MENGELBERG EN ZIJN TIJD

Een uitgave van de Willem Mengelberg Vereniging 21e jaargang nummer 86 september 2008 INHOUD

BLZ. ONDERWERP AUTEUR 01 Van de redactie 01 Van het Bestuur 02-04 Een overledene is niet waarlijk gestorven, zolang de herinnering leeft J. Krediet 05-06 Rahel en Karel Mengelberg J. Krediet 07-08 Willem Mengelberg in vergelijking met Sir Henri Deterding J. Krediet 09-27 Amsterdam ontwikkelt zich tot muziekstad 1880-1895 J. Krediet 28 Een Duitser redde het carillon van Charles E.H. Boissevain B. Rost 29-31 Der Freischlitz in de klinkende Mengelberg A. van Kapel 32 De báton J. Krediet 33 Wilhelm Furtwangler P. Zander 34 Laat uw linkerhand niet weten wat uw rechter doet J. Krediet 35-36 Uitnodiging voor lezing: Tussen potpourri en symfonie

Afbeelding op de omslag Mengelbergs eerste repetitie na de vakantie! Zoals de tekenaar Georges Augsbourg hem zag. (Zie zijn boek dat in 1936 door uitgeverij A.Blitz op de markt werd gebracht.)

COLOFON Mengelberg en zijn Tijd is een kwartaaluitgave van de Willem Mengelberg Vereniging, opgericht 13 februari 1987. Overname van de redactionele inhoud is alleen toegestaan na schriftelijke toestemming. De redactie houdt zich het recht voor om artikelen te redigeren en eventueel in te korten. Inleveren kopij voor uitgave MezT no. 87 uiterlijk 1 december 2008. Aan de inhoud van dit periodiek kunnen geen rechten worden ontleend. REDACTIE: A. van Kapel, J. Krediet, mr. A.A. Meurer

Redactiesecretariaat: Mozartkade 14, 1077 DJ Amsterdam, 020-6262550, e-mail: a.meurer(th,planetnl, BESTUUR: Voorzitter dr. Eveline Nikkels (072-5895000) Secretaris-penningmeester mr. A.A. Meurer (020-6262550) Leden: ir. P.M.H. Geelen (023-5245836), J. Krediet (020-6991607) en mr. F. Heemskerk (06 21296781) Adviseur A. van Kapel (071-5172562) Minimale jaarbijdrage €27,50 voor leden binnen Europa, buiten Europa €32,50 over te maken op Postbank 155802 t.n.v. Willem Mengelberg Vereniging te Amsterdam. Opzegging lidmaatschap uitsluitend tegen 1 januari met een opzeggingstermijn van 1 maand. Erelid: Riccardo Chailly. 1

Van de Redactie

Allereerst maken wij u onze excuses voor enkele fouten die in aflevering nr 85 zijn geslopen, fouten die u ongetwijfeld zult hebben opgemerkt. Wij schreven in het colofon de naam van de tekenaar verkeerd, die moet zijn Augsbourg. Op bladzijde 33 rechts onderaan schreven wij over Gustav Ferdinand Gotthold Heinze, dit moet zijn over Gustav Adolf Heinze. Tot slot hebben wij op bladzijde 40 de verkeerde geboorte- en overlijdensjaren van Ellie Bij sterus Heemskerk vermeld, zij leefde van 1889 tot 1987.

In deze aflevering vervolgen wij onze artikelenreeks "Amsterdam ontwikkelt zich tot Muziekstad" waarin we de feestelijke opening van het Concertgebouw en de oprichting van het Concertgebouworkest beschrijven; deze voor het Amsterdamse muziekleven zo belangrijke gebeurtenissen hebben dit jaar 120 geleden plaatsgevonden. In het artikel "Een overledene is niet waarlijk gestorven, zolang de herinnering aan hem voortleeft" attenderen wij u op het doel van onze vereniging en onze actie een toren in Amsterdam naar Mengelberg te vernoemen. Ab van Kapel vervolgt zijn rubriek "De klinkende Mengelberg" met een beschrijving van de Ouverture Der Freischutz. De rubriek "Familie van Mengelberg" vervolgen we met Rahel en Karel Mengelberg. We vergelijken Mengelbergs levensloop met die van Sir Henri Deterding, beiden voor de oorlog zeer geprezen en beiden na de oorlog verguisd. In de rubriek "Vrienden om Mengelberg" blijkt een aan Charles. E. Boissevain toebehorend carillon door een Duitser gered te zijn. Het artikel "Laat uw linkerhand niet weten wat uw rechterhand doet" zegt iets over de vrijgevigheid van Mengelberg en het artikel "De báton" over het gebruik van zijn rechterhand Tot slot geven we in de rubriek "Nagekomen mededelingen en berichten" Paul Zander het woord voor een persoonlijke kijk op Wilhelm Furtwangler.

De redactie wenst u veel leesgenot.

Van het bestuur

Op blz.35 van dit nummer van Mengelberg en zijn Tijd vindt u de uitnodiging voor de najaarsbijeenkomst op 29 november a.s. in De Bazel, de nieuwe behuizing van het Amsterdamse Stadsarchief aan de Vijzelstraat. Pièce de résistance zal de voordracht van de onvolprezen Johan Giskes over de ontwikkeling van de Amsterdamse orkestpraktijk in de negentiende eeuw zijn. Degenen onder onze leden die ook donateur van de Mahler Stichting zijn hebben al gezien dat deze donateurs de uitnodiging ook hebben ontvangen. Tijdens de algemene ledenvergadering op 31 mei j.l. is kort gesproken over de vernoeming van een van de in aanbouw zijnde torens aan de Zuidas (Mahlerlaan!) in Amsterdam naar Mengelberg. Het bestuur heeft inmiddels daartoe strekkende brieven verzonden naar de opdrachtgevers van dit project. Met een van deze opdrachtgevers zullen voorzitter en secretaris binnenkort een gesprek hebben. We zijn hoopvol gestemd! Over de Chasa valt niets anders te vermelden dan dat het Stiftungsbestuur voortgaat op de ingeslagen weg van verkoop van de Chasa. Op zondagmiddag 12 oktober a.s. begint om 14.30 uur in de Lutherse kerk, Hamburgerstraat 11 in Utrecht, een herdenkingsconcert ter ere van het 150e geboortejaar van Catharina van Rennes. Dit concert wordt georganiseerd door ons lid Pieter Vis. Uiteraard drukt hij er ook als bas-bariton zijn stempel op! Nadere inlichtingen op www.elzavisdeclercistichting.n 1, www.pietrvis.com of via psariszonnet.nl. Terugkomend op de uitnodiging voor 29 november: ook de penningmeester verheugt zich op uw komst, echter bij voorkeur niet dan nadat u de contributie voor 2008 hebt voldaan! 2

Een overledene is niet waarlijk gestorven, zolang de herinnering aan hem voortleeft.

Deze wijsgerige stelling, die de klassieken reeds kenden, is van toepassing op Willem Mengelberg. Na zijn overlijden in 1951 wordt er tot op heden regelmatig over hem gepubliceerd. Hij leeft daardoor in de herinnering voort, ondanks dat er zoals wel voor zijn voorgangers en tijdgenoten — afgezien natuurlijk van de talloze uitgaven en heruitgaven op cd - nog geen straat of plein naar hem is ver- noemd, laat staan een standbeeld voor hem is opgericht. De pers besteedt veel aandacht aan zijn overlijden in 1951 en ook aan de veiling van zijn zich in Nederland bevindende kunst-, antiquiteiten- en objectenverzameling in 1952. De onderhandse verkoop van Mahlers Tweede Symfonie aan Gilbert Kaplan in 1984 en de veiling bij Sotheby's in Londen van twee Mahler-manuscripten, een Mozart-aria en Schelomo van Bloch in 1986 doen in de pers nogal wat stof opwaaien. Bij de aankoop in 1994 door een consortium van instanties en particulieren van de resterende manuscripten, partituren en zijn correspondentie is het Mengel-bergarchief veilig gesteld. De herinneringen aan hem worden levendig gehouden door het boekje Willem Mengelberg dat Wouter Paap in 1960 schrijft, het boekje Over Willem Mengelberg herinneringen die Ellie Bijsterus Heemskerk in 1970 prijs geeft en Een biografie 1871-1920 van Willem Mengelberg door Frits Zwart in 1999. Daar tussendoor en vooral vanaf 1995 wordt in de pers herhaaldelijk aan hem herinnerd door te schrijven over zijn immateriële nalatenschap. Van een relatie kreeg ik een artikel uit de Zijn wispelturigheid "Weekrevue" van april 1952 over de veiling van Mengelbergs verzameling kunstvoorwerpen en De wispelturigheid van de kunstenaar tekent zich objecten. De schrijver van dit artikel verwoordt af in de levenloze voorwerpen die hij naliet. Hier de gedachten die bij de meeste muziekliefhebbers ziet men zijn persoonlijke voorkeur en de tastbare destijds leefden. bewijzen van zijn wispelturigheid. Zelf kunstenaar, hield hij van kunst. Hij kocht veel, "Willem Mengelberg, de magistrale musicus, rijp en groen. Zijn collectie achterglasschilderijen wellicht de grootste dirigent van onze eeuw, heeft doet de kenners watertanden, zijn verzameling zijn bewogen leven ten einde geleefd. Aanbeden klederdracht, sieraden en Japanse prenten noodt door tallozen, verguisd door sommigen, is hij tot urenlange beschouwing, zijn schilderijenbezit enkele jaren terug de eeuwige slaap ingegaan, in wekt beurtelings bewondering en pijnlijke de hem opgelegde ballingschap. verbazing op, evenals zijn verzameling Europees Reeds jaren voor zijn dood verscheen zijn aardewerk en porcelein. markante figuur met de hooggeheven baton, niet Alleen een bijzonder rijk man kan zich veroor- meer voor het Amsterdamse Concertgebouw- loven, zó te verzamelen. Maar Mengelberg wa's orkest, in de kunsttempel, die door hem puissant rijk, en bij tijd en wijle ongelofelijk wereldfaam verwierf Voor Nederland was edelmoedig. Menige aankoop was een daad van Willem Mengelberg al tijdens zijn leven een hulpbetoon jegens een noodlijdende beeldende herinnering geworden. Maar welk een her- kunstenaar. Hij handelde impulsief. Zo schonk hij innering! toch ook eens een violiste, die hij zulk een instrument waardig keurde, een echte Stradivarius Zijn verzameling te kijk van tien duizend dollar. En zo bouwde hij zijn eigen bezit op, niet achtend op goed bedoelde En al die voorwerpen stonden nu dagen lang te adviezen van dikwijls hoofdschuddende vrienden. kijk voor iedereen, in de grote veilingzalen, waar zijn Nederlandse eigendommen verkocht zouden De slotsymfonie van Mengelbergs worden. aards bezit werd door de Honderden hebben - waarschijnlijk met dezelfde bevangenheid, die uw verslaggever gevoelde - de veilingmeester gedirigeerd overstelpende hoeveelheid kunstvoorwerpen, die Mengelberg met zoveel overtuiging bijeengaarde, Vorige week is het geveild. De slotsymfonie van bekeken. Er zit altijd iets indecents in zo'n Mengelbergs aards bezit werd gedirigeerd door veiling, vooral als de collectie zulk een sterk de veilingmeester met zijn sierlijke hamer. persoonlijk karakter draagt als hier het geval is. Getallen rijgen zich aaneen met elke hamerklap. 3

De inhoud van- het volgepropte huis aan de Van Mengelberg bouwt zijn eigen Eeghenstraat vond nieuwe meesters: de begeerde sepiatekening van Van Gogh, die twaalf duizend monument gulden opbracht, zo goed als de eenvoudigste snuisterij, die om de hemel weet welke reden Mengelberg bouwt zijn eigen moeilijk bereikbare door Mengelberg bewaard werd". monument, zijn Chasa hoog in de Zwitserse bergen om uiteindelijk - zoals hij in zijn testament bepaalt - 'die Erinnerung an die Kulturelle Lebensarbeit und an die sonstigen geistigen Bestrebungen des Stifters lebendig za halten'.

BELANGRIJKE KUNSTVEILING welke zal worden gehouden op 25 Maart 1952 en volgende dagen. Tijdens zijn leven wordt ter ere van Mengelbergs Verkocht zal worden de nalatenschap van vijf en twintig jarig jubileum als dirigent van het PROF. DR. WILLEM MENGELBERG Concertgebouworkest op 9 april 1920 de Stichting (de opbrengst koel ten bate van de „Willen Mengelberg Stichting") Oude Schilderijen, '(16e en 17e eeuw), Aquarellen, Tekeningen, het "Willem Mengelberg Fonds" opgericht met als (W.o. een Vincent van Gogh, Arles Periode), Gravures, Japanse Prenten, Boheems Glas, Achterglasschilderijen, Klederdracht- sieraden, Muziekinstrumenten, Boeken, Meubelen, Goud en doelstelling: Zilver, enz, waarbij veel Religieuze Kunst. Een ouderdoms- en invaliditeitspensioen voor Deventer- en Oosterse kleden (divers bezit). hem en zijn vrouw zeker te stellen, de zorgen des levens te verlichten van Nederlandse toonkun- Mengelberg was een oprecht stenaars in geval van ouderdom of invaliditeit en Nederlandse toonkunstenaars financieel te steunen gelovig mens bij uitoefening of ontwikkeling van hun kunst.

Zo schrijft zijn vriendin mevrouw Ellie Bijsterus In 1952 - een jaar na zijn dood - wordt de Heemskerk in haar boek "Over Mengelberg", hij "Stiftung Willem Mengelberg" in het leven heeft zijn veroordeling en teleurstelling leren geroepen met als doel: aanvaarden. Hij vergelijkt zich met de Oud le. Verdienten Musikern aller Nationen insbe- Testamentische Job, die ook alles ontnomen werd sondere aber niederlandischen Musikern soli en hij herhaalt Jobs woorden: "De Heer heeft Gelegenheit gegeben werden ihre Ferien in der gegeven, de Heer heeft genomen, de naam Des Chasa Mengelberg auf Hof Zuort za verbringen. Heren zij geloofd". 2. Gleichzeitig hat die Stiftung den Zweck die Hij zal er ook mee bekend zijn geweest dat in het Erinnerung an die kulturelle Lebensarbeit und die Bijbelboek Openbaring als troost staat: "Dat zij sonstigen geistigen Bestrebungen des Stillers rusten van hun moeiten, want hun werken volgen lebendig za halten. hen na". Op 23 februari 1970 wordt in Nederland de Om bij de muziek te blijven is deze blijde "Stichting Chasa Mengelberg" opgericht met het boodschap meer van toepassing voor com- doel "fmanciële steun te verlenen aan de in ponisten die hun werken op schrift stelden en die Zwitserland in de gemeente Sent (Unterengadin) thans miljoenen waard zijn. Van dirigenten gevestigde Stichting, genaamd "Willem Mengel- bezitten we hoogstens een paar grammo- berg-Stiftung". foonplaten, bandopnames of cd-schijijes; een enkele filmopname laat zien hoe zij dirigeerden. In 1987 wordt de "Willem Mengelberg Ver- eniging" opgericht met het doel belangstelling te Voor bekende componisten werden monumenten bevorderen voor de uitvoeringspraktijk van opgericht, postzegels met hun beeltenis Willem Mengelberg, het opsporen en het uitgegeven en hun geboorte- en/of sterfinfis in ere verzamelen van materiaal betrekking hebbende op hersteld. Enkele dirigenten zoals Toscanini, zijn levensgeschiedenis en dat te publiceren. Klemperer, Bohm, Bernstein e.a. viel de eer te beurt dat zij met een postzegeluitgave werden In 1992 wordt door F.W. Zwart, mevr. A.M. herdacht. Een initiatief van mr. E.M. Nikkels in Jansens, J.C.J. Lammers, W.K.N. Schmelzer, J.W. 1995 om namens de Stichting Chasa Mengelberg van Eeghen en E.F.M. Kok de stichting het de toenmalige PTT een postzegel van Willem "Mengelberg Archief" opgericht met als doel- Mengelberg te doen uitgeven ter gelegenheid dat telling: behoud van het archief van Willem hij toen 100 jaar geleden startte als dirigent van Mengelberg. het Concertgebouw Orkest, werd afgewezen. 4

IJdelheid der ijdelheden, het is al De "Stiftung Willem Mengelberg" heeft in de ijdelheid! tachtiger jaren kostbare manuscripten uit de nalatenschap van Mengelberg verkocht en heeft Mengelberg zal geweten hebben als een oprecht sinds dit jaar plannen om het gehele gelovig mens dat in het boek Prediker staat: Chasamonument te verkopen. "Ijdelheid der Ijdelheden, het is al Ijdelheid". De Dikke Van Dale vertaalt dit met: "De zucht om "0, IJdelheid der IJdelheden, het is al IJdelheid!" door anderen geprezen en bewonderd te worden is vergankelijk, niet blijvend, niet duurzaam". Een Op 3 januari 2003 wordt het formele bestaan van Mengelbergtoren het "Willem Mengelberg Fonds" om organi- atorische redenen beëindigd en als zogenaamd Vanaf 1 juni 2008 is het bestuur van de "Willem Fonds op Naam ondergebracht bij de Stichting Mengelberg Vereniging" doende om aan één van Donateurs van het Koninklijk de hoogste in aanbouw zijnde torens te Concertgebouworkest te Amsterdam, overigens Amsterdam aan de Gustav Mahlerlaan de naam met behoud van de doelstelling van de Stichting. "Mengelbergtoren" te laten verlenen.

