Öz Çal›flmada 843-1204 y›llar› aras›nda, baflkent olarak tüm ekonomik, sosyal, ‹stanbul’da Orta Bizans mimari geliflmelerin merkezi durumundaki Konstantinopolis’te infla edilerek, günümüze ulaflabilen kiliselerden: Vefa Kilise, Atik Mustafa Pafla, Fethiye Dönemi’ne Ait Üç An›t ‹le (Pammakaristos Manast›r› Kilisesi) camileri koruma disiplini aç›s›ndan incelenmifltir. Bu yap›lar ve çevrelerinin özgün niteliklerinin korunmas›, kentsel Çevrelerinin Bütünleflik belle¤in süreklili¤i ve içinde bulunduklar› dokuyla bütünleflik de¤er oluflturmalar› aç›lar›ndan önemlidir. Ortaça¤ ‹stanbul’un- Olarak Korunmas› ‹çin dan günümüze, mimari üsluplar›, mekan tasar›mlar›, opus sectile, mozaik, fresk ve keramoplastik bezeme ö¤eleriyle, eflsiz birer tarihi belge niteli¤i tafl›yan bu üç an›t, Öneriler dönemlerinin yap›m tekniklerinin, estetik de¤erlerinin, mimari ve sosyal ortamlar›n›n Mine ESMER anlafl›lmas›na olanak sa¤lamaktad›r. Vefa, Çarflamba, Ayvansaray semtlerinde bulunan Plato Meslek Yüksekokulu, Mimari Restorasyon Program› bu önemli an›tlar, uzun süren bak›ms›zl›k Zeynep AHUNBAY ve koruma yönünde tutarl› bir program ‹stanbul Teknik Üniversitesi, Mimarl›k Fakültesi, Mimarl›k Bölümü olmamas› sonucu tahribe aç›kt›r. Ele al›nan üç an›t ve çevreleriyle ilgili ayr›nt›l› tarih- sel araflt›rma, hassas ölçümler, foto¤raf ve çizimle belgeleme yap›lm›fl ve koruma sorunlar› irdelenmifltir. Girifl öncelikle, atl› araba yar›fllar›n›n ise Yenikap› kurtarma kaz›lar› sonucunda, azalarak ortadan kalkt›¤›, halk›n daha içe Abstract The three Middle Byzantine-era monuments geçmiflinin günümüzden 8500 y›l öncesine dönük ve din odakl› bir yaflam biçimini (Vefa Kilise Camii, Atik Mustafa Pafla uzand›¤› anlafl›lan ve ‹stanbul’un bugün benimsedi¤i ‹konk›r›c› dönemin ard›ndan Camii and Fethiye Camii-Pammakaristos Tarihi Yar›mada olarak isimlendirilen gelen Orta Bizans döneminde, dini Monastery Church), which have been handled in this study, highlight the urban suriçi bölgesi, bin seneyi aflk›n süre Do¤u yap›lara, özellikle manast›rlara verilen fabric and are unique historical assets Roma ‹mparatorlu¤u’nun baflkenti önem artm›fl; yeni malzeme yerine which convey valuable information about the architectural styles, building tech- olmufltur. Bu alandaki kent gelifliminde devflirme malzeme kullan›lm›flt›r (Magdalino niques, decorative arts and social life of the Do¤u Roma ‹mpartorlu¤u’nun önemli bir 2002, 529). Bu dönemde yap› boyutlar›, plan Middle Ages. It is as important for their neighborhoods as the monuments them- yeri vard›r. Tarihi Yar›mada üzerinde, biçimleri, yap›m teknikleri ve selves to preserve the authentic features, UNESCO taraf›ndan Dünya Miras› malzemeleriyle özelleflen yeni bir mimari for the sustainability of the urban memory üslup özellikle kilise mimarisinde kendini and integrated value of a monument with Listesi’ne al›nan dört alan içinde de Do¤u its physical and social environment. In the Roma ‹mparatorlu¤u’na ait an›tlar çok göstermifltir (Ousterhout 2001, 3). course of the study, data from library and katmanl› kültür miras›n›n önemli bir archival research were collected, photographic surveys, measured drawings parças›n› oluflturur. Do¤u Roma ‹mpara- Çal›flmada hedeflenen 843-1204 y›llar› on the sites, descriptions and chronological torlu¤u’ndan günümüze ulaflan mimari aras›nda, baflkent olarak tüm ekonomik, analyses were prepared and evaluated in the scope of architectural conservation miras içinde