Przestrzenny Wymiar Współczesnej Polityki Państw Obu Ameryk Wobec Języków Rdzennych

Uniwersytet Warszawski Wydział Geografii i Studiów Regionalnych

Krzysztof Ząbecki

Przestrzenny wymiar współczesnej polityki państw obu Ameryk wobec języków rdzennych

Rozprawa doktorska w zakresie nauk o Ziemi dyscyplina geografia

Rozprawa przygotowana pod kierunkiem dr hab. Bogumiły Lisockiej-Jaegermann oraz promotora pomocniczego dr. Roberta Łuczaka

Warszawa, 2019 r.

Oświadczenie autora (autorów) pracy

Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu naukowego. Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną wersją elektroniczną.

Data Podpis autora (autorów) pracy

Oświadczenie kierującego pracą

Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem i stwierdzam, że spełniła ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu naukowego. Praca została sprawdzona w systemie plagiat.pl.

Data Podpis kierującego pracą

Słowa kluczowe: ludność tubylcza, języki rdzenne, polityki językowe, Ameryka Północna i Południowa, miasto Meksyk

Streszczenie: W Ameryce Północnej i Południowej żyje ponad 20 milionów osób posługujących się językami rdzennymi, a za sprawą działalności tubylczych ruchów społecznych oraz rosnącej grupy badaczy władze poszczególnych państw i organizacji międzynarodowych coraz częściej podnoszą problem ochrony języków tubylczych. Mimo to zarówno badania obecnego statusu języków tubylczych, jak i sytuacji ich użytkowników wciąż należą do rzadkości. Niniejsza rozprawa ma wypełnić jedną z luk w obrębie aktualnych publikacji na ten temat. Jej celem jest określenie i ocena przestrzennych aspektów współczesnej polityki wobec języków tubylczych w państwach i terytoriach zależnych Ameryki Północnej i Południowej w kontekście postępującego wzrostu liczby ludności rdzennej w miastach oraz globalnych zmian zachodzących w politykach wobec ludności tubylczej. Zgodnie z przyjętymi hipotezami badawczymi polityki językowe na badanym obszarze w coraz większym stopniu chronią języki rdzenne, szczególnie w państwach o znacznej liczbie i odsetku tubylczej populacji i użytkowników języków rdzennych, ale ich zasięg nie jest dostosowany do zmian rozmieszczenia ludności tubylczej, zwłaszcza w państwach unitarnych. Przyjęto również, że odsetek osób posługujących się językami rdzennymi jest wyższy na obszarach słabiej zaludnionych oraz takich, gdzie mieszka wyższy odsetek ludności tubylczej. Ponadto sformułowano dwie hipotezy badawcze dotyczące sytuacji języków rdzennych w mieście Meksyk, stanowiącej przedmiot studium przypadku: zgodnie z nimi oficjalna polityka językowa w mieście nie jest skutecznie realizowana, a w rezultacie sytuacja języków rdzennych uzależniona jest głównie od oddolnych działań ludności tubylczej. W pierwszym rozdziale pracy przedstawiono jej cel i zakres, podstawowe pojęcia dotyczące analizowanych zagadnień, przegląd najważniejszych badań nad językami rdzennymi i ludnością tubylczą, a także opis metod badawczych i charakterystykę źródeł danych. W rozdziale drugim podjęto próbę określenia liczby i rozmieszczenia ludności tubylczej oraz użytkowników języków rdzennych w poszczególnych państwach i terytoriach zależnych obu Ameryk w oparciu o dane ze spisów powszechnych. Uzyskane informacje przedstawiono w formie opisowej z pomocą sporządzonej w tym celu serii map, zaś do porównania danych statystycznych dla poszczególnych obszarów zastosowano podstawowe metody statystyczne. W rozdziale trzecim w oparciu o teksty aktów prawnych przeanalizowano historyczne i współczesne polityki formułowane wobec języków tubylczych

3 w obu Amerykach od okresu kolonialnego do czasów współczesnych. Uzyskane dane posłużyły do oceny stopnia ochrony języków rdzennych w każdym z analizowanych państw i terytoriów zależnych. W rozdziale czwartym zbadano przestrzenne aspekty sytuacji języków rdzennych w mieście Meksyk, posługując się danymi jakościowymi uzyskanymi podczas wywiadów i obserwacji prowadzonych w ramach badań terenowych, uzupełnionymi o dane zastane. Przestawiono informacje na temat użytkowników języków rdzennych w mieście Meksyk, wskazano założenia oficjalnej polityki językowej miasta, a także określono główne czynniki wpływające na żywotność języków tubylczych na jego obszarze. Uzyskane wyniki pozwoliły stwierdzić, że od lat 80. XX wieku na niemal całym badanym obszarze doszło do znacznego rozwoju oficjalnych polityk chroniących języki rdzenne, także w miastach oraz w państwach o stosunkowo małej liczbie i odsetku ludności tubylczej, bez wyraźnej różnicy między państwami federalnymi i unitarnymi. Ze względu na brak wystarczających danych nie można było w pełni zweryfikować hipotez o wyższym odsetku użytkowników języków rdzennych na obszarach słabiej zaludnionych oraz takich, gdzie wyższy był też odsetek tubylczej populacji. W przypadku miasta Meksyk jednoznacznie potwierdzono nieskuteczność oficjalnej polityki językowej, natomiast jako główny czynnik wpływający na kondycję języków rdzennych wskazano napływ ludności tubylczej z obszarów wiejskich, podczas gdy ruchy oddolne odgrywają w tej kwestii bardzo ograniczoną rolę.

Key words: indigenous people, indigenous languages, language policies, North and South America, Mexico City

Summary: In North and South America, more than 20 million people speak indigenous languages. Thanks to indigenous social movements and a growing number of researchers, the need to protect those languages is more and more often discussed both on national and international level. Nevertheless, research concerning the current status of indigenous languages and the situation of their speakers is still scarce. This dissertation seeks to fill one of the gaps in existing literature on this topic. It aims at identifying and assessing spatial aspects of present-day policies towards indigenous languages in North and South American countries and dependent territories, in the context of increasing urbanization of autochthonous populations and global changes in policies regarding indigenous people. The research hypotheses are that language policies in the Americas are increasingly protecting indigenous languages, especially in countries with a higher number and percentage of native people and indigenous language speakers, but the policies’ scope is not adapted to changes in spatial distribution of autochthonous populations, particularly in unitary states. It is also assumed that the percentage of indigenous language speakers is higher in less populated areas and in regions where the percentage of indigenous people is higher. Two additional hypotheses regarding the situation of indigenous languages in Mexico City, described in a case study, state that the official language policy in the city is not being successfully implemented, and as a result the situation of indigenous languages depends primarily on grassroots initiatives of autochthonous people. The first chapter presents the aim and scope of the dissertation, basic concepts regarding the analyzed subject, an overview of most relevant studies on indigenous people and languages, as well as a description of research methods and data sources. In the second chapter an attempt to determine the number and spatial distribution of indigenous people and indigenous language speakers in countries and dependent territories of the Americas has been made, based on census data. This information is presented in the form of descriptions and a series of maps; the comparison concerning different countries and regions has been done, with the application of basic statistical methods. The third chapter analyzes historical and modern policies towards indigenous languages in the Americas from the colonial era to the present, on the basis of corresponding legal acts. The data is used to assess the level of protection of indigenous languages in each analyzed country and dependent territory. The fourth chapter studies spatial aspects of the situation of indigenous languages in Mexico City,

5 based primarily on qualitative data obtained from interviews and observations carried out during field research. Information on indigenous language speakers in Mexico City is presented, objectives of the city’s official language policy are indicated, and main factors that influence the vitality of indigenous languages in the case study area are determined. The results obtained allow to conclude that since the 1980s in almost all of the Americas there has been a significant development of official policies that protect indigenous languages, including their presence in cities and in the countries with a relatively small number and percentage of indigenous population, without much difference between federal and unitary states. Due to lack of sufficient data it is not possible to verify fully whether the percentage of indigenous language speakers is higher in less populated areas and in regions where the percentage of indigenous people is higher. In the case of Mexico City, the ineffectiveness of the official language policy has been confirmed, whereas it is the migration of indigenous people from rural areas that proves to be the main factor affecting the condition of indigenous languages rather than grassroots initiatives, which turn out to have a very limited role.

Title of the PhD thesis in English: Spatial aspects of present-day policies towards indigenous languages in North and South American countries.

Podziękowania

Składam serdeczne podziękowania dr hab. Bogumile Lisockiej-Jaegermann za nieocenioną pomoc w przygotowaniu niniejszej rozprawy oraz za wsparcie udzielane mi przez cały czas trwania studiów doktoranckich.

Szczególne podziękowania składam Rodzicom za cierpliwość, wyrozumiałość i wsparcie okazywane mi nie tylko podczas przygotowywania niniejszej rozprawy, ale w każdym momencie życia – bez nich ta praca nigdy by nie powstała (ja zresztą też nie).

Spis treści

1. Wstęp ...... 11 1.1. Cel i zakres pracy ...... 11 1.2. Podstawowe pojęcia ...... 15 1.2.1. Ludność tubylcza: problemy definicyjne ...... 15 1.2.2. Polityka językowa i języki oficjalne/urzędowe ...... 18 1.3. Kontekst rozprawy: dotychczasowe badania nad językami w geografii oraz polskie badania nad ludnością tubylczą obu Ameryk ...... 18 1.3.1. Badanie języków w geografii: między geografią języków a geografią lingwistyczną ...... 19 1.3.2. Geograficzne badania nad językami rdzennymi w Amerykach ...... 23 1.3.3. Polityki językowe jako temat badawczy geografii politycznej ...... 25 1.3.4. Współczesne polskie badania nad ludnością tubylczą obu Ameryk ...... 25 1.3.5. Znaczenie rozprawy w kontekście dotychczasowych badań ...... 27 1.4. Metody badawcze i źródła danych ...... 28 1.4.1. Metody badawcze ...... 28 1.4.2. Źródła danych ...... 31 1.4.3. Zmienność danych dotyczących ludności tubylczej ...... 33 2. Ludność tubylcza i języki rdzenne we współczesnej Ameryce ...... 37 2.1. Ludność tubylcza i języki rdzenne w Ameryce: ogólny zarys ...... 37 2.1.1. Liczebność i rozmieszczenie ludności tubylczej w Ameryce ...... 37 2.1.2. Języki tubylcze w Ameryce: ogólny zarys ...... 40 2.2. Ludność tubylcza i użytkownicy języków rdzennych w poszczególnych państwach Ameryki ...... 44 2.2.1. Kanada ...... 44 2.2.2. Stany Zjednoczone ...... 50 2.2.3. Meksyk ...... 56 2.2.4. Gwatemala ...... 61 2.2.5. Belize ...... 64 2.2.6. Honduras ...... 66 2.2.7. Salwador ...... 69 2.2.8. Nikaragua ...... 71 2.2.9. Kostaryka ...... 75 2.2.10. Panama ...... 79 2.2.11. Kolumbia ...... 82 2.2.12. Wenezuela ...... 86 2.2.13. Gujana ...... 89 2.2.14. Surinam ...... 91 2.2.15. Gujana Francuska ...... 93 2.2.16. Brazylia ...... 95 2.2.17. Ekwador ...... 101 2.2.18. Peru ...... 106

2.2.19. Boliwia ...... 109 2.2.20. Paragwaj ...... 114 2.2.21. Chile ...... 117 2.2.22. Argentyna ...... 120 2.2.23. Grenlandia ...... 123 2.3. Zestawienie danych na temat ludności tubylczej i użytkowników języków rdzennych ...... 123 2.4. Współczesne zmiany rozmieszczenia ludności tubylczej w państwach obu Ameryk . 129 3. Polityki wobec języków rdzennych w Ameryce ...... 133 3.1. Kolonialne polityki wobec języków tubylczych ...... 133 3.1.1. Kolonie hiszpańskie ...... 134 3.1.2. Kolonie portugalskie: Brazylia...... 135 3.1.3. Kolonie francuskie i brytyjskie ...... 137 3.1.4. Kolonie holenderskie: Gujana Holenderska/Surinam ...... 139 3.1.5. Grenlandia ...... 140 3.2. Polityki językowe w niepodległych państwach do połowy XX wieku ...... 140 3.2.1. Kanada ...... 141 3.2.2. Stany Zjednoczone ...... 141 3.2.3. Meksyk ...... 142 3.2.4. Kolumbia ...... 142 3.2.5. Wenezuela ...... 143 3.2.6. Brazylia ...... 143 3.2.7. Peru i Boliwia ...... 143 3.2.8. Paragwaj ...... 144 3.2.9. Chile ...... 145 3.2.10. Argentyna ...... 145 3.2.11. Podsumowanie ...... 146 3.3. Globalne zmiany polityki wobec języków rdzennych od 2. połowy XX wieku ...... 147 3.3.1. Zmiany międzynarodowej polityki wobec ludności tubylczej w obu Amerykach151 3.4. Współczesne polityki państw Ameryki wobec języków tubylczych ...... 152 3.4.1. Kanada ...... 152 3.4.2. Stany Zjednoczone ...... 155 3.4.3. Meksyk ...... 157 3.4.4. Gwatemala ...... 159 3.4.5. Belize ...... 160 3.4.6. Honduras ...... 160 3.4.7. Salwador ...... 161 3.4.8. Nikaragua ...... 161 3.4.9. Kostaryka ...... 162 3.4.10. Panama ...... 162 3.4.11. Kolumbia ...... 163 3.4.12. Wenezuela ...... 164 3.4.13. Gujana ...... 165

3.4.14. Surinam ...... 165 3.4.15. Gujana Francuska ...... 165 3.4.16. Brazylia ...... 166 3.4.17. Ekwador ...... 167 3.4.18. Peru ...... 168 3.4.19. Boliwia ...... 169 3.4.20. Paragwaj ...... 171 3.4.21. Chile ...... 172 3.4.22. Argentyna ...... 172 3.4.23. Grenlandia ...... 173 3.5. Podsumowanie informacji na temat współczesnych polityk państw Ameryki względem języków tubylczych ...... 174 4. Przestrzenne aspekty sytuacji języków rdzennych w mieście Meksyk w kontekście lokalnej i federalnej polityki językowej ...... 182 4.1. Ludność tubylcza i języki rdzenne w mieście Meksyk ...... 183 4.1.1. Dane ilościowe o ludności tubylczej i użytkownikach języków rdzennych ...... 183 4.1.2. Dane jakościowe o ludności tubylczej i użytkownikach języków rdzennych ...... 186 4.1.3. Języki rdzenne w przestrzeni miasta Meksyk ...... 188 4.2. Oficjalna polityka językowa w mieście Meksyk ...... 189 4.3. Czynniki wpływające na sytuację języków rdzennych w mieście Meksyk ...... 190 4.3.1. Czynniki społeczno-kulturowe ...... 191 4.3.2. Czynniki ekonomiczne ...... 194 4.3.3. Czynniki polityczno-instytucjonalne ...... 196 4.4. Podsumowanie sytuacji języków tubylczych w mieście Meksyk ...... 202 5. Wnioski ...... 205 Bibliografia ...... 212 Lista respondentów, z którymi przeprowadzono wywiady w mieście Meksyk (październik 2017-luty 2018) ...... 242 Spis map ...... 245 Spis tabel ...... 247 Spis wykresów ...... 248 Aneks – główne dane statystyczne...... 249

1. Wstęp

Organizacja Narodów Zjednoczonych ogłosiła rok 2019 Międzynarodowym Rokiem Języków Tubylczych. Inicjatywa ta ma przyczynić się do wzrostu świadomości społeczeństw na temat znaczenia tych języków dla różnorodności kulturowej na świecie, a równocześnie pomóc w ich ochronie i wpłynąć na poprawę warunków i jakości życia posługujących się nimi ludów rdzennych (iyil2019.org). Rosnąca uwaga, z jaką społeczność międzynarodowa odnosi się do ludów tubylczych i ich kultur jest następstwem działań samych autochtonów walczących o swoje prawa, między innymi poprzez reprezentujące ich ruchy społeczne. W ostatnich dekadach coraz mocniej wspierają ich badacze, a zwłaszcza środowiska akademickie inspirujące się podejściem postkolonialnym. Wzajemne relacje między oddolnymi ruchami tubylczymi, światem nauki oraz sferą oficjalnej polityki na poziomie globalnym, regionalnym i lokalnym bezpośrednio wpływają na sytuację kultur i języków rdzennych w XXI wieku. Mimo to zarówno obecny status języków tubylczych, jak i sytuacja ich użytkowników wciąż są stosunkowo słabo poznane. Niniejsza rozprawa ma wypełnić jedną z luk w obrębie aktualnych publikacji na ich temat, skupiając się na przestrzennym wymiarze polityk prowadzonych wobec języków tubylczych na obszarze państw i terytoriów zależnych leżących w Ameryce Północnej i Południowej. Tak szeroki zakres badań z jednej strony wymusza zwięzłość analizy sytuacji języków rdzennych oraz polityk językowych formułowanych w poszczególnych państwach i terytoriach, jednak z drugiej strony takie ujęcie pozwala dokonywać porównań na skalę dotąd niespotykaną w zbliżonych tematycznie opracowaniach. Praca ta stanowi więc wyraz dążenia do szerszego poznania zagadnień związanych z językami ludów tubylczych oraz ich przestrzennego zróżnicowania na obszarze obu Ameryk. Przy tym procesowi jej powstawania towarzyszyła świadomość, że jest to temat szczególnie ważny dla szerokich grup ludności rdzennej przez stulecia spychanych na margines społeczeństwa i siłą pozbawianych praw do własnego języka, własnej kultury i własnej tożsamości.

1.1. Cel i zakres pracy

Celem niniejszej rozprawy jest określenie i ocena przestrzennych aspektów współczesnej polityki wobec języków tubylczych w Ameryce Północnej i Południowej w kontekście postępującego wzrostu liczby ludności rdzennej w miastach oraz globalnych zmian zachodzących w politykach językowych. Badanie ma charakter interdyscyplinarny:

łączy elementy geografii człowieka – w tym zwłaszcza geografii języków – z innymi dyscyplinami naukowymi: demografią, lingwistyką, prawem, historią i socjologią. Zasięg przestrzenny rozprawy obejmuje państwa oraz terytoria zależne położone w Ameryce Północnej i Południowej, w których występuje ludność posługująca się językami rdzennymi, czyli wszystkie państwa kontynentalnej części Ameryki oprócz Urugwaju, a także dwa terytoria zależne: Gujanę Francuską i Grenlandię. Z kolei zakres czasowy analizy polityk językowych można podzielić na dwie części. Ogólny zarys historycznych zmian zachodzących w tych politykach w skali kontynentalnej i globalnej obejmuje okres od początku kolonizacji Ameryki przez Europejczyków pod koniec XV wieku do połowy XX wieku. Szczegółowa analiza współczesnej polityki językowej obejmuje natomiast ramowo okres od początku lat 60. XX wieku do roku 2017, przy czym może się on różnić między poszczególnymi analizowanymi przypadkami państw i terytoriów, w zależności od dostępności danych. Głównym problemem badawczym w rozprawie jest ocena nowych polityk językowych pod kątem ich dostosowania do dynamicznie zmieniającego się rozmieszczenia przestrzennego użytkowników języków rdzennych oraz do potrzeb związanych z ochroną, promocją i rewitalizacją tych języków w Ameryce. Punktem wyjścia dla analizy tego zagadnienia są następujące pytania badawcze:

 Jak zmieniały się polityki językowe państw Ameryki wobec ludności tubylczej w ostatnich dziesięcioleciach?  Jakie były przyczyny tych zmian?  Jakie możliwości ochrony i promocji języków rdzennych dają współczesne polityki językowe?  Jak różnią się one między poszczególnymi państwami?  Jak różnią się one między obszarami wiejskimi i miejskimi?  Jak różnią się one między państwami federalnymi i unitarnymi?  Jak ich zasięg i zakres dostosowane są do rozmieszczenia ludności tubylczej?  Jaki wpływ ma liczba i odsetek ludności tubylczej na kształt polityki językowej?  Jaki wpływ ma liczba i odsetek użytkowników języków rdzennych na kształt polityki językowej?  Jak realizowana jest oficjalna polityka językowa obowiązująca w mieście Meksyk?  Jakie są inne czynniki wpływające na żywotność języków rdzennych w mieście Meksyk?

