Öz Çal›flmada 843-1204 y›llar› aras›nda, baflkent olarak tüm ekonomik, sosyal, ‹stanbul’da Orta Bizans mimari geliflmelerin merkezi durumundaki Konstantinopolis’te infla edilerek, günümüze ulaflabilen kiliselerden: Kilise, Atik Mustafa Pafla, Fethiye Dönemi’ne Ait Üç An›t ‹le (Pammakaristos Manast›r› Kilisesi) camileri koruma disiplini aç›s›ndan incelenmifltir. Bu yap›lar ve çevrelerinin özgün niteliklerinin korunmas›, kentsel Çevrelerinin Bütünleflik belle¤in süreklili¤i ve içinde bulunduklar› dokuyla bütünleflik de¤er oluflturmalar› aç›lar›ndan önemlidir. Ortaça¤ ‹stanbul’un- Olarak Korunmas› ‹çin dan günümüze, mimari üsluplar›, mekan tasar›mlar›, opus sectile, mozaik, fresk ve keramoplastik bezeme ö¤eleriyle, eflsiz birer tarihi belge niteli¤i tafl›yan bu üç an›t, Öneriler dönemlerinin yap›m tekniklerinin, estetik de¤erlerinin, mimari ve sosyal ortamlar›n›n Mine ESMER anlafl›lmas›na olanak sa¤lamaktad›r. Vefa, Çarflamba, semtlerinde bulunan Plato Meslek Yüksekokulu, Mimari Restorasyon Program› bu önemli an›tlar, uzun süren bak›ms›zl›k Zeynep AHUNBAY ve koruma yönünde tutarl› bir program ‹stanbul Teknik Üniversitesi, Mimarl›k Fakültesi, Mimarl›k Bölümü olmamas› sonucu tahribe aç›kt›r. Ele al›nan üç an›t ve çevreleriyle ilgili ayr›nt›l› tarih- sel araflt›rma, hassas ölçümler, foto¤raf ve çizimle belgeleme yap›lm›fl ve koruma sorunlar› irdelenmifltir. Girifl öncelikle, atl› araba yar›fllar›n›n ise Yenikap› kurtarma kaz›lar› sonucunda, azalarak ortadan kalkt›¤›, halk›n daha içe Abstract The three Middle Byzantine-era monuments geçmiflinin günümüzden 8500 y›l öncesine dönük ve din odakl› bir yaflam biçimini (Vefa Kilise Camii, Atik Mustafa Pafla uzand›¤› anlafl›lan ve ‹stanbul’un bugün benimsedi¤i ‹konk›r›c› dönemin ard›ndan Camii and Fethiye Camii-Pammakaristos Tarihi Yar›mada olarak isimlendirilen gelen Orta Bizans döneminde, dini Monastery Church), which have been handled in this study, highlight the urban suriçi bölgesi, bin seneyi aflk›n süre Do¤u yap›lara, özellikle manast›rlara verilen fabric and are unique historical assets Roma ‹mparatorlu¤u’nun baflkenti önem artm›fl; yeni malzeme yerine which convey valuable information about the architectural styles, building tech- olmufltur. Bu alandaki kent gelifliminde devflirme malzeme kullan›lm›flt›r (Magdalino niques, decorative arts and social life of the Do¤u Roma ‹mpartorlu¤u’nun önemli bir 2002, 529). Bu dönemde yap› boyutlar›, plan Middle Ages. It is as important for their neighborhoods as the monuments them- yeri vard›r. Tarihi Yar›mada üzerinde, biçimleri, yap›m teknikleri ve selves to preserve the authentic features, UNESCO taraf›ndan Dünya Miras› malzemeleriyle özelleflen yeni bir mimari for the sustainability of the urban memory üslup özellikle kilise mimarisinde kendini and integrated value of a monument with Listesi’ne al›nan dört alan içinde de Do¤u its physical and social environment. In the Roma ‹mparatorlu¤u’na ait an›tlar çok göstermifltir (Ousterhout 2001, 3). course of the study, data from library and katmanl› kültür miras›n›n önemli bir archival research were collected, photographic surveys, measured drawings parças›n› oluflturur. Do¤u Roma ‹mpara- Çal›flmada hedeflenen 843-1204 y›llar› on the sites, descriptions and chronological torlu¤u’ndan günümüze ulaflan mimari aras›nda, baflkent olarak tüm ekonomik, analyses were prepared and evaluated in the scope of architectural conservation miras içinde karakteristik özellikleri ve sosyal, mimari geliflmelerin merkezi discipline. Bearing in mind the earthquake yap›m teknikleri ile Orta Bizans dönemi durumunda bulunan ‹stanbul’da infla risk, proposals for maintenance, repair, edilerek, günümüze ulaflabilen kiliselerden management and utilization of the (843-1204) kiliseleri bu çal›flman›n architectural and archeological values konusunu oluflturmaktad›r. üçünün (Vefa Kilise Camii, Atik Mustafa Pafla were put forward. Bizans mimarisi ve toplumunun sosyal Camii, Fethiye Camii ve Müzesi) incelenerek, Anahtar Kelimeler: ‹stanbul, Orta Bizans Dönemi, Kilise, Vefa yap›s›, Orta Bizans dönemini haz›rlayan yap›m teknikleri, malzemeleri, bilinen Kilise Camii, Atik Mustafa Pafla Camii, ‹konk›r›c› dönemde (7.yy. bafl›-843), onar›mlar›, bugünkü kullan›mlar› ve Fethiye Camii ve Müzesi, Pammakaristos Manast›r› Kilisesi, Dünya Miras›, Koruma. radikal olarak de¤iflmifl, nüfusun ve suyun çevreleriyle birlikte korunma sorunlar›n› Keywords: azalmas›yla büyük hamamlar kullan›lamaz saptamakt›r. ‹ncelenen yap›lar›n üçünün , Middle Byzantine Period, Church, Kilise Camii, Atik Mustafa Pafla Camii, duruma gelmifltir (Magdalino 1990, 165). de Geç Bizans (1261-1453), Osmanl› ve Fethiye Camii/Pammakaristos Tiyatro, pandomim ve mim gösterilerinin Cumhuriyet dönemlerine ait ek ve Church/Museum, World Heritage, Peservation, Conservation. Say› 15, 2013 35 Mine Esmer, Zeynep Ahunbay

onar›mlar› da çal›flma kapsam›nda ele yetkililerin mimarl›k miras›n›n 1 www.icomos.org.tr/.../ICO- al›nm›flt›r. korunmas›n da özel ve yayg›n MOSTR_0551444001353672589.doc Bu üç an›t ve çevrelerinin özgün nitelik- sorumluluklar› olmal›d›r ve bütünleflik lerinin korunmas›, kentsel belle¤in koruma ilkelerini uygularken, kentsel ve süreklili¤i ve içinde bulunduklar› dokuyla k›rsal topluluklardaki mevcut toplumsal ve bütünleflik de¤er oluflturmalar› aç›lar›ndan fiziksel gerçeklerin süreklili¤ini de hesaba önemlidir. Ortaça¤ ‹stanbul’undan katmak zorundad›rlar. Gelecek, geçmiflin günümüze, mimari üsluplar›, mekan pahas›na kurulamaz ve kurulmamal›d›r. Resim: 1 tasar›mlar›, opus sectile, mozaik, fresk ya Çal›flmada ele al›nan Süleymaniye ile Kilise Camii, da keramoplastik bezeme ö¤eleriyle, eflsiz -Balat-Ayvansaray Kentsel kuzeybat›dan bak›fl (Esmer 2007) birer tarihi belge niteli¤i tafl›makta olan bu Bölgeleri, 2006’da yenileme alan› ilan Resim: 2 üç yap›, dönemlerinin yap›m tekniklerinin, edilmifllerdir. Ancak söz konusu alanlar Vefa Kilise Camii yak›n estetik de¤erlerinin, mimari ve sosyal Dünya Miras› Alan› içinde veya etkileflim çevresi, sarn›çlar mavi, Müflküle Sokak’tan ortamlar›n›n anlafl›lmas›na olanak bölgesinde yer almaktad›rlar. Yenileme ulafl›lan geçit ve oda ile sa¤lamaktad›r. Uzun zamand›r kapsaml› gibi bir kavramla bafltan z›t düflmeleri bir ‹stanbul Üniversitesi alan›nda kalan yap› bir bilimsel araflt›rman›n konusunu yana, ulusal ve uluslararas› koruma kal›nt›s› ise sar› renkle oluflturmayan bu yap›lara, önemleri ve mevzuat› çerçevesinde korunmas› gereken belirtilmifltir (Esmer çevrelerinin de acil müdahale gerektirmesi çok boyutlu bir kültür miras› içermekte- 2012, 273) Resim: 3 dolay›s›yla öncelik verilmifltir. dirler. Bu alanlarda uygulamaya Kilise Camii, d›flnarteks Bu dönemden günümüze ulaflan yap›lar›n sokulmaya çal›fl›lan yenileme projeleri mozaikleri detay (Esmer 2009). çevreleri, örne¤in içinde Vefa Kilise toplum yarar›n› de¤il, rant› ve ya¤may› Camisi’ni bar›nd›ran Süleymaniye öne ç›karmaktad›r. ‹stanbul’daki bu Bölgesi, Fethiye Camisinin bulundu¤u çöküntü bölgelerinin, yaflayanlar›n›n da Çarflamba ve Atik Mustafa Pafla kat›l›m› ile iyilefltirilmesi, toplumsal ç›kar- Camisi’nin bulundu¤u Ayvansaray semt- lar› gözeten, kat›l›mc›, fleffaf ve leri, son elli y›l içinde çöküntü bölgelerine denetlenebilir uygulamalar yürütülmesi dönüflmüfltür. Bu bölgelerdeki gerek gerekmektedir. Cumhuriyet dönemi, gerek daha öncesine ait kültürel miras, düflük gelir ve e¤itime 1. Kilise Camii ve Vefa Semti sahip kullan›c›lar›n elindedir. Bu durum, ‹stanbul’da, Süleymaniye kentsel çevreleri ile bir bütün oluflturan, bölgesindeki Vefa Semti’nde bulunan bulundu¤u fiziksel ve sosyal çevreden Kilise Camii’nin (fiekil 1) Bizans soyutlanamayan yap›lar›n, koruma bilinci olmayan kifliler taraf›ndan tahrip edilmesi Resim: 1 sonucunu do¤urmaktad›r. 1969’da Brüksel’de yap›lan Avrupa Konferans›’ndan itibaren, koruma kavram›n›n, “mimari miras” deyimi ile çevresiyle uyumlu ve kent planlama politikalar› ile “bütünleflmifl” bir kavram olarak kabulüne karar verilmifltir. 1975 y›l›nda kabul edilen Amsterdam Bildirgesi1 ’ne göre, bütünleflik koruma yerel yetkililerin sorumlulu¤unu da kapsar ve yurttafllar›n kat›l›m›n› gerektirir. Yerel