Op 30 september 2003 houdt de "Stichting Chasa Een overledene is niet waarlijk gestorven, zolang Mengelberg" op te bestaan omdat de oorspron- de herinnering aan hem voort leeft! elijke doelstelling niet meer te realiseren is. Het batige eindsaldo ten bedrage van € 2.110,-- wordt aan de "Stiftung" overgemaakt. Johan Krediet. 5

Familieleden van Mengelberg

Karel en Rahel Mengelberg

Rahel Mengelberg-Draber ontmoette ik zo'n gootfamilie Mengelberg, en bleef levensslang een vijftig jaar geleden. Zij reed, net zoals ik, met een persoonlijk gekleurd liberaal Marxisme trouw. Citroën 2CV de Lelijke Eend om haar harp te kunnen vervoeren. Ik herinner mij haar als een Karels opleiding leuke pittige vrouw - zoals joodse vrouwen kunnen zijn - die niet alleen haar harp, maar ook Karel kreeg zijn muzikale opleiding van Berthe haar man Karel vervoerde naar concerten en Geuer (piano) en hij studeerde compositie bij afspraken. Willem Pijper. Voor het uitvoeren van servicewerkzaamheden aan haar Eend bij de Citroëngarage aan het Van 1923-1927 vervolgde hij zijn opleiding aan Stadionplein te Amsterdam lukte het haar op een de Staatliche Akademische Hochschule ftir Musik charmante manier met voorrang behandeld te te Berlijn. Daar studeerde hij orkestdirectie bij worden, want zij had geen tijd om te wachten. Julius Pruwer, koordirectie bij Siegfried Ochs, compositie bij Lex Schrattenholz en Emil von Haar zoon Kasper Mengelberg te Amsterdam ook Reznicek. Hij vervolgde van 1930-1932 zijn lid van de Willem Mengelberg Vereniging lessen voor orkest-directie bij Hermann Scherchen schrijft: en studeerde akoestiek aan de Technisch "Mijn moeder Rahel is op 28 maart 1908, dit jaar Hochschule te Berlijn bij K.W. Wagner. honderd jaar geleden, te Ostendorf in Duitsland geboren en is op 20 september 1994 te Amster- Tijdens zijn studie in Berlijn praktiseerde hij als dam overleden. Haar moeder was Gertrud koordirigent bij o.a. de Staatsoper en het Grosse Friedburg, dochter uit een geassimileerd joods Schauspielhaus in dezelfde stad. bankiersgezin. Haar vader heette H.W. Draber, oorspronkelijk musicus, later recensent, orga- Van 1927-1930 werd hij benoemd tot dirigent van nisator en voorvechter van (destijds) moderne Neue Stadttheater te Greifswald en verrichtte muziek. gastdirecties bij het Stadtheater te Konigsberg en Rahel bracht haar jeugd door in het noord-Duitse verzorgde daar ook enkele radio-uitzendingen. Kunstenaarsdorp Worpswede. Zij verhuisde met In 1930 keerde hij terug naar Berlijn en werd tot haar vader naar Zürich, Zwitserland. Reeds op 1933 aangesteld als muzikaal adviseur van de haar vijftiende zat zij naast haar lerares aan de Reichsrundfunkgesellschati en chef-Tonmeister tweede harp van het archer symfonieorkest. Zij van de Deutschlandsender. vervolgde haar opleiding, harp aan de Staatliche Akademische Hochschule flir Musik in Berlijn, alwaar zij mijn vader Karel Mengelberg leerde Een verstandig besluit kennen. Rahel werkte vrijwel levenslang als harpiste in verschillende orkesten, als solist en als In 1933 verhuisde hij met zijn vrouw Rahel naar docent. San Cugat vlak bij Barcelona waar Karel dirigent werd bij de Banda Municipal te Barcelona. Mijn vader Karel Willem Joseph Mengelberg werd op 18 Juli 1902 in Utrecht geboren en In 1934 vertrok het echtpaar naar Kiev. Rahel overleed te Amsterdam op 11 juli 1984. Zijn kreeg een aanstelling als harpiste in het orkest van vader Joseph Mengelberg was een broer van de filmfabriek en haar man Karel later als Willem Mengelberg en als beeldhouwer werk- dirigent. Op 5 juni 1935 werd daar hun zoon zaam in het atelier van zijn vader, Friedrich Misha geboren. In 1937 werden zij voor de keuze Wilhelm Mengelberg te Utrecht. Zijn moeder was gesteld te vertrekken of Sovjet-staatsburger te Wilhelmina Fuchs, hoteliersdochter uit Arnhem. worden. Zij kozen voor het eerste en vertrokken eind 1937 naar Amsterdam. Karel bracht zijn jeugd door aan de Utrechtse In 1938 werd Karel leraar werd aan het Maliebaan. Op jeugdige leeftijd differentieerde hij Rotterdams Conservatorium, aan het Amster- zich uit de sfeer van de rooms-katholieke damse Muzieklyceum en het Haarlemse Muziek- 6 instituut. Bij deze instellingen gaf hij les in Karel Mengelberg schreef werken voor symfo- orkestdirectie en leidde hij operaklassen. nieorkest, kamermuziek, solo-instrumenten, Vervolgens werd hij dirigent van het Nederlands vocale werken en muziek voor theaters, films en Opera Ensemble. hoorspelen. In opdracht van de Wagnervereni- Van 1947 tot 1956 werd hij directeur van de ging schreef hij in 1950 Anion. Toonkunstmuziekschool te Amersfoort en richtte daar de Nederlandse Beiaardschool op. De Nederlandse première van Catalunya Voorts deed de Opera Forum te Enschede van renaixent door het Amsterdams Blazers Collectief 1955-1956 een beroep op zijn vakmanschap als vond plaats tijdens het Holland Festival van 1991. dirigent. Hij had dit werk in 1934 opgedragen aan de In de periode 1945-1972 werkte hij als Banda Municipal te Barcelona. muziekcriticus bij het Vrije Volk en was hij gastdirigent van het Symfonieorkest Schubert, het Karel Mengelberg schreef ook onder het Studentenorkest Aedon, het Sweelinckorkest en pseudoniem Jan Quintus. van de Operavereniging D.O.S., het Concert- In 1950 en 1954 ontving hij de grote prijs voor gebouworkest, het Residentie Orkest, het Utrechts Compositie van Amsterdam voor zijn Suite voor Symfonie Orkest en het Kunstmaandorkest. orkest. Tot slot was hij free lance medewerker van Mens Voor zijn hoorspelmuziek ontving hij in 1951 de & Melodie, Preludium en andere tijdschriften. Prix Italia. Verder was hij bestuurslid op allerlei vakgebieden, o.a. bij het Genootschap van Neder- Karel en Rahel Mengelberg beleefden samen een landse Componisten en bij het Scapinoballet." aan muziek gewijd leven.

Tot zover hun zoon Kasper Mengelberg.. Johan Krediet. 7

Ter vergelijking

De geschiedenis van twee belangrijke Nederlanders die kort na elkaar zijn geboren en waaraan Nederland economisch en muzikaal veel heeft te danken !redt. Helaas hebben beiden op het toppunt van hun macht een verkeerde keuze gemaakt.

Henri Deterding. Willem Mengelberg

1866: Geboren in Amsterdam. 1871: Geboren in Utecht. Afkomst: zeemansgeslacht. Afkomst: kunstenaarsgeslacht Opleiding: Lager onderwijs en een opleiding voor Opleiding: Lager onderwijs, Muziekschool te de zeevaart op "Zeemanshoop" aan het Graven- Utrecht, privélessen en Conservatorium te hekje te Amsterdam. Keulen. In zijn 22' levensjaar In zijn 22e levensjaar: Deterding treedt in dienst bij de Nederlandsche. Mengelberg is muziekdirecteur in Handels Maatschappij (NHM), die hem uitzendt Luzern. naar Nederlands-Indië. Hij wordt gedetacheerd als subagent op het eiland Penang, waar hij in aanra- In zijn 24' levensjaar: king komt met de Koninklijke Nederlandsche Mengelberg wordt aangesteld als dirigent van het Petroleum Maatschappij (KNPM), die een con- Concertgebouworkest te Amsterdam. cessie heeft verworven voor het exploiteren van In zijn 26' levensjaar: Mengelberg wordt olievelden op Sumatra. De KNPM raakt in benoemd tot dirigent Caeciliaconcerten te financiële moeilijkheden wanneer de banken de Amsterdam. kleine maatschappij weigeren een krediet te In zijn 27' levensjaar: verlenen. Het lukt Deterding de directie van de Mengelberg wordt benoemd tot dirigent van het NI-114 over te halen aan de KNPM een over- Toonkunstkoor te Amsterdam. bruggingskrediet te verstrekken. In zijn 28e levensjaar: In zijn 28' levensjaar: Deterding treedt hij in dienst van de KNPM als Mengelberg wordt benoemd tot Ridder in de orde verkoper. van Oranje Nassau. In zijn 30' levensjaar: In zijn 30' levensjaar: Deterding wordt aangesteld als directeur van de Mengelberg wordt bejubeld en gelauwerd als een KNPM. overwinnaar, een Napoleon. In zijn 40e levensjaar: In zijn 40' levensjaar: Deterding brengt een fusie tot stand met met de Mengelberg is dirigent van de Caecilien Verein Shell Transport & Trading company te Londen. in Frankfurt, treedt op als gastdirigent in Daarna volgt de overname van de Russische tak Moskou, St. Petersburg, Rome, Bologna, Turijn, van Rothschildconcern en andere kleinere Milaan, Napels, Leipzig, Parijs en Londen. maatschappijen.

In zijn 50e levensjaar: In zijn 50' levensjaar: Deterding staat aan het hoofd van de Konink- Mengelberg is een dirigent van wereldformaat en lijke/Shell Groep de grootste olieproducent ter zijn 25-jarig dirigentenjubileum wordt gevierd wereld. met het Mahlerfeest dat de aandacht van de hele muzikale wereld trekt. Hij dirigeert jaarlijks gedurende 3 maanden in Amerika In zijn 60' levensjaar: In zijn 60' levensjaar: Deterding brengt een plan tot stand voor de Mengelberg heeft met het Concertgebouworkest verdeling van de oliemarkt. Europa veroverd. In zijn 65' levensjaar: In zijn 65e levensjaar: Door zijn onderhandelingsproblemen met het Mengelberg heeft sympathie voor Mussolini communistische regime in Rusland vat Deterding onder het motto: de treinen rijden nu op tijd en sympathie op voor het nationaal-socialisme van mijn bagage en koffers met partituren verdwijnen Mussolini en Hitler onder het motto "Mijn vijands niet. vijand is mijn vriend". 8

In zijn 70' levensjaar: In zijn 70' levensjaar: Mengelberg geniet nog steeds volop van zijn Chasa Deterding koopt in 1935 uit de nalatenschap van die hij vanaf 1911 in de Zwitserse bergen heeft laten Prins Hendrik het landgoed bij Mecklenburg. bouwen. Hij ontvangt daar de prominenten uit de Hij ontvangt daar prominenten uit het naziregime door zijn onderhandelingen voor de Shell-groep. muziekwereld en anderen. Hermann Goring komt regelmatig op zijn landgoed Mengelberg dirigeert de Berliner Philharmoniker in Berlijn en andere Duitse steden. jagen. Deterding is verheugd dat Hitler aan de macht is Mengelberg is content met het naziregime waardoor gekomen vanwege zijn afkeer van het commu- alles beter wordt geregeld en de economie opgang komt. nisme. Mengelberg sluit zijn ogen voor het antisemitisme Deterdings antisemitisme komt voort uit het feit dat Joden een grote rol spelen bij de stichting van dat openlijk in Duitsland wordt bedreven. het wereldcommunisme. De Duitse machthebbers zijn aanvankelijk niet De Duitse machthebbers zijn aanvankelijk niet gesteld op Mengelberg, maar gebruiken hem wel gesteld op Deterding, maar gebruiken hem wel voor propagandadoeleinden. voor propagandadoeleinden. Mengelbergs gedrag wordt in Nederland in hoge Deterdings gedrag wordt hierdoor in hoge mate mate bekritiseerd, men twijfelt aan zijn beocy beïnvloed, waardoor de Shell-groep gaat twijfelen delingsvermogen. aan zijn beoordelingsvermogen. In zijn 73' levensjaar: In zijn 73e levensjaar: Mengelberg dirigeert zijn laatste Beethovencyclus in Deterding overlijdt aan een hartaanval. Op zijn Parijs, gaat naar zijn Chasa, wordt veroordeeld en begrafenis in februari 1939 op zijn landgoed in overlijdt in 1951. Mecklenburg wordt hij geëerd als de grote vriend van Duitsland met kransen van Hitler en GOring.

Na 1945: Na 1945: Het borstbeeld van Deterding wordt uit het Haagse Men tracht de naam van Mengelberg in de hoofdkantoor van Shell verwijderd. Nederlandse muziekgeschiedenis te verzwijgen.

Henri Deterding behoort tot de belangrijkste Willem Mengelberg behoort tot de belangrijkste internationale ondernemers van zijn tijd. dirigenten van zijn tijd. Johan Krediet.

Mengelberg in zijn 65 levensjaar. Deterding in zijn 65' levensjaar. 9

1880 — 1895 AMSTERDAM ONTWIKKELT ZICH TOT MUZIEKSTAD De periode Johannes Verhuist en Willem Kes.

Amsterdam blijft zich uitbreiden en vernieuwen, de dichters- en staatsliedenbuurten schieten uit de grond, Cuypers ontwerpt een plan voor bebouwing van de Museumbuurt, het Gemeentebestuur bespreekt plannen de beurs van Zocher af te breken en een nieuwe beurs aan het Damrak te bouwen. Het Rijksmuseum verrijst, het Centraal Station wordt in gebruik genomen, de spade voor het graven van het Merwedekanaal - om Amsterdam met het Rheinland te verbinden - gaat in de grond. Het Impressionisme in de schilderkunst wordt door Breitner in Amsterdamse taferelen uitgebeeld, de Tachtigers manifesteren zich, maar de muziek blijft achter. Een in alles vernieuwende samenleving waarvan onrust het gevolg is. Protestvergaderingen en sta- kingen zijn aan de orde van de dag en er breekt in de Jordaan een oproer uit. De vernieuwing tast ook het geloofsleven aan waardoor scheuringen en nieuwe geloofsrichtingen ontstaan, maar muzikaal komen we niet verder dan Beethoven, Mendelssohn en Schumann. De Parkzaal wordt afgebroken, het Parkorkest ontbonden en Johannes Verhuist legt zijn dirigeerstok neer. De muzikale ontwikkeling staat in Amsterdam stil totdat een aantal ondernemende heren uit de financiële wereld de handen ineenslaan en de N.V. Het Concertgebouw oprichten en het Concertgebouworkest stichten. Vanaf dat moment ontwikkelt Amsterdam zich tot een muziekstad, gelijk een feniks die uit zijn as opstijgt.

Ondanks de afbraak van de Parkzaal biedt de Voorbij de Roeterstraat tussen de Plantage Plantage Middenlaan veel mogelijkheden tot ver- Westermanlaan en het r.k. Verzorgingshuis Sint maak. Men kan in het "Hortustheater" — schuin Jacob staat het "Panorama", op een gedempt stuk tegenover de Parkzaal - van toneelvoorstellingen Nieuwe Prinsengracht, tegenover de dierentuin genieten. Even verderop aan dezelfde kant in de "Natura Artis Magistra". Het Panoramagebouw "Artis-Schouwburg" — thans Hollandse Schouw- geeft het verleden in ruime mate te zien. Men kan burg geheten en monument voor de in de oorlog er opnieuw de Slag bij Waterloo, het beleg van omgekomen Joodse Nederlanders - hoe navrant Haarlem, de belegering van Jeruzalem en de het nu klinkt, operettevoorstellingen bijwonen. overwintering op Nova Zembla beleven.