Odwołując się do powyższych pytań, sformułowano cztery hipotezy badawcze dotyczące polityk językowych w Ameryce Północnej i Południowej:

1. Współczesne polityki językowe państw Ameryki przyznają ludności tubylczej coraz szersze prawa do promocji i ochrony języków rdzennych, co wpisuje się w globalny trend zmian obserwowanych w ostatnich dekadach. 2. Zasięg przestrzenny tych polityk nie jest dostosowany do współczesnych zmian rozmieszczenia ludności tubylczej, zwłaszcza związanych z migracjami ze wsi do miast, przez co na obszarach zurbanizowanych ochrona języków rdzennych jest słabsza, niż na obszarach wiejskich. 3. Głównymi czynnikami wpływającymi na zakres polityki językowej w poszczególnych państwach i terytoriach zależnych są liczba i odsetek ludności tubylczej oraz liczba i odsetek użytkowników języków rdzennych. 4. Polityki językowe w państwach federalnych są bardziej dostosowane do przestrzennego zróżnicowania liczby i odsetka użytkowników języków rdzennych, niż w państwach unitarnych.

Ich uzupełnieniem są dwie hipotezy dotyczące rozmieszczenia ludności tubylczej i użytkowników języków rdzennych:

5. Obszary słabiej zaludnione charakteryzują się większym odsetkiem użytkowników języków rdzennych zarówno wśród ludności tubylczej, jak i wśród ogółu populacji. 6. Obszary o większym odsetku ludności tubylczej charakteryzują się wyższym odsetkiem użytkowników języków rdzennych.

Sformułowano również dwie hipotezy odnoszące się bezpośrednio do sytuacji języków rdzennych w mieście Meksyk, którego dotyczy studium przypadku opisane w rozdziale czwartym:

7. Oficjalna polityka językowa w mieście Meksyk nie jest skutecznie realizowana, przez co jej wpływ na ochronę języków rdzennych jest nieznaczny. 8. Sytuacja poszczególnych języków rdzennych używanych w mieście Meksyk uzależniona jest przede wszystkim od oddolnych działań społeczności i organizacji tubylczych.

W celu weryfikacji powyższych hipotez w rozprawie poruszono kilka powiązanych ze sobą zagadnień dotyczących przestrzennego wymiaru polityk wobec języków rdzennych. W rozdziale drugim przeanalizowano rozmieszczenie ludności rdzennej i użytkowników

13 języków tubylczych w skali kontynentalnej (podrozdział 2.1) oraz w poszczególnych państwach i terytoriach zależnych (podrozdział 2.2). Zwłaszcza w tym drugim przypadku oparto się na szczegółowym opisie danych statystycznych oraz na ich kartograficznej prezentacji. W efekcie podrozdział ten cechuje się znaczną objętością oraz nasyceniem informacji o charakterze ilościowym, co może utrudniać jego odbiór, jednak dane te były niezbędne do uzyskania możliwie dokładnego obrazu przestrzennego zróżnicowania występowania ludności rdzennej i użytkowników języków rdzennych, stanowiąc podstawę do weryfikacji hipotezy 5. i 6. W dalszej części pracy posłużyły one również do porównania z danymi na temat zróżnicowania przestrzennego i zmienności w czasie stosowanych polityk językowych, przedstawionymi w rozdziale trzecim. Te ostatnie zbadano poprzez określenie, jakie przepisy prawne dotyczące języków rdzennych funkcjonowały w obu Amerykach w przeszłości, w okresie kolonialnym (podrozdział 3.1) i w niepodległych państwach do połowy XX wieku (podrozdział 3.2), a także jak zmieniały się one w ostatnich dekadach w skali obu kontynentów (podrozdział 3.3) i jaką formę przyjęły współcześnie w poszczególnych państwach, zarówno na całym ich obszarze, jak i na poziomie jednostek administracyjnych najwyższego rzędu (podrozdział 3.4). Przestawione w tym rozdziale informacje na temat historycznych i współczesnych polityk językowych zastosowano do weryfikacji hipotezy 1., a następnie zestawiono z danymi z rozdziału drugiego, by podjąć się weryfikacji hipotezy 2., 3. i 4. Wreszcie w rozdziale czwartym przeanalizowano przestrzenne aspekty sytuacji języków rdzennych w mieście Meksyk, aby dokładniej poznać główne czynniki, które na nią wpływają, a zwłaszcza aby ocenić znaczenie oficjalnej polityki dla ochrony tych języków. W tym celu posłużono się przede wszystkim danymi jakościowymi pozyskanymi podczas badań terenowych przeprowadzonych w stolicy Meksyku. W ramach studium przypadku przestawiono ilościowe i jakościowe dane na temat liczebności i rozmieszczenia ludności tubylczej oraz użytkowników języków rdzennych w mieście Meksyk (podrozdział 4.1), wskazano główne założenia oficjalnej polityki wobec języków rdzennych (podrozdział 4.2), a także ustalono najważniejsze czynniki rzeczywiście wpływające na żywotność tych języków w skali badanego ośrodka miejskiego, ze szczególnym uwzględnieniem oceny skuteczności polityki językowej (podrozdział 4.3). Uzyskane dane posłużyły następnie do próby weryfikacji hipotezy 7. i 8.

1.2. Podstawowe pojęcia

1.2.1. Ludność tubylcza: problemy definicyjne W niniejszej rozprawie termin „ludność tubylcza” używany jest zamiennie z określeniami „ludność autochtoniczna” i „ludność rdzenna”. Analogicznie przymiotniki „tubylczy”, „autochtoniczny” i „rdzenny” traktowane są jako synonimy. Ponieważ terminy te odgrywają kluczową rolę w niniejszej pracy, a przy tym ich rola zmieniała się w zależności od miejsca, czasu i kontekstu, w którym były wykorzystywane, warto pokrótce przeanalizować ewolucję ich znaczenia. Na początku okresu kolonialnego, bezpośrednio po podbiciu Ameryki przez europejskich osadników, szczegółowe określanie ludności tubylczej nie było konieczne, różniła się ona bowiem w sposób nie budzący wątpliwości od kolonizatorów pod względem wyglądu, zwyczajów oraz języka. Na bazie dychotomicznego podziału „my”– „oni” powstały zbiorcze określenia dla wszystkich miejscowych ludów napotykanych przez Europejczyków, z których największą popularność zyskał oparty na błędnych przesłankach termin „Indianin” (Bonfil Batalla, 1972). Wraz z postępującym różnicowaniem się składu etnicznego kolonialnych społeczeństw, złożonych z przybyszów z Europy, autochtonów, czarnej ludności pochodzącej z Afryki oraz ich potomków, tworzyły się nowe warstwy społeczeństwa kolonialnego, a jego struktura stawała się coraz bardziej skomplikowana. Było to szczególnie widoczne w hiszpańskich koloniach, gdzie funkcjonował rozbudowany system kast, według którego tubylcem była osoba, której matka i ojciec należeli do ludności rdzennej (Martínez, 2008). Z kolei po uzyskaniu niepodległości lub przynajmniej znacznej autonomii przez kolonie, rządy nowo powstałych państw i terytoriów dążyły zwłaszcza od 2. połowy XIX wieku do asymilacji ludności tubylczej, zarówno w Ameryce Łacińskiej, jak i Anglosaskiej. W efekcie w aktach prawnych z tego okresu ludność tubylcza jako odrębna część społeczeństwa niemal nie występowała (Crawford, 1990; FUNPROEIB Andes, 2009; Leitch, 2005). Sytuacja zaczęła się zmieniać w drugiej połowie XX wieku, gdy na skutek zmian społecznych i politycznych ludność tubylcza zaczęła zyskiwać na znaczeniu w społeczeństwach państw Ameryki1. W efekcie w ostatnich dziesięcioleciach podejmowano próby stworzenia uniwersalnej, międzynarodowej definicji ludności tubylczej. Autorem prawdopodobnie najbardziej znanej spośród nich jest José Martinez Cobo, autor przygotowanego dla ONZ opracowania na temat dyskryminacji ludności autochtonicznej

1 Zmiany te szerzej opisano w podrozdziale 3.3. 15

(FUNPROEIB Andes, 2009). W swoim raporcie przyjął on jako kryteria do określenia ludności tubylczej zachowanie ciągłości historycznej między współczesnymi społecznościami rdzennymi a grupami żyjącymi na danym obszarze przed kolonizacją, poczucie własnej odrębności od reszty społeczeństwa, a także determinację, by chronić i przekazywać następnym pokoleniom swoją ziemię i tożsamość etniczną (Cobo, 1986). Jak pokazuje powyższa definicja, pojęcie tubylczości jest więc silnie związane z kolonializmem, który je stworzył i w wyniku którego miejscowa ludność straciła prawo do samostanowienia i do kontroli nad zasobami na swoim terytorium (Keal, 2003). Mimo licznych prób, wspólnota międzynarodowa wciąż nie zdołała przyjąć uniwersalnej definicji ludności rdzennej, jednak zgodnie z dominującym obecnie poglądem nie jest ona konieczna dla uznania i ochrony praw tubylczych (Departament Spraw Ekonomicznych i Społecznych ONZ, 2008). W ostatnich dekadach oficjalne definicje ludności rdzennej zaczęły pojawiać się również w ustawach zasadniczych oraz innych dokumentach obowiązujących w niektórych państwach obu Ameryk. Dla przykładu w Kostaryce zgodnie z tzw. „ustawą tubylczą” tubylcami są osoby należące do grup etnicznych będących bezpośrednimi spadkobiercami cywilizacji prekolumbijskich i zachowujące własną tożsamość (Ley Indígena N° 6172, 1977, art. 1). Meksykańska konstytucja od 2001 roku definiuje tubylców jako społeczności będące potomkami ludności zamieszkującej obecne terytorium kraju przed europejską kolonizacją, które przynajmniej częściowo zachowały instytucje gospodarcze, kulturalne i polityczne z okresu prekolonialnego, przy czym podstawowym kryterium przynależności do ludności rdzennej określonym w konstytucji jest poczucie tubylczej tożsamości (Constitución Política de los Estados Unidos Mexicanos, 1917). Z kolei konstytucja Kanady nie podaje explicite definicji ludności tubylczej, stwierdza jedynie, że składa się ona z trzech grup: Indian, Inuitów i Metysów (Constitution Act, 1982, sek. 35) – tym samym ci ostatni mają inny status, niż w krajach latynoamerykańskich, gdzie ludność metyska nie jest uznawana za tubylczą, chociaż warto równocześnie zaznaczyć, że w kanadyjskim prawodawstwie nie funkcjonuje jednoznaczna definicja Metysów (Gaudry, 2009). W praktyce, abstrahując od oficjalnej państwowej definicji lub jej braku, w niemal każdym państwie w Ameryce ludność tubylczą określa się na podstawie pytań zawartych w spisach powszechnych. O ile w przybliżeniu do połowy lat 90. przy definiowaniu tubylczości dominowały bardziej obiektywne kryteria miejsca zamieszkania, koloru skóry i/lub znajomości rdzennego języka, o tyle w ciągu ostatnich dwudziestu lat głównym wyznacznikiem stała się autoidentyfikacja, czyli poczucie przynależności do jednego z rdzennych ludów lub do szerzej rozumianej ludności tubylczej (FUNPROEIB Andes, 2009;

Bank Światowy, 2014). W niniejszej pracy jednak, ze względu na badaną tematykę, uzasadnione jest korzystanie nie tylko z danych na temat ludności tubylczej w ogóle, ale również – i przede wszystkim – dotyczących osób posługujących się językami tubylczymi. Dlatego też w dalszej części rozprawy wprowadzono rozróżnienie na ludność tubylczą, rozumianą jako osoby uznawane w danym kraju za tubylców, oraz użytkowników języków rdzennych. W tekście wykorzystywane są w pierwszym rzędzie spolszczone formy zapisu nazw poszczególnych ludów, powszechnie wykorzystywane w polskojęzycznych źródłach, takie jak np. Keczua, Ajmara, Nawaho, Irokezi. W przypadku, gdy nie stwierdzono występowania takiej spolszczonej formy, stosowany jest zapis nazwy pochodzący z materiałów źródłowych, czyli przede wszystkim z danych ze spisów ludności, z pominięciem akcentu graficznego w przypadku źródeł hiszpańskojęzycznych (np. forma Purepecha zamiast Purépecha). Analogiczne zasady zastosowano przy zapisie nazw języków rdzennych. Szczególny przypadek stanowi terminologia wykorzystywana do określenia ludności tubylczej w mieście Meksyk, którego dotyczy czwarty rozdział niniejszej rozprawy. W literaturze akademickiej, a później także w prawodawstwie wprowadzono rozróżnienie na społeczności rdzenne mieszkające we współczesnych granicach miasta nieprzerwanie od okresu prekolonialnego oraz na grupy ludności tubylczej przybyłe do miasta w późniejszym czasie z innych regionów kraju, szczególnie w ciągu ostatniego stulecia. Pierwsza z tych grup określana jest w nowej konstytucji miasta Meksyk, opracowanej w 2017 roku, jako pueblos y barrios originarios, co dosłownie oznacza ludy i grupy sąsiedzkie pochodzące z danego obszaru, natomiast druga grupa nazywana jest comunidades indígenas residentes, co oznacza tubylcze społeczności mieszkające („rezydujące“) na danym obszarze (Constitución Política de la Ciudad de México, 2017). Na zakończenie należy podkreślić, że wielokrotnie wykorzystywane w tekście rozprawy określanie wszystkich ludów i społeczności autochtonicznych, z całą ich różnorodnością kulturową i językową, przy użyciu zbiorczego terminu „ludność tubylcza” stanowi daleko idące uproszczenie. Jest ono jednak stosowane przy zachowaniu świadomości kulturowego zróżnicowania ludów rdzennych Ameryki oraz niepowtarzalności każdego z nich, zaś uzasadnieniem użycia łączącego je terminu jest badanie procesów wspólnych dla wielu grup autochtonicznych.

1.2.2. Polityka językowa i języki oficjalne/urzędowe Pojęcie „polityki językowej“ może być definiowane wielorako. W wąskim znaczeniu, prezentowanym między innymi przez Roberta Kaplana i Richarda Baldaufa (1997), ogranicza się ono do zestawu praw, zasad, idei i praktyk, które mają na celu wprowadzenie przez władzę zaplanowanych zmian dotyczących używania języków w społeczeństwie lub innej grupie. Szerszą definicję proponuje Bernard Spolsky (2005), który wskazuje, że na politykę językową składają się, oprócz działań mających wpłynąć na sytuację poszczególnych języków, także sposób ich używania przez społeczności oraz związane z językami idee i przekonania – przy tym o ile pierwszy element jest świadomy i zamierzony, o tyle dwa pozostałe niekoniecznie. Z kolei James Tollefson (1991) postrzega politykę językową jako narzędzie instytucjonalizacji języka, która stanowi podstawę podziału społeczeństwa na klasy, a tym samym determinuje, które grupy mają dostęp do władzy i bogactw. W niniejszej rozprawie polityka językowa rozumiana jest przede wszystkim w wąskim znaczeniu, obejmującym oficjalne stanowisko danego państwa, regionu lub instytucji wobec języków rdzennych, wyrażone w formie przepisów prawa. Przy analizie poszczególnych polityk językowych pod uwagę brane są jednak również te elementy, które nie znajdują się w aktach prawnych, ponieważ brak pewnych przepisów może być równie znaczący, jak ich obecność. Ponadto w pracy jako synonimy traktowane są terminy "język oficjalny" i "język urzędowy", podobnie jak stosowane są m.in. przez Romana Szula, jednego z głównych badaczy polityk językowych w Polsce (por. np. Szul, 2012; 2014). Oba terminy służą do określania języka lub języków posiadających szczególny status prawny w danym państwie i zwykle wykorzystywanych do sprawowania władzy, a tym samym odgrywających kluczową rolę w realizowaniu polityki językowej. Z kolei języki, które posiadają taki status jedynie na części terytorium danego kraju określane są w pracy mianem współoficjalnych.

1.3. Kontekst rozprawy: dotychczasowe badania nad językami w geografii oraz polskie badania nad ludnością tubylczą obu Ameryk

Niniejsza rozprawa napisana została przede wszystkim z perspektywy geografa, ale w pewnym stopniu także filologa iberysty. Stanowi ona wyraz zainteresowania z jednej strony geografią języków i politykami językowymi, z drugiej zaś – kulturowym bogactwem obu Ameryk. Praca ta nawiązuje więc zarówno do dotychczasowych badań geograficznych nad językami oraz nad politykami językowymi, jak i do prac nad ludnością tubylczą obu Ameryk,

18 a w szczególności do bogatej tradycji polskich badań latynoamerykanistycznych. Przegląd najważniejszych autorów i prac dotyczących tych zagadnień, zaprezentowany w kolejnych podrozdziałach, służy do późniejszego określenia, w jaki sposób niniejsza rozprawa wpisuje się w dotychczasowe badania i w jakim stopniu może stanowić ich rozwinięcie.

1.3.1. Badanie języków w geografii: między geografią języków a geografią lingwistyczną Jakkolwiek główną dyscypliną naukową zajmującą się językami jest językoznawstwo, stanowią one również ważny przedmiot badań dla innych nauk, w tym geografii. Autorami pierwszych współczesnych prac badających przestrzenny aspekt wykorzystywania języków byli Niemiec Georg Wenker oraz Szwajcar Jules Gilliéron. Wenker w 1878 r. sporządził „Atlas językowy Nadrenii na północ od Mozeli oraz powiatu Siegen” (Sprach-Atlas der Rheinprovinz nördlich der Mosel sowie des Kreises Siegen; Wenker, 1878), a w następnych latach pracował nad mapami językowymi kolejnych regionów Cesarstwa Niemieckiego. Gilliéron natomiast opublikował w 1881 roku „Mały atlas fonetyczny romańskiego Valais (na południe od Rodanu)” (Petit atlas phonétique du Valais roman (sud du Rhône); Gilliéron, 1881), a pod koniec XIX wieku we współpracy z Francuzem E. Edmontem badał zróżnicowanie dialektów we Francji i w graniczących z nią obszarach francuskojęzycznych. Efektem badań terenowych była bogata baza danych na temat zróżnicowania dialektalnego badanego obszaru, na podstawie której na początku następnego stulecia opracowano i opublikowano ponad 1900 map językowych w ramach „Atlasu językowego Francji” (Atlas linguistique de la France; Gilliéron, Edmont, 1902-1910). Takie połączenie danych lingwistycznych z kartograficzną metodą prezentacji stanowi przykład dynamicznie rozwijającej się w XX wieku kartografii językowej. W Polsce za początek jej rozwoju uznaje się rok 1934, gdy ukazał się Atlas językowy polskiego Podkarpacia (Nitsch, Małecki, 1934), natomiast jej okres świetności przypada na lata po II wojnie światowej, gdy wydano m.in. Mały atlas gwar polskich (Nitsch, 1957). Metodę badawczą wykorzystującą mapy językowe do zobrazowania zróżnicowania dialektów danego języka zwykło się określać mianem geografii lingwistycznej lub kartografii lingwistycznej, a sam termin geografia lingwistyczna zaczął oznaczać również, w szerszym znaczeniu, dział językoznawstwa badający zróżnicowanie geograficzne języków narodowych (Karaś, 2010). Związek owych badań z geografią jest jednak ograniczony, bowiem to zjawiska językowe stanowią ich przedmiot, zaś aspekt geograficzny sprowadza się zwykle do poprawnego wykorzystania metody prezentacji kartograficznej.