36 Say› 15, 2013 ‹stanbul’da Orta Bizans Dönemi’ne Ait Üç An›t ‹le Çevrelerinin Bütünleflik Olarak Korunmas› ‹çin Öneriler

dönemindeki as›l ad› konusunda kesin ileri sürmüfltür. Kilise Camii civar›nda bir bilgi yoktur (Müller-Wiener 2007, 169) bulunan sarn›çlar›n söz konusu (Resim 1). O dönemdeki flehir planlamas›na manast›rlara ait oldu¤u düflünülmektedir göre X. Regio’da, üçüncü tepenin bat› (Resim 2). Özellikle, Kilise Camii’nin yamac›nda yer almaktad›r (Müller-Wiener bat›s›nda ve güneyinde yer alan sarn›çlar, 2007, 169). Günümüzde, Molla fiemseddin yak›nl›klar› dolay›s›yla Kilise Camii ile Gürani Camii olarak da tan›nan eserin iliflkili olmal›d›rlar. Kilise Camii’nin güneybat›s›nda yer alan Müflküle Sokak’taki bir hurdac›dan, zemin seviyesi alt›ndaki bir geçit ve geçidin sonunda bir odaya ulafl›lmaktad›r (Resim 2).

Kilise Camii d›flnarteks kubbelerinde yer alan mozaikler, ‹stanbul’da, yeniden Helenistik geleneklere dönülen bir

Resim: 2 Resim: 3 vâk›f› fieyhü’l-islam Molla Gürani’dir rönesans olarak nitelendirilen (Ayvansarayi, 251). devri resim sanat›n›n, Fethiye ve Kariye camilerindeki fresk ve mozaiklerle ile 19. yy. tarihçilerinden ço¤u (Bayet, Lenoir, birlikte günümüze ulaflan en önemli üç Salzenberg), yap›n›n, Hz. Meryem’e örne¤inden biridir (Resim 3). sunulmufl olan Theotokos kiliselerinden biri oldu¤unu düflünmüfller ve kitaplar›nda Yap›n›n bat› cephesi önünde Bizans yap›y› bu flekilde adland›rm›fllard›r. döneminde farkl› bir merdiven bulundu¤u, Yap›n›n as›l ad› konusunda, yayg›n 1937’deki bir kanalizasyon inflaat› olarak kullan›lan di¤er bir isim ise s›ras›nda Mamboury taraf›ndan ortaya Theodoros’dur (Pulgher 1878, 22). Ancak, ç›kar›lm›flt›r. Mevcut durumdaki çift kilisenin hangi Theodoros kilisesi oldu¤u tarafl› merdiven yerine, cepheye dik, konusunda görüfl ayr›l›¤› vard›r; zira, tek ç›k›fl yönü bulunan bir merdivenin Bizans döneminde, flehirde, bu azize kal›nt›lar› görülmüfltür (Mamboury 1938, 307). adanan onalt› kiliseden söz edilmektedir (Janin 1953, 155-62). Yap›n›n çevresi Ad›n› 1550-1559 y›llar› aras›nda Kanuni Mango (1958, 429), Kilise Camii’nin Vefa Sultan Süleyman taraf›ndan yapt›r›lan civar›nda, 14. ve 15. yy.’larda kurulan üç külliyeden alan Süleymaniye bölgesi, manast›rdan birinin kilisesi olabilece¤ini Osmanl› sivil ahflap mimarisinin, Sinan’›n

Say› 15, 2013 37 Mine Esmer, Zeynep Ahunbay

Resim 4: Haliç’ten Süleymaniye 2 (Esmer 2011) Resim: 5 Vefa Kilise Camii, plan (Esmer 2012, 276)

2 Haliç Metro Köprüsü inflaat›yla art›k bu perspektif de kaybedilmifltir. Resim: 4 baflyap›tlar›ndan Süleymaniye Camii ile Yap›n›n tan›m› birlikte görülebildi¤i, önemli bir tarihi Vefa Kilise Camii, Orta Bizans döneminin aland›r. Süleymaniye Camii, Haliç tipik kilise plan biçimi olan, “kapal› haç siluetinin ve kentsel belle¤in plan›na” sahiptir (Eyice 1980, 63). Yap›ya vazgeçilmez bir parças›d›r (Resim 4). d›flnarteks bat› cephesinden girilir. Befl

Süleymaniye, Konstantinus Devri’nden (324-337) itibaren büyük yang›nlar ve depremler sonucu yenilenmifl; ancak topografik verilere uyan organik yerleflmesi büyük bir de¤iflim göstermemifltir (Kuban 2001, 3). Vefa da, 19. yy. sonu/20. yy. bafl›na kadar, din ve bilim adamlar›n›n, ö¤rencilerin yo¤unlaflt›¤› bir semttir (Erdo¤an 1941, 33). 20. yy.’da terk edilmeye bafllanan Süleymaniye’deki bofl yap›lar daha düflük gelire sahip bir kitle taraf›ndan doldurulmufl; bölge bir bozulma ve y›pranma sürecine girmifltir (Ortayl› 2009, 44). Sanayinin bölgeye girmesi ve yap›lar›n kullan›c›lar›n›n el de¤ifltirmesi bir bak›m-onar›m problemi yaratarak, baz› yap›lar›n tamamen kaybedilmesi ile sonuçlanm›flt›r (Ahunbay, 1998: 5). Bu y›pranma neden gösterilerek, Dünya Miras› Listesi’ndeki Süleymaniye Kentsel Bölgesi, 24.05.2006 tarihinde “yenileme alan›” ilan edilmifltir.

Resim: 5 38 Say› 15, 2013 ‹stanbul’da Orta Bizans Dönemi’ne Ait Üç An›t ‹le Çevrelerinin Bütünleflik Olarak Korunmas› ‹çin Öneriler

Resim: 6 A-B

Resim: 7 fiekil 6a-6b: bölümlü d›flnarteksten üç bölümlü devflirme malzeme kullan›lm›fl olan, Minare korkulu¤u a: 1995 (Erdo¤an 1996, nartekse ulafl›l›r (Resim 5). Narteks kemerli yar›m-yuvarlak tu¤lalarla örülmüfl Resim: 504), bir kap›yla naosa ba¤lanmaktad›r; üç nefli minaresidir (Resim 6). b: Esmer 2007 naos, do¤u cephesinde ana nefte d›flar› fiekil 7: taflk›n apsis, yan neflerde, d›flar› taflk›n An›t›n güney cephesinde, güney haçvari Kilise Camii, güney cepheye olmayan pastoforion hücreleri ile son kola denk gelen orta k›s›mda, saça¤›n sabitlenmifl üç keramik çanak (Esmer 2009) bulur (Resim 5). Kuzey eke d›flnarteksten, hemen alt›ndaki üçgen yüzeye sabitlenmifl güney eke, güneyindeki avluda olan üç keramik çanak, ‹stanbul’da d›fl bulunan (derme-çatma) bir konuttan cephede bu biçimdeki bezemeye tek örnek ulafl›lmaktad›r. olmas› aç›s›ndan ilginçtir. Tez çal›flmas› kapsam›nda, foto¤raf ve çizimle belgele- Yap›n›n alt›nda, Bizans dönemine ait nen çanaklar›n tarihlendirilmesi için mezar odalar› bulundu¤u bilinmektedir; Ayyüz Sabuncu’ya baflvurulmufl; çanaklar mezar odalar›n›n bat› cephesinde yer alan Sabuncu taraf›ndan 13. yy.’›n ikinci girifli tu¤la ile örülerek kapat›lm›flt›r. yar›s›na ait, ‹ran Keflan türü olarak An›t›n, Osmanl› döneminden günümüze tarihlendirilmifltir ulaflan tek önemli eki, flerefesinde (Sabuncu 2010, 353) (Resim 7) .

