Book 41.Indb
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Sayı / Issue: 41 Yıl / Year: 2019 ISSN 1301-3289 İSLÂM ARAŞTIRMALARI DERGİSİ TURKISH JOURNAL OF ISLAMIC STUDIES Sayı / Issue 41 • Yıl / Year 2019 Sahibi / Owner TDV İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM) adına Prof. Dr. Raşit Küçük Sorumlu Yazı İşleri Müdürü / Erdal Cesar Managing Editor Yay ın Kurulu / Prof. Dr. Raşit Küçük, Prof. Dr. İsmail E. Erünsal, Prof. Dr. M. Âkif Aydın, Editorial Board Prof. Dr. Rahim Acar, Prof. Dr. Casim Avcı, Prof. Dr. Feridun Emecen, Prof. Dr. Tahsin Görgün, Prof. Dr. Şükrü Özen, Prof. Dr. Mustafa Sinanoğlu, Prof. Dr. Cengiz Tomar, Prof. Dr. Ömer Türker, Prof. Dr. Salime Leyla Gürkan, Doç. Dr. Mustakim Arıcı, Doç. Dr. Tuncay Başoğlu, Doç. Dr. M. Suat Mertoğlu, Doç. Dr. Halit Özkan, Dr. Öğr. Üyesi M. Macit Karagözoğlu, Dr. Ali Hakan Çavuşoğlu, Dr. Mustafa Demiray Yay ın Danışma Kurulu / Prof. Dr. İbrahim Kâfi Dönmez (İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi) Advisory Board Prof. Dr. Hayreddin Karaman (TDV İSAM) Prof. Dr. Anke von Kügelgen (Universität Bern) Prof. Dr. Oliver Leaman (University of Kentucky) Prof. Dr. Jorgen S. Nielsen (University of Copenhagen) Prof. Dr. Mustafa Kara (Uludağ Üniversitesi) Prof. Dr. Ahmet Yaşar Ocak (TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi) Prof. Dr. Ali Akyıldız (İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi) Prof. Dr. Ali Köse (Marmara Üniversitesi) Prof. Dr. Talip Küçükcan (Marmara Üniversitesi) Prof. Dr. Recep Şentürk (İbn Haldun Üniversitesi) Prof. Dr. M. Sait Özervarlı (Yıldız Teknik Üniversitesi) Editör / Editor Dr. Öğr. Üyesi M. Macit Karagözoğlu (Marmara Üniversitesi) Kitâbiyat Editörü / Review Editor Doç. Dr. Mustakim Arıcı (İstanbul Üniversitesi) Yay ın Sekreteri /Assistant Editor Selman Üstündağ (TDV İSAM) Tashih / Proofreading İsa Kayaalp, Abdülkadir Şenel, Okan Kadir Yılmaz, Abdülkadir Muhammed Ali Tasarım / Graphic Design Ender Boztürk, Ali Haydar Ulusoy, M. Emin Albayrak Baskı / Printed by TDV Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi Serhat Mah. 1256. Sokak No. 11 Yenimahalle / Ankara Tel. 0312. 354 91 31 Faks. 0312. 354 91 32 Sertifika No. 15402 İslâm Araştırmaları Dergisi yılda iki sayı (Haziran ve Aralık) yayımlanan uluslararası, hakemli, akademik bir dergidir. Dergide yer alan yazıların ilmî ve fikrî sorumluluğu yazarlarına aittir. Bu dergi ULAKBİM Ulusal Veri Tabanları, Modern Language Association Database, ATLA Religion Database ve Index Islamicus tarafından taranmaktadır. İcadiye Bağlarbaşı caddesi 40, Bağlarbaşı 34662 Üsküdar-İstanbul Tel. (0216) 474 08 50 Fax. (0216) 474 08 74 www.isam.org.tr © İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2019 ISSN 1301-3289 İSLÂM ARAŞTIRMALARI DERGİSİ TURKISH JOURNAL OF ISLAMIC STUDIES Sayı / Issue 41 • Yıl / Year 2019 Makaleler /Articles Yehuda Halevi’nin el-Kitâbü’l-Hazerî’de (Kuzari) Ortaya Koyduğu Yahudilik Savunusu ve İslâm’a Yönelik Eleştirileri / Judah Halevi’s Defense of Judaism and Critique of Islam As Put Forth in His Kuzari 1 Salme Leyla Gürkan Sünnî-Şiî İkilemine Farklı Bir Bakış: Yeniden İnşa Edilen Hadis Bağlamları / A New Look at Sunnī-Shī‘īte Sectarianism: Reinvented Contexts of Prophetic Traditions Muhammed Enes Topgül Müteahhirîn Dönemi Mâtürîdî