Prawdziwie geograficzne badania nad językami związane są przede wszystkim z francuską szkołą geografii i mają swój początek w pierwszej połowie XX wieku. Pod koniec lat 20. na znaczenie języków jako przedmiotu badań geografii zwrócił uwagę francuski geograf Albert Demangeon – jeden z najważniejszych kontynuatorów prac Paula Vidala de la Blache, współzałożyciel paryskiego Instytutu Geograficznego, a w latach 20. i 30. XX aktywny działacz na rzecz tworzenia katedr geografii na francuskich uniwersytetach (Droulers, 1991). W artykule zatytułowanym La géographie des langues wskazał on na język jako jeden z najważniejszych czynników definiujących grupy ludzkie, kluczowy przy badaniu zmienności ich rozmieszczenia, a także przy analizie współczesnych i historycznych procesów politycznych. Opierając się na tej podstawie Demangeon stwierdził, że geografia języków stanowić powinna jedną z kluczowych części geografii człowieka (Demangeon, 1929). Ponad trzy dekady później francuski geograf brazylijskiego pochodzenia, Carlos Miguel Delgado de Carvalho, podjął próbę dokładniejszego zarysowania przedmiotu badań tej subdyscypliny. W tekście pod tytułem Geography of languages wskazał on na historyczne zmiany zasięgów występowania poszczególnych języków, przestrzenne rozmieszczenie ich użytkowników oraz wpływ warunków środowiska na te czynniki jako główne obiekty zainteresowania geografii języków, zaznaczając przy tym, że same zjawiska językowe leżą poza obszarem badań geografów zajmujących się językami (Delgado de Carvalho, 1962). Tekst ukazał się w książce Readings in cultural geography pod redakcją Philipa Wagnera i Marvina Mikesella obok innych prac mających na celu przybliżyć różne aspekty dynamicznie rozwijającej się geografii kultury początków lat 60. ubiegłego wieku (Wagner, Mikesell, 1962) – z perspektywy czasu publikacja ta okazała się zresztą bardzo istotna dla kształtowania zarówno samej geografii kultury, jak i jej krytycznej analizy (Gay, 2003; Schein, 2004). Rozważania na temat geografii języków podjęte przez Demangeona i Delgado de Carvalho znacząco rozwinął w połowie lat 70. kolejny francuski geograf, Roland Breton. Podobnie jak Demangeon, podkreślał on szczególną rolę tej subdyscypliny: w artykule zatytułowanym La place de la géographie des langues stwierdził on, że ponieważ języki definiują kulturę, a zarazem rozmieszczenie języków mówi o obecnych i przeszłych procesach zachodzących w społeczeństwie, geografia języków powinna zajmować centralne miejsce w geografii kultury. Równocześnie Breton dokonał wyraźnego rozróżnienia pomiędzy zadaniami lingwistyki i geografii. Ta pierwsza, reprezentowana przez geografię lingwistyczną (géographie linguistique), ma jego zdaniem zajmować się badaniem języków,

20 identyfikacją ich zróżnicowanych form (gwar, dialektów), analizą ich rozmieszczenia i sporządzaniem map językowych. Ta druga natomiast, reprezentowana przez geografię języków (géographie des langues) lub geolingwistykę (géolinguistique)2, ma za zadanie badać języki już zdefiniowane przez lingwistów, analizować ich rozmieszczenie w przestrzeni i zmienność tego rozmieszczenia w czasie – przy czym przedmiotem badań mają tu być nie same języki, lecz społeczności, które się nimi posługują. Autor podsumował swoje rozważania stwierdzeniem, że praca językoznawcy kończy się tam, gdzie zaczyna się praca geografa (Breton, 1975). Rok później we francuskiej serii wydawniczej popularyzującej naukę Que sais-je ?, wydawanej przez Presse Universitaire de France, ukazała się ponadto książka Rolanda Bretona zatytułowana Géographie des langues, w której rozwinięto zagadnienia poruszone we wcześniejszym artykule. W szczególności autor zawarł w niej dane na temat regionalnego rozmieszczenia poszczególnych języków na świecie i podkreślił znaczenie ochrony tych spośród nich, które są zagrożone wymarciem (Breton, 1976). Wyraźny podział na geografię języków i geografię lingwistyczną wskazany przez Bretona nie jest jednak jedynym i uniwersalnie obowiązującym. Przykładem znacząco odmiennego spojrzenia na badanie języków w geografii jest definicja hasła „język” figurująca w Dictionary of Human Geography opublikowanym przez wydawnictwo Wiley-Blackwell. Autor artykułu, brytyjski geograf Charles Withers, dokonuje podziału geograficznych badań nad językami na dwie główne kategorie: „język geografii i w geografii” (language of and in geography) oraz „geografię języka i w języku” (geography of and in language). Pierwsza kategoria dotyczy języka używanego przez geografów jako wyrazu ich tożsamości, który odzwierciedla zarazem sytuację społeczną i polityczną, w której ci geografowie funkcjonują – stanowi on zatem wyraz subiektywnej wizji świata, który można badać na przykład przez pryzmat teorii postkolonialnej. Z kolei w ramach drugiej kategorii wyróżniono trzy przedmioty badań. Pierwszym jest rozmieszczenie języków, którym zajmuje się subdyscyplina określana przez autora mianem „geografii językowej”(language geography) lub „kartowania języków” (language mapping). Drugi przedmiot badań stanowi przestrzenne i społeczne zróżnicowanie form językowych, nazwane „geografią lingwistyczną” (linguistic geography) lub geografią dialektów (dialect geography). W trzeciej grupie znajduje się natomiast pochodzenie i zmiany nazw geograficznych, czyli toponimów (Withers, 2009). W powyższej klasyfikacji zacierają się granice między geografią a lingwistyką: znajdują się w niej zarówno elementy bardziej związane z geografią (pierwsza grupa), jak i te bliższe

2 Breton w swoim artykule, a także w późniejszej książce, uznawał oba określenia za synonimy (Breton 1975; 1976). 21 językoznawstwu (druga grupa), chociaż z perspektywy autora wszystkie one stanowią element geografii. Swoistym przeciwieństwem powyższej klasyfikacji jest definicja użyta przez językoznawcę Halinę Karaś, specjalizującą się między innymi w regionalnym zróżnicowaniu gwar. Autorka traktuje geografię językową i lingwistyczną jako synonimy, wskazując przy tym na cztery możliwe znaczenia tychże w językoznawstwie. Po pierwsze mogą ona oznaczać konkretną metodę badawczą polegającą na sporządzaniu map językowych – w tym znaczeniu są one synonimami wspomnianej już kartografii lingwistycznej; po drugie mogą być rozumiane jako dział językoznawstwa zajmujący się badaniem zróżnicowania przestrzennego danego języka narodowego; po trzecie, geografia lingwistyczna/językowa może oznaczać terytorialne rozmieszczenie zjawisk językowych; po czwarte zaś, w najszerszym znaczeniu, jest to dziedzina badań, która obejmuje wszystko to, co ma charakter jednocześnie językowy i geograficzny – w tym znaczeniu jej synonimem jest, zdaniem autorki, geolingwistyka (Karaś, 2010). Porównując tę klasyfikację z poprzednimi, daje się zauważyć, że dwie ostatnie kategorie mogą dotyczyć również przedmiotu badań geografii, natomiast termin „geografia językowa”, wykorzystany jako synonim „geografii lingwistycznej“, jest bardzo podobny do „geografii języków“, mimo że stanowią one subdyscypliny odpowiednio językoznawstwa i geografii. O ile więc wydaje się, że w dotychczasowych badaniach udało się wyraźnie nakreślić granicę między lingwistyką a geografią w badaniach nad przestrzennymi aspektami funkcjonowania języków, o tyle terminologia wykorzystywana do rozróżniania w ich ramach poszczególnych subdyscyplin wciąż nie jest do końca spójna. Mimo to termin „geografia języków“, obejmujący geograficzne badania nad rozmieszczeniem użytkowników języków – w tym niniejszą rozprawę – nie budzi wśród badaczy większych wątpliwości. W ramach geografii języków wciąż powstają nowe prace, charakteryzujące się bardzo dużym zróżnicowaniem zarówno pod względem samych badanych zagadnień, jak i zasięgu przestrzennego. Dobrze obrazuje to zaplanowana na 2019 rok publikacja Handbook of the Changing World Language Map, przygotowywana pod redakcją geografów Stanleya Brunna (Uniwersytet Kentucky) i Rolanda Kehreina (Uniwersytet w Marburgu). Według stanu na koniec sierpnia 2018 roku zgłoszono do niej blisko 200 artykułów, spośród których ponad 50 powstało w ramach geografii języków. Wśród nich znajdują się między innymi prace na temat zmian zasięgu występowania języków w określonych regionach i możliwości przedstawiania ich na mapach, regionalnych i lokalnych krajobrazów językowych, a także przestrzennego

22 zróżnicowania polityk językowych wobec mniejszości językowych (changingworldlanguagemap.weebly.com).

1.3.2. Geograficzne badania nad językami rdzennymi w Amerykach Geografia języków jako oddzielna subdyscyplina rozwija się od blisko stu lat, obejmując coraz szersze spektrum tematów badawczych, jednak dotychczas w jej ramach powstało stosunkowo niewiele prac dotyczących języków rdzennych. W pierwszej kolejności wymienić wśród nich należy niektóre spośród współczesnych atlasów językowych koncentrujących się na językach rdzennych lub na językach zagrożonych wymarciem. W przeciwieństwie do wspomnianych wcześniej atlasów językowych wydawanych od końca XIX wieku, ich rolą nie jest przedstawienie zróżnicowania odmian języków używanych na wybranym obszarze (np. gwar czy dialektów), lecz analiza zasięgu poszczególnych języków i przyczyn (społecznych, gospodarczych, politycznych), dla których ulegają one zmianie, uzupełniona o informacje na temat samych języków oraz kultur ludów, które się nimi posługują. Atlasy takie łączą więc elementy różnych dyscyplin naukowych, jednak aspekt geograficzny odgrywa w nich kluczową rolę. Dwa najważniejsze z nich to wydany przez UNESCO i dotyczący języków zagrożonych na świecie Atlas of the World’s Languages in Danger pod redakcją Christophera Moseleya (Moseley, 2010) oraz wydany przez fundację działającą na rzecz rozwoju ludności rdzennej Fundación PROEIB Andes przy współpracy z UNESCO Atlas sociolingüístico de pueblos indígenas en América Latina, dotyczący języków rdzennych w Ameryce Łacińskiej (FUNPROEIB Andes, 2009). Większość geograficznych prac na temat języków rdzennych w Amerykach koncentruje się jednak na bardziej ograniczonym obszarze, przeważnie na jednym państwie. W przypadku Kanady główną badaczką tego zagadnienia wśród geografów jest Mary Jane Norris, która w dotychczasowych pracach skupiała się na demograficznych zjawiskach dotyczących ludności tubylczej, analizowanych przez pryzmat zmian rozmieszczenia użytkowników języków rdzennych (Norris, 2011; 2012; Norris, Clatworthy, 2011), w tym na przestrzennych aspektach wymierania i ochrony tych języków w Kanadzie (Norris, 1998; 2007). Z kolei w przypadku Meksyku w 2005 ukazała się monografia autorstwa geografki Marii Inés Ortiz Álvarez na temat użytkowników języków rdzennych w tym kraju, koncentrująca się na ich przestrzennym rozmieszczeniu oraz na zagadnieniu jedno- i dwujęzyczności wśród ludności tubylczej (Ortiz Álvarez, 2005). Zarys geografii językowej i kulturowej Peru został natomiast opisany pod koniec lat 80. ubiegłego wieku przez Amerykanina Gregoryego Knappa, który między innymi na podstawie danych ze spisów

23 powszechnych na temat rozmieszczenia użytkowników poszczególnych języków rdzennych podzielił kraj na 16 regionów kulturowo-językowych (1988). Warto wspomnieć również o geograficznych pracach dotyczących migracji ludności tubylczej, w szczególności z obszarów wiejskich do miast, w których kwestia języków rdzennych odgrywa istotną rolę. Dla przykładu José Aurelio Granados Alcantar w artykule na temat głównych obszarów przyciągających tubylczych migrantów w Meksyku zwrócił uwagę właśnie na język jako jeden z głównych czynników pozwalających określać ludność tubylczą i badać jej zachowania migracyjne (Granados Alcantar, 2005); María Elena Cea Herrera przeanalizowała na podstawie danych spisowych na temat użytkowników języków rdzennych międzystanowe migracje ludności tubylczej na obszarze półwyspu Jukatan (Cea Herrera, 2004); z kolei Marisol Castro Romero wskazywała na język jako główny wyznacznik zachowania lub porzucenia własnej kultury wśród chilijskich migrantów do miast należących do ludu Mapuche (Castro Romero, 2001). Innym przykładem jest artykuł Pedra Martína Butragueño dotyczący zróżnicowania językowego migrantów przybywających do miasta Meksyk, ze szczególnym uwzględnieniem użytkowników języków rdzennych, skupiający się na rozmieszczeniu użytkowników poszczególnych języków w mieście i otaczających go municypiach tworzących obszar metropolitalny stolicy Meksyku. Przypadek ten jest o tyle interesujący, że chociaż autor artykułu jest językoznawcą, praca ta ma charakter geograficzny, a lingwistyczne rozważania na temat samych języków są w niej niemal nieobecne (Martín Butragueño, 2009). Na podstawie powyższych przykładów można stwierdzić, że publikowane dotychczas geograficzne prace nad językami rdzennymi w Ameryce Północnej i Południowej oparte są przede wszystkim na danych statystycznych, zwłaszcza pochodzących ze spisów powszechnych – jest to zrozumiałe, biorąc pod uwagę, że zgodnie ze wspomnianymi już postulatami Miguela Delgado de Carvalho i Rolanda Bretona geografia języków nie ma badać samych języków, lecz analizować już dostępne informacje na temat ich użytkowników, których najlepszym źródłem są zwykle właśnie dane spisowe. Ponadto w pracach przedstawionych pokrótce w niniejszym podrozdziale ważną rolę odgrywały metody prezentacji kartograficznej, służące zwłaszcza do graficznego przedstawienia zasięgów wykorzystywania poszczególnych języków. Przy tym zwraca uwagę dominująca rola meksykańskich geografów wśród badaczy przestrzennych aspektów funkcjonowania języków rdzennych w Amerykach, dzięki czemu to właśnie w Meksyku spośród państw obu kontynentów zagadnienie to wydaje się stosunkowo najlepiej poznane.

1.3.3. Polityki językowe jako temat badawczy geografii politycznej Polityki językowe także stanowią temat badawczy geografii, w szczególności geografii politycznej. W Polsce przestrzenny aspekt polityk językowych bada przede wszystkim Roman Szul. Jego dotychczasowe prace dotyczyły między innymi zróżnicowania polityk wobec języków (2008; 2009; 2010b), w tym wobec języków regionalnych i języków mniejszości (2010a), zwłaszcza w skali regionalnej (2003a) i na obszarach przygranicznych (2003b; 2005), ze szczególnym uwzględnieniem obszaru Unii Europejskiej. Z kolei spośród zagranicznych badaczy polityk językowych z perspektywy geografii politycznej na szczególną uwagę zasługuje walijski geograf Colin H. Williams, który w swoich pracach poruszał zwłaszcza temat polityki wobec języków mniejszości w społeczeństwach wielokulturowych (2008; 2013), związków między językiem a nacjonalizmem (1994) i władzą (2007), również w kontekście regionalnych autonomii (2012), a także polityk rewitalizacji języków, a w szczególności języka walijskiego (2000). Kanadyjski geograf Don Cartwright podjął natomiast wieloletnie badania nad przestrzennymi uwarunkowaniami oficjalnej polityki dwujęzyczności w Kanadzie (1988; Cartwright, Williams, 1982), przede wszystkim w prowincjach Quebec (Cartwright, 1987) i Ontario (1998; 2008), a ponadto opublikował pracę na temat metodyki badań nad politykami językowymi prowadzonych na pograniczu geografii i lingwistyki (2006).

1.3.4. Współczesne polskie badania nad ludnością tubylczą obu Ameryk Polskie badania dotyczące ludności tubylczej w Ameryce Północnej i Południowej charakteryzują się znaczną różnorodnością analizowanych zagadnień i stosowanych podejść badawczych, jakkolwiek wśród prowadzących je osób główną rolę odgrywają antropolodzy i etnolodzy. Jedną z kluczowych postaci dla rozwoju antropologicznych i etnologicznych badań Ameryki Łacińskiej w Polsce była Maria Frankowska, która obok licznych prac z zakresu etnohistorii badała również między innymi współczesne zjawisko akulturacji wśród ludności tubylczej (Frankowska, 1972a) oraz ludowy synkretyzm religijny w Meksyku (Frankowska, 1972b; 1978; 1985; 1986). Do najważniejszych kontynuatorów jej prac należy Aleksander Posern-Zieliński, badający między innymi zmiany etnokulturowe i odrodzenie tożsamości wśród ludności tubylczej w Ameryce Łacińskiej w obliczu procesów globalizacji (Posern-Zieliński, 2002; 2005a; 2005b; 2007), w tym relacje między rdzenną ludnością a władzą (2008; 2009a; 2009b), koncentrując się zwłaszcza na regionie andyjskim. Również Magdalena Śniadecka-Kotarska zajmowała się w dotychczasowych badaniach zagadnieniami związanymi z antropologią polityki, w tym rdzennymi ruchami społecznymi i ich relacjami

25 z władzą w Ameryce Łacińskiej, w szczególności w Gwatemali (Śniadecka-Kotarska, 2008; 2009a), Meksyku (Śniadecka-Kotarska, Kotarski, 2015) i Boliwii (Śniadecka-Kotarska, 2011; 2013a), a szerzej – w regionie andyjskim (2016). Ponadto autorka badała sytuację kobiet należących do ludności rdzennej, między innymi ich udział w ruchach społecznych i politycznych (2007; 2009b) oraz zagadnienie feminizmu wśród grup tubylczych (2013b). Z kolei dotychczasowe badania Mariusza Kairskiego nad ludnością tubylczą skoncentrowane były przede wszystkim na Indianach zamieszkujących Amazonię, zwłaszcza należących do ludu E’ñepá (Wenezuela), w tym na kwestii ich tożsamości i postrzegania rzeczywistości (Kairski, 2009; 2011; 2012; 2015). Z perspektywy niniejszej rozprawy na szczególną uwagę zasługuje jednak jego praca Indianie Ameryki Środkowej i Południowej: Demografia, rozmieszczenie, sytuacja etno-kulturowa, stanowiąca bardzo bogatą bazę danych na temat tubylczych ludów pierwotnych żyjących na tym obszarze (1999). Również badania Tarzycjusza Bulińskiego nad ludnością rdzenną koncentrowały się dotychczas na regionie Amazonii i dotyczyły przede wszystkim postrzegania rzeczywistości przez ludy pierwotne (Buliński, 2011; 2012; 2015) oraz funkcjonowania wśród nich szkoły i edukacji (2010-2011; 2016; 2018). Prace te, podobnie jak w przypadku Mariusza Kairskiego, oparte są głównie na badaniach terenowych prowadzonych wśród Indian z ludu E’ñepá – obaj autorzy opublikowali zresztą szereg wspólnych prac na temat ludności rdzennej regionu Amazonii (Buliński, Kairski, 2006; 2007) oraz redagują periodyk Etnografia – Praktyki, Teorie, Doświadczenia, którego 3. numer dotyczył w całości polskich badań antropologicznych na tym obszarze (Buliński, Kairski, 2017). Wśród polskich badaczy tubylczej ludności Amazonii warto wymienić także Magdalenę Krysińską-Kałużną, która badała między innymi zagadnienia przemocy wobec ludności tubylczej (Krysińska-Kałużna, 2009), skutki kontaktu kulturowego w kontekście globalizacji (2012) i pojęcie człowieczeństwa wśród grup rdzennych regionu (2016), a także analizowała definicji „Indianina“ w aktach prawnych obowiązujących w Ameryce Łacińskiej (2013). W polskich badaniach nad ludnością tubylczą Ameryk kwestia współczesnej sytuacji języków rdzennych pojawia się natomiast stosunkowo rzadko. Na szczególną uwagę zasługują prace Justyny Olko dotyczące rewitalizacji języka nahuatl w Meksyku (Olko, 2017; Olko, Bergier, 2016; Olko, Sullivan, 2014a; 2014b; 2016a; 2016b), powstałe w ramach prowadzonego przez nią międzynarodowego projektu badawczego Revitalizing Endangered Languages (revitalization.al.uw.edu.pl). Z kolei Anna Kaganiec-Kamieńska analizowała prawa językowe ludności tubylczej w Ameryce Łacińskiej (Kaganiec-Kamieńska, 2013), w tym w szczególności w Meksyku (Kaganiec-Kamieńska, 2009).