Say› 15, 2013 39 Mine Esmer, Zeynep Ahunbay

Yap›n›n evreleri ve bilinen onar›mlar› Vefa Kilise Camii’nin mevcut k›s›mlar› dört yap› evresine tarihlendirilmektedir (Ousterhout 1987, fiekil 163; Mango 1965, 330). Üç nefli naos ve narteksin 11. yy.’da infla edildi¤i; kuzey ve güneydeki eklerin, yap›n›n Latin iflgali sonras›ndaki onar›m›nda yap›ld›¤›; d›fl narteksin ise 1320 civar›nda eklendi¤i düflünülmektedir (Mango 1965, 330; Ousterhout 1987, fiekil 161). D›fl narteksin kuzey ekden sonra yap›lm›fl oldu¤unu gösteren en önemli iz, d›fl narteksten kuzey eke geçiflte yer alan duvar parças› içinde kalm›fl kemerli pencere aç›kl›¤›n›n görünebilen alt Resim: 8 k›sm›d›r (Resim 8). Resim: 8 Kilise Camii, d›flnarteksten geçen kuzey-güney do¤rultulu 1484 tarihinde camiye dönüfltürülen kesit A-A (Esmer 2012, 278). yap›ya minare ve mihrap eklenmifltir Resim: 9 Kilise Camii, do¤u cephesi, (Barkan-Ayverdi 1970, 161). Baflbakanl›k de¤ifltirilen apsis penceresi Osmanl› Arflivi’nde bulunan, 30 Ocak (Esmer 2009). 1907 tarihli (‹.EV./1324 Z/8) belgeden, Resim: 10 Atik Mustafa Pafla Camii yap›n›n 20. yy. bafl›nda onar›ld›¤› (Esmer 2009). ö¤renilmifltir. Yap›, 20.yy.’daki son Resim: 11 kapsaml› onar›m›n› ise 1937’de 3.-4. yy.’lar karakteri tafl›yan ve “Mumhane Duvarlar›” geçirmifltir. D›flnarteks mozaiklerinin ve denilen k›sa duvar parças› kubbe pencerelerinin aç›ld›¤›, mermer görülmektedir (Esmer 2012, 224). kornifllerin temizlendi¤i bu onar›mda, Resim: 12 naos içinde yer alan ahflap mahfil, y›k›lma Blakhernae Bölgesi, surlar›n tehlikesi oldu¤u için, Nomidis taraf›ndan hipotetik dönem analizi (Altl›k: Schneider 1951) kald›r›lm›fl; onar›m, Vak›flar taraf›ndan (Esmer 2012, 392). tam bitmeden durdurulmufltur (Nomidis 1958, 17). Nomidis, onar›m esnas›nda, yap›n›n alt›nda bulunan, o zamana kadar incelenmemifl mezar odalar›n›n baz›lar›n› Resim: 9 da inceleme f›rsat› bularak, gözlemlerini harçlar›n içerdi¤i tuzlar, yap›n›n özgün makalesine aktarm›flt›r. tafl+tu¤la malzemesine zarar vermektedir. Düzgün olmayan, dereleri ve ak›fl yönleri 1937’den sonra, Vak›flar taraf›ndan iyi düzenlenmemifl çat› örtüsünden s›zan projesiz baz› onar›mlar yap›lm›flt›r. su içerde sorun yaratmaktad›r. 1972’deki Vak›flar onar›m›nda d›fl cephe Yap›da, bugün mevcut olan minber, derzlenirken yap›n›n tarihi dönemlerine ait Hadikatü’l Cevami’de bahsedilen özgün önemli izler kaybedilmifl; kuzey ekin çat› minber de¤ildir (Ayvansarayi 2001, 251). Son biçimi de¤ifltirilmifltir. Çat›da ve Osmanl› onar›m›ndan kalan kalem ifli cephelerde kullan›lan çimento esasl› bezemeler ve Bizans mozaikleri, 1979’da,

40 Say› 15, 2013 ‹stanbul’da Orta Bizans Dönemi’ne Ait Üç An›t ‹le Çevrelerinin Bütünleflik Olarak Korunmas› ‹çin Öneriler

imam taraf›ndan badana ile kapat›lm›flt›r. Bizans Dönemi’nde, kentin XIV. Muhafazakâr bölge sakinleri, an›t›n Regio’sunda yer alan yap›n›n as›l ad› cephesindeki kabartmalar› yer yer bilinmemektedir (Müller-Wiener 2007, 82). kaz›yarak, çimentolu harçla s›vam›fllard›r. Minarenin 1995 y›l›na de¤in mevcut olan Yap›n›n çevresi flerefe korkuluk levhalar› yok olmufltur Notitia Urbis Constantinopolitanae’ye (Resim 6). Yap›n›n, do¤u cephesindeki göre, Ayvansaray semti, antik dönemde do¤ramalar, 21 Ocak 2009 tarihinde, pvc Konstantin duvarlar›n›n d›fl›nda bulunan esasl› pencerelerle de¤ifltirilmifltir (Resim 9). ve duvarlarla çevrili, Blakhernae ad›nda bir kasabad›r (Schneider 1951, 87). Tekfur 2. Atik Mustafa Pafla Camii ve Saray›’ndan, Mumhane duvarlar› ile Ayvansaray Semti Anemas zindanlar›na, oradan Lonca’ya Atik Mustafa Pafla Camii, ‹lçesi’nin geçerek, Aya Dimitri Kilisesi’ne uzand›¤› Ayvansaray Semti’nde yer almaktad›r düflünülen Blakhernae Surlar›n›n, do¤u ve

Resim: 10 (Resim 10). Ayvansaray’›n Bizans kuzey duvarlar› tamamen kaybolmufl; bat› k›sm› Blakhernae Saray›’n›n yap›m› ile çok de¤iflmifltir (Schneider-Meyer-Plath 1943, 100). Duvarlardan günümüze ulaflan, yap›m tekni¤i ve yar›m yuvarlak burçlar› ile Geç Roma dönemi (3.-4. yy.’lar) karakteri tafl›yan ve “Mumhane Duvarlar›” denilen k›sa parça, yap›lar›n aras›nda zorlukla seçilmektedir (Schneider-Meyer-Plath 1943, 100) (Resim 11).

5. yy.’›n bafl›nda, ‹mparator II. Theodosius, surlar› daha bat›ya alarak flehri büyütürken; yaklafl›k Tekfur Saray› bölgesinde yeni duvarlar (5. yy.), eski Blakhernae surlar›na ba¤lanm›flt›r (Millingen 1899, 116). 439 y›l›ndan itibaren, (Aya Dimitri

Resim: 11 döneminden günümüze ulaflan önemli an›tlar›ndan biri olan yap›n›n, ilk yap›m tarihinin 9. yy.’›n ikinci yar›s› oldu¤u düflünülmektedir (Mathews-Hawkins 1985, 128). Girifli, Bizans döneminde Ayia Anastasia kap›s›n›n aç›ld›¤› sokaktan, flimdiki ad›yla Çember Soka¤›’ndand›r. Yap›, içinde sahabeden Hz. Cabir’in kabrinin bulundu¤u inanc›yla, “Hz. Cabir Camii” olarak da an›lmaktad›r. Vâk›f› II. Bayezid dönemi (1481-1512) sadrazam› Koca Mustafa Pafla’d›r (Barkan-Ayverdi 1970, 366-7). Resim: 12

Say› 15, 2013 41 Mine Esmer, Zeynep Ahunbay

Kilisesi önüne kadar uzanan) Blakhernae surlar›n›n Haliç k›y›s›na, Konstantin zaman›nda Ayakap› civar›nda sonlanan Haliç Surlar› ba¤lanm›flt›r (Müller-Wiener 1998: 66). Ancak, kentin XIV. Regio’sunun bir mahallesi haline gelen Blakhernae’da, surlar sadece yukar› Blakhernae’y› çevrelemektedir (Resim 12). Meryem/Theotokos ton Blahernon Kilisesi’nin de bulundu¤u afla¤› Blakhernae surlar›n d›fl›nda kalm›flt›r. 626’da afla¤› Blakhernae’n›n Avarlar taraf›ndan ya¤malanma tehdidi ortaya ç›k›nca; ‹mparator Heraklius (610-641), 627’de 12 burçluk Heraklius surlar›n› Resim: 13 Bu triklinoslar›n say›s›n›n zamanla artarak Resim: 13 yapt›rm›flt›r (Schneider 1951, 87). Aya ‹flgal alt›nda bulunan dörde ç›kt›¤› ve bugün Hançerli Dimitri Kilisesi’nden Pteron’a uzanan triklinoslar ve saraya ait duvar bu surlarla afla¤› Blakhernae da Hamam’›n bulundu¤u yerden güneye kal›nt›lar› (Esmer 2011). do¤ru uzanan, duvarlar ile çevrili yüksek güvence alt›na al›nm›flt›r. Resim: 14 düzlük üzerinde dört triklinosun A. Eski sokak dokusu bulundu¤u tahmin edilmektedir (Eyice 1995, (Esmer 2011) 9. yy. bafl›nda, V. Leo (813-820) bir ön B.Ayvansaray Türk Mahallesi 263). 10 yy.’a gelindi¤inde, Blakhernae’da duvar (Leo-siper duvar›n›) yapt›rm›flt›r (‹BB web sitesi), bir saray kompleksi oluflmufl; 11. yy.’da C. Fener-Balat Sahil Yenileme (Schneider-Meyer-Plath, 1943: 104). ‹mparator ‹mparator Alexios Komnenos, flimdi Projeleri II. Mikail ve o¤lu Theophilos’un (‹BB web sitesi). üzerinde ‹vaz Efendi Camii’nin bulundu¤u hükümdarl›¤›nda (821-842) Haliç surlar› terasa, bir saray daha ekletmifl ve onar›lm›fl; B15, B16, B18 olarak ‹mparator Manuel Komnenos da bir kabul adland›r›lan beflgen planl› kuleler eklen- salonu yapt›rm›flt›r (Janin 1939, 124). 12. mifltir (Schneider-Meyer-Plath 1943, 104) (Resim yy.’da ‹mparator Manuel Komnenos, 12). Haliç surlar›n›n en bat›s›nda, zamanla buradaki saray ve kale kompleksini dolan Haliç sahiline geçifli önlemek geniflletmek için, surlar›n› mevcut amac›yla, mevcut surlara dik bir duvar, Theodosius surlar›n›n bat›s›na yapt›rm›flt›r Theophilos (829-842) zaman›nda, H2 bur- cundan denize do¤ru uzat›lm›flt›r. Bu (Schneider-Meyer-Plath 1943, 104) (Resim 12). Bugün bu triklinoslar ve saraya ait duvar duvar üzerinde Xyloporta (Dîdeban Kap›s›) kal›nt›lar›, Hançerli Hamam’›n kuzeyinde, denilen bir kap› bulunuyordu; 1868’de hala görülebilir durumdad›r; ancak y›k›lan kap›n›n üzerinde, Theophilos’a ait üzerlerinde kaçak yap›lar bulunmaktad›r bir kitabe (Dirimtekin 1956, 11) vard›. (Resim 13). Ayvansaray, Orta Bizans döneminde Blakhernae Saray› ile ünlenmifltir Ayvansaray, Bizans baflkentinin Araplar taraf›ndan, 7. yy.’›n bafl›nda ve 8. yy.’›n (Schlumberger 1996, 188). Blakhernae ilk çeyre¤inde kuflat›lmas› s›ras›nda flehit Saray›’n›n temelleri, büyük ihtimalle olanlar (sahabeler) nedeniyle islamiyet buradaki varl›¤› Notitia Urbis Constantinopolitanae’den ö¤renilen aç›s›ndan da önemlidir (Kara 2003, 35). Pteron’daki Toklu ‹brahim Dede, triklinoslara dayan›r (Eyice 1995, 263).