RTIS-SCHOUWBU Rq. ope.nino - 5 Mei 1892. •

Wg.R5-[4,1'

',1.11{115. k 5init.14%9JRCS

e

„

Afbeelding uit het Gemeente Archief Amsterdam. Afbeelding uit het Gemeente Archief Amsterdam. 10

In Artis daarentegen kan men van het heden Afbraak van de Parkzaal genieten; vooral om de mensapen heeft men veel plezier. Bovendien spelen in Artis op zomerse In 1881, aan de linkerzijde van de Plantage Mid- woensdag- en zondagavonden Willem Stumpff denlaan tegenover de beroemde plantentuin met zijn Parkorkest en overste Johan Zaagmans "Hortus Botanicus", wordt de "Parkzaal" afge- met zijn militaire kapel; en dat alles voor een broken. Ondanks de populariteit van de zaal kwartje per persoon. vanwege haar intimiteit en gezelligheid, voldeed zij niet aan de eisen die aan een concertzaal gesteld moesten worden.

G.W.W.C. Hayward schrijft daarover in het Alg. Handelsblad: Niettemin alle dingen hebben hun goede zijde. Zoo ook de afbraak van de Parkzaal. Het zal immers door niemand worden betwist, dat dit lokaal groote gebreken bezit. Zonder vestibule vindt men den toegang door eenige, nauwe hoekige gangetjes, een doolhof waarin slechts de trouwe bezoeker den weg kent. Vreemdelingen zijn stellig dikwijls in de keuken terecht gekomen, die, evenals de plaatsen, die men niet openlijk noemen kan, links en rechts in het oog vallen. Een Afbeelding uit het Gemeente Archief te Amsterdam. behoorlijk ingerichte garderobe ontbreekt, zoodat Gaat men aan het einde van de Plantage Midden- daarin de zoogenaamde wintertuin moet voorzien laan door de Muiderpoort dan zijn daar de Roomtuintjes die vooral voor de kinderen veel De concertzaal is in de minst buitengewone plezier bieden. gevallen te klein om alle bezoekers te omvatten. Wie heeft zich niet jarenlang een groot gedeelte van zijn genot voelen vergallen wanneer hij de uitvoeringen der Maatschappij ter Bevordering Voor de Muiderpoort stond tot 1903 deze hekpoort of hamei, thans opgesteld in het Flevopark der Toonkunst in het Park bijwoonde, en in de bekende positie der getonde haringen verkeeren moest, die het nog in zoover beter hebben, dat zij daarbij geen tropische hitte behoeven te verduren. Dan dat buffet in de zaal, die billijke ergernis van zooveel dirigenten en muziekvrienden. Ja, ook voor de niet "klassieke" bezoekers was gezorgd door den schitterenden advertentie-spiegel, die dezen armen onder "de Symphonie" een welkom middel ter afleiding bood

Eindelijk het voornaamste van iedere Concert- zaal: de orkestruimte. Hoeveel liet die niet te wenschen over. De nis kon slechts de blaas-, de slaginstrumenten en de contrabassen herbergen, zoodat het strijkkwartet te veel naar voren in de zaal sprong, waarvan te zwakke kracht in verhouding tot de nismassa het natuurlijke gevolg is.

De afbraak van de zaal is een gemis voor het sociëteitsleven in Amsterdam. Het Park is een plek waar men elkaar kan ontmoeten en ook nog van muziek genieten. De heren hebben hun gesprekken over zaken en politiek en de dames Foto uit Gemeente Archief te Amsterdam. showen met hun laatste creatie. 11

De Parkschouwburg De verslaggever van de AMSTERDAMMER verzucht: Maar het particuliere initiatief in Amsterdam weet Het Paleis van Volksvlijt is niet geschikt voor van aanpakken, want uit de puinhopen van de muziekuitvoeringen, maar wij hebben voor lief te Parkzaal verreist 1882 de "Parkschouwburg". nemen wat we thans nog kunnen bekomen. Aan de buitenkant een stijlloos lelijk gebouw, maar van binnen is het weelderig in een Moorse stijl ingericht. Een mooie schouwburgzaal met eigen orkest, maar helaas geen concertzaal.

Foto uit het Gemeente Archief van Amsterdam. Het Paleis voor Volksvlijt De verstarde Johannes Verhuist Wat overblijft om als concertzaal gebruikt te worden is de zaal van het "Paleis voor Volks- Bij de ontwikkeling en vernieuwingsdrang van vlijt" met haar "Paleisorkest" o.l.v. J.M. Coenen. Amsterdam blijft de muzikale ontwikkeling nog De zaal is gebouwd voor het houden van achter, mede veroorzaakt door de verstarde tentoonstellingen; men heeft aan de akoestiek houding van Johannes Verhuist. geen aandacht besteed en het orkest is ook niet Inzake de kwestie Verhuist schrijft op 15 oktober best. Hayward van het Algemeen Handelsblad. 1885 de Mij. Caecilia in haar Algemeen schrijft op 25 april 1880 over een uitvoering van Overzicht: Josef Haydns oratorium: "Die Schopfung": Onze wens is dat de Heer Verhuist zijn tijd zal begrijpen en ons niet uitsluitend onthalen zal op Mijn verzuchting betreft het orkest. Slechte klank oude noviteiten. Er is toch werkelijk bij de oude van het hout, ziedaar een steeds wederkeerende classisci, nog zoo menig werk, dat de eer eener klacht. Onze Amsterdamsche hobo's en fagotten uitvoering volkomen waardig is. vooral eischen dringend betere bezetting. Hun snerpende, stroeve tonen bederven steeds iedere Het Algemeen Handelsblad schrijft: klankwerking. Mogen de bestuurderen van het Het komt ons in den laatsten tijd voor, dat de Paleis-orkest toch eindelijk tegemoet komen aan Heer Verhuist in enkele Beethovensche werken niet meer de vorige opvatting bezit. Het ontbreekt deze billijke klacht. Ook het koper was niet beschaafd en klonk den ouden leeuw die sedert zoovele jaren aan het hoofd onzer eerste orkesten prijkt, voorzeker niet dikwijls onaangenaam. De begeleiding geschied- de meest slordig en ruw; ook hierover is reeds aan de energie, maar toch constateeren wij dat teveel geklaagd. Het orkest moet den zanger wij meer dan eens getroffen werden door het trage volgen; niet omgekeerd. Waarom worden zoovele karakter dat hij aan vele allegro 's uit de teekens over het hoofd gezien? Wat beduiden p. en Beethovensche symphonie tegenwoordig verleent. p.p. als ze niet in acht genomen worden? Het koor zingt in den regel maar voor vorst en vaderland Onder deze kritische opmerkingen is het een verstandig besluit van de inmiddels 70-jarige weg. Johannes Verhuist om in 1886 zijn lier aan de 12 wilgen te hangen; hij wordt opgevolgd door Julius Geen muzikale uitvoeringen in den hoofdstad Röntgen, die nog maar tien jaar in Nederland hebben de laatsten tijd zooveel 'geredekavel' in woont en werkt. het leven geroepen, als die, welke onlangs in den zaal van den Stadsschouwburg onder leiding van Felix Herder schrijft op 13 juli 1886 in de Dr. Hans von Balow werden gegeven. AMSTERDAMMER: Dat de Meininger Kapel, waar het gold de werken Was de zaak zoo spoedeisend dat zij binnen enkele der modernen meesters te vertolken, der dagen moest worden afgedaan? Zou het niet beter volkomenheid nabij kwam, wilde men toegeven; geweest zijn hierover in alle bedaardheid te maar met de interpretatie van beide symphonieën hebben nagedacht? De voor zoolange tijd van Beethoven was men het volstrekt niet eens, bindende benoeming was zeker toch een rijpere omdat de dirigent het gewaagd had aan overlegging waard. Maar neen, met den meesten Beethoven "frivoles Spiel zu betreiben" en de spoed werd dit punt ter sprake gebracht en traditie niet had geëerbiedigd afgehandeld En de vrucht van dezen snellen arbeid? Dat de Hollandsche toonkunstenaars Johannes Brahms allen op den achtergrond zijn gesteld! De muziekkritiek ontwaakt in Amsterdam, maar Johannes Verhuist overlijdt meestal anoniem. Ook Brahms krijgt zo zijn lof en kritiek te verduren, mogelijk veroorzaakt doordat Naar aanleiding van het overlijden van Johannes hij eens gezegd zou hebben: "De Hollanders zijn Verhuist op 17 januari 1893 schrijft de 29-jarige aardige mensen, maar slechte muzikanten. Ik kom Alphons Diepenbrock in de NIEUWE GIDS 6e alleen nog in Amsterdam om lekker te eten, maar jaargang: niet om te musiceren." Een recessent schrijft over Verhuist is voor het tegenwoordige geslacht niets, een concert dat Brahms op 5 februari 1882 in niets meer. Ternauwernood hebben wij hem Felix Meritis gaf: gekend in de dagen van zijn macht. De vrienden Groot was de roep, hoog de dank over het onlangs zoeken het zoo eervol mogelijk voor hun dooden voltooide piano-concert van den hoogepriester vriend uit te leggen, dat Verhuist thans niet meer Johannes Brahms. De heros die de voetsporen is als een naam. "Hij heeft geen school gemaakt, drukt van Beethoven en Schumann als geen zijner hij was te autodidact". 0, wat een vergissing! Is tijdgenooten, heeft hij een werk geleverd, dat niet er ooit iets goeds gekomen uit autodidacten? Is de mag beoordeeld worden als eene virtuozen- geschiedeis van de menschenziel iets anders dan compositie, zooals het meerendeel der piano- een opeen-volging van autididacten-daden? Hij concerten, doch als een gewrocht, waarin het heeft nauwelijks een enkele leerling gevormd genie de heiligste en verhevenste van een kuns- Verhuist heeft met onzen tijd geen verkeer. Hij tenaar heeft uitgestort; als een gewrocht dat nog was een Hollandsche componist die Duitsche verschillende geslachten door in hoog aanzien zal muziek componeerde, hij dirigeerde het beste staan, en dat steeds groote merkwaardigheid zal Beethoven en Handel. bezitten, als een vertegenwoordigende een belang- Diepenbrock gaat zo nog een aantal pagina's door rijk kunst-genre der modern-klassieke school. om zijn afkeer van Verhuist te verkondigen. Over de afzonderlijke solo-voordrachten van Brahms willen wij ons niet uitlaten; dit zijn Het is niet terug te vinden of Johannes Verhuist alledaagsheden, die wij ongaarne bij hem bij de opening van het Concertgebouw aanwezig ontmoeten. is geweest, maar zijn naam is wel op een Daarentegen heeft de recessent waardering voor cartouche in de grote zaal vermeld en achter het het orkest waarvan hij schrijft: concertgebouw is een straat naar hem vernoemd. Wij willen echter den orkestleden onze waardeering niet onthouden voor de uit-voering, Hans von Bulow doch vooral willen wij hun onze hulde brengen voor de liefde en vereering welke zij den grooten Wat de kritiek betreft over de Beethoven-uitvoe- Brahms toedragen en die zich niet verloochende ringen van Johannes Verhuist betreft; men is het zoowel bij het concert als bij de Akademische ook niet eens met Hans von Billow. Naar Ouverture. aanleiding van een optreden van Hans von Bfflow In 1884 is Brahms nog een keer in Amster-dam in de Stadsschouwburg op 2 januari 1886 met zijn geweest om zijn 3e Symfonie op. 90 ten gehore te Meininger Hofkapelle schrijft een recessent van brengen. Mogelijk is het eten hem toen het blad Caecilia: tegengevallen want hij heeft nadien Amsterdam niet meer bezocht.. 13

Het Parkorkest wordt opgeheven Oprichting van de Door de afbraak van de Parkzaal komt het N.V. Het Concertgebouw Toonkunstkoor-Amsterdam in een moeilijke situ- atie voor uitvoering van haar koorconcerten. De Drie vooraanstaande Amsterdammers uit het enige zaal die ruimte en comfort biedt is de Amsterdamse zakenleven, die tevens bestuurs- tentoonstellingszaal van het Paleis van Volksvlijt. leden zijn van het Toonkunstkoor, nemen geen genoegen met deze omstandigheden en besluiten Ook heeft de afbraak van de Parkzaal tot gevolg in 1881 om een vergadering bijeen te roepen om dat het "Parkorkest" wordt opgeheven. Willem deze onmogelijke situatie te bespreken. Stumpff richt de Amsterdamsche Orkest Veree- Deze bespreking en volgende besprekingen in niging op waarvan hij de leiding op zich neemt. muziekzaal "Odéon" hebben tot gevolg dat een Enkele maanden later wordt dit orkest grotendeels commissie wordt benoemd bestaande uit de heren: opgenomen in het Paleisorkest. De overige leden mr. A.F.K. Hartogh, mr. J.A. Sillem, P.A.L. van stichten de Vereeniging van Toonkunstenaren dat Ogtrop, D.H. Joosten, H.J. de Marez Oyens en W. in 1883 opgaat in het Orkest van de Park- Cnoop Koopmans en dat de N.V. "Het Concert- schouwburg. Dit orkest komt onder leiding te gebouw" wordt opgericht. Als echte ondernemers staan van De la Fuente en Cornelis van der pakken zij de zaken voortvarend aan: kopen grond Linden en WILLEM KES wordt aangesteld als - niet de grond die hen door het Gemeentebestuur concertmeester. tegen f. 8,-- per vierkante meter wordt aange- Tegelijkertijd wordt Willem Stumpff benoemd tot boden, maar grond tegen f. 3,-- per vierkante directeur van het Paleis voor Volksvlijt en wordt meter in de gemeente Nieuwer Amstel — regelen J.M. Coenen benoemd tot kapelmeeser. de financiering, schrijven een prijsvraag uit voor een ontwerp en besteden de bouw aan zodat het gebouw binnen zeven jaar na het ontstaan de van plannen in gebruik kan worden genomen. PROFICIAT! Het commissielid Joosten is enthousiast

De heer D.H. Joosten, lid van de conirnissie, is dermate enthousiast over de vorderingen van de bouw dat hij bij een bezoek van een vriend uit België in 1887 - als het Concertgebouw nagenoeg bouwkundig klaar is - een rondleiding aanbiedt, maar zijn vriend antwoordde: Zouden wij niet naar het Park kunnen gaan, ik heb daaraan nog zulke aangename herinneringen. Ik moest hem teleurstellen en zei: Och, vriendlief het Park, ons gezellige Park is er niet meer. Het eigenlijke Park is er nog wel, de tuin, maar het gebouw is gesloopt en de onderneming is gelik-wi- deerd. Ik stel je voor om naar het nieuwe, helaas nog onvoltooide, concertgebouw te gaan. Het staat in een geheel nieuwe buurt buiten de stad, wat afgelegen vinden de mensen, maar ze herin- neren zich niet dat de Plantage met al zijn theetuinijes ook buiten de stad was.

