Mengelberg En Zijn Tijd
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
MENGELBERG EN ZIJN TIJD Een uitgave van de Willem Mengelberg Vereniging 21e jaargang nummer 86 september 2008 INHOUD BLZ. ONDERWERP AUTEUR 01 Van de redactie 01 Van het Bestuur 02-04 Een overledene is niet waarlijk gestorven, zolang de herinnering leeft J. Krediet 05-06 Rahel en Karel Mengelberg J. Krediet 07-08 Willem Mengelberg in vergelijking met Sir Henri Deterding J. Krediet 09-27 Amsterdam ontwikkelt zich tot muziekstad 1880-1895 J. Krediet 28 Een Duitser redde het carillon van Charles E.H. Boissevain B. Rost 29-31 Der Freischlitz in de klinkende Mengelberg A. van Kapel 32 De báton J. Krediet 33 Wilhelm Furtwangler P. Zander 34 Laat uw linkerhand niet weten wat uw rechter doet J. Krediet 35-36 Uitnodiging voor lezing: Tussen potpourri en symfonie Afbeelding op de omslag Mengelbergs eerste repetitie na de vakantie! Zoals de tekenaar Georges Augsbourg hem zag. (Zie zijn boek dat in 1936 door uitgeverij A.Blitz op de markt werd gebracht.) COLOFON Mengelberg en zijn Tijd is een kwartaaluitgave van de Willem Mengelberg Vereniging, opgericht 13 februari 1987. Overname van de redactionele inhoud is alleen toegestaan na schriftelijke toestemming. De redactie houdt zich het recht voor om artikelen te redigeren en eventueel in te korten. Inleveren kopij voor uitgave MezT no. 87 uiterlijk 1 december 2008. Aan de inhoud van dit periodiek kunnen geen rechten worden ontleend. REDACTIE: A. van Kapel, J. Krediet, mr. A.A. Meurer Redactiesecretariaat: Mozartkade 14, 1077 DJ Amsterdam, 020-6262550, e-mail: a.meurer(th,planetnl, BESTUUR: Voorzitter dr. Eveline Nikkels (072-5895000) Secretaris-penningmeester mr. A.A. Meurer (020-6262550) Leden: ir. P.M.H. Geelen (023-5245836), J. Krediet (020-6991607) en mr. F. Heemskerk (06 21296781) Adviseur A. van Kapel (071-5172562) Minimale jaarbijdrage €27,50 voor leden binnen Europa, buiten Europa €32,50 over te maken op Postbank 155802 t.n.v. Willem Mengelberg Vereniging te Amsterdam. Opzegging lidmaatschap uitsluitend tegen 1 januari met een opzeggingstermijn van 1 maand. Erelid: Riccardo Chailly. 1 Van de Redactie Allereerst maken wij u onze excuses voor enkele fouten die in aflevering nr 85 zijn geslopen, fouten die u ongetwijfeld zult hebben opgemerkt. Wij schreven in het colofon de naam van de tekenaar verkeerd, die moet zijn Augsbourg. Op bladzijde 33 rechts onderaan schreven wij over Gustav Ferdinand Gotthold Heinze, dit moet zijn over Gustav Adolf Heinze. Tot slot hebben wij op bladzijde 40 de verkeerde geboorte- en overlijdensjaren van Ellie Bij sterus Heemskerk vermeld, zij leefde van 1889 tot 1987. In deze aflevering vervolgen wij onze artikelenreeks "Amsterdam ontwikkelt zich tot Muziekstad" waarin we de feestelijke opening van het Concertgebouw en de oprichting van het Concertgebouworkest beschrijven; deze voor het Amsterdamse muziekleven zo belangrijke gebeurtenissen hebben dit jaar 120 geleden plaatsgevonden. In het artikel "Een overledene is niet waarlijk gestorven, zolang de herinnering aan hem voortleeft" attenderen wij u op het doel van onze vereniging en onze actie een toren in Amsterdam naar Mengelberg te vernoemen. Ab van Kapel vervolgt zijn rubriek "De klinkende Mengelberg" met een beschrijving van de Ouverture Der Freischutz. De rubriek "Familie van Mengelberg" vervolgen we met Rahel en Karel Mengelberg. We vergelijken Mengelbergs levensloop met die van Sir Henri Deterding, beiden voor de oorlog zeer geprezen en beiden na de oorlog verguisd. In de rubriek "Vrienden om Mengelberg" blijkt een aan Charles. E. Boissevain toebehorend carillon door een Duitser gered te zijn. Het artikel "Laat uw linkerhand niet weten wat uw rechterhand doet" zegt iets over de vrijgevigheid van Mengelberg en het artikel "De báton" over het gebruik van zijn rechterhand Tot slot geven we in de rubriek "Nagekomen mededelingen en berichten" Paul Zander het woord voor een persoonlijke kijk op Wilhelm Furtwangler. De redactie wenst u veel leesgenot. Van het bestuur Op blz.35 van dit nummer van Mengelberg en zijn Tijd vindt u de uitnodiging voor de najaarsbijeenkomst op 29 november a.s. in De Bazel, de nieuwe behuizing van het Amsterdamse Stadsarchief aan de Vijzelstraat. Pièce de résistance zal de voordracht van de onvolprezen Johan Giskes over de ontwikkeling van de Amsterdamse orkestpraktijk in de negentiende eeuw zijn. Degenen onder onze leden die ook donateur van de Mahler Stichting zijn hebben al gezien dat deze donateurs de uitnodiging ook hebben ontvangen. Tijdens de algemene ledenvergadering op 31 mei j.l. is kort gesproken over de vernoeming van een van de in aanbouw zijnde torens aan de Zuidas (Mahlerlaan!) in Amsterdam naar Mengelberg. Het bestuur heeft inmiddels daartoe strekkende brieven verzonden naar de opdrachtgevers van dit project. Met