42 Say› 15, 2013 ‹stanbul’da Orta Bizans Dönemi’ne Ait Üç An›t ‹le Çevrelerinin Bütünleflik Olarak Korunmas› ‹çin Öneriler

3 Camilerde son cemaat yerinde namaz k›lanlara, içerideki imam›n tekbirlerini tekrar ederek cemaatin birlikte namaz k›labilmesini sa¤lamak için yüksekçe bir pencere içine ve d›flar›ya taflk›n olarak infla edilmifl balkon fleklinde ç›kmad›r; son cemaat müezzini imam›n tekbirlerini buradan tekrar ederek d›flardaki duymayan cemaate bildirir.

Resim: 14 Ayvansaray’›n en çok ziyaret edilen (Resim 15). Son cemaat yerinden, üzerinde haziresidir (Mehmet Ziya 1928, 248). mükebbire3 bulunan bir kap› ile naosa Fener-Balat-Ayvansaray, bar›nd›rd›klar› geçilir. Naosun do¤u cephesinin ortas›nda, Kara ve Haliç Surlar›, an›tsal, sivil d›flar› taflk›n apsis, yanlarda, daha az mimarl›k eserleri ve Kara Surlar› ile taflk›n pastoforion hücreleri bulunmaktad›r etkileflimlerine ra¤men, 2006’da, (Resim 15). “yenileme alan›” ilan edilmifltir. Bu Naosun, bat›daki üç birimi üzerinde alanda, 5366 say›l› Yasa’yla uygulanmak bulunan ahflap galeri kat›na, kuzey ve istenen “Ayvansaray Türk Mahallesi” ve güneybat› köfle birimlerden, ahflap “Fener-Balat Sahil Kesimi” Yenileme merdivenlerle ulafl›l›r. Galeride, bat› Projeleri, doku, parselasyon ve gabari duvar›ndaki bir kap›dan mükebbireye de¤ifliklikleriyle, Haliç Surlar›n› ve di¤er geçilmektedir. Yap›n›n güneybat› arkeolojik verileri zedeleyecek, alan› geri köflesinde, kesme tafltan bir minare dönülemez flekilde tahribata u¤ratacakt›r bulunmaktad›r (Resim 15). (Resim 14). Yap›n›n evreleri ve bilinen onar›mlar› Yap›n›n tan›m› Atik Mustafa Pafla Camii, 9. yy.’›n 2. Atik Mustafa Pafla Camii, Eyice yar›s›na tarihlendirilmektedir taraf›ndan, Bizans mimarisindeki, “kapal› (Mathews-Hawkins 1985, 128). Güney haç planl›” kiliselerin “köfle duvarl› tipi” cephesinin bat› bölümünde, duvar ve olarak s›n›fland›r›lm›flt›r (Eyice 1995, 407). kemer örgüsünün üst k›s›mdaki Yap›ya, bat› cephesinden, belirlenemeyen farkl›l›¤›, en geç 14. yy. ortas›nda bir bir tarihte y›k›lan narteksinin yerine onar›m geçirmifl oldu¤unu eklenen son cemaat yerinden girilmektedir göstermektedir.

Say› 15, 2013 43 Mine Esmer, Zeynep Ahunbay

Yap›, Bizans döneminde son olarak, güney cephede bulunan ve 15. yy.’›n ilk yar›s›na tarihlendirilen fresklerin yap›ld›¤› dönemde, bir müdahale görmüfl olabilir (Resim 16). Fetihten sonra, camiye dönüfltürülen yap›n›n kubbesinin 1509 zelzelesinden sonra yenilendi¤i düflünülmektedir (Eyice 1995, 406). Belirlenemeyen bir tarihte y›k›lan narteksin yerine bir son cemaat yeri eklenmifltir. 1729 y›l›ndaki büyük yang›nda hasar görerek onar›ld›¤› düflünülen yap›ya (Ünver 1953, 38), Hz. Cabir’in makam türbesinin, II. Mahmut döneminde eklendi¤i ya da var olan türbenin onar›ld›¤› düflünülmektedir. 1894 zelzelesinde cami zarar görmüfl, minaresi k›smen y›k›lm›fl; (Koçu 1958, 1293); 1906 y›l›na kadar süren bir onar›m geçirdi¤i BOA4’da bulunan bir belgeden ö¤renilmifltir (‹.EV. 1314 L 7).

Resim: 15 1958’den önceki bir onar›mda, üç tarafa Resim: 15 e¤imli son cemaat yeri çat›s› tek e¤imli Atik Mustafa Pafla Camii, plan (Esmer 2012, 379). hale getirilmifltir (Eyice 1958, 1295). 1992’de, Resim: 16 cami derne¤i taraf›ndan gerçeklefltirilen Kapat›lan A. Damianus, B. Mikail, A. izinsiz onar›m Lioba Theis taraf›ndan Kosmas fresklerinin güney cephedeki yeri (Esmer 2009) foto¤raflarla belgelenmifltir (Theis 2005, 46). (fiekil 15’de fresklerin plandaki Tüm iç s›valar› raspa edilen, türbesinin yerleri iflaretlenmifltir). ahflap bölmesi kald›r›lan yap›ya, uygun Resim: 17 Atik Mustafa Pafla Camii, C-C kesiti olmayan ekler getirilmifl; güney (Esmer 2012, 381). Resim: 16 cephesindeki freskler kapat›lm›flt›r (Resim Resim: 18 Regio’sunda yer alan Teotokos tis Fethiye Camii minaresinden üst 16). Tez kapsam›nda yap›lan ölçümler Pammakaristu Manast›r›’n›n kilisesidir örtüye ve Haliç’e bak›fl sonucu elde edilmifl olan çizimlerde (Esmer 2010) (Eyice 1995, 300). Hz. Meryem ad›na yap›n›n orta akstan güneye ve kuzeye Resim: 19 kurulmufl olan manast›rdan günümüze Fethiye Camii, vaziyet plan› do¤ru gösterdi¤i deformasyonlar›n ileri (Esmer 2012, 442) kiliseler ve (kuzey kilise naosu alt›nda, yap›n›n derecede oldu¤u tespit edilmifltir (Resim 17). kuzeydo¤u, bat› ve güneyindeki) sarn›çlar d›fl›nda yap› ulaflamam›flt›r. Günümüze 3. Fethiye Camii ve Müzesi ve Çarflamba ulaflan bitiflik iki kiliseden, kuzeydeki ana Semti kilise Hz. Meryem’e, güneydeki mezar Fethiye Camii, Fatih ‹lçesi, Kâtip flapeli Vaftizci Yahya’ya adanm›flt›r Muslihiddin Mahallesi’nde yer al›r. (Hallensleben 1963-64, 128). Kuzey kilise, Tarihi Yar›mada’n›n 5. tepesinde Pammakaristos Manast›r›’n›n oluflturulan genifl bir terasa oturan yap› katholikonu/esas kilisesidir. 4 Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi. (Resiml 18); Bizans döneminde kentin XIV.

44 Say› 15, 2013 ‹stanbul’da Orta Bizans Dönemi’ne Ait Üç An›t ‹le Çevrelerinin Bütünleflik Olarak Korunmas› ‹çin Öneriler

Resim: 18 Kemalettin Bey’in tasarlad›¤›, bugün “Fethiye ‹lkö¤retim Okulu” olarak Resim: 17 kullan›lan medreseye b›rakm›flt›r Pammakaristos Manast›r›, Sultan III. (Yavuz 1981, 40). Murad döneminde (1574-95), Azerbaycan ve Gürcistan’›n fethi an›s›na “Fethiye” Yap›n›n çevresi ismiyle camiye dönüfltürülmüfltür Reflat Ekrem Koçu’ya göre, Çarflamba (Ayvansarayi 2001, 215). Bu ifllev semtinin s›n›rlar› tam belli olmamakla de¤iflikli¤inin yaratt›¤› en büyük mekânsal birlikte, Darüflflafaka Lisesi, Murad Molla de¤iflim kuzey kilisede olmufltur. Yap›n›n Kütüphanesi, Mehmed A¤a Camii ve güneybat› köflesine yerlefltirilen minareye Hamam›, ‹smail Efendi (A¤a) Medresesi ve ek olarak, do¤u cephesinde, ana ve yan Camii ve Çarflamba pazar›n›n kuruldu¤u apsisler kald›r›lm›fl, k›bleye yönelen, alan› içerdi¤i söylenebilir (Koçu 1958, 3761). mihrapl›, üzeri kubbe örtülü bir mekân Çarflamba ve civar›nda Fethiye Camii yap›lm›flt›r (Resim 18). Dönemin sadrazam› d›fl›nda, Odalar Camii, Kefeli Camii, Koca Sinan Pafla taraf›ndan, caminin Kas›m A¤a Camii, Bo¤dan Saray, Hirami avlusuna yapt›r›lan medrese (Ayvansarayi Ahmet Pafla Mescidi, ‹pek Bodrumu, 2001, 215), 20. yy. bafl›nda yerini Mimar Panagia Mukhliotissa Meryem Ana Rum Ortodoks Kilisesi gibi önemli Bizans Resim: 19 an›tlar› mevcuttur. Çarflamba, Osmanl› döneminde de birçok mescit, medrese, tekke ve türbenin yer ald›¤›; medrese mensuplar›n›n, bilginlerin yaflad›¤› bir semt olmufltur.