Weet je nog dat wij Zondagsmiddags naar het Park reden in een "Cittadienije" (Een tweewielig rijtuigje, IK) omdat het zoo ver was voor ons die Willem Stumpff op den Voorburgwal of aan den Singel woonden. Nu wonen wij aan de Weteringschans en rijden in 14 een "Vittoria".(Een vierwielig rijtuig JK) Ik stel genot vinnig wegblaast. In de portalen en in de je echter voor - 't is zulk heerlijk weer — om te gangen ontmoet ik dezelfde temperatuur als in de voet te gaan; het is twintig minuten wandeltred zaal en ook in den foyer is het even aangenaam en vanaf het Leidscheplein. frisch. Dat is een allerliefste foyer, die elliptische vorm staat mij bijzonder aan en dan die glas Hier is het,bewonder het fronton, de genius die deuren, waardoor men in de veranda komt. gewijde en ongewijde kunst noodt om binnen te Daarachter ligt de tuin. treden. Door kunstenaarshand gebeiteld, door vriendenhand geschonken, want alles moet in Herinneringen aan het park Amsterdam tot stand komen uit particulier initiatief Weet ge nog wel, hoe wij 14 of 15 jaar geleden in het Park, in eene week, een rozenfeest en een Het interrieur feest van de Koninklijke Nederlandsche Zeil- en Roeivereeniging hebben bijgewoond Hoe leven- Wij gaan nu een der vier zijdeuren in en zouden dig staat mij dat nog voor den geest en de onze overjas in de vestiaire kunnen hangen, die avondfeesten na de algemeene vergadering van daar voortreffelijk voor is ingericht. Nu de gang het "Nut". Dat komt alles terug vriend, beter, door om de groote zaal binnen te treden. Welnu, grooter en zooveel aanlokkelijker, naardien wij wat zegt ge ervan? Niet groot? Had je dan een eenige jaren lang van dergelijke feesten gespeend Romeinsche arena verwacht? Kom eens mede op moesten zijn. De bedoeling is, dit Concertgebouw het orkest. Meet die zaal eens met het oog, ze is op ongeveer dezelfde wijze als het vroegere Park breeder dan de zaal van het Paleis voor Volksvlijt te exploiteeren. De vroegere directeur, W. en er kunnen (het smalle balcon medegerekend) Stumpff, is ook nu aan deze zaak als admi- bijna 2000 stoelen staan. Dat zoude men op het nistrateur verbonden. Hij verdiende op dat gebied oog niet zeggen omdat de afmetingen zoo schoon zijn sporen en is zeker de rechte man op de rechte zijn, twee bij drie, dat is dus een pluimpje voor plaats. den bouwmeester, die een groote zaal bouwt, waarbij niemand den indruk heeft van hol, ongezellig en onafzienbaar. Het orkest is bij- De kleine zaal zonder groot, geschikt voor meer dan 600 uitvoerenden. Er is boven nog heel wat te zien. Ten eerste de Bij het genot, dat de ooren streelt, worden de kleine concertzaal, boven den foyer, dus met oogen tevens aangenaam aangedaan door een denzelfden aangenaam elliptischen vorm. Daar is goede verlichting. Ziet ge de 5 sunlights? Die plaats voor 500 stoelen, daar worden kleine werpen een zee van licht in de zaal zonder zelven concerten gegeven; virtuosenconcerten, soirées als het ware, gezien te worden. Beneden in de voor kamermuziek enz. Aan beide zijden de in zaal, onder het balcon, zijn luchters aangebracht, elkaar loopende zalen, zijn bestemd voor koor-, die in geenen deele de geluidsgolven breken of solisten- en toilet-kamer De openstaande vensters storen. De ventilatie geschiedt kunstmatig door geven toegang tot een ruim balcon, vanwaar men het onophoudelijk inbrengen van verwarmde een heerlijk vergezicht heeft. versche lucht en wegzuigen van bedorven lucht, met een regelmatigheid en snelheid, die aan de Amsterdam heeft nooit een echt hoogste eischen zullen voldoen. De verwarming geschiedt ook door verwarmde lucht, in tijden van concertzaal bezeten lage temperatuur bijgestaan door warm water. Deze geheele inrichting is geleverd door de Een concertgebouw heeft Amsterdam nooit welbekende fabriek in Kaiserslautern. 't Is alleen bezeten en de Amsterdammers hebben nooit goed een bezoek aan het Concertgebouw waard om die geweten wat eigenlijk een concertgebouw was of inrichting te zien; de gasmotor, de buizen- zijn moest, ik zoude je allervermakelijkste leidingen, de waterreservoirs, de schommelende staalijes kunnen geven van wat men al een reuzenklep, die een altijd regelmatige en onge- concertzaal of concertgebouw noemde en meende stoorde zachte luchtstrooming in beweging houdt. daarvoor geschikt te zijn. Wij die het initiatief ik kan mij er nu reeds op verheugen een zeer druk namen tot het stichten van deze onderneming, bezocht concert bij te wonen waar ik niet of in voelden de behoefte aan een concertzaal sterker apathischen toestand gebracht word door onmatig dan de meeste overige concertbezoekers, vandaar verhitte stikstof of in hals en rug gepijnigd onze vermetelheid. Want waarlijk, als men worden door een ijzige scherpe tocht, die mijn eenigszins bij ondervinding weet, wat er in J5

Amsterdam vereischt wordt om iets tot stand te De feestelijke opening brengen, dan wordt initiatief nemen bijna een daad van vermetelheid. De moeilijkheid om in Maar ook deze fmanciële moeilijkheden weet de Nederland iets nieuws ingang te doen vinden, ligt commissie te overwinnen waardoor het gebouw voornamelijk in het gebrek aan verbeeldings- op 11 April 1888 in gebruik kan worden kracht, aan voorstellingsvermogen bij de menigte. genomen. De opening vindt plaats met een ad hoc ik ben innig overtuigd, dat dit concertgebouw, na orkest en 500 zangers. Het geheel staat onder weinige jaren in exploitatie geweest te zijn, zoo leiding van Henri Viotta. danig de algemeene sympathie zal hebben verworven en zoodanig burgerrecht zal hebben verkregen, dat iedereen zich afvraagt: wat deed men toch vroeger, toen dit gebouw niet bestond, en slechts met moeite zijn eigen herinnering kan gelooven, die hem den toestand voor den geest roept, waarin wij thans verkeeren.

Tot zover het enthousiaste verhaal van de heer Joosten. Financieel nog niet rond

Ondanks deze enthousiaste rondleiding vlot het nog steeds niet om alles fmanciëel rond te krijgen en op 18 Augustus 1887 staat in de Nieuwe Rotterdamsche Courant de volgende mededeling:

De hoop van muziekminnaars hier ter stede, dat het Concertgebouw, aan gene zijde der grens- scheiding tusschen Amsterdam en Nieuwer- Amstel gelegen, spoedig in exploitatie zou worden gebracht, is verijdeld. De hoofdstad zal derhalve in het aanstaande winterseizoen alweder geen

geschikt lokaal hebben aan te wijzen voor het Medelverkenden aan het openingsconcert op 11-4-1888; geven van muziekuitvoeringen op groote schaal boven in het midden D. H. foosten. Tekening J. Broeken- sick. en zich moeten behelpen met den Stads- schouwburg die te klein, of met het Paleis voor "De klop op de deur" Volksvlijt, dat ongeschikt is. Ina Boudier Bakker geeft in haar boek "De klop Het vakbekwame, visionaire bestuur weet ook op de deur" een verslag van de opening. deze fmanciële problemen op te lossen door een nieuwe hypothecaire lening aan te gaan van f. 300.000,-- in obligatiën van f. 1.000,-- tegen Den elfden April van dat jaar acht-en-tachtig trok 3,5% rente per jaar en af te lossen in 66 jaar. De al wat muzieklievend was of er voor wenschte betaling van rente en hoofdsom ziet men door te gaan, naar het openingsconcert van het gewaarborgd door de exploitatieopbrengst en een nieuwe Concertgebouw; onder het verbijsterd oog eerste hypotheek op gebouw en grond. De kosten der Nieuwer-Amstelsche politie, die moeizaam het van gebouw en grond worden daartoe op verkeer zocht te regelen van een file rijtuigen, f. 600,000,-- gesteld. Aldus geschiedt. De lening langs de P.C. Hooftstraat, de Stadhouderskade tot van f. 300.000,-- wordt ten volle geplaatst en op 5 aan de Galerij. mei 1888 wordt de akte van hypotheek voor notaris Jacob Frederik Wertheim verleden. De echte oud-Amsterdammers hielden zich van Eindelijk was de fmanciële positie zodanig, dat de den beginne af wat stug. "t Stond zoo ver buiten deuren van het Concertgebouw voor het publiek de stad, zoo ongezellig. En wat hadt je aan dat zoo-gezegde prachtig uitzicht van het voorbalcon. geopend kunnen worden. Jawel, je zag ver. Aan de overzijde van het weiland hadt je in de verte het Rijksmuseum - en 16

de Waskaarsenfabriek. Rechts keek je over moestuinen tot voorbij den Amstel. Maar met de tram kwam je alleen tot het eind van de P.C. Verder was 't baggeren - griezelig en donker.

Waarvoor diende het? Was 't Parkschouw- burgorkest onder Kes niet behoorlijk én gezellig? En 't was een heel ding dat dit alles uit particuliere beurzen moest komen zonder subsidie. Wie verlangde er nu eigenlijk die zoogenaamd hoogere muziek....' In den corridor begroette Amélie van Dugten in haar sortie, stralend de Craetsen. 'Nu gaan we langzaam maar zeker komen tot den toestand' zei ze lachend 'Nu zal je onze brave Amsterdammers zien: niet rooken, geen consumptie onder de muziek...'

De Negende van Beethoven zou worden uitgevoerd met een expres gevormd ensemble uit het groote koor van Toonkunstkoor-Amsterdam, van Excelsior, de Wagner-vereeniging, Euterpe, Amstels Mannenkoor, Apollo. Hij keek om, zag Viotta langzaam de trappen van het podium afkomen, boog met zijn eigen hoffelijken zwier, keerde zich dan naar Willem Kes. Iedereen dacht dat Viotta nu ook Concertgebouwdirigent zou worden; maar Viotta zelf wilde niet, en het was een publiek geheim dat Kes de gewenschte persoon hier was.

Annette, altijd een beeije bedenkelijk gestemd tegen zoo'n klassiek programma, vond het gezellig Onder geroes en gepraat trok het publiek van het dat Frits naast haar zat, die voor deze oude geliefde Park de groote zaal binnen. De gelegenheid mee had mogen gaan. Aan den echte muziekliefhebbers hadden eindelijk getriom- anderen kant fluisterde Frederik haar met feerd Frederik Craets, altijd even jeugdig, slank, voldoening zijn opmerkingen toe. 'Vijf en zestig blond, met zijn onhollandsch kunstenthousiasme menschen hebben we in het orkest - wat een stond daar - de trots van zijn dochter Fransje - en bezetting hè?' Hij groette telkens bekende figuren praatte met de andere steunpilaren van de nieuwe - meerdere uit andere plaatsen overgekomen. onderneming. 17

In de pauze kwamen velen mevrouw Craets Als gebeurde wat verwacht werd, dat hier een aanspreken, die bij haar entree al de aandacht buurt van villa's verrijzen zou, dat een had getrokken door haar lila toilet, met de groote Museumstraat het Concertgebouw verbinden zou tournure, de sleep lang, het puntliff sterk rechtstreeks met de stad, een Ruysdaelstraat met accentueerend het altijd nog zeer dunne middel, Nieuwer-Amstel - dem kon het misschien iets het decolleté vierkant uitgesneden. En boven dit worden.... 'Maar den,' gebaarde heftig een echt alles haar merkwaardig jong gebleven blank oud-Amsterdammer - 'als dit Concertgebouw kans gelaat, tusschen de al zoo groote kinderen, die wou hebben te blijven bestaan, moesten ook al die haar eerder schenen te verjeugdigen. Nog altijd malle nieuwerwetsche fratsen afgeschaft! Dan ook trok zij meer mannen dan vrouwen in haar moest er weer bediend worden onder de muziek - koele terughouding, haar weinig spraakzamen, dan moest zacht praten en rooken toegestaan puntig scherpen geest. Maar bij dat alles kon het worden. De muziek mocht niet, zooals nu, zeldzame lachje, dat moeielijk doorbrak, van een hoofdzaak worden. Gezelligheid nietwaar, daexr verrassende bekoring zijn, een plots meisjes- kwam je voor, en anders bleef hij weg.... 'Hoofden achtige vroolijkheid. knikten - velen waren 't ééns....

Frederik Craets ving hun woorden op, en hij lachte: 'Neen, neen diè tijd was voorbij. 'Van Dugten werd aangevallen over het Damrak. Het jammerlijk gedempte, schilderachtige Water; één stoffige doode steenmassa de plek voor de Beurs bestemd Maar wanneer kwelt?? die Beurs! Twee- en-een-halve ton had het dempen gekost, die van den voornaamsten toegang tot de stad een woestenij had gemaakt. 'Boomen - boomen dan toch!' riepen de oud-Amsterdammers. 'Het is te laat om nog boomen te planten. Een plantsoen, dat zou gaan.' Maar het hinderde hem ook, en hij liep den laatsten tijd den ouden Pieter Craets uit den weg.

In de zaal keek Line Bergema met haar oudste zoon en dochter naast zich, spits met toegeknepen oogen naar den cour die zich om de Craetsen vormde - waartoe ook de Van Dugtens, Leedebour, Cloese behoorden. 'Zullen wij mevrouw Craets niet gaan aanspreken ma?' zei het meisje. Maar de moeder antwoordde bits: 'Daar zie ik de noodzakelijkheid niet van in. "Ik ga toch maar, ik heb Francine iets te vragen, 'zei de jongen, meteen was hij weg, waar hij Fransje Craets' blond hoofd bewegelijk zag keeren en Uit het stemmengegons klonken in zaal en foijer wenden. Line Bergema zat strak rechtop. Telkens de meeningen op over het nieuwe orkest en het groette iemand de vrouw van den bekenden dokter gebouw - kwam ook bij de oude getrouwen de respectvol, een enkele kwam aanspreken, maar noodtoestand van het Park ter sprake, dat nog Line stelde bij zichzelf vast, tot een plaats als eens zou trachten concerten te geven als vroeger Annette, die dat alles onverschillig accepteerde, in den tuin dezen zomer onder Stumpff - bij had zij het nooit gebracht. En zij was blij dat genoeg deelneming ook weer solisten in het Bergema niet was meegegaan om al dien triomf vooruitzicht stelde. aan te zien.

De oude Parkbezoekers ademden op na den Enthousiasme en niet eindigend applaus barstte dwang van niets dan taaie klassieke muziek los na Beethovens Negende. De echte muziek- waaronder je geen woord mocht zeggen en kenners sleepten thans het overig publiek mee, dat waarbij niet 'bediend' werd. Ze wilden hun oude zich half weerstrevend liet overstroomen door den Park terug. Want dit - de tuin hier was nog niet vloed van geestdriftige waarachtige blijdschap om aangelegd - en 't lag zoo ver buiten de stad. 18 dezen eersten avond - de eerste schrede in een Willem Kes nieuwe phase van het muziekleven. En één was er, die in zijn energieken kop de Wie is deze Willem Kes en wat gaat hij doen? illusie zat te verwerken van een moeielijke taak: Voor uitvoeriger beschrijvingen over Willem Kes een tegen den stroom oproeien van in gansche verwijzen wij u naar de MezT-uitgaven no. 28/15 geslachten gewortelde misbruiken - om eindelijk en 52/16 en naar het boek dat Rob Veltman over te veroveren hier een publiek, dat uitsluitend Willem Kes, zijn stadgenoot, schrijft. kwam om muziek te hooren en niets anders. Dat geen bezoeker het wagen zou den mond te openen, Willem Kes wordt in 1856 te Dordrecht geboren. zoolang hij de groote meesters spreken liet. In zijn geboortestad studeert hij viool, piano en Willem Kes, bescheiden nog op zijn plaats in 't harmonie, daarna in Leipzig en in Berlijn. In 1876 orkest als eerste violist, wist dat hij die man zou wordt hij concertmeester in het orkest van Felix worden. Meritis en in 1883 dirigent van het Park- Tot zover Ina Boudier-Bakker. schouwburgorkest. Toen hij dus in 1888 opdracht kreeg het Een eigen orkest Concertgebouworkest samen te stellen was hij met het Amsterdamse concert- en orkestleven op de Omdat de besprekingen met Mr. Viotta over de hoogte en hij kende veel orkestmusici persoonlijk. oprichting van een eigen orkest geen resultaten opleveren verschijnen in het Algemeen Handelsblad en het muziektijdschrift "Caecilia" de volgende advertenties: De Naamlooze Vennootschap "Het Concertgebouw" te Amsterdam zoekt een Directeur voor het orkest. De exploitatie begint 1 November 1888, en omvat groote en kleine Concerten en Matinèes met en zonder Solisten, in de Concertzaal, in den tuin of op andere plaatsen, waar uitvoeringen gewenscht worden. Kunstenaars, die voor deze betrekking in aanmerking wenschen te komen, gelieven zich, liefst schriftelijk, tot het Bestuur der Naamlooze Vennootschap te wenden, dat gaarne alle gewenschte inlichtingen zal geven.

