mengelberg uitgevoerde wer- U kunt vast noteren dat de najaarsbijeen- ken zullen zijn te beluisteren. De voorbe- komst op 26 november a.s. zal plaatsvin- reidingen daarvan zijn in volle gang, we den. De plaats is nog niet vastgesteld, wel gaan er onverminderd vanuit dat we al in kunnen we u in het vooruitzicht stellen dat de loop van dit jaar iets moois kunnen la- Leo Samama dan zal komen spreken. ten zien (en horen). Inmiddels is nog een toezegging van een Tenslotte geven wij u in welwillende over- fonds binnen, het wachten is nu op in elk weging uw wederhelft te verblijden met geval één ijzer dat we hopelijk niet tever- een gezinslidmaatschap ad € 10,--. U geefs in het vuur hebben liggen. steunt daarmee de vereniging en verdient U hebt onlangs een brief van de voorzitter het weer terug op de entreekosten als u ontvangen waarin zij u in dit bijzondere hem/haar regelmatig laat meegenieten van jaar om een extra gift vraagt. Het bestuur onze bijeenkomsten. roept u bij deze nog eens op aan dit ver- zoek ruimhartig gevolg te geven! Inmiddels zijn de eerste substantiële bijdragen op on- ze rekening bijgeschreven, waarvoor onze hartelijke dank. Zoals het er nu naar uitziet hebben we nog zo‟n € 1500,-- tot € 2000,-- nodig. 2 In memoriam Willem Mengelberg Krantenartikelen over zijn overlijden uit het Willem Mengelberg-archief van het Nederlands Muziek Instituut Algemeen Handelsblad, 22.03.1951 hield er van een luisterrijke figuur te zijn, Mengelbergs grootste verdienste is onge- die bewondering wekt door épaterende twijfeld geweest, dat hij een publiek in Ne- prestaties. Bij de voorbereiding en bij de derland heeft gevormd, dat naar de klas- uitvoering van die plannen verlangde hij sieke en romantische muziek heeft leren steeds onvoorwaardelijk gehoorzaamd te luisteren en daarvan heeft leren genieten. worden, hoewel de manier van omgaan Hij bezat naast een groot talent menige met zijn medewerkers zeer beminnelijk andere eigenschap, zonder welke hij nim- was. Mengelberg voelde, dacht en gedroeg mer de positie en de betekenis zou hebben zich steeds als de typische Duitse “Gene- gekregen, waardoor zijn werk in herinne- ral-Musikdirector”. Zijn gehele wezen was ring zal blijven. Mengelberg was een gebo- gericht op het Duitse voorbeeld. Zijn wil ren trainer van orkesten, hij bezat de gave was wet en wie zich tegen die wet verzette, van te kunnen repeteren in de meest voor- moest de kwade gevolgen daarvan maar treffelijke zin van het woord. ondervinden. Uit deze wil tot machtsuitoe- Mengelbergs wijze van werken met zijn fening, die geen tegenspraak of een andere orkest werd hem ingegeven door een mening duldde is de reeks misverstanden weergaloze volharding en een eindeloos ontstaan tussen Mengelberg en andere gro- geduld. Hij repeteerde zolang, tot er weinig te Nederlandse figuren in ons muziekle- aan het toeval behoefde te worden overge- ven. Dirk Schäfer en Evert Cornelis heb- laten. Ieder detail werd technisch en muzi- ben zich onder anderen verzet tegen Men- kaal tot het uiterste bestudeerd; een vin- gelbergs opvattingen over de reproduce- gerzetting, een bepaalde streek bij de vio- rende muziek. En het merkwaardige was, len, een accent, tempowisseling, een alge- dat niemand Mengelbergs ontzaglijke ver- meen crescendo, een solistische partij – diensten in twijfel heeft getrokken, ook niets ontsnapte aan zijn belangstelling. Zijn Schäfer niet, noch Cornelis, noch de jonge rubati en voordracht waren beroemd. componisten, die na Wagenaar en Diepen- Mengelbergs orkest klonk altijd, alsof de brock kwamen. Zij waren evenwel van muziek vrij ademde, alsof het orkest lééfde mening, dat zijn grootheid voornamelijk onder zijn leiding. Er waren in zijn directie lag in de romantische muziek van Tsjai- spanning en vaart, maar ook een machtige, kowsky, Wagner, Richard Strauss, Brahms, wijde rust en een meesterlijke vormbeheer- Reger en Mahler. Maar dat Bach, Mozart, sing. Aldus ontstond het grote repertoire Haydn alsmede de toenmalige Franse orkestwerken, dat Amsterdam zo zeer school van Debussy door de interpretatie heeft bewonderd en waarvan wij nu nog de van Mengelberg onder een verkeerde be- verdiensten waarderen. lichting werden gebracht. Mengelbergs op- Naast deze volharding en dit geduld in ar- vatting dwong hem de lijnen uit te buigen tistieke aangelegenheden bezat Mengelberg en aan te dikken. Zijn zin tot expansiviteit een soortgelijke eigenschap in het doorzet- vond geen bevrediging in de simpele naar ten van zijn plannen om ook buiten Am- binnen gerichte schoonheid van de klas- sterdam een rol van betekenis te willen sieke en impressionistische muziek. Hij spelen. Hij was van nature expansief, hij dramatiseerde, hij acteerde en declameerde 3 deze muziek en zij kreeg daardoor vaak litieke gedragingen van de musicus Josef een andere kleur, een andere gedaante en Willem Mengelberg met recht beboet heb- een ander effect.