Fethiye Camii’nin naosunun alt›ndakine ek olarak, kuzeydo¤usunda, bat›s›nda (okulun k›smen alt›nda kalan), 150 m. kuzeyinde ve 50 m. güneyinde birer sarn›ç bulunmaktad›r. Yap›n›n kuzeydo¤usunda- ki sarn›ç Strzygowski (1893, 75), bat›s›ndaki ise Wulzinger (1913, 374-6) taraf›ndan incelenerek, yaklafl›k 14. yy.’a tarihlendirilmifltir (Resim 19).

Say› 15, 2013 45 Mine Esmer, Zeynep Ahunbay

Yap›n›n tan›m› Fethiye Camii ve Müzesi yap›lar›, 1. Kuzey kilise, kuzey eki ve do¤usuna eklenen mihrap eki, 2. Güney Kilise (mezar flapeli), 3. D›fl narteks, 4. Minare’den oluflmaktad›r (Resim 20). Bunlara ek olarak, Kuzey kilise naosu alt›nda bir sarn›ç, d›flnarteks bat› koridorunun kuzey kanad› alt›nda ise bir mezar odas› bulunmaktad›r. Kuzey kilise, Eyice taraf›ndan, “dehlizli tip” olarak s›n›fland›r›lm›flt›r (Eyice 1980, 22). Planda, ana kubbenin alt›ndaki kare planl› mekan, kuzey, güney ve bat›dan, tonozlu, bas›k dehlizlerle çevrilidir (Resim 20). Ana kubbe, etraf›n› saran koridorun çat› seviyesi üzerinde yükselmekte; orta mekan, kubbeyi tafl›yan kemerlerin aynalar› Resim: 20 içine aç›lan pencerelerle ayd›nlanmaktad›r. Fethiye Camii, plan› Eyice’ye göre, Güney kilise ise tipik (Esmer 2012, 443) Bizans kilise plan biçimi olan, dört Resim: 20 sütunlu kapal› haç plan›na sahiptir 18. yy. onar›mlar›yla ilgili olarak (Eyice 1980, 2). Üç nefli naosu, ana nefden BOA’nde iki kapsaml› onar›m keflfi ve nartekse aç›lmakta; narteks üzerinde, bir vak›f harcama kayd› bulunmaktad›r bat› duvar›ndaki bir merdivenden (Mazlum 2004, 168). 19. yy.’da ise, cami ulafl›lan, gynekaion bulunmaktad›r. girifli üzerinde yer alan kitabeye göre, 1845’e tarihlendirilen Sultan Abdülmecid Yap›n›n evreleri ve bilinen onar›mlar› onar›m› gerçekleflmifltir (Eyice 1980, 23). Kuzey kilisenin çekirde¤ini oluflturan 1936-38 aras›nda Fethiye Camii, Y.Mimar kubbeli orta mekân ile etraf›ndaki Süreyya Yücel’in yönetiminde Vak›flar dehlizler ve bunlar›n alt›ndaki sarn›ç taraf›ndan onar›lm›flt›r (Altan 1938, 296). Komnenos dönemine aittir. Yap› 1261 Fethiye Camii, 1955 y›l›nda, ‹stanbul’da sonras›nda onar›lm›fl ve kuzey ek infla toplanan Bizans Kongresi öncesinde edilmifltir. Parekklesion 1315 civar›na onar›lm›fl; yap› kongreden sonra 1959’da tarihlendirilmektedir. Yap›y› kuzey, bat› tekrar ele al›nm›flt›r (Tamer 2003, 121). ve güneyden saran d›flnarteksin, 1326-41 Kapsaml› de¤iflikliklerin yap›ld›¤› her iki y›llar› aras›nda yap›ld›¤› düflünülmektedir. onar›m›n da kontrol amiri, Y. Mimar Kilise, 1591-92 y›llar›nda, Mimarbafl› Cahide Tamer’dir (Tamer 2003, 153). Dalg›ç Ahmet Pafla taraf›ndan camiye 1960-63 y›lllar› aras›nda müze olarak dönüfltürülmüfltür (Eyice 1995, 300). ayr›lan Güney kilisede Amerikan Bizans Enstitüsü taraf›ndan bir restorasyon 16. yy. sonunda camiye dönüfltürüldükten yap›lm›flt›r (Mango-Hawkins 1962-63, 319-33). sonra, 18. yy.’a kadar arfliv kay›tlar›nda 1950/60’lardaki onar›mlarda, çimento yap›yla ilgili bir belgeye rastlanmam›flt›r. esasl› harçlar yo¤un olarak kullan›lm›flt›r.

46 Say› 15, 2013 ‹stanbul’da Orta Bizans Dönemi’ne Ait Üç An›t ‹le Çevrelerinin Bütünleflik Olarak Korunmas› ‹çin Öneriler

1976’da Fethiye Müzesi bahçesine, sa¤lanmas›, Haliç Metro Köprüsü6 5 Gayrimenkul Eski Eserler An›tlar Yüksek Kurulu. GEEAYK5 onayl› projeye göre, bekçi (Resim 15) ve Karayolu Tüp Geçifl Projesi 6 Bu makalenin ilk ele al›nd›¤› May›s konutu ve ziyaretçi tuvaleti yap›lm›flt›r. gibi uygulamalarla Tarihi Yar›mada’n›n 2012’de hala geçerli olan bu öneri, ne yaz›k ki köprünün büyük k›sm›n›n infla 2001 y›l›nda, ‹l Turizm Müdürlü¤ü, üstün evrensel de¤erinin zedelenmesinin edilmifl olmas›yla art›k (fiubat 2013) geçerli de¤ildir. Fethiye Müzesi için “2001 y›l› onar›m› ve önlenmesi (Resim 16), 7 www.international.icomos.org/Paris20 çevre düzenlemesi ifli” ad› alt›nda bir ● Koruma kurullar›n›n siyasi iradeden 11/GA2011_CIVVIH_text_EN_FR_final_201 20110.pdf bütçe ay›rm›flt›r. Bu ifl kapsam›nda, uzun ba¤›ms›z karar organizmalar› haline y›llar y›k›k bir durumda olan avlu duvar› getirilmeleri, yeniden infla edilmifl; bahçede peyzaj ● Sit alanlar›nda ve tescilli yap›larda çal›flmas›, ›fl›kland›rma yap›lm›fl ve özellefltirme yasas› kapsam›nda müzenin içine bilgi verici renkli levhalar müdahalelere izin verilmemesi, as›lm›flt›r. Bu ifl kapsam›nda yap›lan ● Kültür varl›klar›na zarar verilen önemli bir müdahale, II. Ayasofya’ya ait müdahalelerde verilecek cezalar›n sütun kaideleri, arflitrav parçalar›n›n a¤›rlaflt›r›larak, cayd›r›c› olmalar›n›n Ayasofya Müzesi’nden, buraya sa¤lanmas›, gibi büyük ölçekli ve genel tafl›nmas›d›r. Bu ifllem, tarihsel yan›lg›ya önlemler getirilmelidir. yol açan bir durum yaratm›flt›r. 2007 ● Yeni yap›lar›n kat yükseklikleri, y›l›nda, cami derne¤i, projesiz ve izinsiz cephelerinin malzeme, boyut, oran ve olarak, çat›ya kurflun kaplatm›fl, zemine renkleri, “Kentsel Tasar›m Rehberi”ne beton döktürmüfl, sarn›ç ve mezar odas› uygun yap›lmal›d›r. girifllerini kapatt›rm›fl, mihrap duvarlar›n› ● Tarihi Yar›mada’n›n bütününde içerden fayans ile kaplatm›fl, cephelere lastik tekerlikli araç yükü azalt›lmal›, klima d›fl üniteleri koydurmufltur. yayalaflt›r›lan alanlarda deniz ulafl›m› ile ba¤lant›l› hafif tramvay sistemleri Genel De¤erlendirme kullan›lmal›d›r. Ülkemizde, do¤al ve kültürel miras konusunda devlet ve toplumun Yap›lar›n Çevreleri için De¤erlendirme hassasiyetinin artmas›; uluslararas› ve Öneriler koruma kavramlar›n›n tüm kesimler 2006 y›l›nda Yenileme Alan› ilan edilmifl taraf›ndan benimsenerek, siyasi irade olan ve tez kapsam›nda da ele al›nan ve karar süreçlerine yerleflmesi Süleymaniye Bölgesi ile Fener-Balat- gerekmektedir. Koruma ilkeleri Ayvansaray semtlerinde, yerel yönetimlere ancak toplum geneline bir kültür verilen genifl yetkilerle bu de¤erli alanlar olarak yay›labilirse baflar›l› olunabilir. koruma kavram›ndan uzaklaflt›r›lmaktad›r. Bunu sa¤layabilmek için öncelikle: Süleymaniye Yenileme Projesi ● Envanter eksi¤inin giderilmesi, kapsam›nda haz›rlanan projeler, avan bilgi altyap›s›n›n güncellenerek proje niteli¤i tafl›makta; uygulay›c›y› devaml›l›¤›n›n sa¤lanmas›, yönlendiren ve k›s›tlayan detaylar ● 5366 say›l› Yenileme Yasas› ile içermemektedir. Mevcut binalar Tarihi Yar›mada içindeki turizm ve tamamen y›k›larak, daha önce hiç var yenileme alan› kararlar›n›n iptali ve olmam›fl yap›lar, ya da daha önce tüm alan›n 2863 say›l› Yasa varolan geleneksel yap›lar›n kötü kapsam›nda de¤erlendirilmesi, taklitleri infla edilmek istenmektedir ● ‹mar planlar› ve büyük ölçekli yat›r›m (Resim 21). kararlar›n›n koruma eksenli olmas›n›n