Nieliczne były również dotychczasowe badania polskich geografów nad ludnością tubylczą obu Ameryk. Wśród nich warto wymienić projekt badawczy dotyczący zmian społeczno-gospodarczych i ich percepcji przez mieszkańców regionu zamieszkiwanego przez tubylczą ludność Mazahua w stanie Meksyk. Uczestniczyli w nim między innymi Jerzy Makowski, Bogumiła Lisocka-Jaegermann i Maria Skoczek, a pod redakcją tej ostatniej ukazały się trzy publikacje podsumowujące przeprowadzone badania, wydane w języku angielskim (Skoczek, 2011), hiszpańskim (Skoczek, 2013a) i polskim (Skoczek, 2013b). Bogumiła Lisocka-Jaegermann badała ponadto zagadnienia związane z turystyką etniczną i jej wpływem na funkcjonowanie ludów tubylczych w kontekście rozwoju lokalnego (Lisocka-Jaegermann, 2003; 2007; 2010; 2011), w tym na formy tradycyjnego rękodzieła (Lisocka-Jaegermann, 2000), zwłaszcza w Meksyku, Peru i Ekwadorze. W porównaniu z wymienionymi powyżej badaniami dotyczącymi Ameryki Łacińskiej, polskie prace na temat współczesnej ludności tubylczej w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie stanowią rzadkość, zaś nieliczne publikacje, które się ukazały, stanowią raczej jednostkowe przypadki w bibliografiach ich autorów. Jako przykłady można wskazać tu artykuł etnolożki Agaty Konczal zarysowujący sytuację rdzennych ludów zamieszkujących trzy tzw. Prowincje Preriowe (Alberta, Manitoba i Saskatchewan) w Kanadzie (Konczal, 2011); artykuł Grzegorza Bonusiaka przedstawiający proces odzyskiwania prawa do posiadania i użytkowania ziemi przez kanadyjskich Inuitów (Bonusiak, 2014); a także artykuł Celiny Czech-Włodarczyk na temat wpływu wyborów parlamentarnych na sytuację ludności tubylczej w Kanadzie (Czech-Włodarczyk, 2018). Znacznie liczniejsze są prace historyczne na temat rdzennych mieszkańców tego obszaru, zaś na szczególną uwagę zasługują badania Izabelli Rusinowej. Autorka opisywała w nich zwłaszcza sytuację Indian w XIX wieku, po uzyskaniu niepodległości przez Stany Zjednoczone (Rusinowa, 1988; 1990; 2000; 2010), jakkolwiek warto nadmienić, że w swoich pracach na temat ludności rdzennej Kanady analizowała również jej współczesną sytuację (Rusinowa, 2001; 2003).

1.3.5. Znaczenie rozprawy w kontekście dotychczasowych badań Przedstawiony w niniejszym podrozdziale przegląd polskich i światowych badań nad językami, politykami językowymi oraz ludnością tubylczą, prowadzonych przede wszystkim w ramach geografii, wskazuje, że niniejsza rozprawa wpisuje się w ich kontekst w dwojaki sposób. Po pierwsze, stanowi kontynuację dotychczasowych prac, sięgając do blisko stuletniej tradycji geografii języków i koncentrując się na przestrzennym rozmieszczeniu użytkowników języków jako punkcie wyjścia do dalszych rozważań nad ich współczesną

27 sytuacją, a przy tym czerpiąc z kilkudziesięcioletniego dorobku polskich latynoamerykanistów zajmujących się rdzennymi kulturami. Równocześnie jednak praca ta wykracza tematycznie poza zakres wcześniejszych badań: o ile rozmieszczenie użytkowników języków rdzennych i polityka językowa wobec nich były już wcześniej badane, o tyle dotychczas zwykle nie łączono tych zagadnień, a zarazem nie analizowano ich jednocześnie dla całego zamieszkiwanego przez ludność tubylczą obszaru Ameryki Północnej i Południowej. Niniejsza rozprawa może więc przynajmniej częściowo uzupełnić te luki.

1.4. Metody badawcze i źródła danych

1.4.1. Metody badawcze Metody badawcze zastosowane w niniejszej pracy dzielą się na dwie główne grupy. Pierwszą z nich stanowi analiza danych zastanych, do których zaliczają się artykuły naukowe, opracowania sporządzone przez organizacje rządowe i pozarządowe, akty prawne oraz dane statystyczne. W przypadku tych ostatnich, w celu określenia zależności między analizowanymi zmiennymi wykorzystywane są ponadto podstawowe metody statystyczne: współczynnik korelacji liniowej Persona oraz współczynnik korelacji rang Spearmana. Pierwszy z nich służy do mierzenia liniowej zależności między zmiennymi, drugi zaś wskazuje, czy występuje między nimi jakakolwiek zależność monotoniczna. Wartości współczynników korelacji zawierają się w przedziale [-1, 1]; im jest ona bliższa 1 lub -1, tym silniejsza jest korelacja, odpowiednio dodatnia lub ujemna. Współczynnik korelacji Pearsona wykorzystywany jest przy analizie zmiennych, których rozkład jest zbliżony do rozkładu normalnego. W niniejszej pracy stosowany jest on przede wszystkim przy zestawianiu danych względnych, zawierających się w przedziale od 0 do 100%, takich jak odsetek użytkowników języków rdzennych lub współczynnik urbanizacji. Wzór do obliczenia współczynnika korelacji liniowej Pearsona rxy dla zmiennych x i y można przedstawić w następującej postaci:

Współczynnik ten nie jest natomiast stosowany przy analizie zmiennych mających rozkład daleki od rozkładu normalnego. W rozprawie dotyczy to przede wszystkim danych względnych, mogących różnić się między badanymi państwami i jednostkami administracyjnymi o kilka rzędów wielkości i zawierających często wartości skrajne, które

28 zaburzałyby wartość współczynnika korelacji liniowej, jak w przypadku liczby ludności lub liczby użytkowników języków rdzennych. Wówczas wykorzystywany jest współczynnik korelacji rang Spearmana, który oparty jest na rangach przypisywanych poszczególnym wartościom z analizowanych zbiorów danych: najniższej wartości przypisywana jest ranga 1, drugiej najniższej ranga 2 i tak dalej. W ten sposób w przypadku występowania wartości skrajnych wartość obliczanego współczynnika nie jest przez nie zaburzona. Wzór do obliczania przybliżonej wartości współczynnika korelacji rang Spearmana rs dla zmiennych x i y, gdzie di oznacza różnicę między rangami obu zmiennych dla obserwacji i, ma następującą postać:

W przypadku obu współczynników do weryfikacji, czy obliczone wartości są istotne statystycznie, stosuje się test istotności t:

Uzyskane wartości zestawiane są następnie z wartościami krytycznymi z tablic rozkładu t-Studenta, przy założeniu poziomu istotności α = 0,05. W rozprawie stosowane są testy jednostronne, ponieważ dla poszczególnych par zmiennych, dla których obliczane są wartości współczynników, z góry zakładany jest określony kierunek związku między nimi (Sobczyk, 2006), sformułowany w hipotezach badawczych 5. i 6. Drugą grupę metod badawczych wykorzystywanych w pracy stanowią metody zastosowane podczas badań terenowych przeprowadzonych w mieście Meksyk: wywiady oraz obserwacja. W przypadku wywiadów przyjęto formę częściowo ustrukturyzowaną, która z jednej strony pozwala poruszyć wszystkie kwestie uznane za najistotniejsze z punktu widzenia prowadzonego badania, z drugiej zaś pozostawia rozmówcy znaczną swobodę, zachęcając na przykład do wprowadzania dygresji mogących zawierać dodatkowe istotne informacje (Angrosino, 2010). Treść poszczególnych wywiadów zapisywano w formie odręcznych notatek hasłowo streszczających najważniejsze omawiane zagadnienia, które po zakończeniu rozmowy przepisywano i opisywano w komputerowym edytorze tekstu. Zdecydowano się zrezygnować z bardziej dokładnej formy nagrywania i późniejszej transkrypcji rozmów ze względu na ograniczenia czasowe oraz w celu zapewnienia większej swobody rozmówcom, szczególnie związanym z organizacjami pozarządowymi, którzy 29 w wielu przypadkach przejawiali nieufność wobec zinstytucjonalizowanej władzy i mogliby obawiać się wykorzystania nagrań przeciwko nim. Obserwacja stanowiła metodę pomocniczą, służącą do uzyskania informacji na temat obecności języków rdzennych w przestrzeni badanego miasta. Prowadzono ją głównie w formie nieuczestniczącej, podczas obserwacji osób w przestrzeni publicznej bez wchodzenia z nimi w świadomą interakcję, a także podczas analizy znajdujących się w tej przestrzeni obiektów mogących zawierać informacje w lub o językach rdzennych. Jedynymi przypadkami zastosowania tej metody z perspektywy obserwatora-jako-uczestnika, gdy badani byli świadomi obecności badacza i posiadali wiedzę na temat celu prowadzonych przez niego działań (Angrosino, 2010), był udział zebraniach dwóch organizacji tubylczych oraz w nieformalnym spotkaniu pracowników jednej z państwowych instytucji zajmujących się ochroną języków rdzennych. Uzupełnienie wymienionych metod badawczych stanowią kartograficzne metody prezentacji. Są one wykorzystywane przede wszystkim w podrozdziale 2.2., przedstawiającym dane na temat ludności tubylczej i użytkowników języków rdzennych w poszczególnych analizowanych państwach i terytoriach zależnych. W podrozdziale tym zastosowano trzy typy map: mapy polityczne państw z podpisanymi jednostkami administracyjnymi najwyższego rzędu; kartodiagramy, zawierające informacje na temat odsetka i liczby ludności tubylczej oraz odsetka i liczby użytkowników języków rdzennych w poszczególnych jednostkach administracyjnych; a także kartogramy, na których przedstawiono odsetek użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej w tych jednostkach. W pracy znajdują się również trzy mapy przedstawiające Amerykę Północną i Południową z podziałem na państwa: dwa kartodiagramy, prezentujące dane na temat ludności tubylczej oraz użytkowników języków rdzennych (Mapa 1 i 2), a także mapę z zaznaczonymi państwami, które ratyfikowały konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczące ludności tubylczej (Mapa 62). Ponadto w rozdziale czwartym znajdują się dwie mapy przedstawiające dane na temat użytkowników języków rdzennych w poszczególnych dzielnicach miasta Meksyk: ich liczbę i odsetek wśród ogółu populacji (Mapa 63) oraz odsetek wśród ludności tubylczej (Mapa 64). Jako podkłady do map wykorzystano pliki wektorowe dostępne w serwisie internetowym Free Vector Maps (freevectormaps.com), zaś same mapy sporządzono z wykorzystaniem darmowego programu do tworzenia grafiki wektorowej Inkscape (inkscape.org).

1.4.2. Źródła danych Informacje na temat liczby ludności tubylczej w państwach Ameryki Łacińskiej (Tabela 1) pochodzą w pierwszej kolejności z baz danych oraz opracowań publikowanych przez instytucje przeprowadzające spisy powszechne. W przypadku Gujany Francuskiej spis powszechny nie obejmował zagadnienia przynależności etnicznej ludności, wobec czego wykorzystano szacunkowe dane przedstawione przez jednego z badaczy (Filoche, 2011). Problem braku odpowiednich danych spisowych dotyczy również Grenlandii – w tym przypadku do oszacowania liczby ludności tubylczej posłużono się danymi pośrednimi dotyczącymi miejsca urodzenia mieszkańców i pochodzenia ich rodziców (Statistics Greenland, 2015). Z kolei w przypadku Meksyku wykorzystano jako źródło danych ankietę międzyspisową, przeprowadzoną w 2015 roku jako uzupełniające badanie ludności między spisem powszechnym zorganizowanym w 2010 roku i spisem planowanym na rok 2020.

Tabela 1. Źródła danych na temat liczby ludności tubylczej.

Kraj Źródło Dane na rok Odniesienie bibliograficzne Argentyna spis powszechny 2010 INDEC, 2012 Belize spis powszechny 2010 The Statistical Institute of Belize, 2013 Boliwia spis powszechny 2012 INE Bolivia, 2015 Brazylia spis powszechny 2010 IBGE, 2012 Chile spis powszechny 2012 INE Chile, 2013 Ekwador spis powszechny 2010 www.ecuadorencifras.gob.ec Grenlandia szacunki instytutu statystyki 2015 Statistics Greenland, 2015 Gujana spis powszechny 2012 Bureau of Statistics, Guyana, 2016 Gujana Francuska szacunki badaczy 2011 Filoche, 2011 szacunki instytutu statystyki na Gwatemala 2014 INE Guatemala, 2016 podstawie badań ankietowych Honduras spis powszechny 2012 www.ine.gob.hn Kanada spis powszechny 2016 Statistics Canada, 2017a Kolumbia spis powszechny 2005 DANE, 2007 Kostaryka spis powszechny 2011 www.inec.go.cr; Mideplan, 2015 Meksyk ankieta międzyspisowa 2015 INEGI, 2016a Nikaragua spis powszechny 2005 INEC Nicaragua, 2006 Panama spis powszechny 2010 INEC Panamá, 2014 spis powszechny, spis ludności Paragwaj 2012 DGEEC, 2014 tubylczej Peru spis powszechny 2007 censos.inei.gob.pe Salwador spis powszechny 2007 www.digestyc.gob.sv Surinam spis powszechny 2012 statistics-suriname.org USA spis powszechny 2010 Norris, Vines, Hoeffel, 2012 Wenezuela spis powszechny 2011 www.ine.gob.ve

Źródło: opracowanie własne 31

Głównymi źródłami informacji na temat języków tubylczych oraz liczby ich użytkowników w trzynastu spośród analizowanych państw Ameryki są spisy powszechne wymienione w Tabeli 1. W pozostałych przypadkach, gdy dane spisowe nie zawierały niezbędnych informacji, pochodzą one przede wszystkim z bazy danych na temat języków świata Ethnologue (www.ethnologue.com), a w przypadku Argentyny i Stanów Zjednoczonych z innych badań spisowych, niż wskazane w Tabeli 1 (Tabela 2). Ponadto ważnym źródłem wiedzy na temat języków tubylczych na obszarze Ameryki Łacińskiej jest publikacja Atlas sociolingüístico de pueblos indígenas en América Latina (FUNPROEIB Andes, 2009). Kwestionariusze wykorzystywane podczas spisów powszechnych przeprowadzonych w państwach Ameryki Łacińskiej pobrano z internetowego serwisu Observatorio Latinoamericano de Censos de Población („Latynoamerykańskie Obserwatorium Spisów Ludności”; observatoriocensal.org), zaś w przypadku pozostałych państw pochodzą ze stron internetowych instytucji, które przeprowadzały spisy. Źródłami uzupełniającymi dane na temat języków tubylczych są publikacje wydane przez organizacje rządowe i pozarządowe oraz artykuły naukowe.

Tabela 2. Główne źródła danych na temat użytkowników języków tubylczych (gdy inne niż w Tabeli 1).

Państwo Źródło Dane na rok Odniesienie bibliograficzne spis ludności tubylczej, www.indec.gov.ar/micro_sitios Argentyna 2004-2005 baza danych Ethnologue www.ethnologue.com Gujana baza danych Ethnologue 1986-2006 www.ethnologue.com Honduras baza danych Ethnologue 1993-1997 www.ethnologue.com baza danych Ethnologue, Atlas Kolumbia sociolingüístico de pueblos 1976-2014 www.ethnologue.com indígenas en América Latina3 Panama baza danych Ethnologue 1982-2012 www.ethnologue.com Salwador baza danych Ethnologue 2015 www.ethnologue.com bieżące badanie ludności Stany Zjednoczone 2009-2013 census.gov (American Community Survey) Surinam baza danych Ethnologue 2001-2007 www.ethnologue.com Grenlandia baza danych Ethnologue 2007 www.ethnologue.com Gujana Francuska baza danych Ethnologue 2000-2007 www.ethnologue.com

Źródło: opracowanie własne

3 Dane dotyczące języków rdzennych w Kolumbii pochodzące z Atlas sociolingüístico de pueblos indígenas en América Latina oparte są na spisie powszechnym z 2005 roku, jednak dotyczą tylko części kraju, zaś same dane spisowe, do których odnosi się to źródło nie są już dostępne na stronie internetowej kolumbijskiego departamentu statystyki (www.dane.gov.co). 32

Akty prawne określające oficjalną politykę językową państw, terytoriów zależnych oraz wchodzących w ich skład jednostek administracyjnych próbowano pozyskać w pierwszej kolejności z oficjalnych stron internetowych poszczególnych rządów i samorządów. Pozostałe dokumenty pobrano ze źródeł związanych z organizacjami międzynarodowymi i ośrodkami akademickimi. W szczególności część z analizowanych dokumentów dotyczących ludności tubylczej pochodzi z bazy danych Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa FAOLEX (faolex.fao.org), zaś treści historycznych konstytucji niedostępnych na rządowych stronach internetowych pobrano z bazy danych o polityce państw Ameryki Północnej i Południowej udostępnionej przez Uniwersytet Georgetown (pdba.georgetown.edu).