Uit degenen die op deze advertenties reageerden nodigt het bestuur de 32-jarige WILLEM KES uit voor een nadere bespreking. Het gevolg hiervan is dat WILLEM KES tot directeur van het orkest wordt aangesteld tegen een salaris van 3.000 gulden per jaar. (Het jaarsalaris van een orkestlid bedroeg 800 tot 1.200 gulden per jaar.) Vakgenoten en muziekliefhebbers worden in Willem Kes (1856-1934). het muziektijdschrift "Caecilia" van deze aanstelling op de hoogte gebracht. ' Met straffe hand WILLEM KES benoemd is tot directeur van het nieuw opgerichte orkest van het Wat het concert-beleven betreft worden in over- Concertgebouw te Amsterdam. Het orkest leg met de zakelijk leider Willem Stumpff de bestaande uit 65 leden die ten dele afkomstig borreltafeltjes uit de zaal verwijderd, wordt de zijn uit het orkest van het Paleis voor Volksvlijt zaal voor de obers tot een verboden gebied en de Amsterdamsche Orkest Vereniging en verklaard en gaan de deuren voor de telaatkomers enkele geheel nieuwe 'elementen'. Wedemeijer op slot. Kes wacht met beginnen totdat het wordt benoemd tot tweede dirigent, Christiaan geroezemoes is verstild en ziet er niet tegenop om Timmer tot concertmeester en Willem Stumpff af te slaan als tijdens de muziek luidruchtig werd als administrateur. gesproken. 19

Mijn grootvader was bevriend met zijn Bevordering orkestdiscipline landgenoten Louis Zimmermann en Ferdinand Helmann. Om de discipline van de orkestleden te bevor- deren wordt in overleg met Willem Stumpff - die eveneens als dirigent over orkestervaring beschikt Een gedisciplineerd orkest — stringente voorschriften opgesteld. Bij over- treding van de voorschriften krijgt Kes de be- In korte tijd staat het Concertgebouw Orkest voegdheid om een boete op te leggen. Al gauw bekend als een gedisciplineerd orkest dat stonden die boetes bekend als "Het kwartje van uitmuntend is geschoold en over een breed Kes". Een kwartje lijkt nu niet veel, maar ver- repertoire beschikt. Met handhaving van het tegenwoordigde toen toch wel het genot van bestaande repertoire klinken vanaf nu regelmatig minstens 5 goede sigaren. Om dat genot te beper- werken van Wagner, Strauss, Bruckner, Liszt, ken is het tijdens de repetities verboden te roken, Bizet, Snaetana, Grieg, Dvorjak, Massenet, bij overtreding van dat verbod verbeurt men een Mascagni, Tsjaikowsky, Rimsky-Korsakow, boete van vier kwartjes. Dronkenschap, wanor- Moszkowski, Glazoenow e.a. vanaf het podium delijkheid en oneerbiedigheid ten opzichte van de waarbij Kes zijn Nederlandse collega's zoals dirigent worden met f, 25,-- bestraft. Dit bedrag Zweers, Verhulst, Hol en Coenen niet vergeet. staat ongeveer gelijk aan het weeksalaris van de overtreder. Met dit orkest gaat Willem Stumpff de markt op en verzorgt in veel steden concerten zoals in Den Haag, Rotterdam, Groningen, Leeuwarden, De directie van Willem Kes Utrecht, Breda, Haarlem. Zandvoort, Scheve- ningen, Dordrecht, Arnhem, Zwolle, Leiden, Willem Kes repeteert en dirigeert met 'Stalen Hilversum, Alkmaar en Brussel. Allen onder vuist en rappe hand' zoals in één van onze leiding van Willem Kes. vaderlandse liederen wordt gezongen. Dit wordt niet door alle orkestleden gewaardeerd. Aan het einde van het eerste jaar haakt ruim een derde deel Het publiek van het aantal orkestleden af, of wordt ontslagen. Niet alleen het orkest moet wennen aan de veel- Ottomar Bauer eisende en vooruitstrevende Kes, maar ook het publiek. Een abonnee van het Algemeen Die niet wordt ontslagen en 42 jaar lid blijft van Handelsblad spreekt in een ingezonden stuk zijn het orkest is de grootvader van ons lid Arthur ongenoegen over de maatregelen van Kes uit: Bauer. Ottomar Bauer is vanaf de oprichting van het Concertgebouworkest als violist bij de 2e Wat een verschil tusschen deze matinée en de violen aan het orkest verbonden tegen een gezellige prettige middagconcerten in het vergoeding van f. 1,000,-- per jaar. Dat deze vroegere Park. Inzender bepleit een aantal vergoeding toen voldoende was om een gezin te maatregelen o.a.: het roken weer toe te staan, stichten bewijst zijn kleinzoon Arthur die met de onoogelijke ballustrade in de vorm van een trots vertelt: katheder voor de staanplaats van den orkestdirecteur weg te nemen, de bedienden op Mijn grootvader, in 1864 in Breslau geboren, zat "niet-geruischmakend schoeisel" verversingen op een bankje in Baden-Baden toen iemand hem te laten brengen en te bepalen, dat zowel de vertelde dat er musici voor een op te richten programma's als de voetenbankjes gratis Concertgebouworkest te Amsterdam gezocht worden verstrekt. werden. Het gevolg van deze mededeling was dat Voorts wil inzender dat: het eerste deel der hij naar Amsterdam vertrok, een kamer huurde in concerten zal bestaan uit klassieke muziek, het de Quellijnstraat en op 10 oktober 1888 in het tweede deel uit niet-klassieke en dat in dit Bevolkingsregister werd ingeschreven. Hij werd tweede deel "minstens één nummer van niet als allochtoon beschouwd, hoefde geen enigszins licht en opwekkend gehalte" zal inburgeringscursus te volgen en kon na proefspel voorkomen. En laat men de bezoekers niet meteen in het Concertgebouworkest aan de slag. lastig vallen door de verontwaardigde blik van Zijn afscheidsconcert werd in het najaar van 1930 de orkest-directeur, als zij gedurende de geleid door Cornelis Dopper, waarna hij nog uitvoering door de zaal lopen of een gesprek twaalf jaar van zijn welverdiende pensioen heeft voeren. kunnen genieten.

20

Het orgel Het Algemeen Handelsblad schrijft: Het bestuur had van meet af aan de overtuiging dat een muziektempel van een orgel voorzien Bij de uitvoering van Zaterdagavond bleek dat diende te zijn. In 1883 begrote zij de kosten het orgel een prachtig instrument is, dat een daarvan op f. 25.000,--. Door de geldzorgen bij krachtigen en karaktervollen toon bezit, vol- de bouw werd de aanschaffing van het orgel komen berekend voor de afinetin gen van de uitgesteld in de overtuiging dat door de zaal. Het timbre van het geluid der tongwerken exploitatie van het gebouw er wel middelen is aangenaam en niet scherp, de zachterige zouden vrijkomen om een orgel te laten stemmen klinken rond en mollig en het effect plaatsen, of - zo dacht men enthousiast - men door het gebruik van een cresendo- zou daarvoor een 'orgelvereniging' kunnen toestel,(zwelkast, J.K.) is zeer schoon. Het vol- oprichten. Met het zelfde optimisme en le werk maakte, in vereeniging met het orkest, voortvarendheid ging men aan de slag. In de een machtigen indruk. loop van 1885 kregen Van Ogtrop en Van Sillem de opdracht informatie in te winnen. Aan Kes gaat het orkest verlaten het eind van 1885 kwamen zij reeds met een prijsopgave van 27.000 mark van de firma Door al dit schoons heeft het bestuur Willem Kes Walcker & Co. te Ludwigsburg die ook het niet kunnen behouden. Gezien zijn prestaties was orgel van het Neue Gewandhaus hadden te verwachten dat hij een financieel betere positie gebouwd. zou kunnen krijgen dan dat de N.V. Het De N.V. Het Concertgebouw kon niet op korte Concertgebouw hem kon bieden. Op 5 maart 1895 termijn dit geld op tafel leggen. Daarom werd schrijft het Algemeen Handelsblad: Het is alzoo een feit, dat Amsterdam Kes zal verliezen. Nog in 1890 een 'Concertorgel Vereniging' enkele maanden zal hij de ziel van het uitnemende opgericht met als doel: het beschikbaar stellen orkest van het Concertgebouw zijn en dan zal hij van een concertorgel ten dienste der als opvolger van Heschel optreden als aanvoerder muziekuitvoeringen in het Concertgebouw te van de vermaarde Orchestral Siciety te Glasgow. Amsterdam. Op wettige basis kon, toen eenmaal voldoende geld bijeen was gebracht Over zijn afscheidsconcert op de 24e oktober door benefietconcerten en een loterij, contact schrijft S. van Milligen in de AMSTERDAM- met andere orgelbouwers worden opgenomen. MER: Het Concertgebouw was overvol van leden Nog hetzelfde jaar kwam een overeenkomst tot die voor het laatst den heer Kes wilden begroeten. stand met Maarschalkerweerd & Zoon te Er is iets gedrukts bij den aanblik van de zaal, hoe Utrecht. De bouw verliep naar wens en op 10 stampvol die ook is en hoe een grooten oktober 1891 kon het orgel tot klinken worden bloemenschat aan de zaal een feestelijk aanzien geeft.. gebracht. Want met het heengaan van den heer Kes is het eerste boekdeel van de geschiedenis van het ... Concertgebouw afgesloten, men heeft de geschiedenis met belangstelling gevolgd en wordt nu even als een lezer onzacht wakker geschud door de woorden: Einde van het eerste deel!

Wat zal de toekomst ons geven, vraagt men zich af en hoewel men natuurlijk mag hopen dat het bestuur van het Concertgebouw een goede keus heeft gedaan, heeft men nu alleen nog maar het gevoel voor hetgeen men verliezen gaat. tuqu kt`dil Want men moge met den dirigent eens of oneens tiP; 2A14.111 geweest zijn omtrent de opvatting van dit of dat standaardwerk; omtrent de wijze waarop hij zijn orkest gemaakt heeft tot een van den eersten rang bestaat geen verschil van opinie. Dat moet dankbaar erkent worden; de opvolger vindt een uitstekend ontgonnen veld waarop hij 21

Terecht is een zijstraat van de Beethovenstraat veilig kan voort arbeiden; hij vindt tevens een naar Willem Kes vernoemd en is zijn naam op orkest en publiek dat gewoon is van den dirigent cartouche in de grote zaal van het Concertgebouw het allerhoogste te eischen. Want zijn voorganger aangebracht. is een man met stalen energie en onvermoeide werkkracht, die zich geheel aan zijn schoone taak gewijd heeft en van wie de kracht uitging allen Tenslotte uitvoerders zijn wil als wet op te leggen. Het zijn heden bekende werken die ten gehoore Door particulier initiatief - de regering vond dit zijn gebracht, een bloemlezing uit hetgeen de geen overheidstaak en het woord subsidie moest toehoorders lief is geworden, Beethoven 's nog uitgevonden worden - is Amsterdam door Tracci, 'Romeo et Juliette' van Berlioz, en opening van de Concertzalen "Odéon" in 1838, werken geschonken van Brahms en werken uit de de "Parkzaal" in 1851, het "Paleis voor Frcmsche school. Het was een afscheidsavond die Volksvlijt" in 1864 en het "Concertgebouw" in den heer Kes de overtuiging zal hebben 1888 en mede door vakbekwame dirigenten en geschonken dat zijn arbeid hier niet vergeefsch is goede instrumentalisten de muziekstad van geweest en die hem, dunkt mij, het heengaan Nederland geworden. Nergens in Nederland tikte dubbel moeilijk moet maken. De treffende de tijd na 1850 zo snel als in Amsterdam, maar toespraken, het juichen van het publiek, de compositorisch bleef zij nog wat achter. fanfares van het orkest, zie, dat alles was het bewijs dat men een man van groote beteekenis den Zweers dirigeerde wel in 1881 in de Parkzaal zijn afscheidsgroet bracht. Deze buitengewone af- eerste symfonie en zijn vriend Willem Kes bracht scheidsavond zij tevens het begin van een in het Concertgebouw - na 21 repetities - zijn 3'. gelukkige toekomst voor het Concertgebouw. Symfonie ten gehore, maar er waren in de zaal meer lege dan bezette stoelen. Wagenaar deed pas In de periode van Willem Kes is veel door dirigent in 1894 van zich horen in de Stadsschouwburg en orkest gepresteerd waardoor een geweldige door muziek te schrijven bij de Gijsbrecht en opleving van het Amsterdamse muziekleven op Diepenbrock moest zijn Te Deum (1897) nog gang kwam. Een vergelijking van het gemiddelde schrijven. Dopper studeerde nog in Leipzig. aantal openbare concerten per jaar laat dit zien. In Amsterdam moet het nog steeds hebben van de periode 1850-1865 drie stuks; in de periode Buitenlandse componisten. 1865-1880 5 stuks; in de periode 1880-1895 twintig stuks.

De stichters van het Concertgebouw v.l.n.r.: mr. A.F.K. Hartogh, mr.J.A. Sillem, P.A.L. van Ogtrop, D.H. Joosten, H.J. de Marez Oyens, W. Cnoop Koopmans. 22

Periode 1880-1895 een Concertzaal waarvan afmetingen en inrichting de Tonhalle te Düsseldorf moet Chronologisch. evenaren en plaats moet bieden aan 600 uitvoerenden en 2200 bezoekers; daarbij denkt Afkortingen: men ook aan een tuin met muziektent. Al in het Cg = Concertgebouw, prille stadium werd door de commissie als CO = Concertgebouw Orkest, locatie gedacht aan het terrein achter het PZ = Parkzaal, Rijksmuseum, toen nog gelegen in de PO = Parkorkest, Gemeente Nieuwer-Amstel. De heren blijken PV = Paleis voor Volksvlijt, goede kooplieden te zijn want de grond kost Po = Paleisorkest, daar maar f. 3,-- per vierkante meter, terwijl AOV = Amsterdamse Orkest Vereniging, men binnen de veste f. 8,— per vierkante meter HB = Algemeen Handelsblad, zou moeten betalen. GA = Groene Amsterdammer, TK = Toonkunstkoor-Amsterdam, WK = Willem Kes, 1882: FM = Felix Meritis Volgens een politierapport bevinden zich in Amsterdam 68 bordelen en verblijven er ruim 800 prostituees. Dr. Aletta Jacobs opent een poli- • 1880 • kliniek voor anticonceptie. De "Vrije Universiteit" wordt opgericht, het In de P.C. Hooftstraat rijdt vanaf het Leidseplein "Americainhotel" op het Leidseplein en het visa versa de eerste paardentram. Panoramagebouw aan de Plantage Middenlaan 26/4: Laatste abonnementsconcert in Het Park worden geopend, het kerkgebouw "De Vrije o.l.v. W. Stumpff. Uitgevoerd wordt van Berlioz Gemeente" aan de Weteringschans wordt Harold en Italie waarbij W. KES de altvioolsolo betrokken en Anton Tierie wordt daar als organist speelt. aangesteld. 30/4: Laatste matinee musicale in Het Park o.l.v. W. Stumpff. 1/5: W. Stumpff wordt aangesteld als directeur 1881 van het Paleis voor Volksvlijt en J.M. Coenen als In Amsterdam opent de Ned. Bell Telefoon Mij dirigent van het Paleis Orkest dat wordt samen- een telefooncentrale. De "Nieuw-Malthusiaansche gesteld uit de beste musici van Het Park- en het Bond" en de "Sociaal Democratische Bond" Paleis Orkest. Het orkest zal optreden onder de worden opgericht. naam "Amsterdamsche Orkest Vereeniging" met De zaal "Boven de Manege" - waar de jonge als aanvoerders de violisten J. Cramer en W. KES Mozart in 1766 (Zie MezT nr 80/23) heerft en H. Bosmans viooloncellist. geconcerteerd, wordt afgebroken. De overige kunstenaars verenigen zich in een 11/10: Er wordt een aanvang gemaakt met de orkest onder de naam 'De vereenigde Toon- sloop van het Parkgebouw in de Plantage. Een kunstenaren"o.l.v. H. Thadewaldt, die in de loop tijdelijk onderkomen in Het Park maakt het van het jaar zal worden opgevolgd door J.G.H. mogelijk om concerten te organiseren. Mann.