Say› 15, 2013 47 Mine Esmer, Zeynep Ahunbay

Bölgede uygulanmak istenen yenileme projesi, yüzeysel bir ihyadan öteye geçemeyecek öneriler içermekte; tarihi kentlerin ve kentsel alanlar›n korunmas›na yönelik olarak ICOMOS taraf›ndan 2011’de kabul edilen Valletta Prensipleri7 ’ndeki uluslararas› kabul görmüfl ilkelerden uzak kalmaktad›r. Semtin ço¤u düflük gelirli sakinleri için sosyal içerikli herhangi bir proje gözükmemektedir; böylece olay›n sosyal boyutu düflünülmemekte, sadece fiziksel çevrenin yüzeysel olarak de¤iflimi söz konusu olmaktad›r. Oysa 1975 tarihli Amsterdam Bildirgesi ve Avrupa Konseyi taraf›ndan belirlenmifl olan Avrupa Mimari Miras Tüzü¤ü’ne göre tarihi çevrenin içinde yaflayan› ile birlikte korunmas›; yoksul semt sakinlerinin mimari miras› korumak üzere yap›lan müdahaleler sonucu alan› Resim: 21 terk etmek zorunda kalmamalar› olan yerlerde kaz› sonucu, y›k›lm›fl olan Resim: 21 Süleymaniye Kentsel gerekmektedir. güney parekklesionu ile yap›n›n parças› Dönüflüm Projesi’ndeki Bu konudaki öneriler flöyle s›ralanabilir: oldu¤u manast›r›n di¤er yap›lar›na ait bilgi öneriler (‹BB web sitesi) ● Süleymaniye Kentsel Bölgesi’nin, tutarl› edinilebilir. ekonomik ve sosyal geliflme Fener-Balat Kentsel Bölgesi’nde de politikalar› içeren bir kent ve bölge Yenileme alan› kapsam›nda, 5366 say›l› planlamas›yla canland›r›lmas› uygun yasaya dayanarak uygulanmak istenen iki olacakt›r. Yenileme projelerinden proje bulunmaktad›r. Bunlar “Ayvansaray vazgeçilerek; mevcut bütçe varolan Türk Mahallesi” ve “Fener-Balat Sahil yap›lar›n konservasyonunda Kesimi” Yenileme Projeleri’dir. kullan›lmal›d›r. Süleymaniye’deki Karasurlar› DML8’nde iken, bunlar› düzenlemelerde, yap›lara ö¤renciler için bar›nd›ran Atik Mustafa Pafla konut, sosyal-kültürel ve bilimsel amaçl› Mahallesi’nin Toklu ‹brahim Dede, Kuyu, (yurt, kütüphane, tiyatro, araflt›rma merkezi, meslek Kafesçi Yumni sokaklar› ile çevrili 2867, edindirme atölyeleri vb.) ifllevler verilebilir. 2868, 2869, 2872 numaral› yap› ● Vefa Kilise Camii’nin merkezini adalar›nda Ayvansaray Türk Mahallesi oluflturdu¤u düflünülen manast›rla ilgili Yenileme Projesi gerçeklefltirilmek 566 ada/11 parseldeki sarn›ç, Müflküle istenmektedir. Sokaktan ulafl›lan geçit, Kilise Camii’nin ‹kinci proje olan Fener-Balat Sahil Kesimi bat› ve kuzeyindeki sarn›çlar (Resim 2), Yenileme Projesi’nde, yenileme ad› Mamboury’nin 1938’de Divan Efendisi alt›nda, mevcut kültür varl›klar›n› yok Sokak’ta gördü¤ü duvarlar (Mamboury 1938, edecek, ada baz›nda projelerle, Atik 307) dikkatle araflt›r›lmas› gereken Mustafa Pafla Mahallesi’nden 2872, 2873, noktalard›r. Kilise Camii çevresinde 2874 ve 2875 no.’lu adalar ile Balat yap›lacak jeo-radar analizleri ve mümkün Karabafl ve Tahta Minare Mahalleleri

48 Say› 15, 2013 ‹stanbul’da Orta Bizans Dönemi’ne Ait Üç An›t ‹le Çevrelerinin Bütünleflik Olarak Korunmas› ‹çin Öneriler

8Dünya Miras› Listesi. tahrip edilmek istenmektedir (Resim 22). ne de hangi alanlar›n etkilendi¤i net olarak 9Dünya Miras› Komitesi. Atik Mustafa Pafla Camii’nin bulundu¤u, belirtilmemifl; tehdit unsuru oluflturmalar› Balat Karabafl Mahallesi’ndeki 2830 ada da zaten üçüncü flah›slar üzerinden ifade ve 2821 adada, mevcut parseller dikkate edilmifltir. Yönetim Plan›’nda yer alan al›nmadan; (birden fazla parseli kaplayan) “tarihi konut alanlar›n›n doku, fonksiyon dikdörtgen planl› yap›lar›n uygulanmak ve özgün özellikleri korunarak istendi¤i görülmektedir (Resim 22). Bu iki s›hhilefltirilmesi”, “konut alanlar›n›n fiziki ada, Haliç Surlar›, Atik Mustafa Pafla dönüflüm sürecine sosyal boyutun Camii gibi önemli Ortaça¤ an›tlar› kazand›r›lmas›” (‹TYYP 2011, 88) gibi bar›nd›rmaktad›r; parsellerin maddeler ile yenileme alanlar›nda Resim: 22 Fener-Balat Sahil Kesimi Yenileme Projesi’ndeki plan önerisi (‹BB web sitesi) .

birlefltirilmesi, dokuyu geri yap›lmak istenen uygulamalar taban dönülemez flekilde zedeleyecektir. tabana z›tt›r. Planda yer alan planlama ‹stanbul Tarihi Yar›mada Yönetim ilkeleri ve politikalar›nda “fleffaf-aç›k- plan›nda sadece Dünya Miras› kat›l›mc›” planlama yap›lmas› ilkesinden kapsam›nda tan›mlanan dört bölge de¤il, bahsedilmektedir (‹TYYP 2011, 126). Tarihi Yar›mada’n›n bütünü, “üstün evrensel de¤er” gösterdi¤i gerekçesi Alan ile ilgili düflünce ve öneriler: ile alan yönetim s›n›r› içinde ● Ayvansaray Türk Mahallesi Yenileme de¤erlendirilmifltir. Ancak, Ayvansaray Projesi’ndeki yap› adalar›n›n bulundu¤u Türk Mahallesi ve Fener-Balat Yenileme alan, Bizans döneminde Afla¤› Blakhernae Projeleri ile ilgili bir uyar›, önlem yer olarak adland›r›lmaktad›r. Afla¤› almamaktad›r. Sadece yenileme projeleri Blakhernae, Kara Surlar› ile Haliç konusunda hedef, strateji eylem ve Surlar›’n›n birleflti¤i, Pteron gibi özel bir projeler gelifltirilmesi gerekli görüldü¤ü arkeolojik alan› kapsayan, kentin de¤erli (‹TYYP 2011, 58) ve yenileme projelerinin bir parças›d›r. Kat yükseklikleri, oranlar› DMK9 taraf›ndan gösterilen tehditler ile biraz y›pranm›fl, ancak özgün bir aras›nda yer ald›¤› belirtilmifltir (‹TYYP mimariye sahiptir; buran›n tamamen 2011, 122). Fakat, ne üretilecek projeler, y›k›larak bugünkü durumla hiç

Say› 15, 2013 49 Mine Esmer, Zeynep Ahunbay

ba¤daflmayan bir projeye göre yenilenmesi Camii’nden, Yata¤an Camii, Arabac›lar 10http://www.cevbir.org/index.php?option= kabul edilemez. Hamam› do¤rultusunda Haliç’e inen aks›n com_content&view=article&id=79&Itemid=81. ● Valletta Prensipleri tarihi kentlerde do¤usundaki alan yayalaflt›r›larak; 11 Bu sondajda bulunan on dokuz adet polikrom seramik parça Theis taraf›ndan yap›lacak de¤iflikliklerin h›z›n›, oran›n› ve arkeolojik park halinde düzenlenebilir. yay›na dönüfltürülmüfltür (Theis, 2001: 196). ilkelerini belirlemifltir. De¤iflimlerin bir araya toplanmas›, tarihi alanlarda ve Çarflamba civar›nda, Fethiye Camii de¤erlerinde negatif bir etki yaratabilir. Bu d›fl›nda, caminin yak›n çevresinde bulunan nedenle, büyük say›sal ve niteliksel sarn›çlar, Aetios ve Aspar Aç›k Sarn›çlar›, de¤iflimlerden kaç›n›lmal›d›r (Valletta Bo¤dan Saray ve Odalar Camii kal›nt›lar›, Prensipleri, 3/c). De¤iflim h›z› kontrol Kefeli Camii, ‹pek Bodrumu, H›rami edilmesi gereken en önemli parametredir. Ahmet Pafla Mescidi, Sultan Selim, Fazla h›zl› bir de¤iflim tarihi kentte tüm Mehmet A¤a, Tercüman Yunus külliyeleri de¤erlerin bütünlü¤ünü bozabilir. ve Murat Molla Kütüphanesi gibi an›tlar Müdahalenin s›n›r› ve s›kl›¤› fizibilite ve ve sivil mimarl›k örnekleri bar›nd›ran, planlama çal›flmalar› ile saptanmal›; fleffaf mimari ve arkeolojik yönden zengin bir prosedürler ifllemelidir miras bulunmaktad›r. Bu miras›n (Valletta Prensipleri, 3/f). uluslararas› kabul görmüfl koruma ● Ça¤dafl mimari var olan mekânsal yap› ilkelerine uygun flekilde, kültür turizmi ile uyum göstermeli; kentsel sit ölçe¤ine için de¤erlendirilmesi için ciddi ve yap› karakterine sayg›l› olmal›d›r. çal›flmalara gerek duyulmaktad›r. Koruma Kentsel sitin gabari, renkler, malzemeler, uygulamalar›ndaki denetimsizlik ve biçimler, cephe düzenleri, çat› biçimleri, keyfilik yap›lar› büyük tahribata mekânsal oranlar› gibi bask›n özellikleri u¤ratm›flt›r. H›rami Ahmet Pafla iyice analiz edilmelidir. Parsellerin Mescidi’nin cephesi kesme tafl kaplanm›fl, Resim: 23 A-B de¤iflmemesi hususunda özel bir özen iç mekândaki bezemeleri yok edilmifltir. gösterilmelidir. Parsel de¤iflikli¤i kütle Kefeli Camii’nin ahflap olan bat› nefi, bir de¤iflikliklerine yol açaca¤›ndan bütünün iki sene önce, yine projesiz olarak bozulmas›na ve kaybedilmesine neden de¤ifltirilmifltir; yap›n›n alt›ndaki sarn›c›n olacakt›r (Nairobi Tavsiyeleri10, Madde 28). ne durumda oldu¤u ö¤renilememifltir. Perspektifler, manzaralar, odak noktalar›, Odalar Camii kal›nt›lar› çöplük bak›fl koridorlar› tarihi bir kentin/alan›n görünümündedir. Bo¤dan Saray denilen alg›lanmas›nda vazgeçilemez ö¤elerdir. kilise kal›nt›s› ise bir oto lastik deposu Yeni müdahalelerde mutlaka bu ö¤eler olarak kullan›lmaktad›r. dikkate al›nmal›d›r. Tarihi dokuya