een van deze opdrachtgevers zullen voorzitter en secretaris binnenkort een gesprek hebben. We zijn hoopvol gestemd! Over de Chasa valt niets anders te vermelden dan dat het Stiftungsbestuur voortgaat op de ingeslagen weg van verkoop van de Chasa. Op zondagmiddag 12 oktober a.s. begint om 14.30 uur in de Lutherse kerk, Hamburgerstraat 11 in Utrecht, een herdenkingsconcert ter ere van het 150e geboortejaar van Catharina van Rennes. Dit concert wordt georganiseerd door ons lid Pieter Vis. Uiteraard drukt hij er ook als bas-bariton zijn stempel op! Nadere inlichtingen op www.elzavisdeclercistichting.n 1, www.pietrvis.com of via psariszonnet.nl. Terugkomend op de uitnodiging voor 29 november: ook de penningmeester verheugt zich op uw komst, echter bij voorkeur niet dan nadat u de contributie voor 2008 hebt voldaan! 2 Een overledene is niet waarlijk gestorven, zolang de herinnering aan hem voortleeft. Deze wijsgerige stelling, die de klassieken reeds kenden, is van toepassing op Willem Mengelberg. Na zijn overlijden in 1951 wordt er tot op heden regelmatig over hem gepubliceerd. Hij leeft daardoor in de herinnering voort, ondanks dat er zoals wel voor zijn voorgangers en tijdgenoten — afgezien natuurlijk van de talloze uitgaven en heruitgaven op cd - nog geen straat of plein naar hem is ver- noemd, laat staan een standbeeld voor hem is opgericht. De pers besteedt veel aandacht aan zijn overlijden in 1951 en ook aan de veiling van zijn zich in Nederland bevindende kunst-, antiquiteiten- en objectenverzameling in 1952. De onderhandse verkoop van Mahlers Tweede Symfonie aan Gilbert Kaplan in 1984 en de veiling bij Sotheby's in Londen van twee Mahler-manuscripten, een Mozart-aria en Schelomo van Bloch in 1986 doen in de pers nogal wat stof opwaaien. Bij de aankoop in 1994 door een consortium van instanties en particulieren van de resterende manuscripten, partituren en zijn correspondentie is het Mengel-bergarchief veilig gesteld. De herinneringen aan hem worden levendig gehouden door het boekje Willem Mengelberg dat Wouter Paap in 1960 schrijft, het boekje Over Willem Mengelberg herinneringen die Ellie Bijsterus Heemskerk in 1970 prijs geeft en Een biografie 1871-1920 van Willem Mengelberg door Frits Zwart in 1999. Daar tussendoor en vooral vanaf 1995 wordt in de pers herhaaldelijk aan hem herinnerd door te schrijven over zijn immateriële nalatenschap. Van een relatie kreeg ik een artikel uit de Zijn wispelturigheid "Weekrevue" van april 1952 over de veiling van Mengelbergs verzameling kunstvoorwerpen en De wispelturigheid van de kunstenaar tekent zich objecten. De schrijver van dit artikel verwoordt af in de levenloze voorwerpen die hij naliet. Hier de gedachten die bij de meeste muziekliefhebbers ziet men zijn persoonlijke voorkeur en de tastbare destijds leefden. bewijzen van zijn wispelturigheid. Zelf kunstenaar, hield hij van kunst. Hij kocht veel, "Willem Mengelberg, de magistrale musicus, rijp en groen. Zijn collectie achterglasschilderijen wellicht de grootste dirigent van onze eeuw, heeft doet de kenners watertanden, zijn verzameling zijn bewogen leven ten einde geleefd. Aanbeden klederdracht, sieraden en Japanse prenten noodt door tallozen, verguisd door sommigen, is hij tot urenlange beschouwing, zijn schilderijenbezit enkele jaren terug de eeuwige slaap ingegaan, in wekt beurtelings bewondering en pijnlijke de hem opgelegde ballingschap. verbazing op, evenals zijn verzameling Europees Reeds jaren voor zijn dood verscheen zijn aardewerk en porcelein. markante figuur met de hooggeheven baton, niet Alleen een bijzonder rijk man kan zich veroor- meer voor het Amsterdamse Concertgebouw- loven, zó te verzamelen. Maar Mengelberg wa's orkest, in de kunsttempel, die door hem puissant rijk, en bij tijd en wijle ongelofelijk wereldfaam verwierf Voor Nederland was edelmoedig. Menige aankoop was een daad van Willem Mengelberg al tijdens zijn leven een hulpbetoon jegens een noodlijdende beeldende herinnering geworden. Maar welk een her- kunstenaar. Hij handelde impulsief. Zo schonk hij innering! toch ook eens een violiste, die hij zulk een instrument waardig keurde, een echte Stradivarius Zijn verzameling te kijk van tien duizend dollar. En zo bouwde hij zijn eigen bezit op, niet achtend op goed bedoelde En al die voorwerpen stonden nu dagen lang te adviezen van dikwijls hoofdschuddende vrienden. kijk voor iedereen, in de grote veilingzalen, waar zijn Nederlandse eigendommen verkocht zouden De slotsymfonie van Mengelbergs worden. aards bezit werd door de Honderden hebben - waarschijnlijk met dezelfde bevangenheid, die uw verslaggever gevoelde - de veilingmeester gedirigeerd overstelpende hoeveelheid kunstvoorwerpen, die Mengelberg met zoveel overtuiging bijeengaarde, Vorige week is het geveild. De slotsymfonie van bekeken. Er zit altijd iets indecents in zo'n