Concertgebouwnieuws. Concertgebouwnieuws. 15/9: De heren: J.A. Sillem, D.H. Joosten en W. 7/3: De eerste openbare vergadering van de Cnoop Koopmans — drie bestuursleden van de voltallige commissie in Odéon. Maatschappij ter Bevordering der Toonkunst 25/4: Op de tweede openbare vergadering van te Amsterdam - beleggen een openbare de commissie in Odéon wordt besloten de N.V. vergadering in het concertzaaltje "Odeon" op "Het Concertgebouw op te richten". het Singel om over de ontstane situatie die door afbraak van de Parkzaal is ontstaan te 9/6: De commissie schrijft een prijsvraag uit spreken. voor een ontwerp van het Concertgebouw. Op deze vergadering wordt een commissie samengesteld bestaande uit de drie genoemde 8/7: DE N.V. "HET CONCERTGEBOUW" heren aangevuld met de heren A.F.K. Hartogh, WORDT OPGERICHT. De oprichtingacte H.J. de Marez Oyens en P.A.L. van Ogtrop om passeert notaris J.C.G. Pollones, lid van het plannen voor te bereiden voor het bouwen van Toonkunstkoor. 23

Het bestuur spreekt reeds over de aanschaffing 1883 van een orgel dat op f. 25.000,-- wordt begroot. De "Vereniging Rembrandt", de "Rotterdamse Lloyd" worden opgericht. De Houtkopersburgwal wordt gedempt waardoor het Waterlooplein 1884 ontstaat. De "Doelenzaal", in het gebouw van de Het pessarium wordt als het beste voorbehoeds- Werkende Stand aan de Kloveniersburgwal 87-89, middel aangeprezen en de architecten Cuypers en gaat gebruikt worden voor muziekuitvoeringen. Van Gendt krijgen de opdracht het Centraal Met de aanleg van de dichtersbuurt ten westen van Station te bouwen. De "Nationale Maatschappij de Overtoom wordt begonnen en de Wester van Buurtspoorwegen" en de "Wagnervereniging" Gasfabriek wordt gebouwd. Op het terrein achter worden opgericht. Er wordt een "Zuiderzeeco- het Rijksmuseum wordt de Koloniale Wereld- mité" gesticht voor inpoldering van de Zuiderzee. tentoonstelling gehouden. De tentoonstelling Op de Nieuwe Achtergracht wordt het Amster- wordt ingeluid door een feestcantate gecom- damsch Conservatorium geopend. Als leraren poneerd en gedirigeerd door Johannes Verhuist op worden aangesteld: Daniel de Lange, Joh. tekst van J.J.L. ten Cate: Messchaert, Johan M. Coenen en Julius Röntgen. 26/1 Eerste uitvoering door de Wagner- Gegroet, gegroet, gij feestgenooten, vereeniging in Felix Meritis door de OV olv. aan 't einde van uw pelgrimsgang! Henri Viotta. De tempeldeuren zijn ontsloten, 9/3: Brahms leidt zijn 3e. Symphonie in F op. 90 maar allereerst een jubelzang. die hij in 1883 in Wiesbaden had gecomponeerd. De uitvoering vond plaats in de Vrije Gemeente De tentoonstelling is een groot succes met aan de Weteringschans. minstens een miljoen bezoekers en betekent een enorme impuls voor het toerisme. Allert de Lange begint met reisgidsen en het Victoria-, Doelen- en Concertgebouwnieuws. American Hotel verrijzen. Heineken lest royaal de 25/10: Het bestuur van het CG besluit Willem dorst van de bezoekers en verdient daarmee een Stumpff aan te stellen als secretaris. Diplome d'Honneur 1883, dat heden nog steeds op de flesjes en blikjes staat vermeld. 1885 5/5: De nog niet geheel Voltooide Parkschouw- De "Vereniging Vreemdelingen Verkeer", de burg — dat verrezen is op de fundamenten van het "Liberale Unie" en de Koninklijke Christelijke Parkgebouw — wordt in gebruik genomen. Het Oratorium Vereeniging worden opgericht. Justus orkest speelt o.l.v. W. KES. van Maurik beschrijft het Amsterdamse 13/12: De Matthaus Passion wordt o.l.v. Johannes Volksleven. De "Nieuwe Gids" wordt uitgegeven Verhuist in het Paleis voor Volksvlijt uitgevoerd. door schrijvers die tussen de 20 en 25 jaar oud In een recensie wordt de dubbelkorigheid van het zijn, waaronder Couperus en Heijermans. openingskoor beschreven als: enerzijds het volk "Naatje op de Dam", het monument van de van Christenen en anderzijds het ruwe volk der volksgeest uit 1831 is verworden tot een stop- Joden plaats van koetsen en de paardentram. De paarden lessen hier hun dorst en ontlasten zich evenals de koetsiers. Tegenover al dit gebeuren vestigt zich Concertgebouwnieuws. het kledingbedrijf Peek & Cloppenburg. In 21/3: De grond voor de Bouw van het Amsterdam oost verrijst het Ooster Gasfabriek. Concertgebouw wordt gekocht, de begroting 12-13 en 20/11: Concert door Meininger Hof- van f. 400.000,-- wordt met f. 50.000,-- ver- kapelle olv. Hans von Wow in de hoogd en er wordt een hypothecaire lening van Stadsschouwburg. f. 300.000,-- afgesloten. 6/4: Besloten wordt om het ontwerp van de architect A.L. van Gendt te accepteren en hem Concertgebouwnieuws. te belasten met de bouw. 19/2: Met de bouw van het CONCERT- 16/7: De grond- en funderingswerkzaamheden GEBOUW wordt begonnen. van het Concertgebouw worden aanbesteed. 1/12: Het bestuur van het CG sluit een 16/11: De grond- en funderingswerkzaamheden hypothecaire lening van f. 150.000,--. worden opgeleverd. Er zijn 2186 palen ge- 21/12: Van Ogtrop en Van Sillem leggen hun slagen. (Voor het Paleis op De Dam werden medebestuursleden een prijsopgave ten 13650 palen geslagen. J.K.) bedrage van f. 27.000,-- voor het bouwen van een orgel. 24

1886 Middelbaar Technische School worden opgericht Er vindt een enquette plaats naar de toestanden in en Albert Heijn neemt de kruidenierszaak van zijn fabrieken en werkplaatsen. De "Zuiderzee Ver." vader over. De zwagers Vroom & Dreesman wordt opgericht die plannen bespreekt de openen een manufacturenzaak in de Weesperstraat Zuiderzee droog te leggen. en Kledingbedrijf Hollenkamp vestigt zich in Een groep kerkraadsleden geleid door Abraham Amsterdam. Het circustheater "Carré" wordt in Kuyper maakt zich los van de Hervormde Kerk en gebruik genomen. noemen zich de Dolerenden. Er heerst in het Algemeen onrust onder de Concertgebouwrdetaws Amsterdamse bevolking mede door het optreden 1/5: Helaas zit het bestuur van het Concert- van Domela Nieuwenhuis. Op de commissaris van gebouw nog steeds in financiële moeilijkheden; de Amsterdamse politie wordt een aanslag er is geen kasgeld voldoende om de eerste ter- gepleegd, in de Jordaan ontstaat een oproer, dat mijn van de bouwsom ad f. 200.000,— te met behulp van militairen wordt bedwongen en 26 betalen. De bestuursleden stellen zich doden kost. Volgens een nieuw aangenomen persoonlijk aansprakelijk ter voldoening van abortuswet is abortus alleen mogelijk op dit bedrag. Inmiddels zijn de begrote kosten medische- en niet op sociale indicatie. voor bouw inclusief inrichting en aanschaffing van een orgel tot f. 600.000,-- gestegen. Het Concertgebouwnieuws. bestuur stelt voor om de financiële problemen 22/7: Het bestuur van het CG koopt een stuk op te lossen door de bestaande hypothecaire grond achter het CG voor aanleg van de tuin. lening ad f. 150.000,-- af te lossen en een 20 December. De bouw van het Concertgebouw hypothecaire obligatielening te plaatsen van wordt door aannemer Zuiderhoek opgeleverd. f. 300.000,— tegen 3,5% rente. 5/5: De hypothecaire obligatielening lening ad f. 300.000,-- wordt geplaatst waarvan de akte 1887 bij notaris Wertheim wordt verleden waarbij De vernieuwing tast ook het geloofsleven van de de hypothecaire lening ad f. 150.000,-- wordt protestanten aan dat zich o.a. openbaart in afgelost. Het financiële plaatje is rond en de kerkenbouw en bijeenkomsten in wijkgebouwen. bouw en inrichting van het Concertgebouw kan De katholieken bouwen kerken om te mediteren worden voltooid. en Godswoord te vieren, de Protestanten om 8/11: Het hekwerk om het Concertgebouw Godswoord te verkondigen in preek en wordt aanbesteed. psalmgezang. De Katholieken hebben nogal wat in te halen en bouwen van 1880-1888 vijf kerken in neogotische stijl. De Protestanten - Hervorm- 1888 • den en Lutheranen - hebben al zo veel, maar De "R.K. Volksbond" en de "Koninklijke Paket- voegen in dezelfde tijd er nog twee kerkgebouwen vaart Maatschappij" worden opgericht. Er is aan toe in een sobere stijl. In 1869 ontstaat er een telefoonverbinding tussen Amsterdam-Haarlem en scheiding in de Hervormde Kerk waaruit de Zaandam, het Gemeentebestuur besluit het Gereformeerde kerk voortkomt, die haar eerste gedempte Rokin voorlopig met bomen te be- kerkgebouw opent aan de Keizergracht. Ondanks planten; de ontwikkelingen zijn niet te stuiten. hun verdeeldheid zijn de kerken eensgezind 16/12: Abraham Kuyper richt de Nederduitsche wanneer zij in hetzelfde jaar de Apentheorie van Gereformeerde Kerk op. Darwin aanvallen. Evangelische bewegingen zijn Ook techniek zit niet stil, er komen rollen in opgang en vergaderen hoofdzakelijk in geperforeerd toiletpapier in de handel en er verwarmde wijkgebouwen, die vanwege de worden mahoniehouten gepolitoerde toiletrol- warmte naar lichaam en ziel aantrekkelijk zijn houders in de kleur van de toiletbril vervaardigd. voor zwervers en zij die thuis in de kou ver- Enkele zijn zelfs voorzien van een nikkelen bakje keerden. Voor een kop snert bekeerde men zich om het sigarenpeukje in te leggen. De toekomst graag tot God. In 1887 opent het Leger des Heils lacht ons toe. in een gebouw aan de Gerard Doustraat haar deuren en spreekt over praktische Christelijkheid, Of het de toekomst is die Frank van der Goes, dat zij met veel liederen belijdt en door muziek- oprichter van het tijdschrift De Nieuwe Tijd, voor korpsen luide begeleidt. ogen heeft valt te betwijfelen. Hij schrijft onder De "Nederlandse Gymnastiekverbond", de "Ne- het pseudoniem Ph. Hack van Opheusden: Er is derlandsche Amateurfotograven Vereeniging", een jong Amsterdam, daaraan valt niet te een "Instituut voor Psychotherapie" en een twijfelen. In de politiek, de literatuur en in de 25 schilderkunst vertoont zich een beweging die de Overigens zal het gebouw ter beschikking toekomst gaat beheersen. Amsterdam heeft geen staan die het wil huren voor toekomst dan die wij haar bereiden, geen jeugd muziekuitvoeringen, feestelijke of andere dan die wij beleven, geen hoop dan die wij haar plechtigheden, tentoonstellingen, vergade- schenken. Op óns komt het aan of op niemand ringen enz. Dat het gebouw werkelijk aan eene Jong Amsterdam is 'het 'jonge Amsterdam. behoefte voldoet zal naar de overtuiging van het bestuur spoedig blijken, maar het gebouw kan niet in gebruik worden genomen vóór de Concertgebouwnieuws laatste obligatiën der hypothecaire leening zijn geplaatst. Het bestuur doet mitsdien een beroep op de medewerking van hen, die alsnog 25/2: Het bestuur van het bijna gereed verzuimden hun inschrijvingsbiljet in te zijnde Concertgebouw komt bijeen om plan- nen te bespreken voor de oprichting van een zenden. eigen orkest. In de vergadering wordt het plan van Mr. Viotta overwogen om een De lening is voltekend orkest op te richten met een eigen bestuur dat niet afhankelijk is van de nog jonge N.V. 25/3: Het bestuur deelt mee dat met groot 15/3: De Bestrating en de riolering om het genoegen kan worden vastgesteld dat de Concertgebouw wordt opbaar aanbesteed. hypothecaire lening voltekend is. 16/3: Het bestuur van het Concertgebouw 28/3: Het bestuur verstrekt het volgende geeft het volgende communiqué uit: Het persbericht: bestuur van het Concertgebouw verzoekt te De feestelijke opening van het Concertgebouw melden, dat, bij volteekening van de hypo- zal voor genoodigden op Woensdag 11 April thecaire leening van ƒ 300.000 waarvan tot plaats vinden. Zaterdag 21 April dusverre f. 280.000 is geplaatst, het daaraanvolgende wordt de uitvoering van het voornemen bestaat, de ingebruikstelling van Toonkunstkoor in het gebouw gehouden. het gebouw in de eerste helft van April te Gedurende het zomerseizoen zullen slechts van vieren met een groote vocale en instrumentale tijd tot tijd concerten worden gegeven door uitvoering, met medewerking o.m. van de buitenlandse muziekcorpsen. Voor het a.s. Zangvereniging der afdeeling Amsterdam van winterseizoen wordt een orkest samengesteld, de Maatschappij ter Bevordering der Toon- onder leiding van Mr. H.A. Viotta, dat gelijk kunst en van die der Wagner-Vereeniging. De als in de voormalige Parkzaal, Zondags voorbereidende maatregelen daartoe worden namiddags en avonds en eenige avonden in de genomen door eene commissie, waarin week uitvoering zal geven. bestuurderen van beide zangverenigingen zitting hebben, terwijl de muzikale leiding van Waarschijnlijk is het bestuur in haar het concert zal worden opgedragen aan de enthousiasme wat te voorbarig met haar Heer Mr. H.A. Viotta, in zijne hoedanigheid berichtgeving over de samenstelling van een als aanstaand directeur van het orkest, dat orkest o.l.v. Mr. H.A. Viotta. Een week voor voor de exploitatie van het Concertgebouw zal het inwijdingsfeest schrijft het AHB: worden samengesteld Na dit openingsconcert Eene aangename bedrijvigheid boeit sinds de zal de afdeling van de Maatschappij der laatste weken het oog in de nabuurschap van Toonkunst de eerste zijn, die van het het Concertgebouw aan het einde van de Concertgebouw gebruik zal maken. Onder Houbrakenstraat. Vele handen vinden daar leiding van haar directeur, de heer Julius werk met het aanvoeren van zand, baksteen en Röntgen, zal op 21 april in het Concertgebouw banden voor de verhoogde voetpaden, terwijl de uitvoering plaats vinden van Beethoven's een aantal stratenmakers die bouwstoffen vlug heerlijke Missa Solemnis. Aldus zal de verwerken. Een dertig meter breede afdeling van de Maatschappij der Toonkunst klinkerweg zal dan ook welra uit de Van op waardige wijze haar intrede houden in een Baerlestraat naar den nieuwen muziektempel gebouw, dat, ook blijkens de samenstelling van leiden. het bestuur van het Concertgebouw, zijn Een opstakel is de demping van aan de bestaan voornamelijk te danken heeft aan de linkerzijde van het Concertgebouw aanwezige sterk gevoelde behoefte, om voor de sloot, maar ook deze barrière wordt uitvoeringen der afdeling over een goede overwonnen. concertzaal te kunnen beschikken. 26

De opening van het WILLEM Stumpff weet het CO goed te Concertgebouw. verkopen. Hij organiseert ook nog eens 12 Concerten buiten Amsterdam. 11 April des avonds om half acht heeft de feestelijke opening van het Concertgebouw te 1890: Amsterdam plaats. Het orkest en ongeveer Het Gemeentebestuur verleent de N.V. Electra een 500 zangers staan o.lv. Mr. Henri Viotta. concessie van 20 jaar om de straatverlichting te 21/4: Koorconcert in het Concertgebouw van verzorgen, de "Vereeniging tot Verbetering der TKA met een ad hoc orkest olv. Julius Röntgen Armenzorg" wordt opgericht. Van Gogh pleegt 5/5: Het bestuur sluit een hypothecaire zelfmoord en de "Tachtigers" geven de toon aan. lening af van f. 300.000,-- ter aflossing van de lening d.d. 1 december 1885. Concertgebouwnieuws 13/6: Eerste concert door het Berlijns Het C.O. voert het aantal uitvoeringen in Am- Filharmonisch Orkest o.l.v. G. Kogel. sterdam op tot 27 stuks. Voor de aanschaffing 22/8: Aanbesteding van het maken van een van een orgel wordt een Concertorgel Vere- muziektempel in de tuin van het Cg. niging opgericht en de firma Maarschal- kerweerd & Zoon te Utrecht krijgen de Het Concertgebouw Orkest opdracht een orgel te bouwen.