karakteristik özellikleri ve sosyal, mimari geliflmelerin merkezi discipline. Bearing in mind the earthquake yap›m teknikleri ile Orta Bizans dönemi durumunda bulunan ‹stanbul’da infla risk, proposals for maintenance, repair, edilerek, günümüze ulaflabilen kiliselerden management and utilization of the (843-1204) kiliseleri bu çal›flman›n architectural and archeological values konusunu oluflturmaktad›r. üçünün (Vefa Kilise Camii, Atik Mustafa Pafla were put forward. Bizans mimarisi ve toplumunun sosyal Camii, Fethiye Camii ve Müzesi) incelenerek, Anahtar Kelimeler: ‹stanbul, Orta Bizans Dönemi, Kilise, Vefa yap›s›, Orta Bizans dönemini haz›rlayan yap›m teknikleri, malzemeleri, bilinen Kilise Camii, Atik Mustafa Pafla Camii, ‹konk›r›c› dönemde (7.yy. bafl›-843), onar›mlar›, bugünkü kullan›mlar› ve Fethiye Camii ve Müzesi, Pammakaristos Manast›r› Kilisesi, Dünya Miras›, Koruma. radikal olarak de¤iflmifl, nüfusun ve suyun çevreleriyle birlikte korunma sorunlar›n› Keywords: azalmas›yla büyük hamamlar kullan›lamaz saptamakt›r. ‹ncelenen yap›lar›n üçünün Istanbul, Middle Byzantine Period, Church, Kilise Camii, Atik Mustafa Pafla Camii, duruma gelmifltir (Magdalino 1990, 165). de Geç Bizans (1261-1453), Osmanl› ve Fethiye Camii/Pammakaristos Tiyatro, pandomim ve mim gösterilerinin Cumhuriyet dönemlerine ait ek ve Church/Museum, World Heritage, Peservation, Conservation. Say› 15, 2013 35 Mine Esmer, Zeynep Ahunbay onar›mlar› da çal›flma kapsam›nda ele yetkililerin mimarl›k miras›n›n 1 www.icomos.org.tr/.../ICO- al›nm›flt›r. korunmas›n da özel ve yayg›n MOSTR_0551444001353672589.doc Bu üç an›t ve çevrelerinin özgün nitelik- sorumluluklar› olmal›d›r ve bütünleflik lerinin korunmas›, kentsel belle¤in koruma ilkelerini uygularken, kentsel ve süreklili¤i ve içinde bulunduklar› dokuyla k›rsal topluluklardaki mevcut toplumsal ve bütünleflik de¤er oluflturmalar› aç›lar›ndan fiziksel gerçeklerin süreklili¤ini de hesaba önemlidir. Ortaça¤ ‹stanbul’undan katmak zorundad›rlar. Gelecek, geçmiflin günümüze, mimari üsluplar›, mekan pahas›na kurulamaz ve kurulmamal›d›r. Resim: 1 tasar›mlar›, opus sectile, mozaik, fresk ya Çal›flmada ele al›nan Süleymaniye ile Kilise Camii, da keramoplastik bezeme ö¤eleriyle, eflsiz Fener-Balat-Ayvansaray Kentsel kuzeybat›dan bak›fl (Esmer 2007) birer tarihi belge niteli¤i tafl›makta olan bu Bölgeleri, 2006’da yenileme alan› ilan Resim: 2 üç yap›, dönemlerinin yap›m tekniklerinin, edilmifllerdir. Ancak söz konusu alanlar Vefa Kilise Camii yak›n estetik de¤erlerinin, mimari ve sosyal Dünya Miras› Alan› içinde veya etkileflim çevresi, sarn›çlar mavi, Müflküle Sokak’tan ortamlar›n›n anlafl›lmas›na olanak bölgesinde yer almaktad›rlar. Yenileme ulafl›lan geçit ve oda ile sa¤lamaktad›r. Uzun zamand›r kapsaml› gibi bir kavramla bafltan z›t düflmeleri bir ‹stanbul Üniversitesi alan›nda kalan yap› bir bilimsel araflt›rman›n konusunu yana, ulusal ve uluslararas› koruma kal›nt›s› ise sar› renkle oluflturmayan bu yap›lara, önemleri ve mevzuat› çerçevesinde korunmas› gereken belirtilmifltir (Esmer çevrelerinin de acil müdahale gerektirmesi çok boyutlu bir kültür miras› içermekte- 2012, 273) Resim: 3 dolay›s›yla öncelik verilmifltir. dirler. Bu alanlarda uygulamaya Kilise Camii, d›flnarteks Bu dönemden günümüze ulaflan yap›lar›n sokulmaya çal›fl›lan yenileme projeleri mozaikleri detay (Esmer 2009). çevreleri, örne¤in içinde Vefa Kilise toplum yarar›n› de¤il, rant› ve ya¤may› Camisi’ni