Kelâmında İradenin Ontolojisi Sorunu: Saçaklızâde’nin Risâletü’l-irâdeti’l-cüz’iyye’sinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi / The Ontology of Free Will in the Post-Classical Maturidite Kalām: Analysis, Critical Edition and Translation of Saçaklizāde’s Treatise on Free Will Hayrettn Neb Güdekl ِ ﺗ ﺤﻘﻴﻖ «رﺳﺎﻟﺔ ﰲ رﻗﺺ اﻟ ّﻤﺘﺼﻮﻓﺔ» ﻟ ُﺤ َﺴﺎم َﺟﻠَ ّﱯ / A Critical Edition of the Risāla fī raqŝ al-mutaŝawwifa by Hüsam Çelebi 11 Murat Polat / ﻣﺮاد ﺑُ َﻮﻻ ْط Değerlendirme Makalesi / Review Article Tasavvufun Teşekkül Sürecine Yeni Yaklaşımlar: Başer, Karamustafa ve Green Örnekleri / New Approaches to the Formative Period of Sufism: The Cases of Başer, Karamustafa, and Green Abdullah Taha Orhan 171 Kitâbiyat / Book Reviews Latika Gupta, Education, Poverty and Gender: Schooling Muslim Girls in India Ceml Kutlutürk 183 Muhyiddin İbnü’l-Arabî (nşr. ve trc. Ercan Alkan), Şerhu Hal‘i’n-na‘leyn: Hal‘u’n-na‘leyn Şerhi Al İhsan Kılıç 189 Ahmed Cebbar (çev. Lütf Fevz Topaçoğlu), İslâm Bilim Tarihi: İslâm Coğrafyasının Bilim Mirası Üzerine Konuşmalar Canan Ayürek 194 Vefeyat / Obituary İslâm Araştırmalarına Adanan Bir Asırlık Hayat: Fuat Sezgin (1924-2018) Taha Yasn Arslan 201 İslâm Araştırmaları Dergisi, 41 (2019): 1-44 Yehuda Halevi’nin el-Kitâbü’l-Hazerî’de (Kuzari) Ortaya Koyduğu Yahudilik Savunusu ve İslâm’a Yönelik Eleştirileri Salime Leyla Gürkan* Ortaçağ Yahudi düşüncesinde akılcı çizgiye karşı gelenekçi çizginin en önemli savunucu- larından olan Endülüslü Yahudi şair ve düşünür Yehuda Halevi (ö. 1141), Siyon üzerine yazdığı dinî-milliyetçi mahiyetteki şiirlerinin yanı sıra el-Kitâbü’l-Hazerî ya da Sefer ha- Kuzari adlı polemik kitabıyla, hem kendi döneminde hem de sonraki dönemlerde Yahu- diler üzerinde etkili olmuş bir şahsiyettir. Halevi, Türk akademyasında fazla tanınmasa da, gerek şiirleri gerekse Kuzari’de ortaya koyduğu görüşleri üzerine Batı’da önemli çalışmalar yapılmıştır. Bu makale, konu üzerine oluşturulmuş zengin ikincil literatürü dikkate alacak şekilde, Halevi’yi ve Kuzari’sini tanıtmayı ve Kuzari’de ortaya konan Yahudilik savunusu ve İslâm eleştirisini temel noktalar üzerinden değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Anahtar kelimeler: Yehuda Halevi, el-Kitâbü’l-Hazerî, Kuzari, Yahudilik, İslâm, İsrâilo- ğulları, Yahudiler, seçilmişlik, reddiye. Ortaçağ’ın en büyük Yahudi din âlimi ve filozofu kabul edilen Mûsâ b. Meymûn (Maimonides), Türk akademyasında oldukça iyi bilinen bir isimdir. Özellikle meşhur felsefe eseri Delâletü’l-hâirîn’de (1200) ortaya koyduğu gö- rüşleri üzerine Türkçe’de de müstakil çalışmalar yapılmıştır. İbn Meymûn’un temsil ettiği akılcı çizgiye karşı gelenekçi çizginin en önemli savunucuların- dan olan ünlü Yahudi şair ve düşünür Yehuda b. Samuel Halevi/Ha-Levi1 (Ebü’l-Hasan el-Lâvî) ise Ortaçağ Yahudi düşüncesinin bir diğer önemli ve etkili eserinin, meşhur adıyla el-Kitâbü’l-Hazerî ya da İbrânîce adıyla Sefer * Prof. Dr., İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Uluslararası İslam ve Din Bilimleri Fakültesi (ORCID 0000-0003-1975-1894 [email protected]). Bu makalede kullanılan kaynaklardan bir kısmının temini konusundaki yardımlarından dolayı Neslihan Kuran’a teşekkürü bir borç bilirim. 