30/9: Een deel van de Amsterdamsche 1891 • Orkest Vereeniging gaat per 1 oktober met De r.k. Kerk vaardigt het "Rerum Novarum"uit en Wedemeijer over naar het Concertgebouw- Abraham Kuyper vindt dat in het schaatsen geen orkest. kwaad schuilt; dit in tegenstelling met enkele 3/11: Eerste optreden van het Concert- gereformeerde broeders die de schaatssport gebouw Orkest o.l.v. WILLEM KES. Een veroordelen, vooral op zondag. Het gemeente- verslaggever van het AHB schrijft: bestuur besluit tot stichting van een "Stedelijk In ieder geval bezitten wij een orkest, zoo goed Museum". De "Liberale Bond" wordt opgericht samengesteld, als we ons in lange jaren niet en de "Eerste Amsterdamsche Huishoudschool" herinneren. Aan het hoofd staat een jeugdig wordt gesticht en met de bouw van het energiek directeur, die volkomen voor zijn "Wilhelmina Gasthuis" wordt begonnen. taak is berekend. Concertgebouwnieuws 1889 12/3: Uitvoering van Don Juan van Richard Strauss in het Cg. met CO olv. WILLEM KES. Het wordt fabrieken verboden om kinderen be- neden de 12 jaar in dienst te hebben en vrouwen Van Milligen schrijft in de GA. langer dan 11 uur per dag te laten werken. De uitvoering door het orkest mag eene Het modernisme ontwaakt op religeus en cultu- reelgebied, maar nog niet in de architectuur en de schitterende genoemd worden en de heer KES muziek. Gorter publiceert "Mei" en Couperus verdient bijzondere lof voor de wijze waarop dit "Eveline Vere". Het Centraal Station wordt in werk is vertolkt. De details waren zoo duidelijk, gebruik genomen en de Sint Nicolaaskerk tegen- dat dit werk bij een eerste auditie gewaardeerd over het Centraal Station plechtig ingewijd. en gevolgd kon worden; men bedenkt te weinig Raamprostitutie wordt in de binnenstad verboden, dat het niet begrijpen van eene uitgevoerde compositie zoo dikwijls veroorzaakt wordt door maar waaiert uit naar nieuwe stadsdelen zoals De Pijp. De eerste 1 mei dag van de arbeid wordt eene onvoldoende vertolking. gevierd en de Van Houbrakenstraat wordt De eischen vooral aan de blazers gesteld, zijn omgedoopt tot Van Baerlestraat. zeer hoog, doch de moeilijkheden waren overwonnen en er was veel warmte in de voordracht op te merken Concertgebouwnieuws 29/4: De Matthaus Passion in het Cg van TK Het aantal openbare concerten o.l.v. WILLEM met het CO o.l.v. Julius Röntgen.. KIES stijgt in Amsterdam tot 25 uitvoeringen in 10/10: Het Concertgebouworgel wordt finge- het eerste jaar van haar bestaan. wijd. 27

1892 • Concertgebouwnieuws De spoorwegen voeren de Greenwichtijd in en die Vanwege de heropening van de Stadsschouw- loopt 20 minuten achter bij de Amsterdamse tijd. burg speelt het CO o.l.v. WILLEM KIES De arbeidsvoorwaarden voor de arbeiders worden Beethovens ouverture Zur Welke des Houses. geregeld: zij mogen niet langer dan 11 uur per dag December tot maart 1895 dirigeert WILLEM werken gedurende 6 dagen per week tegen een KES een Historische Cyclus. vergoeding 23 cent per uur voor een geschoolde arbeider en 18 cent per week voor een ongeschoolde arbeider. Arbeiders worden burgers 1895 en verkrijgen daarmee kiesrecht. Een influenza- Er wordt een commissie ingesteld die zal epidemie teistert de stad. De Hollandsche onderzoeken hoe een pensioenstelsel in het lot van Schouwburg aan de Plantage Middenlaan wordt oude arbeiders kan voorzien. Jaap Eden wordt geopend en het Merwedekanaal wordt in gebruik wereldkampioen op de schaats In de Amsterdamse nachtclub "Het wapen van genomen. Habsburg" zingt Eduard Jacobs zijn liedjes en legt daarmee de basis voor het Amsterdamse cabaret. Concertgebouwnieuws De confectieverkoop en -industrie is volledig in Wouter Hutschenruyter, 2e orkestdirecteur van Duitse handen door vestiging van de Duitse het Concertgebouworkest wordt benoemd tot ondernemers Brenninlcmeyer, Bahlinann en Peek directeur van het Tivoli-orkest en kapelmeester & Cloppenburg. van de schutterij te Utrecht. Einde periode Willem Kes 1893: De "Bond voor ziekenverpleging" en de "Neder- 24/10: Afscheidsconcert WILLEM KIES met landsche Vereening voor Hulp bij Ongelukken" medewerking van Willem Mengelberg als worden opgericht. C & A Brenninkmeyer vesti- pianosolist in het Pianoconcert in Es van gen zich aan de Nieuwe Dijk. Fr.Liszt. Abraham Kuypers houdt een grote redevoering over het sociale vraagstuk en de christelijke religie. Colofon. Concertgebouwnieuws Voor de samenstelling van dit artikel over "Am- sterdam ontwikkelt zich tot Muziekstad" van Eerste Beethoven-cyclus o.l.v. WILLEM KES. Ter ere van het vijfjarig bestaan van het CO, 1880-1895 werd gebruik gemaakt van: "Honderd jaar muziekleven in Nederland"door wordt het zelfde programma van 3 november J.D.C. van Dolckum. 1888 uitgevoerd. "De kroniek van het Concertgebouw" de hoofd- stukken 'Opbouw' en 'Periode Willem Kes' door 1894 Johan Giskes. De "Vereeeniging voor Vrouwenkiesrecht", de "De Geschiedenis van het Concertgebouw" door "Sociaal Democratische Arbeiders Partij", de S.A.M. Bottenheim. "Algemeene Nederlandsche Diamantbewerkers "125 jaar Toonlumst" door Dr. Paul Cronheim. Bond", de "Nederlandsche Dok en Scheepsbouw "Geschiedenis van Felix Meritis door Loes Gom- Maatschappij" en het "Comité tot Verbetering van pes en Merel Ligtelijn. den Maatschappelijken en den Rechtstoestand der "Eensgezinde tweedracht" door Fl. Diepenbrock. Vrouw in Nederland" worden opgericht en "Geestdrift en muzikale zin" geschiedenis van het Wilhelmina Drucker pleit voor radicaal TKA door Guus Hofman-Allema. feminisme. Het ABB schrijft dat de strijd nu met "De Geschiedenis van Amsterdam 1813-1900". recht wordt geopend en dat het geen kwestie meer Het maandblad "Ons Amsterdam". is van straatrumoer en jongensachtige vandalen. Krantenartikelen uit het Knipselarchief van Cor De Nieuwe Stadsschouwburg wordt geopend. Het Vinke, Gemeentebestuur streeft er naar om openbare nutsbedrijven zoals: de gasvoorziening, de water- leiding en openbaar vervoer te naasten. Johan Krediet. Vrienden om Mengelberg

De familie Boissevain

In de MezT-uitgave nr. 75/22 van december 2005 navolging van wat zijn vriend Willem Mengelberg vindt u een uitvoerige beschrijving van de in zijn kapel in Unter Engadin had gedaan. vriendschap van Willem en Tilly Mengelberg met Om versmelting te voorkomen verkocht Charles hun overburen in de Van Eeghenstraat nr 92, E.H. Boissevain na 1940 het carillon aan de Charles E.H. Boissevain en zijn vrouw Marie, Duitse Hauptmann Miedl die tijdens de bezetting geboren Pijnappel. In 1921 verhuisde de familie in kasteel Nijenrode te Breukelen was gelegerd.. Boissevain naar Blaricum en betrok daar het Ons lid Pieter Bogaers ontdekte in een digitale landhuis "Witzand". Dit landhuis beschikte over versie van het Algemeen Dagblad van 21 mei 1.1. een toren waarin Charles E.H. Boissevain in 1928 een artikel over dit carillon dat nog door een carillon liet aanbrengen, waarschijnlijk in Mengelberg bespeeld zou zijn.

Duitser redde uniek carillon

BREUKELEN - Behoedzaam beklimt Charles De verkoop geschiedde destijds door bemiddeling Henry Boissevain (74) de doodenge trapjes in de van Jacob Vincent, beiaardier van het Paleis op de toren van kasteel Nijenrode te Breukelen. Zijn Dam en vader van de sopraanzangeres Jo Vincent. slechte heup weerhoudt hem er van om het unieke De verkoop bleek later de redding voor dit Taylor Taylor carillon te willen bekijken dat zijn carillon te zijn. grootvader in 1928 kocht, maar hij redde het niet om alle enge trappetjes te beklimmen om het In de jaren 1942-1943 werden n.l. bijna alle carillon te bereiken. "Jammer dat ik het net niet carillons in Nederland door de Duitsers kan zien, maar dat is ook al bijzonder," puft hij. gedemonteerd en omgesmolten tot wapens. De Hauptmann was een liefhebber van carillons en Het verhaal over het carillon is bijna net zo heeft dit kunnen voorkomen. "Het carillon is bijzonder als het carillon zelf. De grootvader van tijdens de bezetting niet bespeeld om geen Boissevain, die ook Charles Henry Boissevain argwaan te wekken dat het er nog was, want alle heette, was een gerenommeerd grootindustrieel uit landhuizen in de omgeving hadden hun 't Gooi. Hij was bevriend met de wereldberoemde etensklokjes moeten inleveren. Het zou dan dirigent van het Concertgebouw, Mengelberg. onverstandig zijn om op Nijenrode door te Geïnspireerd door het carillon dat zijn vriend in de klingelen", vertelt Achterkamp. kapel van zijn Chasa in de Alpen had laten aanbrengen, schafte Boissevain voor zijn landhuis De beiaardier raakte een aantal jaar geleden "Witzand" in Blaricum ook een carillon aan. geïnspireerd door het kleine carillon. "Het is het Mengelberg heeft het carillon bij één van zijn enige carillon dat in een kasteel hangt en dat in bezoeken aan Witzand bespeeld. privébezit is. Wat ik destijds aantrof was een zwaar verwaarloosd mechaniek, bijna alle toetsen Kleinzoon Charles Henry kan zich van die tijd zaten vast. De afgelopen jaren is er hard gewerkt niet veel herinneren. "Andere kleinkinderen aan de restauratie. Ik heb het plan om het carillon slopen wel eens stiekem naar boven om aan het weer minimaal één keer per maand te gaan carillon te zitten. Maar mijn grootvader wilde bespelen. Dat verdient dit carillon." eigenlijk dat er niemand aan kwam," vertelt hij aan beiaardier Jan Willem Achterkarnp, die het Balt Rost. carillon nu bespeelt in Nijenrode. 29

De klinkende Mengelberg Ouverture Der FreischUtz

De vorige keer - in MezT nr 85/15 - besprak ik Pianovirtuoos de ouverture Akeste van Christoph Willibald von Gluck. In deze aflevering wil ik uw aandacht Daar hij grote schulden maakte, werd hij in 1810 vestigen op de ouverture Der Freischiitz van Carl gearresteerd. Zestien dagen zat hij in de Maria von Weber (1786-1826). gevangenis, waarna hij uit Wiirttemberg werd De ouverture werd op 1 juni 1931 opgenomen verbannen. Hij leidde van 1813 tot 1816 een leven met het Concertgebouworkest onder leiding van als briljant pianovirtuoos. Daarna werd hij dirigent Willem Mengelberg in het Concertgebouw te van de Duitse opera in Praag. Hij ontmoette daar Amsterdam. de operazangeres Caroline Brandt, met wie hij in 1817 trouwde. Na zijn huwelijk werd hij kapel- meester aan de opera in Dresden. Naar Londen

Vanaf 1821 ging zijn gezondheid achteruit; hij bleek een ernstige vorm van tbc te hebben. In zieke toestand nam hij de opdracht aan om in Londen een nieuw te schrijven opera, Oberon, op te voeren. Zijn vrouw raadde hem dit af. Een vriend die er mede op verzoek van zijn vrouw op aandrong van de reis af te zien, antwoordde hij: "Of ik de reis al dan niet maak, over een jaar ben ik toch dood. Ga ik echter wel, dan hebben mijn kinderen na de dood van hun vader te eten, terwijl ze zullen verhongeren als ik blijf." Op 16 februari 1826, 's morgens om zeven uur, vertrok de reiswa- gen. Toen de deur van de koets dichtklapte, zei zijn vrouw: "Ik heb zijn doodskist horen dichtslaan." Hij dirigeerde de twaalf voorstellingen waartoe hij zich verplicht had. Hoewel hij naar huis verlangde, voelde hij zich niet meer in staat terug te reizen. Carl Maria von Weber, geschilderd door Karoline Baniva. De morgen na de voorstelling vond men hem dood Carl Maria von Weber werd geboren in 1786 in op zijn hotelkamer. Hij werd in Londen begraven. Eutin bij LUbeck. Zijn vader was een broer van de vader van Mozarts vrouw Constann Hij nam Wagner het met de waarheid niet zo nauw, want hoewel hij niet van adel was, zette hij 'von' voor zijn Richard Wagner had een grote bewondering voor naam. Hij bleek al jong muzikaal te zijn, zodat Weber, omdat hij met de Freischlitz de eerste zijn vader in hem een wonderkind zag, zoals zijn Duitse componist was die echte Duitse kunst aangetrouwde neef Mozart. Daarom kreeg Carl bracht: een opera gebaseerd op een Duits verhaal, Maria op zijn tiende jaar les van Michael Haydn, met Duitse mensen, mensen uit het volk. Geen de broer van Joseph. Op zijn zestiende maakte hij helden of heiligen, maar boeren en jagers. Kortom, als pianist een tournee door Duitsland. Hoewel de eerste Duitse nationale opera. hij later graag les wilde nemen bij Joseph Haydn, mislukte dit, waarna hij zich onder de hoede Dankzij bemiddeling van Wagner werd het stelde van abbé Vogler. Deze zorgde ervoor dat stoffelijk overschot van Weber overgebracht naar hij kapelmeester in Breslau werd. In 1806 nam Dresden en daar herbegraven. "Zo'n groot Duits hij ontslag en werd muziekintendant in Kalis- kunstenaar hoort in Duitse grond te rusten" sprak ruhe, daarna secretaris bij Ludwig von Wikt- Wagner. temberg in Stuttgart. 30

De opera Heine werd dol van dit "lied der liederen". Hij vluchtte naar een vriend om zich in veiligheid te Het werk waarmee Weber zijn grootste bekend- heid verwierf was de opera Der Freischatz. stellen. De deur gaat open en wat hoort hij: het `Freischatz' betekent zoveel als stroper, Jungfemkranz-lied, op de piano gespeeld door de vrij schutter. Het werk werd voor het eerst op- vrouw des huizes. Hij roept "Hilf, Samiel!", de gevoerd in de Koninklijke Schouwburg in Ber- kreet van Caspar (zie verderop). 'Hifi; Samiel' lijn, op 18 juni 1821, en verwekte een ongeloof- werd een soort stopwoord in Berlijn. Zo riep de lijk enthousiasme. De ouverture moest meteen violist Boucher, toen tijdens een concert een van herhaald worden. Van de zeventien muziek- zijn snaren brak: "Hilf, Samiel!". stukken kregen er veertien een geweldig applaus. Weber werd na afloop op het podium geroepen. Het verhaal Gedichten en kransen vlogen het toneel op. Vier uur van tevoren had men al in de rij gestaan. Voor een herberg in het bos is men aan het proef- Weber moest drie maal de dirigeerstok neer- schieten. De winnaar mag trouwen met Agathe, de leggen en zich naar het publiek wenden, voor hij dochter van de houtvester. De jager Max blijkt kon beginnen. Toen werd het stil, na deze keer op keer te missen, wat hem tot wanhoop drijft. stormachtige ontvangst. Men kwam onder de Hij zingt de aria Durch die Walder, durch die indruk van de toverachtige klankschildering van Auen, waarin hij zich herinnert dat hij vroeger de ouverture, en toen na het geheimzinnige meer geluk bij het jagen had. Maar de herinnering pizzicato tenslotte het stralend C-groot akkoord is kort: Doch mich umgarnen fmstre Machte. In het en het jubelend slot kwam, brak er zo'n huis van de houtvester zingt Agathe: Wie nahte mir stormachtige bijval uit dat, zoals wij hierboven der Schlummer. Als ze Max ziet aankomen, voelt vertelden, de ouverture herhaald moest worden. ze hoeveel ze van hem houdt, en zingt: Und das Hierna begon de zegetocht van de opera. In 1822 Herz wallt ungestam. SuB ent.zackt entgegen ihm. beleefde deze zijn vijftigste voorstelling. Om er toch zeker van te zijn dat hij Agathe zal trouwen, laat hij zich bepraten door de jager Heinrich Heine Caspar, die hem meeneemt naar de Wolfschlucht, waar deze met hulp van Samiel, de Boheemse De beroemde Duitse dichter Heinrich Heine was duivel, zeven vrijkogels giet. Zes zullen altijd bij de première aanwezig. De melodie van de treffen, de zevende is evenwel van Samiel. Onder Jungfernkranz, het lied van de bruidsmeisjes, de kreet "Hilf Samiel" worden de kogels gegoten. raakte hij niet meer kwijt. Overal hoorde hij de Als de dag daar is, heeft Max de zes kogels al melodie: de jeugd zong haar op straat, de dochter opgebruikt. Als hij de zevende kogel afschiet, van zijn hospita stond er 's ochtends mee op, zijn zorgt Samiel ervoor, dat Agathe geraakt wordt, ze kapper zong het en zijn wasvrouw. valt flauw. Max krijgt een proeftijd van een jaar en mag dan met Agathe trouwen. Dit is heel in het Voorbeeld 1 kort de inhoud van de opera, voor zover die van belang is voor de ouverture.