getirilecek yeni bina, özellikle yeni bir Alan ile ‹lgili Öneriler: Resim: 23 ifllev için tasarland›¤›nda, hem biçimsel ● Alan Yönetimi, bölgedeki tarihi ve A., B. Avc› Masla¤› Sokak’tan hem de ifllevsel yönden arkeolojik mirasa sahip ç›karak; uygun Mumhane Duvarlar› (Esmer 2011) de¤erlendirilmelidir (Valletta Prensipleri 4/d). flekilde de¤erlendirilmesini sa¤layacak ● Ayvansaray semtinin önemi, içerdi¤i projeler üretilmesini sa¤lamal›d›r. ‹pek an›tlar›n, arkeolojik verilerin anlam ve Bodrumu, Odalar Camii, Bo¤dan Saray de¤eri kavranmal›d›r. Surlar›n ve kal›nt›lar› acil müdahale gerektirmektedir. Mumhane duvarlar›n›n korunmas›na ve Fethiye Camii’nin 11 m. bat›s›nda, 27 m. kültür iflleviyle kullan›lmas›na yönelik kuzeydo¤usunda ve 53 m. güneyindeki üç projeler üretilmelidir (Resim 23). Tekfur adet sarn›c›n günümüzdeki durumlar› Saray›’ndan bafllayarak, Adil fiah Kad›n araflt›r›lmal›d›r.

50 Say› 15, 2013 ‹stanbul’da Orta Bizans Dönemi’ne Ait Üç An›t ‹le Çevrelerinin Bütünleflik Olarak Korunmas› ‹çin Öneriler

Yap›lar için De¤erlendirme ve Öneriler: çal›flmayla an›t›n risk durumunun Tez kapsam›nda ayr›nt›l› olarak incelenen, saptanmas› ve gerekli koruyucu ilk yap›m tarihleri Orta Bizans (843-1204) önlemlerin al›nmas› gereklidir. Yap›lara dönemine dayanan üç an›t, ekler alarak ve ait de¤erli mimari elemanlar (Vefa Kilise çeflitli onar›mlarla günümüze ulaflm›flt›r. Camii flerefe korkuluk levhalar› gibi) denetim Hem ilk tasar›m dönemlerine ait k›s›mlar, noksanl›¤› sonucu çal›nabilmektedir. Bu hem de sonradan ald›klar› ekler, konuda yap›lar›n sahibi olan ve onlardan Ortaça¤’dan günümüze, sanat ve mimarl›k sorumlu bulunan Vak›flar Genel tarihine ›fl›k tutan, önemli belgeler Müdürlü¤ü hiç bir önlem niteli¤indedir. Ancak, üç an›tta da ortak al(a)mamaktad›r. Onar›mlar› olarak, kullan›c›lar›n bilinçsizli¤i, gündeme geldi¤i zaman, rölöveleri ile projesiz onar›mlar, afl›r› müdahaleler, restitüsyon, restorasyon projeleri yeterli vandalizm sonucu tahripler, uygun tecrübe ve ehliyete sahip olmayan kiflilere olmayan ekler, bozulmalar, malzeme ve verilebilmektedir. Projeleri denetleyecek strüktür sorunlar› bulunmaktad›r. koruma ve bilim kurullar›nda da Ülkemizde baflka bir kültürün ürünü yetersizlikler bulunmaktad›r. olarak görülen Bizans dönemi yap›lar›n›n Fethiye Camii ve Müzesi yap›lar›n›n önemleri ve birer kültür varl›¤› olarak çok sorumlulu¤unun Vak›flar Genel katmanl› dokuya katk›lar› yeterli ölçüde Müdürlü¤ü ve Kültür Bakanl›¤› gibi iki bilinmemektedir. Tarihi ve kültürel farkl› kamu birimine ait olmas›, yap›n›n önemleri yads›nan yap›lar, devaml› korunmas› ile ilgili bütüncül kararlar müdahale görmekte; özgün elemanlar›, al›nmas›nda sorun yaratmaktad›r. Bu iki bezeme ö¤eleri bilinçsizse tahrip birimin iflbirli¤i yaparak, onar›m ve bak›m edilmektedir. Arkeolojik verilere sahip konular›nda yap›n›n bütünüyle ele Ortaça¤ yap›lar›, yap›larla iliflkili sarn›çlar al›nmas›n› sa¤lamalar› gerekir. 2007’de ve di¤er yap› kal›nt›lar› çevrelerindeki Kuzey Kilise’nin tüm çat›s› projesiz bilinçsiz yap›laflma taraf›ndan tahrip olarak kurflunla kaplanm›flt›r. Uygulanan edilmektedir. Etraflar›nda bir koruma detaylar hatal›, iflçilik ve malzeme kalitesi bölgesi bulunmayan yap›lar, sürekli bak›m düflüktür. Binan›n sürekli bak›m ve ve denetimden mahrumdur. Özel onar›m› için gerekli fonu oluflturmak ve mülkiyette bulunan yap› kal›nt›lar› ise hiç bünyesinde gerekli uzman kadroyu bir flekilde denetlenememektedir. Mahalle bulundurarak, sürekli bak›m› eksiksiz ve dernekleri yap›lar›n minare gibi göz bilimsel normlara uygun olarak yürütmek önündeki ö¤elerini bile rahatça y›karak bu iki devlet biriminin yükümlülü¤ündedir. yeniden yapabilmektedir (Örnek: Fethiye Camii minaresi). Atik Mustafa Pafla Yap›larla ilgili öneriler: Camii’nin da yine mahalle derne¤i ● Öncelikle devlet ve toplum taraf›ndan taraf›ndan 1992’de çok kapsaml› bir bu yap›lara bak›fl aç›s› de¤iflmeli, onar›mdan geçti¤i bilinmektedir. Projesiz ‹stanbul’un çok katmanl› yap›s›na katk›lar› ve izinsiz yap›lm›fl olan kapsaml› onar›m yeterince anlafl›lmal›d›r. Tescilli kültür s›ras›nda döflemede izinsiz bir sondaja da varl›klar›n›n özel mülkiyet, ya da devletin göz yumulmufltur11. Belki bu onar›mdaki farkl› birimlerine ait kamu yap›s› da bilinçsiz müdahalelerin de katk›s›yla, yap›, olsalar, Kültür Bakanl›¤› gibi tek bir 1999 depreminde ciddi deformasyonlar merkezden koruma, bak›m ve onar›m- göstermifltir. Acil olarak bilimsel bir lar›n›n takip edilmesi uygun olacakt›r.

Say› 15, 2013 51 Mine Esmer, Zeynep Ahunbay

52 Say› 15, 2013 ‹stanbul’da Orta Bizans Dönemi’ne Ait Üç An›t ‹le Çevrelerinin Bütünleflik Olarak Korunmas› ‹çin Öneriler

Tablo: 1-2 Kilise, Atik Mustafa Pafla ve Fethiye Camileri için önerilen müdahaleler (Esmer 2012)