1 İsmin doğru imlası Ha-Levi şeklinde olmakla birlikte Halevi yazımı yaygın olarak kullanıldığından, makale boyunca bu imla tercih edilmiştir. Geliş/Received 17.08.2018 • Kabul/Accepted 26.10.2018 • doi 10.26570/isad.476254 1 İslâm Araştırmaları Dergisi, 41 (2019): 1-44 ha-Kuzari’nin2 (1140) yazarı olmasına rağmen, Türk akademyasında yeteri kadar tanınmamaktadır. Halevi, Yahudiliği benimseyen tarihî Türk Hazar Krallığı örneğinden hareketle3 Hazar kralı ile bir Yahudi din âlimi (haham) arasında geçen diyalog tarzında kurguladığı Kuzari’sinde,4 Yahudiliğin haki- katini ve diğer inançlara üstünlüğünü ortaya koymaya çalışmaktadır. Bunu yaparken özellikle Rabbânî Yahudiliğe muhalif gördüğü grupların, yani filo- zofların, Karâîler’in, Müslümanlar’ın ve Hıristiyanlar’ın temel inançlarını ve görüşlerini doğrudan veya dolaylı yoldan eleştirmektedir. Kuzari’de ortaya 2 Kitabın tam Arapça yazmasında yer alan başlığı er-Red ve’d-delîl fi’d-dîni’z-zelîl’dir. Bir Geniza fragmanındaki başlığı ise el-Hücce ve’d-delîl fî nusri’d-dîni’z-zelîl şeklindedir. Kitabın ilk İbrânîce tercümesini yapan Yehuda İbn Tibbon, kitabı -baş karakteri olan Hazar kralına atıfla- Sefer ha-Kuzari (1167) şeklinde adlandırmış ve eser Yahudi dünya- sında bu tercüme ve bu adla tanınmıştır. Kahire Genizası’nda bulunan bir mektubunda bizzat Halevi’nin de, yakın dostu Ebû Saîd Halfon b. Netanel’e, heretik inanca sahip bir Yahudi’nin iddialarına cevap olarak bir metin yazdığından bahsettiği ve bu metne el- Kitâbü’l-Hazerî şeklinde atıf yaptığı bilinmektedir (bk. Lasker, “Translations of Rabbi Judah Halevi’s Kuzari”, d n . 2; Lobel, Between Mysticism and Philosophy, s. 182, dn. 4; Goitein, “Autographs of Yehuda Hallevi”, s. 402). Söz konusu metin, er-Red ve’d-delîl’in ilk biçimi kabul edilmektedir. Tercüme ve edisyonları için bk. Silman, Philosopher and Prophet, s. 345-46; Oğuz, Yehuda Halevi ve Kitabu’l-Huzari’si, s. 32-35. 3 Tarihî Türk Hazar Krallığı’nın -yönetici kesiminin- Yahudiliği benimsediğine yönelik bilgi ilk olarak Ortaçağ İslâm tarihçilerinin eserlerinde yer almıştır. Mes‘ûdî (X. yüz- yıl) Mürûcü’z-zeheb’inde (I, 178), Halife Hârûnürreşîd döneminde (IX. yüzyıl) Hazar kralının Yahudi olduğundan bahsetmektedir. Ayrıca X. yüzyılda yaşamış Endülüslü Yahudi devlet adamı Hasday (veya Hisday) İbn Şaprut ile dönemin Hazar Kralı Yos ef arasında geçen İbrânîce yazışma da buna işaret etmektedir. İbn Şaprut Hazar kralına yazdığı mektupta Hazar ülkesi ve halkı hakkında sorular sormakta ve İspanya hakkın- da bilgi vermektedir. Hazar kralı ise cevap olarak ilk Hazar krallarından olan Bulan’ın, gördüğü bir rüya üzerine, Hıristiyan, Müslüman ve Yahudi din âlimlerine sarayında yaptırdığı münazaranın ardından Yahudiliği benimseme hikâyesini anlatmakta, ayrı- ca Hazar Krallığı ve krallığın başşehri hakkında bilgi vermektedir. Fakat söz konusu mektupların otantikliği konusunda erken dönemlerden itibaren ciddi şüpheler ortaya konmuştur. Halevi’nin, Kuzari’nin başında, “tarih kitaplarında anlatıldığına göre dört asır önce [takriben 740 yılında] Yahudi dinine giren Hazar kralının huzurunda bu- lunmuş bir hahamın iddiaları hakkında duyduklarım” ifadesini kullanması, bu kay- nakların bir kısmından haberdar olduğunu göstermektedir. Halevi’nin, bahsi geçen İbrânîce yazışmada yer aldığı üzere, dönemin Hazar Kralı Bulan’ın davetiyle sarayda farklı inanç mensupları