1.4.3. Zmienność danych dotyczących ludności tubylczej Wykorzystywanych w niniejszej rozprawie danych ze spisów powszechnych nie należy przyjmować bezkrytycznie: stanowią one jedynie pewne przybliżenie rzeczywistości i są w znacznym stopniu uzależnione od metod przeprowadzania spisów oraz od sytuacji społecznej i politycznej w poszczególnych krajach. W kwestii wpływu metod zastosowanych w spisach ludności na zmienność wyników, szczególne znaczenie ma subiektywny i nieostry charakter kryterium autoidentyfikacji ludności tubylczej, wprowadzanego na przełomie XX i XXI wieku w niemal wszystkich państwach Ameryki (Peyser, Chakiel, 1999; Schkolnik, Del Popolo, 2005). Oparcie definicji tubylca na subiektywnym poczuciu przynależności do ludności rdzennej sprawia, że respondent może uzależnić swoją odpowiedź od zewnętrznych czynników, co byłoby trudniejsze w przypadku zastosowania bardziej obiektywnych kryteriów, takich jak język, miejsce zamieszkania czy kolor skóry. Zmiana deklarowanej przynależności etnicznej badana jest zwłaszcza w Kanadzie, gdzie w literaturze naukowej nadano jej nazwę „mobilności etnicznej” (ang. ethnic mobility, fr. mobilité ethnique; np. Siggner, 2003) i gdzie wykazano jej istotny wpływ na różnice w liczbie ludności tubylczej między kolejnymi spisami powszechnymi (Norris, Clatworthy, 2011). Dobrym przykładem obrazującym wpływ zastosowania kryterium autoidentyfikacji są wyniki spisów powszechnych w Boliwii w latach 1992-2012. W 1992 roku na podstawie kryterium językowego wśród osób od 6. roku życia odnotowano 3,1 miliona autochtonów, co stanowiło 59% populacji w tej grupie wiekowej (Peyser, Chackiel, 1999). W 2001 roku wprowadzono definicję tubylczości opartą na trzech pytaniach: czy respondent autoidentyfikuje się jako tubylec, czy zna jakiś język tubylczy oraz czy znał taki język

33 w dzieciństwie, przy czym pod uwagę brano osoby, które ukończyły 15 rok życia. Jako tubylców klasyfikowano tych, którzy deklarowali przynależność do ludności rdzennej, a także tych, którzy nie identyfikując się jako tubylcy, spełniali pozostałe dwa kryteria. Na tej podstawie określono liczbę tubylców na 3,2 miliona, czyli ok. 66% społeczeństwa w wieku co najmniej 15 lat. Liczba ta byłaby jednak niższa o ok. 660 tysięcy, czyli ponad 20%, gdyby nie wprowadzono kryterium autoidentyfikacji – tylu bowiem respondentów zadeklarowało przynależność do ludności rdzennej, nie znając przy tym języka tubylczego (CEPAL, 2005), natomiast odsetek osób identyfikujących się jako tubylcy wyniósł 62%. W 2012 roku z kolei autoidentyfikacja była jedynym zastosowanym kryterium tubylczości, a pytanie o przynależność etniczną skierowane było do całej populacji kraju, bez limitu wieku. Odnotowany odsetek ludności tubylczej wyniósł 41%, co oznaczało spadek w porównaniu ze spisem z 2001 roku o ok. 25 punktów procentowych, a o 21 jeśli brać pod uwagę różnicę tylko na podstawie kryterium autoidentyfikacji (datos.ine.gob.bo). W ramach dotychczasowych badań nie udało się określić jednoznacznych przyczyn tak znacznego spadku. Według niektórych komentatorów przyczyną mogły być różnice w sformułowaniu pytań spisowych dotyczących przynależności do ludności rdzennej (Bank Światowy, 2014), jakkolwiek między formularzami spisowymi z 2001 i 2012 roku wydają się one nieznaczne i nie powinny mieć istotnego wpływu na wyniki (Tamburini, 2013). Poza czynnikami związanymi z metodyką przeprowadzania poszczególnych spisów powszechnych ważnym czynnikiem mogącym wpływać na wyniki jest sytuacja ludności tubylczej w danym kraju, w tym poziom jej organizacji w ramach oddolnych instytucji oraz prowadzona względem niej polityka. W przypadku Meksyku wydaje się, że oprócz zmian w metodzie przeprowadzania spisu4 to właśnie rozwój organizacji tubylczych oraz przychylniejszy – przynajmniej oficjalnie – stosunek władz (Navarrete, 2008) sprawiły, że liczba osób deklarujących tubylczą tożsamość wzrosła z ok. 5 milionów w 2000 roku (Vásquez Sandrín, Quezada, 2015) do ponad 25 milionów w roku 2015 (INEGI, 2016a). Podobne wątpliwości mogą być związane z badaniem liczby użytkowników języków rdzennych w spisach powszechnych. Samo określenie, co oznacza „znać język” może zostać oparte na różnych kryteriach. Dominuje wśród nich, podobnie jak w przypadku tożsamości tubylczej, subiektywna deklaracja respondenta, który odpowiada na pytanie o znajomość języka. Samo pytanie może jednak przyjmować różne formy i dotyczyć zarówno wszystkich języków, którymi posługuje się respondent, jak i wyłącznie języków tubylczych. Na przykład

4 W szczególności chodzi o obniżenie w 2010 roku z 5 do 3 lat wieku osób branych pod uwagę przy badaniu przynależności do ludności tubylczej (www.beta.inegi.org.mx/proyectos). 34 w Boliwii w 2012 roku respondenci proszeni byli o podanie wszystkich języków, które znają, w kolejności od najważniejszego; w Brazylii w kwestionariuszu z 2010 roku pytano respondentów, czy posługują się językiem tubylczym w miejscu zamieszkania i ewentualnie jakim; w Kanadzie w 2016 roku pojawiło się z kolei kilka pytań o znajomość języków, w tym czy respondent zna inny język niż angielski lub francuski, w którym jest w stanie prowadzić konwersację, jakiego języka najczęściej używa w domu, a także jakiego języka nauczył się jako pierwszego w dzieciństwie spośród tych, które wciąż rozumie. Także tu więc różnice między pytaniami zadawanymi w poszczególnych państwach i w różnych latach mogą utrudniać analizę danych spisowych i ich porównywanie. Problemy może sprawiać również sposób zbierania i przedstawiania danych przez narodowe instytuty statystyczne. Kolejny raz dobrym przykładem jest Boliwia i wyniki trzech ostatnich spisów powszechnych dotyczące głównego języka używanego przez ludność powyżej 6 roku życia. Według spisu z 1992 roku około 3 miliony respondentów zadeklarowały znajomość języka tubylczego, a ponad 4 miliony – języka hiszpańskiego. W 2001 roku znajomość języka tubylczego deklarowało 3,5 miliona Boliwijczyków, a hiszpańskiego ponad 6 milionów. Natomiast według danych ze spisu z 2012 roku język tubylczy znało wówczas około 2,2 miliona respondentów, a hiszpański 5,4 miliona (INE Bolivia, 2015). W żadnym miejscu opracowania statystycznego, z którego pochodzą te dane nie podano informacji o zmianie metody zliczania wyników i jedynie na podstawie porównania z łączną liczbą ludności w poszczególnych latach można założyć, że w przypadku ostatniego spisu wzięto pod uwagę tylko pojedyncze odpowiedzi, w przeciwieństwie do lat poprzednich. Przykłady te dobrze obrazują podatność danych spisowych dotyczących ludności rdzennej na wahania, zaś sam fakt, że w niektórych przypadkach trudno jest określić przyczynę tych wahań podaje w wątpliwość wiarygodność spisów powszechnych. Zarazem jednak w przypadku większości państw Ameryki stanowią one jedyne tak dokładne źródło danych o badanych zjawiskach, a ponieważ mimo niewątpliwych różnic są one przeprowadzane we wszystkich analizowanych krajach przy wykorzystaniu podobnej metodyki, ich wyniki dają się w pewnym stopniu porównywać. Dlatego też pomimo wspomnianych ograniczeń dane spisowe stanowią jedno z podstawowych źródeł informacji wykorzystywanych w niniejszej rozprawie. Na dodatkowy komentarz zasługuje również wykorzystanie bazy danych Ethnologue. Jest ona publikowana w formie książkowej oraz w Internecie przez chrześcijańską organizację naukową o charakterze non-profit SIL International, której działalność skupia się na badaniu języków na świecie, szczególnie tych zagrożonych wymarciem, pod kątem możliwości

35 prowadzenia działalności misyjnej wśród ich użytkowników (www.sil.org). Baza zawiera między innymi informacje dotyczące liczby języków używanych w poszczególnych państwach i terytoriach zależnych na świecie, ich oficjalnego statusu, stopnia zagrożenia wymarciem oraz szacunkowej liczby użytkowników wraz z ich przybliżonym rozmieszczeniem. Dane na temat języków pochodzą z trzech podstawowych źródeł: badań prowadzonych przez członków SIL International, publikacji badaczy niezwiązanych bezpośrednio z organizacją oraz spisów powszechnych. Mimo że wiarygodność niektórych zawartych w bazie Ethnologue informacji oraz metody klasyfikowania języków budzą wątpliwości badaczy, to jednak stanowi ona obecnie najbardziej wyczerpujące źródło danych na temat języków na świecie (Hammarström, 2015). Z perspektywy niniejszej rozprawy głównym problemem związanym z informacjami pozyskiwanymi z serwisu Ethnologue jest nieaktualność niektórych źródeł wykorzystanych w bazie. W poprzednim podrozdziale w Tabeli 2. przedstawiono lata, z których pochodzą dane dla poszczególnych państw i terytoriów – skrajnym przypadkiem jest Kolumbia, dla której co prawda większość źródeł wykorzystanych w bazie pochodzi z okresu po 2000 roku, ale dane dotyczące liczby użytkowników języka tanimuca-retuarã pochodzą z 1976 roku, zaś w przypadku Surinamu, Panamy i Gujany część źródeł opublikowano w latach 80. Ogranicza to wiarygodność informacji na temat języków i tym bardziej każe traktować je jedynie jako przybliżenie, choć problem ten dotyczy przede wszystkim małych społeczności, wobec czego prawdopodobnie nie ma istotnego wpływu na łączną liczbę użytkowników języków rdzennych w danych państwach i terytoriach.

2. Ludność tubylcza i języki rdzenne we współczesnej Ameryce

Niniejszy rozdział ma na celu przedstawienie współczesnego stanu ludności tubylczej i języków rdzennych w Ameryce. W pierwszym podrozdziale przeanalizowane są ogólne dane ilościowe dla poszczególnych państw: liczba ludności tubylczej i jej odsetek w populacji, a także liczba języków rdzennych i liczba ich użytkowników. Drugi podrozdział przedstawia bardziej szczegółowe dane dotyczące rozmieszczenia ludności autochtonicznej i użytkowników języków rdzennych w poszczególnych państwach z podziałem na jednostki administracyjne najwyższego rzędu oraz, w przypadku dostępu do odpowiednich danych, także na obszary wiejskie i miejskie. Dane te podsumowano w podrozdziale trzecim, natomiast podrozdział czwarty przedstawia ogólny zarys zmian w rozmieszczeniu ludności tubylczej w ostatnich dekadach. Chociaż języki rdzenne i ich użytkownicy stanowią główne zagadnienie z perspektywy badanego tematu, w niniejszej analizie uwzględniono także dane na temat ludności tubylczej w ogóle. Wynika to z faktu, że przedstawiciele tej ludności stanowią w założeniu kulturową bazę dla rozwoju języków rdzennych. W efekcie, różnice w liczebności i rozmieszczeniu ludności tubylczej i użytkowników języków wskazują na procesy kształtujące sytuację tych języków – na przykład wyraźnie niższy odsetek autochtonów posługujących się językami rdzennymi w mieście mógłby wskazywać na gorsze warunki do ich rozwoju na obszarach zurbanizowanych, na co wskazuje hipoteza 5.

2.1. Ludność tubylcza i języki rdzenne w Ameryce: ogólny zarys

2.1.1. Liczebność i rozmieszczenie ludności tubylczej w Ameryce Na podstawie dostępnych danych, pochodzących głównie ze spisów powszechnych, można oszacować przybliżoną liczbę ludności tubylczej w Ameryce na około 50 milionów, przy czym we wszystkich krajach z wyjątkiem Grenlandii, Gujany Francuskiej i Peru kryterium określania tubylców była autoidentyfikacja (Tabela 3).

Tabela 3. Liczba i odsetek ludności tubylczej w poszczególnych państwach i terytoriach oraz podstawowe kryteria wyróżniania ludności tubylczej.

Państwo / Liczba ludności % ludności tubylczej Podstawowe kryteria terytorium tubylczej (mln) w populacji Argentyna 0,96 2,4% autoidentyfikacja Belize 0,04 11,3% autoidentyfikacja; ≥ 4 lata Boliwia 4,18 41,5% autoidentyfikacja Brazylia 0,90 0,5% autoidentyfikacja Chile 1,84 11,1% autoidentyfikacja Ekwador 1,02 7,0% autoidentyfikacja miejsce urodzenia, miejsce urodzenia Grenlandia 0,05 89,5% rodziców Gujana 0,08 10,5% autoidentyfikacja Gujana Francuska 0,01 4,2%5 b.d. Gwatemala 6,05 38,8% autoidentyfikacja Honduras 0,66 7,9% autoidentyfikacja Kanada 1,67 4,9% autoidentyfikacja Kolumbia 1,39 3,4% autoidentyfikacja Kostaryka 0,10 2,4% autoidentyfikacja Meksyk 25,69 21,5% autoidentyfikacja; ≥ 3 lata Nikaragua 0,31 6,0% autoidentyfikacja Panama 0,42 12,3% autoidentyfikacja Paragwaj 0,12 1,8% autoidentyfikacja Peru 4,05 15,7% język6 Salwador 0,01 0,2% autoidentyfikacja Surinam 0,02 3,8% autoidentyfikacja Stany Zjednoczone 2,907 0,9% autoidentyfikacja Wenezuela 0,72 2,8% autoidentyfikacja

Źródło: opracowanie własne na podstawie źródeł wymienionych w Tabeli 1

Między poszczególnymi państwami i terytoriami występują bardzo duże różnice zarówno w liczbie ludności rdzennej, jak i jej procentowym udziale w ogóle społeczeństwa. Największą liczbę osób deklarujących tubylczą tożsamość odnotowano w Meksyku, gdzie ich populacja wynosi ponad 25 milionów, co stanowi około połowy wszystkich autochtonów żyjących w Ameryce. W drugiej pod względem liczby tubylców Gwatemali jest ich ponad cztery razy mniej, ok. 6 milionów, a spośród pozostałych państw jeszcze w Peru, Stanach

5 Wartość obliczona w stosunku do populacji Gujany Francuskiej, a nie całej Francji. 6 W Peru w spisie powszechnym z 2007 roku przynależność do ludności tubylczej określało się na podstawie języka, w którym respondent nauczył się mówić. W spisie przeprowadzonym w 2017 roku wprowadzono autoidentyfikację jako kryterium określania ludności tubylczej (INEI, 2017), jednak w czasie przygotowywania rozprawy dane te nie były jeszcze dostępne. 7 Wartość ta dotyczy osób deklarujących przynależność jedynie do ludności tubylczej. Gdyby wziąć również pod uwagę osoby deklarujące przynależność do ludności tubylczej w połączeniu z inną rasą lub grupą etniczną, ich łączna liczba wzrosłaby do około 5,2 miliona (Norris, Vines, Hoeffel, 2012). 38

Zjednoczonych, Boliwii, Chile, Kanadzie, Kolumbii i Ekwadorze ich liczba przekracza milion. Zarazem warto odnotować, że w przypadku Boliwii brane pod uwagę są jedynie osoby od 15. roku życia, w Chile od 5., a w Meksyku od 3., co zaniża wynik w porównaniu z państwami, w których nie zastosowano ograniczeń dotyczących wieku respondentów. Najmniej tubylców zamieszkuje z kolei Salwador i Gujanę Francuską – w obu według oficjalnych danych ich liczba wynosi ok. 10 tysięcy – a także Surinam (ok. 20 tysięcy), Belize (ok. 40 tysięcy) i Grenlandię (ok. 50 tysięcy). Biorąc pod uwagę bardzo duże różnice w łącznej liczbie mieszkańców między analizowanymi państwami i terytoriami, stosunkowo mała liczba rdzennych mieszkańców wyrażona w wartościach bezwzględnych może iść w parze ze znacznym procentowym udziałem tubylców w społeczeństwie i vice versa. Jest to najbardziej widoczne w przypadku Grenlandii, gdzie ok. 50 tysięcy autochtonów stanowi niemal 90% ogółu mieszkańców terytorium. Wysokim udziałem ludności tubylczej w całej populacji charakteryzują się również Boliwia i Gwatemala, gdzie wynosi on około 40%. Najniższy odsetek ludności tubylczej w Ameryce, wynoszący poniżej 1%, zanotowano natomiast w Salwadorze oraz w dwóch najludniejszych państwach Ameryki: Brazylii i Stanach Zjednoczonych. Przy łącznej populacji wynoszącej na analizowanym obszarze ok. 900 milionów, odsetek ludności rdzennej wynosi nieco ponad 5%. Przestrzenne zróżnicowanie liczby i odsetka ludności tubylczej w państwach Ameryki obrazuje poniższy kartodiagram (Mapa 1). Wskazuje on na dwa regiony o największej koncentracji ludności rdzennej: południową część Ameryki Północnej, obejmującą Amerykę Centralną oraz Meksyk, a także region andyjski, ciągnący się wzdłuż zachodniego wybrzeża Ameryki Południowej. Z kolei wschodnie wybrzeże Ameryki Południowej oraz Ameryka Północna na północ od Meksyku (z wyłączeniem Grenlandii) stanowią obszary o znacznie mniejszej liczbie i odsetku tubylców, zaś wyspy Ameryki Środkowej są ludności tubylczej praktycznie pozbawione8.

8 Warto jednak wspomnieć, że przynajmniej od końca XX wieku obserwuje się rosnący wpływ oddolnych ruchów na rzecz odtwarzania tubylczej tożsamości w regionie Karaibów (Garnette, 1997; Neeganagwedgin, 2015). 39

Mapa 1. Liczba i odsetek ludności tubylczej w Ameryce

Źródło: opracowanie własne na podstawie źródeł wymienionych w Tabeli 1

2.1.2. Języki tubylcze w Ameryce: ogólny zarys Według szacunków łącznie w Ameryce Północnej i Południowej w użyciu jest około 600 języków tubylczych, z czego około 420 w Ameryce Łacińskiej (FUNPROEIB Andes, 2009). Największą różnorodnością językową charakteryzują się najludniejsze państwa Ameryki, Brazylia (274 języki rdzenne) i Stany Zjednoczone (126), a w dalszej kolejności Kolumbia, Meksyk i Kanada, gdzie ich liczba przekracza 50 (Tabela 4). Najmniejszą liczbą języków tubylczych – po jednym – charakteryzują się z kolei Grenlandia i Salwador.

Tabela 4. Liczba języków rdzennych i ich użytkowników oraz odsetek użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej w poszczególnych państwach i terytoriach (kursywą oznaczone dane pochodzące z innych źródeł, niż spisy ludności).