bar›nd›ran Süleymaniye öne ç›karmaktad›r. ‹stanbul’daki bu Bölgesi, Fethiye Camisinin bulundu¤u çöküntü bölgelerinin, yaflayanlar›n›n da Çarflamba ve Atik Mustafa Pafla kat›l›m› ile iyilefltirilmesi, toplumsal ç›kar- Camisi’nin bulundu¤u Ayvansaray semt- lar› gözeten, kat›l›mc›, fleffaf ve leri, son elli y›l içinde çöküntü bölgelerine denetlenebilir uygulamalar yürütülmesi dönüflmüfltür. Bu bölgelerdeki gerek gerekmektedir. Cumhuriyet dönemi, gerek daha öncesine ait kültürel miras, düflük gelir ve e¤itime 1. Kilise Camii ve Vefa Semti sahip kullan›c›lar›n elindedir. Bu durum, ‹stanbul’da, Süleymaniye kentsel çevreleri ile bir bütün oluflturan, bölgesindeki Vefa Semti’nde bulunan bulundu¤u fiziksel ve sosyal çevreden Kilise Camii’nin (fiekil 1) Bizans soyutlanamayan yap›lar›n, koruma bilinci olmayan kifliler taraf›ndan tahrip edilmesi Resim: 1 sonucunu do¤urmaktad›r. 1969’da Brüksel’de yap›lan Avrupa Konferans›’ndan itibaren, koruma kavram›n›n, “mimari miras” deyimi ile çevresiyle uyumlu ve kent planlama politikalar› ile “bütünleflmifl” bir kavram olarak kabulüne karar verilmifltir. 1975 y›l›nda kabul edilen Amsterdam Bildirgesi1 ’ne göre, bütünleflik koruma yerel yetkililerin sorumlulu¤unu da kapsar ve yurttafllar›n kat›l›m›n› gerektirir. Yerel 36 Say› 15, 2013 ‹stanbul’da Orta Bizans Dönemi’ne Ait Üç An›t ‹le Çevrelerinin Bütünleflik Olarak Korunmas› ‹çin Öneriler dönemindeki as›l ad› konusunda kesin ileri sürmüfltür. Kilise Camii civar›nda bir bilgi yoktur (Müller-Wiener 2007, 169) bulunan sarn›çlar›n söz konusu (Resim 1). O dönemdeki flehir planlamas›na manast›rlara ait oldu¤u düflünülmektedir göre X. Regio’da, üçüncü tepenin bat› (Resim 2). Özellikle, Kilise Camii’nin yamac›nda yer almaktad›r (Müller-Wiener bat›s›nda ve güneyinde yer alan sarn›çlar, 2007, 169). Günümüzde, Molla fiemseddin yak›nl›klar› dolay›s›yla Kilise Camii ile Gürani Camii olarak da tan›nan eserin iliflkili olmal›d›rlar. Kilise Camii’nin güneybat›s›nda yer alan Müflküle Sokak’taki bir hurdac›dan, zemin seviyesi alt›ndaki bir geçit ve geçidin sonunda bir odaya ulafl›lmaktad›r (Resim 2). Kilise Camii d›flnarteks kubbelerinde yer alan mozaikler, ‹stanbul’da, yeniden Helenistik geleneklere dönülen bir Resim: 2 Resim: 3 vâk›f› fieyhü’l-islam Molla Gürani’dir rönesans olarak nitelendirilen Palaiologos (Ayvansarayi, 251). devri resim sanat›n›n, Fethiye ve Kariye camilerindeki fresk ve mozaiklerle ile 19. yy. tarihçilerinden ço¤u (Bayet, Lenoir, birlikte günümüze ulaflan en önemli üç Salzenberg), yap›n›n, Hz. Meryem’e örne¤inden biridir (Resim 3). sunulmufl olan Theotokos kiliselerinden biri oldu¤unu düflünmüfller ve kitaplar›nda Yap›n›n bat› cephesi önünde Bizans yap›y› bu flekilde adland›rm›fllard›r. döneminde farkl› bir merdiven bulundu¤u, Yap›n›n as›l ad› konusunda, yayg›n 1937’deki bir kanalizasyon inflaat› olarak kullan›lan di¤er bir isim ise s›ras›nda Mamboury taraf›ndan ortaya Theodoros’dur (Pulgher 1878, 22). Ancak, ç›kar›lm›flt›r. Mevcut durumdaki çift kilisenin hangi Theodoros kilisesi oldu¤u tarafl› merdiven yerine, cepheye dik, konusunda görüfl ayr›l›¤› vard›r; zira, tek ç›k›fl yönü bulunan bir merdivenin Bizans döneminde, flehirde, bu azize kal›nt›lar› görülmüfltür (Mamboury 1938, 307). adanan onalt› kiliseden söz edilmektedir (Janin 1953, 155-62). Yap›n›n çevresi Ad›n› 1550-1559 y›llar› aras›nda Kanuni Mango (1958, 429), Kilise Camii’nin Vefa Sultan Süleyman taraf›ndan yapt›r›lan civar›nda, 14.