Say› 15, 2013 53 Mine Esmer, Zeynep Ahunbay

● Bu yap›lar›n rölöveleri ile restitüsyon, niteli¤indeki özgün eklerinin kendilerini restorasyon projeleri ve yap›lardaki en iyi biçimde sergileyebilir duruma koruma uygulamalar›, bu konuda getirilmeleri gerekir. Uygulaman›n eski tecrübesi, birikimi olan ve yeterli e¤itim eser onar›m›nda deneyimli, duyarl› düzeyine sahip (en az›ndan konu ile ilgili doktora firmalarca üstlenilmesi, çal›flman›n yetkin çal›flmas› bulunan) koruma uzman› bir mimar, bir bilim kurulu taraf›ndan sürekli arkeolog, mimarl›k ve sanat tarihçisi, izlenmesi, uygulaman›n niteli¤ini y›¤ma yap› konusunda uzmanlaflm›fl inflaat yükselterek, yap›lara verilebilecek mühendisi gibi farkl› disiplinlerden gelen hasarlar› önleyecektir. Gerekli uzman meslek adamlar› taraf›ndan ele durumlarda, üniversitelerden, ICCROM, al›nmal›d›r. Bu uzmanlar›n bulunma UNESCO, ICOMOS gibi kurulufllardan zorunlulu¤u ihale flartnamelerinde yer bilimsel destek al›nmal›d›r. almal›; Kültür Bakanl›¤› açt›¤› ihalelere An›tlar için, ilerde yap›lacak bir koruma kat›lan firmalar›n niteli¤ini ve bu ifle uygulamas› s›ras›nda dikkat edilmesi, uygunlu¤unu, tecrübesini sorgulamal›d›r. öncelikli olarak araflt›r›lmas› gereken ● Yap›lar›n onar›mlar›n› takip edecek bir k›s›mlar da Tablo 1’de özetlenmifltir. bilim kurulu oluflturulmal›, bu bilim Geçmiflten günümüze ulaflabilen bilgi ve kurulunda, farkl› disiplinlerden gelen belgelerin ›fl›¤›nda, mevcut durum uzmanlar aras›nda mutlaka Bizans yap›lar› gözlemlenerek elde edilen verileri ve konusunda uzmanlaflm›fl, tecrübe sahibi, çeflitli önerileri içeren bu çal›flman›n koruma uzman› bir mimar yer almal›d›r. gelecek çal›flmalar için rehber oluflturmas› Sadece tek bir disiplinde uzmanlaflm›fl hedeflenmifltir. Bu suretle yap›lar›n üyelerden oluflan bilim kurullar›, böyle korunmas›na katk› sa¤lanaca¤› önemli yap›lar›n restorasyonu s›ras›nda umulmaktad›r● gerekenleri yerine getirmek konusunda yetersiz kalmaktad›r. KAYNAKÇA Ahunbay, Z. 1998. Cultural Heritage of Istanbul. Turkish ● Antik ve ortaça¤ yap›lar›ndan sorumlu National Commission for UNESCO, Ankara. koruma kurullar›n›n bünyesinde bu Altan, K. 1938. Fethiye Camii. Arkitekt 10-11 (8), s.296-99. dönemlerde uzmanlaflm›fl, yetkin bilim Ayvansarayi, H. 2001. Hadikatü’l Cevami. ‹stanbul: ‹flaret Yay›nlar›. adamlar› yer almal›d›r. Üniversitelerde de Barkan, Ö. L. ve Ayverdi, E. H. 1970. ‹stanbul Vak›flar Bizans an›tlar› konusunda uzmanlaflm›fl Tahrir Defteri 915. ‹stanbul : ‹stanbul Fetih Cemiyeti. farkl› disiplinlerde bilim adamlar› Dirimtekin, F. 1956. Fetihten Önce Haliç Surlar›. ‹stanbul : yetifltirilmelidir. Selanik’teki gibi bir ‹stanbul Enstitüsü. Erdo¤an, A. 1941. fieyh Vefa:Hayat› ve Eserleri. ‹stanbul : Bizans Araflt›rmalar› Merkezi, Ahmet ‹hsan Bas›mevi. imparatorlu¤un bin seneden uzun süre Erdo¤an, E. G. 1996. ‹stanbul’daki Osmanl› Yap›lar›nda baflkenti olmufl ‹stanbul’da da aç›lmal›; Kullan›lan Devflirme Malzemenin De¤erlendirilmesi. Yay›nlanmam›fl Yüksek bu merkez zengin envanter ve belge Lisans Tezi, ‹Ü, SBE. bulundurmal›, yurtiçi ve d›fl› Esmer, M. 2012. ‹stanbul’daki Orta Bizans Dönemi Kiliseleri ve Çevrelerinin Korunmas› için araflt›rmac›lar› desteklemelidir. Öneriler. Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi, ‹TÜ, ● Vefa Kilise, Atik Mustafa Pafla ve FBE. Eyice, S. 1958. Atik Mustafa Pafla Camii. ‹stanbul Fethiye camilerinin, acil olarak, bilimsel Ansiklopedisi. ‹stanbul : Tan Matbaas›, s.1288- yöntemlerle haz›rlanacak projeler 1297. do¤rultusunda onar›lmalar›, uygun Eyice, S. 1980. Son Devir Bizans Mimarisi. ‹stanbul : TTOK Yay›nlar›. olmayan eklerden ar›nd›r›larak, ilk Eyice, S. 1995. Vefa Kilise Camii. Dünden Bugüne ‹stanbul tasar›mlar›na ait k›s›mlar›yla, belge Ansiklopedisi. ‹stanbul : Tarih Vakf› ve Kültür

54 Say› 15, 2013 ‹stanbul’da Orta Bizans Dönemi’ne Ait Üç An›t ‹le Çevrelerinin Bütünleflik Olarak Korunmas› ‹çin Öneriler

Bakanl›¤› ortak yay›n›, s.406. Ousterhout, R. 2001. Master Builders of Byzantium. Hallensleben, H. 1963-64. Untersuchungen zur Princeton, New Jersey: Princeton University Baugeschichte der ehemaligen Press. Pammakaristoskirche, der heutigen Fethiye Pulgher, D. 1878. Les Anciennes Eglises Byzantines de camii in Istanbul. Istanbuler Mitteilungen 13- Constantinople. Vienna : Lehmann & Wentzel. 14, s.128-93. Sabuncu, A. 2010. Vefa Kilise Camisi Naosu Güney D›fl ‹.T.Y.Y.P. 2011. ‹stanbul Tarihi Yar›mada Yönetim Plan›. Yüzünün Kademeli Kemeri Yukar›s›ndaki ‹stanbul : ‹BB Yay›nlar›. Üçgen Al›nl›¤a Sabitlenmifl Üç Keramik Kab›n Janin, R. 1939. La Topographie de Constantinople De¤erlendirilmesi. Colloquium Byzantine. Echos d’Orient 38, s. 118-150. Anatolicum IX, s.353-366. Janin, R.1953. La géographie ecclésiastique. Paris: Institut Schneider, A. M. ve Meyer-Plath, B. 1943.Die Landmauer Français d'Études Byzantines. Von Konstantinopel. Berlin: W. de Gruyter & Kara, F. 2003. Sahabe, Ensar ve Eyüp’te Yatan Sahabeler. Co. VI. Eyüp Sultan Sempozyumu Bildiriler Kitab›. Schneider, A. M. 1951. Die Blachernen. Oriens 4, s.82-120. ‹stanbul : Eyüp Belediyesi Yay›nlar›, s.28-43. Schlumberger, G. 1996. Prens Adalar›, Blakerna Saray›, Koçu, R. E. 1958. Atik Mustafa Pafla Camii. ‹stanbul Kilisesi, Bizans’›n Büyük Suru. ‹stanbul : Ansiklopedisi. ‹stanbul : Tan Matbaas›, s.1293. ‹letiflim Yay›nlar›. Kuban, D. 2001. Türkiye’de Kentsel Koruma. ‹stanbul : Strzygowski, J. 1893. Die Byzantinischen Wasserbehaelter Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›. von Konstantinopel. Wien: Verlag der Magdalino, P. 1990. Church, Baths and Diakonia in Mechitharisten-Congregation. Medieval Constantinople. Church and People in Tamer, C. 2003. ‹stanbul Bizans An›tlar› ve Onar›mlar›. Byzantium. Birmingham : ed. R. Morris, s.165- ‹stanbul : TTOK Yay›nlar›. 88. Theis, L. 2001. Atik Mustafa Pafla, Catalogue of Tiles: V›a. Magdalino. P. 2002. The Economic History of Byzantium, In : A Lost Art Rediscovered, The Architectural From the Seventh through the Fifteenth Ceramics of Byzantium. Pennsylvania: State Century, Medieval Constantinople: Built University Press, s. 196. Environment and Urban Development. Theis, L. 2005. Die Flankenraeume in Mittelbyzantinischer Washington, D.C : Dumbarton Oaks Publication Kirchenbau. Wiesbaden : Reichert Verlag. 39, s. 529-537. Ünver, S. 1953. ‹stanbul’da Sahabe Kabirleri. Ankara : Mamboury, E. 1938. Les Fouilles Byzantines a Istanbul, ‹stanbul Fethi Derne¤i Yay›nlar›. Byzantion 13, s. 302-310. Wulzinger, K. 1913. Byzantinische Substruktionbauten Mango, C. 1958. Nomidis, ‹., Rapport préliminaire des Konstantinopels. The Jahrbuch (JdI) of the travaux éxécutés dans une eglise Byzantine. German Archaeological Institute 28, Berlin. Mesaivnika kai Nea 'Ellhnika 3, s.421-429. Yavuz, Y. 1981. Birinci Ulusal Mimarl›k Dönemi Ve Mimar Mango, C. 1965. Constantinopolitana B : Kilise Camii. The Kemalettin Bey. Ankara : ODTÜ Mimarl›k Jahrbuch (JdI) of the German Archaeological Fakültesi Bas›m ‹flli¤i, s. 40-45, 222-225. Institute 80, s. 323-330. Mango, C. ve Hawkins, J. W. 1962-63. Report on Field Work in Istanbul and Cyprus. Dumbarton Oaks Papers 18, s.319 Mathews, T. ve Hawkins, E. 1985. Notes on the Atik Mustafa Pafla Camii in Istanbul and its Frescoes. Dumbarton Oaks Papers 39, s.125- 134. Mazlum, D. 2004. Fethiye Camii’nin 18. yy. Onar›mlar›. Sanat Tarihi Defterleri 8, s.168-175. Mehmet Ziya Bey, 1928, ‹stanbul ve Bo¤aziçi. ‹stanbul : Devlet Matbaas›. Millingen, A.V. 1899. Byzantine Constantinople, The Walls of the City and Adjoining Historical Sites. Cambridge : Cambridge University Press. Müller-Wiener, W. 1998. Bizans’tan Osmanl›’ya ‹stanbul Liman›. ‹stanbul : Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›. Müller-Wiener, W. 2007. ‹stanbul'un Tarihsel Topografyas›. ‹stanbul : YKY. Nomidis, M. I. 1958. Rapport Preliminaire des Travaux Executes dans une Eglise Byzantine (Kilise Camii). Notre Dame d’Ephese 2-8, 11-12, s. 14- 19, 36-40. Ortayl›, ‹. 2009. ‹stanbul’dan Sayfalar. ‹stanbul : Turkuvaz Kitap. Ousterhout, R. 1987. The Architecture of the Kariye Camii in Istanbul. Washington : Dumbarton Oaks Studies 25.

Say› 15, 2013 55