Państwo / Liczba języków Liczba użytkowników % użytkowników języków terytorium rdzennych języków rdzennych (mln) rdzennych wśród ludności tubylczej

Argentyna 15 0,11 20,3%9 Belize 3 0,03 77,5% Boliwia 34 2,25 53,9%10 Brazylia 274 0,29 37,4% Chile 8 0,16 9,2% Ekwador 13 0,69 67,9% Grenlandia 1 0,05 95,6% Gujana 12 0,02 24,4% Gujana Francuska 6 0,003 30,0% Gwatemala 24 4,35 71,9% Honduras 6 0,03 4,7% Kanada 52 0,23 13,7% Kolumbia 64 0,40 28,8% Kostaryka 6 0,03 30,4% Meksyk 64 7,38 28,7% Nikaragua 4 0,12 39,9% Panama 8 0,28 66,1% Paragwaj 20 0,0611 49,3% Peru 47 4,05 nd.12 Salwador 1 0,001 10,0% Stany Zjednoczone 126 0,38 13,0%13 Surinam 9 0,005 24,8% Wenezuela 37 0,47 64,3%

Źródło: opracowanie własne na podstawie źródeł wymienionych w Tabeli 1 i Tabeli 2

9 Wartość obliczona na podstawie danych ze spisu ludności rdzennej z lat 2004-2005. W spisie brane pod uwagę były tylko osoby, które deklarowały rozumienie języka tubylczego i umiejętność posługiwania się nim. Gdyby wziąć pod uwagę również osoby deklarujące bierną znajomość języka, wskazany odsetek wynosiłby 27,0%. 10 Dane dotyczące użytkowników języków rdzennych w Boliwii biorą pod uwagę osoby od 6. roku życia, zaś przynależność do ludności tubylczej obejmuje całą populację kraju, stąd podana wartość jest zaniżona – brakuje jednak danych na temat liczby ludności tubylczej tylko wśród osób w wieku co najmniej 6 lat. 11 Brani pod uwagę są jedynie użytkownicy języków rdzennych wśród ludności tubylczej, stanowiącej niecałe 2% społeczeństwa. Znajomość języka guarani, posiadającego tubylcze korzenie i będącego obok hiszpańskiego językiem oficjalnym w kraju, jest powszechna również wśród nietubylczej ludności – jest on używany w ok. 80% wszystkich gospodarstw domowych w Paragwaju (DGEEC, 2016). Więcej informacji na temat specyfiki języka guarani używanego w Paragwaju przedstawiono w podrozdziale 3.2.8. 12 Ponieważ jak już wspomniano w Peru to rdzenny język ojczysty określa przynależność do ludności tubylczej, odsetek wynosiłby 100%. Wartość ta byłaby jednak nieporównywalna z wynikami uzyskanymi w innych krajach, gdzie kryterium tubylczości jest przede wszystkim autoidentyfikacja, toteż pominięto ją w tabeli. 13 Ze względu na brak innych danych, odsetek obliczono na podstawie liczby osób w wieku co najmniej 5 lat posługujących się językami rdzennymi oraz liczby ludności tubylczej bez podziału na kategorie wiekowe, przez co podana wartość jest zaniżona. 41

Szacowana liczba użytkowników języków rdzennych oparta na oficjalnych danych wynosi niecałe 22 miliony, czyli 43% wszystkich autochtonów. Według wartości bezwzględnych najwięcej z nich żyje w Meksyku, Gwatemali, Peru i Boliwii – na te cztery państwa przypada ponad 18 milionów tubylców deklarujących znajomość któregoś z języków rdzennych. Z kolei w Salwadorze ich liczba wynosi około tysiąca, zaś jeszcze w Gujanie Francuskiej, Surinamie i Gujanie nie przekracza 10 tysięcy. Również biorąc pod uwagę wartości względne, znajomość języków tubylczych wśród autochtonów jest bardzo zróżnicowana między poszczególnymi państwami i terytoriami. Zdecydowanie najwyższa jest na Grenlandii, gdzie przekracza 95%. Spośród państw leżących w kontynentalnej części Ameryki najwyższy odsetek użytkowników języków rdzennych wśród autochtonów zanotowano w Belize i Gwatemali, gdzie wynosi on odpowiednio 77,5% i 71,9%, a także w Ekwadorze, Panamie i Wenezueli, gdzie około 2/3 autochtonów deklaruje znajomość języka tubylczego. Najniższą wartość wskaźnika odnotowano w Hondurasie (poniżej 5%), Chile (poniżej 10%) oraz Salwadorze, Stanach Zjednoczonych i Kanadzie (poniżej 15%). Na poniższej mapie przedstawiono przestrzenne zróżnicowanie liczby i odsetka użytkowników języków rdzennych (Mapa 2). Na jej podstawie można wskazać trzy główne regiony, w których państwa charakteryzują się małą liczba użytkowników języków rdzennych i przeważnie niskim odsetkiem ludności tubylczej posługującej się nimi. Pierwszym z nich jest leżący na południu Ameryki Południowej region zwany Cono Sur (dosłownie „południowy stożek”), w skład którego wchodzi Argentyna, Chile, Paragwaj, Urugwaj i południe Brazylii; drugim jest region Gujany, rozciągający się od Gujany Francuskiej na wschodzie, przez Surinam i Gujanę; w skład trzeciego wchodzą natomiast Kanada i Stany Zjednoczone. Z drugiej strony wartości bezwzględne i względne są stosunkowo wysokie w północno-zachodniej części Ameryki Południowej (Boliwia, Peru i Ekwador) oraz w części Ameryki Centralnej (Panama, Nikaragua, Gwatemala i Belize).

Mapa 2. Liczba i odsetek użytkowników języków rdzennych

Źródło: opracowanie własne na podstawie źródeł wymienionych w Tabeli 1 i Tabeli 2

W państwach i terytoriach z większą liczbą ludności tubylczej i użytkowników języków rdzennych można się spodziewać większej liczby samych języków. Współczynnik korelacji Pearsona nie wskazuje na występowanie istotnej statystycznie zależności: jego wartość przy zestawieniu liczby języków rdzennych z liczbą ludności tubylczej wynosi 0,23, zaś z liczbą użytkowników języków rdzennych 0,17. Stosując jednak współczynnik korelacji rang Spearmana, bardziej odpowiedni ze względu na rozkład wartości obu zmiennych daleki od rozkładu normalnego, uzyskana wartość dla pierwszej z podanych par zbiorów wynosi 0,73, dla drugiej natomiast 0,75, wskazując na istotną statystycznie korelację dodatnią.

2.2. Ludność tubylcza i użytkownicy języków rdzennych w poszczególnych państwach Ameryki

W niniejszym podrozdziale przedstawiono dane na temat liczby i rozmieszczenia ludności tubylczej i użytkowników języków rdzennych w analizowanych państwach i terytoriach zależnych. Poszczególne państwa i terytoria uszeregowane są według klucza geograficznego, rozpoczynając od tych położonych najdalej na północy. Wyjątek od tej reguły stanowi Grenlandia, która ze względu na swe oddalenie od kontynentalnej części Ameryki została opisana na końcu podrozdziału. W pierwszej kolejności prezentowane są dane na temat ludności tubylczej, następnie zaś te dotyczące użytkowników języków rdzennych, z podziałem na poszczególne jednostki administracyjne najwyższego rzędu oraz na obszary miejskie i wiejskie, jeśli dostępne były niezbędne dane.

2.2.1. Kanada Mapa 3. Prowincje i terytoria Kanady

Źródło: opracowanie własne

Ludność tubylcza Według danych ze spisu ludności przeprowadzonego w 2016 roku, liczba osób deklarujących przynależność do ludności tubylczej w Kanadzie wynosiła wówczas 1,67 miliona osób, co odpowiadało niemal 5% całkowitej populacji kraju. Spośród nich blisko

44 milion (58% ogółu autochtonów) należało do tzw. Pierwszych Narodów (First Nations), zwanych też Indianami Ameryki Północnej (North American Indians), niecałe 600 tysięcy (35%) stanowili Metysi, zaś 65 tysięcy (4%) – Inuici. Reszta zadeklarowała przynależność do innej, niewymienionej grupy lub do kilku grup jednocześnie. Nie ma dokładnych danych dotyczących liczby członków poszczególnych grup etnicznych wchodzących w skład Pierwszych Narodów, dostępne są natomiast informacje na temat ludów, z których swoje pochodzenie wywodzili respondenci14, co pozwala wskazać przybliżoną liczbę rdzennych grup tubylczych. Na podstawie wspomnianego kryterium wyróżniono 68 ludów rdzennych, wliczając w to Metysów i Inuitów. Najwięcej osób deklarowało pochodzenie właśnie od Metysów, w następnej kolejności wymieniano zaś ludy Kri, Mikmak i Odżibwe, przy czym ponad 1/4 osób nie sprecyzowała grupy etnicznej (Statistics Canada, 2017a). Znaczna część autochtonów w Kanadzie zamieszkuje różne formy obszarów tubylczych, przede wszystkim rezerwaty. Są one w większości małe – według danych ze spisu z 2011 roku, ponad 85% z nich miało poniżej tysiąca mieszkańców, największy zaś ok. 12 tysięcy – i rozproszone na obszarze wszystkich prowincji, choć ich największe skupisko znajduje się na południu Kolumbii Brytyjskiej (Indigenous and Northern Affairs Canada, 2013)15. Są one zamieszkiwane przede wszystkim przez członków Pierwszych Narodów – według szacunkowych danych16 w 2016 roku stanowili oni 340 tysięcy spośród 380 tysięcy mieszkańców tych obszarów. Oznacza to, że ponad 20% całej populacji tubylczej i blisko 60% przedstawicieli Pierwszych Narodów żyło w rezerwatach. Ponadto w Kanadzie wyróżnia się także położone na północy regiony tradycyjnie zamieszkiwane przez ludność inuicką, zwane zbiorczo Inuit Nunangat. Według ostatniego spisu powszechnego w ich granicach żyło 49 tysięcy osób należących do ludności tubylczej, w tym ponad 47 tysięcy Inuitów, co stanowiło 73% wszystkich członków tej grupy rdzennej (Statistics Canada, 2017a). Spośród jednostek administracyjnych Kanady największą populacją tubylczą charakteryzowała się prowincja Ontario, zamieszkiwana przez ponad 370 tysięcy autochtonów, czyli 22% ich łącznej populacji (Mapa 4). Znaczną liczbę ludności rdzennej,

14 Deklarowane pochodzenie z któregoś z ludów tubylczych (Aboriginal ancestry) nie jest równoznaczne z przynależnością do ludności rdzennej – liczba osób w tej pierwszej grupie wynosiła 2,13 miliona osób, była więc o blisko pół miliona większa, niż liczba osób deklarujących tożsamość tubylczą (Statistics Canada, 2017a). 15 Ze względu na historyczne występowanie Pierwszych Narodów, dla których przeznaczone były rezerwaty, głównie w południowej części dzisiejszej Kanady, według danych z 2011 roku niemal wszystkie rezerwaty znajdowały się w leżących na południu prowincjach, a tylko jeden położony był na obszarze Terytoriów Północno-Wschodnich (Indigenous and Northern Affairs Canada, 2013). 16 W tabelach danych opracowanych i udostępnionych przez kanadyjski urząd statystyczny zwraca się uwagę, że dane dotyczące tubylczych rezerwatów są bardziej narażone na przekłamania względem rzeczywistości ze względu na większe trudności w przeprowadzeniu spisów w niektórych z tych obszarów (Statistics Canada, 2017a). 45 przekraczającą 250 tysięcy, odnotowano również w położonych na południowym zachodzie prowincjach Kolumbia Brytyjska i Alberta, zaś ponad 150 tysięcy tubylców zamieszkiwało Manitobę, Quebec i Saskatchewan. Łącznie w tych sześciu prowincjach żyło blisko 90% wszystkich autochtonów w Kanadzie. Zdecydowanie mniejszą populacją tubylczą charakteryzowały się zarówno cztery najmniejsze prowincje położone na wschodzie, zwłaszcza Wyspa Księcia Edwarda (niecałe 3 tysiące, najmniej w kraju), jak i trzy leżące na północy terytoria, w szczególności Jukon (8 tysięcy) (ibid.).

Mapa 4. Liczba i odsetek ludności tubylczej w prowincjach i terytoriach Kanady, 2016

Źródło: opracowanie własne na podstawie Statistics Canada, 2017a

Pod względem odsetka ludności tubylczej w populacji poszczególnych analizowanych jednostek administracyjnych, najwyższe wartości odnotowano w trzech położonych na północy terytoriach, stanowiących najmniej zaludnioną część Kanady: w Nunavut wyniosła ona 86%, w Terytoriach Północno-Zachodnich 51%, w Jukonie zaś 23%. Z kolei spośród dziesięciu prowincji najwyższy odsetek odnotowano w Manitobie i Saskatchewan, gdzie wyniósł on odpowiednio 18% i 16%. Najniższą wartością wskaźnika cechowały się natomiast Wyspa Księcia Edwarda, gdzie nie przekroczyła ona 2%, a także Quebec, Ontario i Nowy Brunszwik, gdzie wyniosła poniżej 5% (ibid.).

Nie ma dokładnych danych na temat współczynnika urbanizacji ludności tubylczej w Kanadzie. Dostępne są jedynie informacje dotyczące liczby autochtonów mieszkających w miastach powyżej 30 tysięcy mieszkańców, która wyniosła blisko 870 tysięcy, czyli ponad 50% rdzennej populacji kraju. Miastami o największej liczbie tubylczych mieszkańców były Winnipeg w prowincji Manitoba (93 tysiące), Edmonton w prowincji Alberta (76 tysięcy) oraz Vancouver w Kolumbii Brytyjskiej (61 tysięcy). Z kolei najwyższy odsetek populacji rdzennej odnotowano Thunder Bay w Ontario (13%), w Winnipeg (12%) oraz w Saskatoon w prowincji Saskatchewan (11%) (ibid.).

Użytkownicy języków tubylczych W 2016 roku liczba osób deklarujących znajomość któregoś z języków tubylczych wynosiła w Kanadzie ok. 260 tysięcy, co stanowiło 16% ludności rdzennej. Liczba języków autochtonicznych i ich wariantów będących w użyciu przekraczała 70, chociaż w niektórych przypadkach nie ma możliwości rozróżnienia, czy chodzi o oddzielny język, czy też o dialekt. Spośród nich największą liczbą użytkowników charakteryzowały się różne warianty języka kri, których znajomość zadeklarowało blisko 100 tysięcy osób. Drugim najczęściej używanym językiem rdzennym był inuktitut (41 tysięcy), trzecim zaś odżibwe (29 tysięcy). Większość języków cechowała się jednak liczbą użytkowników nieprzekraczającą tysiąca. Biorąc pod uwagę trzy główne grupy ludności rdzennej, wśród Inuitów 64% znało język rdzenny, wśród Pierwszych Narodów 21%, natomiast wśród Metysów niecałe 2%. Ponadto dla ponad 50 tysięcy osób deklarujących znajomość któregoś z języków tubylczych nie stanowił on języka ojczystego, czyli został on przyswojony w ramach późniejszej nauki (ibid.). Spośród analizowanych jednostek administracyjnych największą liczbą użytkowników języków tubylczych charakteryzowała się prowincja Quebec, gdzie według danych spisowych w 2016 roku wyniosła ona ponad 50 tysięcy (Mapa 5). Jeszcze w czterech innych prowincjach liczba ta przekroczyła 30 tysięcy: w Manitobie, Saskatchewan, Albercie i Ontario, a ponadto zbliżyła się do tej wartości w Nunavut. Zdecydowanie najmniej osób znających języki tubylcze zamieszkiwało Wyspę Księcia Edwarda (80 osób), a ich liczbę poniżej 4 tysięcy odnotowano również w Jukonie, Nowej Fundlandii, Labradorze i Nowym Brunszwiku (ibid.). Podobnie więc jak w przypadku liczby ludności tubylczej, najwyższymi wartościami wskaźnika cechowały się najludniejsze prowincje, jakkolwiek w terytorium Nunavut liczba użytkowników języków rdzennych była porównywalna pomimo znacznie mniejszej całkowitej populacji.

Mapa 5. Liczba i odsetek użytkowników języków tubylczych w prowincjach i terytoriach Kanady, 2016

Źródło: opracowanie własne na podstawie Statistics Canada, 2017a

Pod względem odsetka użytkowników języków tubylczych wśród ogółu populacji poszczególnych jednostek administracyjnych zdecydowanie wyróżniał się właśnie Nunavut, gdzie wartość wskaźnika sięgnęła 77%, podczas gdy w drugich w kolejności Terytoriach Północno-Zachodnich wyniosła ona 16%. Poza tym jeszcze w trzech innych jednostkach odsetek przekroczył 1%: w Saskatchewan wyniósł blisko 4%, a w Jukonie i Manitobie ok. 3% (ibid.). Dokładne określenie współczynnika urbanizacji użytkowników języków rdzennych nie jest możliwe na podstawie dostępnych źródeł, można natomiast z pewnym przybliżeniem oszacować ich liczbę. Po pierwsze, dane spisowe wskazują, że w 2016 roku 150 tysięcy użytkowników języków rdzennych zamieszkiwało tubylcze rezerwaty (ibid.), które w zdecydowanej większości położone były poza obszarami miejskimi (Indigenous and Northern Affairs Canada, 2013). Ponadto ponad 40 tysięcy osób deklarujących znajomość języków rdzennych żyło na obszarze Inuit Nunangat (Statistics Canada, 2017a), gdzie jedynym miastem jest Iqaluit, liczący w 2011 roku niecałe 7 tysięcy mieszkańców (Indigenous and Northern Affairs Canada, 2016). Oznacza to, że przynajmniej w tych dwóch

48 grupach, liczących łącznie ponad 190 tysięcy użytkowników języków tubylczych – czyli 73% ich całkowitej liczby w kraju – zdecydowanie przeważała ludność wiejska. Można więc stwierdzić, pomimo dostępu jedynie do pośrednich i częściowych danych na temat współczynnika urbanizacji osób posługujących się językami rdzennymi, że ich odsetek w miastach był znacznie niższy, niż w przypadku ludności tubylczej. Pod względem odsetka użytkowników języków tubylczych wśród ludności tubylczej wyróżniało się terytorium Nunavut, gdzie wyniósł on 88% (Mapa 6). Na drugim miejscu pod względem wartości wskaźnika znalazły się Terytoria Północno-Zachodnie (31%), zaś jeszcze w Quebeku i Saskatchewan przekroczyła ona 20%. Zwraca uwagę niski (14%) odsetek użytkowników języków tubylczych wśród autochtonów w trzecim z terytoriów, Jukonie, a także jego stosunkowo wysoka wartość we wspomnianym już Quebeku, gdzie odnotowano jeden z najniższych odsetków ludności tubylczej wśród ogółu populacji (ibid.). W tym drugim przypadku było to związane przede wszystkim z wysokim wskaźnikiem znajomości języka tubylczego (blisko 90%) wśród ludności inuickiej, zamieszkującej północną część prowincji, a także wśród Pierwszych Narodów (ok. 40%), z których blisko 2/3 żyły w rezerwatach (Statistics Canada, 2017b).