Melte vivace •0 Fl. ...»..--w-- -. Ob. Ik ., - -- ...- - CL 'l 45 - - 1....., 1 i-f 3 1 d 'S• 3 3 9 - Fee. . 2 — --r-1:------re- rf r1-1 -1 L.L r

11.0 C.

LU

Trbn. III

Timp 4 KA4 G4.4 tia-a,a)e

Vla. II -===

011111119V-"Fr1~~1~iii~"mt 'MEM 11,111111~~111~~11111111111111ONOMM~1~1-~11111 VNL AL~I~ CC. lialli~rammimm.~1

31

gebruikt hier de hoorn, het typisch instrument van De ouverture de romantiek. Even later, boven een tremolo van de strijkers en een klacht van de celli, klinken de Deze ouverture bestaat hoofdzakelijk uit klarinetten, die de aanwezigheid van Samiel weer- motieven en thema's van de opera. De inhoud geven. Voor het eerst in de literatuur klinken de van de opera wordt eigenlijk in het kort weer- klarinetten in een laag register. Bij het molto gegeven. Het orkest begint met een zacht ak- vivace, de expositie, (zie voorbeeld 1) verschijnen koord, dat aanzwelt tot forte. We bevinden ons in de duistere machten met Samiel. Het is de melodie de macht van de duisternis. Een hoornkwartet uit Max' aria Doch tnich umgarnen finstre Machte. brengt ons in de sfeer van het woud. Weber

Voorbeeld 2

1,41-GLI (111-erkw-t4

300

Fl

06. ~we Cl

Fag

LII --=-- Cor. Maialb"MilliaMWOMMI UP/ 41~1KM= M-i1- =_~ :~1:1 111« WEEin Tr. NIMIMIMIMS1/111113HIMIHMIIII 1.11 Trbe. III

Timp .—%=.7:-======-•—•="4====" r-=-=-==•-• L=.

-~~. 1101111~~01111111 -- j~~~11111111.1,~~wam11--~ 1

300

Na het crescendo van het orkest klinkt de muziek voor. Mengelberg speelt ze forte, wat sommigen uit de Wolfschlucht-scène: onweer, storm en de een circuseffect vinden. Harnoncourt laat ze piano angst van Max. De hoorns laten driemaal een spelen in zijn opname van de opera. signaal horen, Wen dan komt een prachtige solo van de klarinet. Sommige horen hier een Na de reprise klinkt een helder ff-akkoord in C- wanhoopskreet van Max in. Berlioz zag hier de groot. Daarna breekt in de coda de jubel los. Schit- zon doorbreken. De klarinet is volgens Berlioz terend zoals Mengelberg dit laat spelen: heel licht, het enige instrument dat een toon kan laten ont- rank, in een zeer snel tempo, en toch uiterst staan, aanzwellen, afnemen en verklinken. De beheerst. Bijna aan het eind laat hij het orkest een solo uit de Freischatz vond hij daarvan een ritardando maken. Op geen enkele opname heb ik prachtig voorbeeld. dat slot zo prachtig gehoord als Mengelberg het Dan volgt de liefdesmelodie van Agathe uit de hier uitvoert. aria Wie nahte mir der Schlummer (zie voorbeeld 2) op de woorden "Und das Herz wallt ungesftim". Maar de boze machten keren terug in Ab van Kapel de doorwerking. Als Agathes liefdeslied terugkeert, laat Weber de trombones antwoorden met een motief van twee noten. Hij schrijft piano 32

De baton Een goed vakman herkent men aan zijn gereedschap

Deze stelling las ik in een tijdschrift voor Een verlengstuk van de arm vakopleidingen. In mijn bezit heb ik twee dirigeerstokjes die door Willem Mengelberg en Zoals eerder opgemerkt is een stokje het Bruno Walter tijdens het uitoefenen van hun verlengstuk van de arm die aan het lichaam beroep werden gebruikt. Die van Mengelberg is verbonden zit. Met het stokje is veel te bereiken, kort, dik en houtkleurig, die van Bruno Walter zelfs apen hebben het stokje als werktuig ontdekt lang, rank en wit gelakt als ivoor en het handvat om de mooiste noten te kunnen bemachtigen. is bekleed met wit zeemleder. Het lichaam dat d.m.v. adrenaline de emoties in Het Mengelbergstokj e ligt lekker in de vuist en zich voelt opkomen, brengt dit door houding en geeft de mogelijkheid korte tikken op de lessenaar beweging via het stokje tot uitdrukking. Ik denk te geven, die van Walter is daar te rank voor. echter dat heel intieme emoties beter zonder Walter hanteerde zijn stokje meestal tussen duim stokje tot uiting gebracht kunnen worden. en wijsvinger. Daardoor was b.v. Eduard van Beinum, die zelden Doordat Mengelbergs stokje een vuiststokje is een stokje hanteerde, veel meer eigen met z'n beweegt het dwars voor de ogen van de orkestleden. orkestleden en is daardoor voor hen beter te zien. Walters stokje is meer een vingerstokje en minder goed te zien en daarom wit gelakt. Mengelbergs De immateriële waarde stokje is recht voor z'n raap, die van Walter is diplomatieker. De materiële waarde van een dirigeerstokje met een strijkstok verschilt duizenden guldens, maar in de praktijk blijft er aan een dirigeerstokje veel De functie van een dirigeerstokje meer hangen. Is het stokje door een beroemde dirigent gebruikt dan krijgt het immateriële Een dirigeerstokje is min of meer bedoeld als waarde en noemen we het de baton van verlenging van de rechterarm om de uitvoerende musici d.m.v. takteren de maateenheden en maat- JohanXrediet. onderdelen duidelijk zichtbaar te maken volgens een bepaald schema, waarbij de eerste tel van een maat een neervallende beweging moet zijn. Mengelberg eiste destijds dat de musici precies op zijn slag zouden spelen en daarvoor is een kort dik stokje veel dwingender, dan een lang stokje. 3 3

Nagekomen berichten en mededelingen

Wilhelm Furtwangler

In aansluiting op het artikel van Johan Maarsingh "Wilhelm Furtwangler, dirigent van de Berliner Philharmoniker, een halve eeuw geleden overleden" in MezT nr 71/30, schreef Aarnout Coster in MezT nr 83/7 over "Willem Mengelberg en de Berliner Philharmoniker". In de rubriek "Nagekomen berichten en mededelingen" in Mezt nr 85/44 verbeterde hij in overleg met Erik Derom enkele onvolkomenheden. Wat echter bleef bestaan was de opmerking bij de grammofoonopname van 11 april 1940 door Telefunken, luidende: Volgens een (apocriefe) anekdote zou Furtwangler uit animositeit ten tijde van Mengelbergs optreden de concertmeester vrijaf hebben gegeven.

Paul Zander schrijft de redactie op 26 augustus 1.1. over deze mededeling

Aarnout Coster en Eric Derom hebben in "Mengelberg en zijn Tijd" nr. 85 (juni 2008) Mengelbergs concerten met de Berliner Philharmoniker tussen 1912 en 1941 nog eens op een rige gezet. Zij vertellen daarbij een volgens hen "apocriefe" anecdote, dat Wilhelm Furtwangler, sinds 1922 de machtige alleenheerser van de Berliner Philharmonie, de grammofoonplatenopname van Mengelberg met Telefunken van de Vijfde Symfonie van Tsjaikowslay op 1 1 juli 1940 gesaboteerd zou hebben door zijn concertmeester (dit was trouwens de uiterst bekwame Gerhard Taschner) vrijaf te geven. Zo ongeloofwaardig komt mij dit verhaal eigenlijk helemaal niet voor. Wij weten dat Furtwangler,sinds zijn gelijktijdige optreden als dirigent te New York op Mengelberg jaloers is geweest. Hij kon het bij voorbeeld niet velen dat Mengelberg al vóór 1933 zijn hoofdverblijf om fiscale redenen in Zwitserland had en zodoende in 1945, toen Furtwangler verwoede pogingen in het werk stelde om naar Zwitserland te kunnen uitwijken, reeds hoog en droog aldaar zat en door de Nazi's niet meer vervolgd kon worden. Ik herinner mij zeer wel tafelgesprekken in de familie, volgens welke Furtwangler bij Willem Mengelberg als persoon suspect was. Hoe zal Mengelberg het opgevat hebben toen hij kennis nam van de slinkse wijze waarop Furtwangler, wiens opportunisme en valse intriges tegenover con- currenten bekend waren, het begin 1945 klaargespeeld had wegens een "nerviise Erschopfung" zes maanden in Zwitserland behandeld te moeten worden. Hij werd als quasi-patient opgenomen in de particuliere psychiatrische kliniek La Prairie te Clarens aan het Meer van Genève. Daar beleefde Furtwangler dan het einde van de oorlog maar speelde ook verder de rol van patiënt om in Zwitserland permanent te kunnen blijven. In Clarens wilde hij dan een villa kopen.

Paul Zander. 34

Laat uw linkerhand niet weten wat uw rechter doet

Mattheus doet deze uitspraak in zijn zesde tijd en wijle ongelofelijk edelmoedig. Menige hoofdstuk bij het geven van aalmoezen: maar aankoop was een daad van hulpbetoon jegens een geldt dit ook bij het dirigeren van dirigenten? noodlijdende beeldende kunstenaar. Hij handelde impulsief. Zo schonk hij eens een violiste, die hij Ellie Bijsterus Heemskerk schrijft in haar boekje zulk een instrument waardig keurde, een echte Over Willem Mengelberg: Ontelbaar waren de Stradivarius van tienduizend dollar. bedelbrieven die hem dagelijks bereikten, die hij 's avonds las en van het volgende commentaar Ook vandaag de dag leeft de vrijgevige geest van voorzag: Tilly, wat kunnen wij hier aan doen? Willem Mengelberg nog voort! Het Willem s.v.p. 100 gulden geven. Het was mevrouw Mengelberg Fonds dat sedert 2004 is Mengelberg onmogelijk aan al zijn wensen te ondergebracht bij de Stichting Donateurs van het voldoen en stilletjes verdonkeremaande zij een Koninklijk Concertgebouw Orkest doet jaarlijks deel van zijn petities. Hij was zo royaal dat in totaal voor zo'n € 13.000,-- uitkeringen aan mevrouw Mengelberg er toe overging dagelijks talentvolle musici in de laatste fase van hun een zakgeld in zijn portemonnee te doen, anders opleiding tot beroepsmusicus in hun artistieke en gaf hij teveel weg. Links en rechts deelde hij professionele ontwikkeling. Meestal is sprake van fooien uit met de woorden: "Hier, pak aan, koop financiële ondersteuning om hen in de een kasteel." gelegenheid te stellen bijvoorbeeld een masterclass bij te wonen wanneer de eigen Familieleden die door omstandigheden in financiële middelen daartoe ontoereikend zijn. financiële nood verkeerden, deden nooit tevergeefs een beroep op hun broer of oom. Bij een getalenteerde dirigent is het een automatisme dat de rechterhand takteert, niet Een verslaggever van de Weekrevue schrijft in wetende wat de linker doet. april 1952 naar aanleiding van de veiling van Mengelbergs verzameling van kunstvoorwerpen Johan Krediet. en objecten: Mengelberg was puissant rijk en bij 35

Tussen potpourri en symfonie

In aansluiting op onze artikelreeks "Amsterdam ontwikkelt zich tot muziekstad" in Mengelberg en zijn Tijd is de heer Johan Giskes, muziekhistoricus van het Stadsarchief Gemeente Amsterdam, bereid voor ons een lezing te verzorgen in de prachtige nieuwe behuizing van het Stadsarchief - in het voormalige bankgebouw De Bazel in de Vijzelstraat te Amsterdam - dat op 12 september 2007 door Koningin Beatrix werd geopend. De openingsmanifestatie werd muzikaal omlijst door blazers van het Koninklijk Concertgebouworkest.

De lezing zal plaatsvinden op zaterdagmiddag 29 november a.s. Johan Giskes zal in zijn met lichtbeelden verluchte lezing aandacht besteden aan de ontwikkelingen in de orkestpraktijk in het negentiende-eeuwse Amsterdam onder de titel: "Tussen potpourri en symfonie".

Voorafgaand aan de lezing zullen we worden rondgeleid door het gebouw, dat destijds voor de Nederlandse Handel Maatschappij is ontworpen door de architect K.P.C. de Bazel en dat in 1923 in gebruik werd genomen. Wij zullen o.a. de Koningszaal betreden, die ten tijde van de Handel Maatschappij werd gebruikt voor de ontvangst van zeer voorname gasten, en de Schatkamer waarvan de muurschilderingen in de oorspronkelijke staat zijn teruggebracht. Wij ontvangen u graag tussen 13-13.30 uur beneden in de hal- als u binnenkomt dan ziet u rechts witte tafels en stoelen staan - met een kopje koffie of thee. Na de rondleiding, die ongeveer anderhalf uur duurt, presenteren wij u weer een kopje koffie of thee. Na de lezing vergaren wij ons op dezelfde plaats waar wij u hebben ontvangen voor een borrel. Rond 17 uur moeten wij het gebouw verlaten. De Bazel is uitstekend bereikbaar met de trams 16, 24 en 25 en, met iets verder lopen, met de trams 1,2,4,5,9 en 14.

Deelname aan deze middag is voor leden van de Willem Mengelberg Vereniging € 10,00 per persoon, voor introducés € 15,00 per persoon.

Aanmelding per email.gaarnevoor 15 november a.s winvplanet.n of a.meurerplanet.n1 , dan wel door middel van onderstaand strookje, in te sturen naar de secretaris Willem Mengelberg Vereniging, Mozartkade 14, 1077 DJ Amsterdam. Aangezien de capaciteit van de Italiaanse zaal waar de lezing wordt gehouden beperkt is, geldt: wie het eerst komt, die het eerst maalt.

Tot ziens op 29 november! Het bestuur.

Ilierlan s afini en en o sturen naar: Mozartkade 14. 1077 DJ Amsterdam

Ondergetekende,

geeft zich hierbij op voor de najaarsbijeenkomst op 29 november 2008.

Hij/zij 0 komt alleen 0 is vergezeld van .... introducé( s) en heeft het

verschuldigde bedrag ad € overgemaakt op rekeningnummer 155802

t.n.v. de Willem Mengelberg Vereniging in Amsterdam.

Datum,

Handtekening k".».11-"S. -C-2•11°'; - mom .k '"3".-~,1"'""1°72

•WVIEdl~rs-v."Milrail~",„\.111~1ek 71111,1~%\ ‘e.rMilhall~\ -S"11~." \%\ miamioxy

LLM. "0~ \~"• /b- ol "whalt I © \i~~ - i

11. i j

MOM. 6z

AOU k4444%- lkek- aa IO U 10q . Hendrika van Tussenbroek & Manna De Wijs-Mouton Twee Utrechtse Muziekvriendinnen

3sie geboortejaar (1858-194&)

OOM, piano & orgel

Toelichtingen:. Dr. Nancy van der Els't„ -leerlinge van .C.v. R. _ m.m.v.

Isabel Delemarre, soimaan & Christian Faddegon\ piano - orgel -

- . - _Lutherse Kei* ('Evangelisch- -Lutherse gemeen le Utrecht) Hamburgerstraat 11 - Utrecht Centr

Voorverkoop: vanaf zaterdag 27 september. a.s. bij Muziekhandel Broe mans en Van Poppel

Korte Jansstraat 13-15, Utrecht - 030-2343673 / Er zijn maar 225 k rten beschikbaar!! Dit ingelaste concert valt onder auspiciën van de Elza Vis-De Clei'q Stichting www.elzavisdeclercadichting.n1 www.pietervis.com [email protected] I 030:6382482 I 06-23149414 7•~Iw' Média Press Cultuur Vlaanderen — Nederland, Houten 2008 - Dat klinkt goed!

Groots assortiment, helder advies, designbrillen, sportbrillen, zonnebrillen, lenzen Bij Sijbrants & van Olst.

Sijbrants & van Olst speciaaloptiek

Dorpsstraat 29 Marktplein 21 Ouderkerk 3/d Amstel Uithoorn 020 496 60 82 0297 54 07 77