Mapa 6. Odsetek użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej w prowincjach i terytoriach Kanady, 2016

Źródło: opracowanie własne na podstawie Statistics Canada, 2017

2.2.2. Stany Zjednoczone Mapa 7. Stany Stanów Zjednoczonych i Dystrykt Kolumbii

Źródło: opracowanie własne

Ludność tubylcza Według danych ze spisu powszechnego przeprowadzonego w Stanach Zjednoczonych w 2010 roku, liczba ludności tubylczej w kraju wynosiła 2,9 miliona, co stanowiło niecały 1% całkowitej populacji17. Najliczniejszymi rdzennymi grupami etnicznymi były ludy Czirokezów, Nawaho (po ok. 300 tysięcy osób18), a w dalszej kolejności Siuksowie, Czipewejowie (Odżibwejowie) i Czoktawowie (między 110 a 120 tysięcy każdy). Znaczną grupę stanowiły także osoby utożsamiające się z którymś z ludów tubylczych z Meksyku – ich łączna liczba wynosiła ok. 120 tysięcy (Norris, Vines, Hoeffel, 2012). Bardzo utrudnione jest natomiast określenie całkowitej liczby ludów tubylczych – dostępna jest co prawda lista plemion (tribes) i grup plemion (tribal groupings) ze spisu powszechnego, licząca kilkaset pozycji (U.S. Census Bureau, 2013), jednak nie pokrywa się ona z podziałem na grupy

17 Brane pod uwagę były osoby deklarujące wyłącznie przynależność do którejś z grup tubylczych, bez uwzględnienia osób utożsamiających się równocześnie z inną, nietubylczą grupą etniczną. Ponadto w podsumowaniu danych spisowych na temat ludności tubylczej nie są brani pod uwagę rdzenni Hawajczycy (Norris, Vines, Hoeffel, 2012), dlatego również w niniejszym podrozdziale nie są oni zaliczani do autochtonów. 18 Przy określaniu liczby członków poszczególnych rdzennych grup etnicznych brane pod uwagę są zarówno osoby deklarujące przynależność wyłącznie do danego ludu, jak i w połączeniu z inną grupą tubylczą. W przypadku większości grup etnicznych liczba osób utożsamiających się równocześnie z inną grupą rdzenną stanowi jednak poniżej 10% ogółu jej członków (ibid.). 50 etniczne przyjętym w głównym opracowaniu wykorzystywanym w niniejszym podrozdziale (Norris, Vines, Hoeffel, 2012). Ludność tubylcza Stanów Zjednoczonych jest silnie rozproszona, a istotna jej część żyje na wydzielonych obszarach rdzennych, przede wszystkim w rezerwatach, które w 2010 roku zamieszkiwało łącznie blisko milion autochtonów (ok. 1/3 łącznej rdzennej populacji kraju). Obszary tubylcze w Stanach Zjednoczonych występują w niemal wszystkich stanach, chociaż ich główne skupiska znajdują się w regionie zwanym Four Corners na pograniczu stanów Utah, Kolorado, Arizona i Nowy Meksyk w południowo-zachodniej części kraju, a także we wschodniej Oklahomie i na Alasce (U.S. Census Bureau, 2010). Zdecydowanie największym z nich jest terytorium ludu Nawaho zwane Navajo Nation, obszar położony na pograniczu stanów Arizona, Utah i Nowy Meksyk, o łącznej powierzchni ponad 70 tysięcy km2 (www.ihs.gov) i zamieszkany przez ok. 170 tysięcy tubylców – stanowi on jednak wyjątek pod względem liczby rdzennej populacji, która w większości rezerwatów nie przekracza kilku tysięcy (Norris, Vines, Hoeffel, 2012). Spośród poszczególnych jednostek administracyjnych najwyższego rzędu w 2010 roku największą populacją tubylczą charakteryzowały się stany położone na południu i południowym zachodzie kraju, przede wszystkim Kalifornia, Oklahoma i Arizona, zamieszkane odpowiednio przez ok. 360, 320 i 300 tysięcy osób – czyli łącznie blisko 1/3 ludności rdzennej Stanów Zjednoczonych – a w dalszej kolejności także Nowy Meksyk (190 tysięcy) i Teksas (170 tysięcy) (Mapa 8). Ponadto jeszcze w czterech innych stanach – Karolinie Północnej, Nowym Jorku, Alasce i Waszyngtonie – liczba ludności rdzennej nieznacznie przekraczała 100 tysięcy. Z kolei najmniejszą populację tubylczą odnotowano przede wszystkim w jednostkach administracyjnych położonych na wschodzie i północnym wschodzie Stanów Zjednoczonych: w Dystrykcie Kolumbii, Vermoncie, New Hampshire, Wirginii Zachodniej i Delaware, a także w stanie Hawaje, gdzie liczba autochtonów nie przekraczała 5 tysięcy. Częściowo jest to związane z niską ogólną populacją tych jednostek, która w przypadku Kolumbii Brytyjskiej i Vermontu wynosiła ok. 600 tysięcy, jednak w porównywalnych pod względem liczby ludności stanach Dakota Północna i Alaska populacja rdzenna była wielokrotnie większa. Spośród jednostek położonych na wschodzie kraju stosunkowo dużą populacją tubylczą charakteryzowały się wspomniane stany Karolina Północna i Nowy Jork, gdzie wynosiła ona ponad 100 tysięcy osób, a także Floryda, gdzie przekraczała 70 tysięcy (Norris, Vines, Hoeffel, 2012; Mackun, Wilson, 2011).

Mapa 8. Liczba i odsetek ludności tubylczej w stanach Stanów Zjednoczonych i w Dystrykcie Kolumbii, 2010

Źródło: opracowanie własne na podstawie Norris, Vines, Hoeffel, 2011; Mackun, Wilson, 2011

Najwyższy odsetek ludności rdzennej w łącznej populacji odnotowano w stanie Alaska, gdzie wyniósł on blisko 15% – była to zarazem jedyna spośród analizowanych jednostek, gdzie wartość wskaźnika przekroczyła 10%, choć zbliżyła się ona do tej wartości również w stanach Nowy Meksyk, Dakota Południowa i Oklahoma. Poza Alaską obszarami o najwyższym odsetku ludności tubylczej była północna i południowa część kraju, bliżej zachodniego wybrzeża. W przeważającej części jednostek administracyjnych najwyższego rzędu – 34 spośród 51, zwłaszcza na wschodzie kraju – wartość wskaźnika wynosiła jednak poniżej 1% (ibid.). Współczynnik urbanizacji wśród osób deklarujących przynależność do ludności tubylczej w Stanach Zjednoczonych wynosił według danych z 2010 roku 71% (Urban Indian Health Institute, 2013), jakkolwiek wartość ta uwzględniała również osoby o łączonej tożsamości – tubylczej i nietubylczej. Trzema miastami zamieszkanymi przez największą liczbę autochtonów były Nowy Jork (58 tysięcy), Phoenix w stanie Arizona (32 tysiące) i Los Angeles w stanie Kalifornia (28 tysięcy), zaś ludność tubylcza zamieszkująca dziesięć miast o największej populacji rdzennej stanowiła nieco ponad 8% wszystkich autochtonów w Stanach Zjednoczonych (Norris, Vines, Hoeffel, 2012).

Użytkownicy języków tubylczych Według danych ze spisu ludności z lat 2009-2013, w Stanach Zjednoczonych w użyciu było 126 języków rdzennych dla tego obszaru, a także nieokreślona liczba języków tubylczych pochodzących z pozostałej części Ameryki, należących w sumie do 11 różnych rodzin językowych. Łączna liczba ich użytkowników przekraczała 380 tysięcy osób w wieku co najmniej 5 lat, co stanowiło ok. 13% łącznej liczby ludności tubylczej w kraju19, a zarazem 0,1% populacji Stanów Zjednoczonych w tej grupie wiekowej. Blisko połowę z nich (167 tysięcy) stanowiły osoby posługujące się językiem nawaho. Kolejnymi językami pod względem liczby użytkowników były jupik (20 tysięcy) i dakota (18 tysięcy), zaś jeszcze w przypadku języków keres, czirokeskiego i języka Apaczów odnotowano ponad 10 tysięcy osób deklarujących ich znajomość. Zarazem 92 języki rdzenne dla terytorium Stanów Zjednoczonych miały poniżej tysiąca użytkowników, a 31 – poniżej stu, co świadczy o ich znacznym zagrożeniu wymarciem. Ponadto 20 tysięcy osób deklarowało znajomość któregoś z języków tubylczych z reszty Ameryki (census.gov). Ponad połowa użytkowników języków tubylczych (54%) zamieszkiwała dwa stany: Arizonę (111 tysięcy) i Nowy Meksyk (97 tysięcy) (Mapa 9). Na trzecim miejscu znalazła się Alaska, w której ponad 30 tysięcy osób deklarowało znajomość któregoś z języków rdzennych, a jeszcze w czterech innych stanach – Oklahomie, Kalifornii, Dakocie Południowej i Utah – ich liczba przekraczała 10 tysięcy. Zarazem w 29 jednostkach administracyjnych najwyższego rzędu odnotowano poniżej 2 tysięcy użytkowników języków rdzennych – najmniej w stanie Vermont, w Dystrykcie Kolumbii i w Delaware (census.gov; factfinder.census.gov)20. W porównaniu z rozmieszczeniem ludności tubylczej użytkownicy języków rdzennych byli więc wyraźnie bardziej skoncentrowani w kilku spośród analizowanych jednostek administracyjnych, podczas gdy w reszcie kraju, zwłaszcza na wschodzie, ich liczba była bardzo niska.

19 Jak wspomniano już w komentarzu do Tabeli 4, ze względu na różne źródła danych na temat ludności tubylczej i użytkowników języków rdzennych, a także biorąc pod uwagę zastosowanie różnych kryteriów dotyczących wieku respondentów, wartość ta jest najpewniej zaniżona. 20 W przypadku Hawajów ich liczba wynosiła 233 osoby bez uwzględnienia użytkowników języka hawajskiego, którego znajomość deklarowało ok. 18 tysięcy mieszkańców archipelagu (census.gov). 53

Mapa 9. Liczba i odsetek użytkowników języków tubylczych w wieku co najmniej 5 lat w stanach Stanów Zjednoczonych i w Dystrykcie Kolumbii, 2009-2013

Źródło: opracowanie własne na podstawie census.gov; factfinder.census.gov

Odsetek użytkowników języków tubylczych jedynie w dwóch stanach przekroczył 2% – w Nowym Meksyku wyniósł 5%, w Alasce zaś 4,8% – a jeszcze w Arizonie i Dakocie Południowej wartość wskaźnika przekroczyła 1%. Z kolei w 36 spośród analizowanych jednostek administracyjnych odsetek wynosił poniżej 0,1%, najniższą wartość przyjmując w w Karolinie Południowej, Illinois i Connecticut (ibid.). Podobnie jak przy wcześniej omawianych wskaźnikach, także w przypadku odsetka użytkowników języków tubylczych widoczna jest różnica między wschodem a zachodem kraju, jednak ze względu na bardzo niskie wartości wskaźnika w niemal całym kraju różnice te nie są tak wyraźne. Współczynnik urbanizacji użytkowników języków rdzennych jest w przypadku Stanów Zjednoczonych praktycznie niemożliwy do określenia na podstawie dostępnych danych – można jedynie stwierdzić, że na obszarach metropolitalnych i mikropolitalnych powyżej 100 tysięcy mieszkańców, w których ponad 25 tysięcy ludności posługuje się innym językiem niż angielski lub hiszpański, liczba użytkowników języków rdzennych wynosi w przybliżeniu 140 tysięcy, czyli blisko 37% ich ogólnej liczby. Dane te dotyczą jednak nie

54 tylko samych miast, ale także położonych w ich bezpośrednim sąsiedztwie obszarów wiejskich oraz tubylczych rezerwatów, co znacząco zaburza wyniki21. Jak już wspomniano, ze względu na różne lata pochodzenia danych dotyczących ludności tubylczej i użytkowników języków rdzennych, a także z powodu wzięcia pod uwagę w tym drugim przypadku jedynie osób powyżej 5. roku życia, zestawienie ich nie jest w pełni miarodajne. Tym niemniej założono, że spowodowany tym błąd w wyniku jest we wszystkich analizowanych jednostkach administracyjnych podobny, a tym samym można porównać między sobą uzyskane wartości odsetka użytkowników języków tubylczych wśród ludności tubylczej. Jak można zaobserwować na poniższej mapie, najwyższą wartość wskaźnika odnotowano przede wszystkim w stanach charakteryzujących się stosunkowo dużą liczbą i odsetkiem użytkowników języków rdzennych, zwłaszcza na południowym zachodzie kraju: w Nowym Meksyku, gdzie odsetek przekroczył 50%, w stanach Arizona, Utah i Alaska, gdzie wyniósł on ponad 30%, a w dalszej kolejności również w Dakocie Południowej i Montanie, gdzie jego wartość wyniosła ok. 15% (Mapa 10). Wyraźnym odstępstwem od tej reguły był przypadek stanu Missisipi, w którym również odnotowano wartość wskaźnika powyżej 30%, a także stanów Maine, Iowa i Nebraska, gdzie przekroczyła ona 10% – wszystkie te stany charakteryzowały się stosunkowo małą liczbą użytkowników języków tubylczych i ich niskim odsetkiem wśród ogółu populacji (Norris, Vines, Hoeffel, 2012; census.gov). Częściowym wyjaśnieniem takiego stanu rzeczy może być fakt, że znaczny odsetek populacji rdzennej zamieszkującej te stany żył skoncentrowany w rezerwatach tubylczych (U.S. Census Bureau, 2010; 2013), gdzie warunki do podtrzymywania rdzennej kultury – w tym języka – mogą być bardziej sprzyjające, niż poza nimi. Równocześnie w 21 spośród analizowanych jednostek wartość wskaźnika wynosiła poniżej 5%. W większości były to stany położone na wschodzie kraju, chociaż w grupie tej znalazły się także Kalifornia, Oklahoma i Teksas, leżące na południu i południowym zachodzie i należące do stanów o największej populacji tubylczej. Przypadek Oklahomy jest przy tym o tyle ciekawy, że stan ten – w przeciwieństwie do dwóch pozostałych – charakteryzował się także jednym z najwyższych odsetków użytkowników języków rdzennych wśród ogółu populacji22 (Norris, Vines, Hoeffel, 2012; census.gov).

21 Dobrze widać to na przykładzie obszaru metropolitalnego miasta Show Low w stanie Arizona, w którym według danych spisowych spośród 100 tysięcy mieszkańców 30 tysięcy posługiwało się językami tubylczymi, w tym 20 tysięcy językiem nawaho. Samo miasto miało jednak niewiele ponad 10 tysięcy mieszkańców, więc prawdopodobnie w tym przypadku jako obszar metropolitalny potraktowano całe hrabstwo Navajo, w tym trzy znajdujące się na jego obszarze tubylcze rezerwaty (www.navajocountyaz.gov). 22 Zarazem jednak odsetek ten (0,4%), choć wysoki jak na Stany Zjednoczone, jest bardzo niski w zestawieniu z większością analizowanych jednostek administracyjnych w innych krajach. 55

Mapa 10. Odsetek użytkowników języków rdzennych w wieku co najmniej 5 lat w stanach Stanów Zjednoczonych i w Dystrykcie Kolumbii w latach 2009-2013 wśród ogółu ludności tubylczej w 2010 roku

Źródło: opracowanie własne na podstawie Norris, Vines, Hoeffel, 2012; census.gov

2.2.3. Meksyk Mapa 11. Stany Meksyku i Dystrykt Federalny

Źródło: opracowanie własne 56

Ludność tubylcza Meksyk jest krajem o największej rdzennej populacji na analizowanym obszarze: według danych ze spisu ludności przeprowadzonego w 2015 roku, ponad 25 milionów mieszkańców kraju deklarowało przynależność do którejś z 68 głównych grup tubylczych, co stanowiło blisko 22% całkowitej populacji (INEGI, 2016a). Według danych meksykańskiej narodowej komisji na rzecz rozwoju ludów tubylczych (Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas, CDI)23, największy odsetek stanowili wśród nich członkowie ludu Nahua (24%), Majowie (14%), Mixtekowie i Zapotekowie (po 7%) (CDI, 2017). Spośród 32 jednostek federalnych w Meksyku największą populacją autochtoniczną, przekraczającą 2 miliony, charakteryzowały się stany Meksyk, Oaxaca, Veracruz i Puebla, zaś jeszcze w pięciu innych – Chiapas, Jukatan, Michoacán, Guerrero i Hidalgo – przekraczała ona milion (Mapa 12). Ludność tubylcza w Meksyku była więc skupiona przede wszystkim w południowo-wschodniej części kraju; znacznie mniej autochtonów zamieszkiwało północ i centrum Meksyku, szczególnie stany Kalifornia Dolna Południowa, Zacatecas i Durango, a także Colima na południowym zachodzie – w żadnym z nich liczba ludności rdzennej nie przekraczała 150 tysięcy (INEGI, 2016b).

23 Dane CDI również oparte są na spisie ludności z 2015 roku, ale przy określaniu liczby ludności tubylczej brano pod uwagę kryterium zamieszkiwania w tubylczym gospodarstwie domowym, czyli takim, w którym głowa rodziny, jego/jej współmałżonek/-ka i/lub któryś z ascendentów posługuje się językiem rdzennym. Według tego kryterium liczba autochtonów w Meksyku wynosiła wówczas 12 milionów (CDI, 2017), czyli ponad dwukrotnie mniej, niż według kryterium autoidentyfikacji. Ze względu na tak znaczne rozbieżności, w niniejszym podrozdziale dane opublikowane przez CDI wykorzystane są jedynie do przedstawienia procentowego udziału poszczególnych ludów tubylczych w łącznej populacji rdzennej Meksyku. 57

Mapa 12. Liczba i odsetek ludności tubylczej w stanach Meksyku i w Dystrykcie Federalnym, 2015

Źródło: opracowanie własne na podstawie INEGI, 2016b

Również pod względem wartości względnych zauważalny był bardzo wysoki udział ludności tubylczej wśród mieszkańców południowej i południowo-wschodniej części Meksyku, zwłaszcza półwyspu Jukatan i południowych wybrzeży Pacyfiku. Najwyższą wartość wskaźnika odnotowano w stanach Oaxaca i Jukatan, gdzie przekraczała 65%, oraz Campeche i Quintana Roo, gdzie wynosiła blisko 45%. Odsetek ten był znacznie niższy na północy kraju, a zwłaszcza na północnym wschodzie, przy czym w żadnej jednostce administracyjnej jego wartość nie wynosiła poniżej 5%. Dane ze spisu ludności z 2015 roku nie zawierają informacji na temat współczynnika urbanizacji ludności tubylczej, natomiast według spisu powszechnego przeprowadzonego w 2010 roku na obszarach miejskich24 żyło 54% osób deklarujących przynależność do którejś z grup rdzennych – dla porównania, w 2000 roku współczynnik ten wynosił 37%. Biorąc pod uwagę jednoczesny gwałtowny wzrost liczby ludności tubylczej w kraju, z ok. 5,3 mln w 2000 roku do ponad 15 mln w 2010, można stwierdzić, że odpowiada za niego głównie znacznie większa liczba respondentów w miastach deklarujących rdzenną tożsamość (Vázquez Sandrín, Quezada, 2015). Na tej podstawie można przypuszczać, że dalszy wzrost

24 W Meksyku obszarami miejskimi są miejscowości mające przynajmniej 2500 mieszkańców (Vázquez Sandrín, Quezada, 2015). 58 liczby ludności tubylczej, do ponad 25 milionów w 2015 roku, oparty był na podobnym procesie, a więc współczynnik urbanizacji dla tej grupy prawdopodobnie ponownie wzrósł25.

Użytkownicy języków tubylczych Narodowy Instytut Języków Tubylczych (INALI) wyróżnia 68 meksykańskich języków rdzennych26 podzielonych na 364 warianty (INALI, 2008). Według spisu ludności z 2015 roku 67 spośród nich wciąż było w użyciu, zaś łączna liczba ich użytkowników wynosiła 7,4 miliona, czyli ponad 6% całkowitej populacji kraju w wieku 3 lat i więcej. Najwięcej użytkowników odnotowano w przypadku języków nahuatl (ponad 1,7 miliona), maya (860 tysięcy) i tseltal (blisko 560 tysięcy), zaś łącznie 16 języków miało ponad 100 tysięcy użytkowników. Równocześnie 21 języków posiadało mniej niż tysiąc użytkowników, zaś pięcioma posługiwało się poniżej stu osób (INEGI, 2016b). Użytkownicy języków rdzennych w Meksyku skoncentrowani byli, podobnie jak ludność tubylcza, zwłaszcza w południowej i południowo-wschodniej części kraju (Mapa 13). Najwięcej z nich żyło w stanach Chiapas (ok. 1,35 mln), Oaxaca (ok. 1,2 mln), Veracruz (ok. 700 tys.) i Puebla (ok. 650 tys.). Z kolei w stanach Aguascalientes, Zacatecas, Colima i Coahuila liczba osób deklarujących znajomość któregoś z języków rdzennych wynosiła poniżej 10 tysięcy. Najwyższy odsetek użytkowników języków rdzennych wśród populacji poszczególnych stanów żył w stanach Oaxaca (32%), Jukatan (29%) i Chiapas (28%), najniższy zaś w Coahuila, Guanajuato, Aguascalientes i Zacatecas (między 0,2% a 0,3%). Łącznie w 7 stanach odsetek użytkowników języków tubylczych wynosił poniżej 1%, a w 14 – poniżej 2%. W przypadku wartości obu wskaźników wyraźnie dostrzegalna jest różnica między południową a centralną i północną częścią kraju, jakkolwiek wśród jednostek położonych na południowym wschodzie wyróżniał się stan Tabasco, gdzie odnotowana liczba i odsetek użytkowników języków rdzennych były wyraźnie niższe, niż w otaczających go jednostkach (INEGI, 2016b).

25 Sprawdza się to w przypadku miasta Meksyk, dla którego stosowne dane są dostępne, a gdzie w latach 2010- 2015 liczba osób deklarujących przynależność do ludności rdzennej wzrosła z 439 do 784 tysięcy (INEGI, 2011, 2016a), jakkolwiek tak gwałtowne różnice między wynikami są w pewnej mierze spowodowane różnicami metodycznymi między poszczególnymi spisami, wspominanymi w podrozdziale 1.4.3. 26 Dokładny termin używany przez INALI to agrupaciones lingüísticas, czyli dosłownie „zgrupowania języków“, odpowiada on jednak w praktyce określeniu „język“. 59

Mapa 13. Liczba i odsetek użytkowników języków tubylczych w stanach Meksyku i w Dystrykcie Federalnym, 2015

Źródło: opracowanie własne na podstawie INEGI, 2016b

Najnowsze dane na temat współczynnika urbanizacji użytkowników języków rdzennych pochodzą, podobnie jak w przypadku ludności tubylczej, z 2010 roku. O ile, jak już wspomniano, większość osób deklarujących tożsamość tubylczą mieszkało wówczas w miastach, o tyle wśród użytkowników języków rdzennych współczynnik ten wynosił 38%. Z tego ponad połowa użytkowników języków rdzennych żyjących na obszarach miejskich żyła w miastach liczących poniżej 15 tysięcy mieszkańców, a jedynie niecałe 30% – w miastach powyżej 100 tysięcy mieszkańców (www.beta.inegi.org.mx/proyectos). Odsetek użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej w Meksyku charakteryzował się bardzo dużym zróżnicowaniem między poszczególnymi stanami (Mapa 14). Wartość wskaźnika była najwyższa na południu kraju, szczególnie w stanach Chiapas (72%), Oaxaca (46%) i Guerrero (43%), a także na półwyspie Jukatan, w stanach Jukatan (42%) i Quintana Roo (35%). Wysokie wartości odnotowano również w niektórych położonych dalej na północy stanach, w tym w San Luis Potosí (41%) oraz Durango (29%). Z kolei najniższym odsetkiem użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej charakteryzowały się przede wszystkim stany położone w środkowo-zachodniej części kraju, w tym Aguascalientes, Colima i Zacatecas, a także położony na północy stan Coahuila, gdzie wynosił on między 2 a 3% (INEGI, 2016b).

Mapa 14. Odsetek użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej w stanach Meksyku i w Dystrykcie Federalnym, 2015

Źródło: opracowanie własne na podstawie INEGI, 2016b

2.2.4. Gwatemala Mapa 15. Departamenty Gwatemali

Źródło: opracowanie własne 61

Ludność tubylcza Według szacunkowych danych w 2014 roku w Gwatemali żyło ponad 6 milionów przedstawicieli ludności tubylczej, co odpowiadało 39% populacji kraju. Zamieszkiwała ona głównie zachodnią i północno-zachodnią część Gwatemali: najwięcej rdzennych mieszkańców żyło w departamentach Alta Verapaz (ponad 1,1 mln), Quiché (ok. 900 tys.) i Huehuetenango (ok. 700 tys.), które koncentrowały niemal połowę rdzennej tubylczej populacji kraju (Mapa 16). Równocześnie południowa, a zwłaszcza południowo-wschodnia część Gwatemali była niemal pozbawiona ludności tubylczej: w szczególności w departamentach El Progreso i Zacapa żyło poniżej tysiąca autochtonów (INE Guatemala, 2016; Banco de Guatemala, 2015).

Mapa 16. Liczba i odsetek ludności tubylczej w departamentach Gwatemali, 2014

Źródło: opracowanie własne na podstawie INE Guatemala, 2016; Banco de Guatemala, 2015

Pod względem odsetka ludności tubylczej podział geograficzny był bardzo zbliżony: w północnej i zachodniej części kraju – z wyłączeniem położonego najdalej na północy departamentu Petén – ludność tubylcza stanowiła przeważnie ponad połowę ogółu ludności, a jej odsetek przekroczył 90% w departamentach Sololá, Totonicapán i Alta Verapaz. Z kolei w większości departamentów położonych na południowym zachodzie i na południu wartość

62 współczynnika wynosiła poniżej 10%, osiągając najniższy poziom w departamentach El Progreso i Zacapa (INE Guatemala, 2016). Współczynnik urbanizacji wśród ludności rdzennej w Gwatemali wynosił w 2014 roku 37%, dla ludności nietubylczej zaś niemal 50%. Nie ma dostępnych danych na temat wartości wskaźnika dla poszczególnych jednostek administracyjnych, można natomiast określić ją z pewnym przybliżeniem dla trzech departamentów zamieszkanych niemal wyłącznie przez autochtonów, opierając się na danych dotyczących współczynnika urbanizacji dla ogółu populacji, jako że w tych trzech przypadkach wartości obu wskaźników są siłą rzeczy bardzo zbliżone. Współczynnik ten wyniósł 54% w Sololá, 48% w Totonicapán i 24% w Alta Verapaz (ibid.).

Użytkownicy języków tubylczych Zgodnie z ustawą o językach narodowych, w Gwatemali wyróżnia się 24 języki rdzenne, z których 22 należą do języków majańskich (Ley de Idiomas Nacionales, 2003)27. Według szacunków w 2014 roku liczba użytkowników języków rdzennych wynosiła blisko 4,4 miliona, co stanowiło ok. 26% populacji kraju i ok. 72% osób utożsamiających się z ludnością tubylczą. Brakuje danych dotyczących rozmieszczenia ludności posługującej się językami rdzennymi w poszczególnych jednostkach administracyjnych, jednak biorąc pod uwagę, że ponad 2/3 ludności tubylczej posługiwało się którymś z języków rdzennych, rozkład przestrzenny w przypadku obu wskaźników prawdopodobnie powinien być zbliżony. Nie ma też informacji na temat liczby użytkowników poszczególnych języków, jakkolwiek dostępne dane pozwalają stwierdzić, że najliczniejszymi ludami tubylczymi w Gwatemali były cztery grupy Majów: Kicze (29% wszystkich autochtonów, czyli ponad 1,7 miliona osób), Kekczi (24%, ponad 1,4 mln), Kakczikel (18%, 1,1 mln) i Mam (16%, blisko milion), które łącznie stanowiły 87% ludności rdzennej w kraju (INE Guatemala, 2016). Można przypuszczać, że to właśnie języki tych czterech grup miały zdecydowanie najwięcej użytkowników, co potwierdzają dane z bazy Ethnologue (www.ethnologue.com).

27 Do oficjalnie uznanych języków rdzennych w Gwatemali zalicza się ponadto język garifuna (Ley de Idiomas Nacionales, 2003). Ponieważ jednak stanowi on język powstały w epoce kolonialnej z połączenia m.in. języków tubylczych ludów z Wysp Karaibskich i kontynentalnej części Ameryki z językami ludności pochodzącej z Afryki (www.ethnologue.com), a tym samym posiada genezę zbliżoną do języków kreolskich, w niniejszej pracy nie jest zaliczany do języków rdzennych. 63

2.2.5. Belize Mapa 17. Dystrykty Belize

Źródło: opracowanie własne

Ludność tubylcza Według danych ze spisu powszechnego przeprowadzonego w 2010 roku, liczba ludności rdzennej w Belize wynosiła wówczas ponad 36 tysięcy, co odpowiadało 11% populacji kraju28. Ludność ta należała do trzech ludów z grupy Majów: Kekczi, Mopan oraz Majów Yucatec (Statistical Institute of Belize, 2013). Największą liczbę i odsetek ludności rdzennej odnotowano w południowej części Belize, najmniejszą zaś na północnym zachodzie. W trzech dystryktach Belize położonych w północnej części kraju, Corozal, Orange Walk i Belize, liczba ludności tubylczej wynosiła odpowiednio ok. 1200, 800 i 2300 osób, co w wartościach względnych odpowiadało między 2 a 3% populacji tych jednostek (Mapa 18). Dalej na południe, w dystryktach Cayo i Stann Creek, liczba autochtonów wynosiła po ok. 6 tysięcy (8% i 17% ich populacji), zaś w wysuniętym najbardziej na południe dystrykcie Toledo liczba rdzennej ludności wynosiła ponad 20 tysięcy, co stanowiło około 2/3 ogółu jego mieszkańców.

28 Narodowy instytut statystyczny Belize klasyfikuje jako tubylców również lud Garifuna (The Statistical Institute of Belize, 2013), jednak podobnie jak w przypadku Gwatemali, lud ten nie jest w niniejszym podrozdziale zaliczany do ludności tubylczej. 64

Mapa 18. Liczba i odsetek ludności tubylczej w dystryktach Belize, 2010

Źródło: opracowanie własne na podstawie Statistical Institute of Belize, 2013

Nie ma bezpośrednich danych dotyczących współczynnika urbanizacji ludności tubylczej. Dla całej populacji wynosił on nieco ponad 45%, podczas gdy w dystrykcie Toledo, gdzie żyła większość ludności tubylczej Belize, jego wartość wynosiła 18% (ibid.) – na tej podstawie można przypuszczać, że współczynnik urbanizacji ludności rdzennej jest wyraźnie niższy, niż wśród reszty populacji kraju, jednak dostępne dane nie pozwalają jednoznacznie potwierdzić tej hipotezy.

Użytkownicy języków tubylczych W Belize według oficjalnych danych z 2010 roku w użyciu były trzy języki rdzenne z grupy języków majańskich: kekczi, mopan i maya (jukatecki), a liczba ich użytkowników wynosiła odpowiednio ok. 17, 10 i 3 tysięcy. Odsetek użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej wynosił więc teoretycznie ok. 78%; przy tym jednak do określenia liczby użytkowników języków pod uwagę brano jedynie ludność w wieku co najmniej 4 lat, a równocześnie nie wszystkie osoby deklarujące znajomość języka tubylczego uważały się za autochtonów – odzwierciedlają to dane z dystryktu Orange Walk, gdzie osób posługujących się językami rdzennymi (ok. 950) było więcej, niż tubylców (ok. 800)29. W pozostałych dystryktach liczba użytkowników języków rdzennych była mniejsza, niż ludności tubylczej,

29 Ze względu na wspomniane różnice, w przypadku Belize pominięto opracowanie kartogramu przedstawiającego odsetek użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej. 65 ale ich odsetek wśród łącznej populacji poszczególnych jednostek był bardzo zbliżony do odsetka rdzennych mieszkańców (Mapa 19). Największą różnicę między wartościami obu wskaźników odnotowano w stołecznym dystrykcie Belize, gdzie liczba użytkowników języków rdzennych była ponad dwukrotnie niższa, niż liczba tubylców (ibid.).

Mapa 19. Liczba i odsetek użytkowników języków tubylczych w dystryktach Belize, 2010

Źródło: opracowanie własne na podstawie Statistical Institute of Belize, 2013

2.2.6. Honduras Mapa 20. Departamenty Hondurasu

Źródło: opracowanie własne 66

Ludność tubylcza Według danych ze spisu powszechnego z 2013 roku, tubylcza populacja Hondurasu wynosiła wówczas 660 tysięcy30, co stanowiło ok. 8% łącznej populacji kraju. Zdecydowanie najliczniejszą grupę rdzenną stanowił lud Lenca, którego liczebność w Hondurasie wynosiła ponad 450 tysięcy, natomiast drugi pod względem liczby członków był lud Miskito, mający 80 tysięcy przedstawicieli (www.ine.gob.hn). Ludność tubylcza w Hondurasie skoncentrowana była zwłaszcza na dwóch obszarach. Pierwszym z nich była południowo-zachodnia część kraju, przede wszystkim departamenty Lempira, Intibucá i La Paz, z których każdy liczył ponad 100 tysięcy rdzennych mieszkańców, drugim zaś jest departament Gracias a Dios położony na wschodzie, którego populacja tubylcza wynosiła ok. 75 tysięcy (Mapa 21). Łącznie w czterech wymienionych departamentach żyło blisko 70% ludności rdzennej Hondurasu (ibid.).

Mapa 21. Liczba i odsetek ludności tubylczej w departamentach Hondurasu, 2013

Źródło: opracowanie własne na podstawie www.ine.gob.hn

30 W niniejszej analizie do ludności rdzennej zakwalifikowano osoby deklarujące przynależność do rdzennych grup etnicznych Maya-Chorti, Lenca, Miskito, Nahua, Pech, Tolupan, Tawakha, a także odpowiedzi zaklasyfikowane jako „inna grupa“, mimo że w tym ostatnim przypadku nie ma pewności co do ich przynależności do ludności rdzennej. Pewne wątpliwości mogą występować w przypadku ludu Miskito, który z etnicznego punktu widzenia stanowi połączenie ludności rdzennej ze zbiegłymi w XVI i XVII wieku niewolnikami pochodzącymi z Afryki, jednak zachował on przy tym swój język i zwyczaje z czasów prekolumbijskich (FUNPROEIB Andes, 2009). Nie brano natomiast pod uwagę ludności pochodzenia afrykańskiego ani członków ludu Garifuna. 67

Pod względem odsetka ludności tubylczej wyróżniał się departament Gracias a Dios, gdzie 82% populacji stanowili autochtoni. Wysoką wartością wskaźnika cechowały się również trzy departamenty o najwyższej liczbie ludności rdzennej: Lempira (46%), Intibucá (53%) i La Paz (56%). Poza tym jeszcze w departamentach Islas de la Bahía i Ocotepeque odsetek tubylców przekraczał 10%, jakkolwiek nieznacznie, natomiast w większej części kraju wynosił poniżej 5% (ibid.). Współczynnik urbanizacji wynosił wśród ludności tubylczej 20%, podczas gdy dla całej populacji kraju jego wartość przekraczała 50%. Przy tym nie wszędzie obserwowano wyraźną przewagę rdzennej ludności wiejskiej: dla przykładu w departamencie Atlántida na północy Hondurasu 70% tubylców żyło na obszarach miejskich, a w departamencie Cortés na północnym zachodzie – aż 86%. Zarazem w trzech departamentach o największej liczbie populacji tubylczej, położonych na południowym zachodzie kraju, wartość współczynnika urbanizacji wahała się między 2% w Lempira a 15% w Intibucá, podczas gdy w Gracias a Dios, gdzie odsetek tubylców wśród łącznej populacji był najwyższy, wynosił 33%. Z kolei w departamencie Francisco Morazán, w którym położona jest stolica, Tegucigalpa, współczynnik urbanizacji ludności rdzennej wynosił 25%, mimo dominującej roli stołecznego ośrodka (www.ine.gob.hn), co może wskazywać na jego ograniczoną siłę przyciągania autochtonów.

Użytkownicy języków tubylczych Wśród danych ze spisu powszechnego brakuje informacji na temat języków rdzennych używanych w Hondurasie, natomiast dane z bazy Ethnologue pochodzą z badań prowadzonych w latach 1993-1997, mogą więc nie odzwierciedlać współczesnej sytuacji. Na ich podstawie można jednak stwierdzić, że w latach 90. XX wieku na terytorium Hondurasu w użyciu było 6 języków tubylczych. Łączna szacunkowa liczba ich użytkowników wynosiła nieco ponad 30 tysięcy, z czego zdecydowana większość (ok. 29 tysięcy) przypadała na język miskito. Spośród pozostałych języków mayangna, pech i tol liczyły po kilkuset użytkowników, ch’orti’ jedynie 10, zaś w przypadku języka lenca w ogóle nie odnotowano osób, dla których stanowiłby on język ojczysty (www.ethnologue.com)31. Jeśli chodzi o ich rozmieszczenie, biorąc pod uwagę, że ok. 90% przedstawicieli ludu Miskito żyje

31 Język ten ma jednak status języka uśpionego (dormant), a nie wymarłego, odnotowano bowiem pewną liczbę osób, które znają go częściowo (semi-speakers) (www.ethnologue.com). Ponadto znaczna liczebność ludu Lenca pozwala przypuszczać, że w przyszłości język ten może być na nowo używany jako ojczysty przez część tej grupy. 68 w departamencie Gracias a Dios, to prawdopodobnie właśnie tam skupieni są użytkownicy języków rdzennych w Hondurasie.

2.2.7. Salwador Mapa 22. Departamenty Salwadoru

Źródło: opracowanie własne

Ludność tubylcza Spośród wszystkich analizowanych państw i terytoriów zależnych Salwador charakteryzuje się najmniejszą obok Gujany Francuskiej liczbą ludności tubylczej i jej najniższym odsetkiem w łącznej populacji. Według danych ze spisu powszechnego, w 2007 roku tubylczą tożsamość deklarowało nieco ponad 13 tysięcy osób, co odpowiadało ok. 0,2% łącznej populacji kraju. Większość rdzennej ludności należała do ludów Kakawira (4 tysiące osób), Nahua-Pipil (3,5 tysiąca) i Lenca (2 tysiące) (www.digestyc.gob.sv). Największa liczba autochtonów żyła w departamencie Morazán na północnym wschodzie kraju oraz w stołecznym departamencie San Salvador (Mapa 23). Również najwyższy odsetek ludności tubylczej wśród ogółu populacji odnotowano w departamencie Morazán, gdzie wyniósł on blisko 3%. Był to zarazem jedyny departament, w którym ludność rdzenna stanowiła ponad 1% ogółu ludności. Na poziomie jednostek administracyjnych niższego rzędu (municypiów) można natomiast wyszczególnić pojedyncze obszary, w których wartość wskaźnika przekraczała 10%, przy czym na szczególną uwagę zasługuje municypium Cacaopera w departamencie Morazán, gdzie spośród ok. 11 tysięcy mieszkańców blisko 40% stanowili tubylcy (ibid.).

Mapa 23. Liczba i odsetek ludności tubylczej w departamentach Salwadoru, 2007

Źródło: opracowanie własne na podstawie www.digestyc.gob.sv

Nie ma bezpośrednich danych na temat współczynnika urbanizacji ludności rdzennej w Salwadorze; na podstawie dostępnych informacji można natomiast określić liczbę autochtonów w największych miastach32, liczących ponad 100 tysięcy mieszkańców, która wynosiła blisko 3 tysiące, czyli 22% ludności tubylczej. Dla porównania, łączna liczba mieszkańców tych miast wynosiła wówczas ponad 1,7 miliona, czyli 30% populacji Salwadoru (ibid.).

Użytkownicy języków rdzennych W przypadku Salwadoru brakuje danych ze spisu powszechnego dotyczących użytkowników języków rdzennych. Na podstawie informacji dostępnych w bazie Ethnologue, jedynym językiem tubylczym używanym jeszcze w Salwadorze jest nahuatl, którym posługują się przedstawiciele ludu Nahua-Pipil. Według badań z 2015 roku liczba użytkowników języka w kraju wynosiła ok. 1300, co stanowiło ok. 10% ludności rdzennej Salwadoru. Użytkownicy języka nahua zamieszkiwali wówczas 9 z 14 departamentów, położonych we wschodniej i centralnej części Salwadoru, przede wszystkim na obszarach wyżynnych (www.ethnologue.com).

32 Dane te mogą być jednak zawyżone, oparte są one bowiem na liczbie ludności w municypiach, w których znajdują się największe miasta, a które mogą obejmować również otaczający je obszar. 70

2.2.8. Nikaragua Mapa 24. Departamenty i regiony autonomiczne Nikaragui

Źródło: opracowanie własne

Ludność tubylcza Według ostatnich danych spisowych dotyczących ludności tubylczej w Nikaragui, pochodzących z 2005 roku, liczba rdzennych mieszkańców kraju wynosiła ok. 310 tysięcy, co stanowiło wówczas 6% łącznej populacji33. Według podziału na poszczególne grupy etniczne, najliczniejsi byli członkowie ludu Miskito (120 tysięcy) oraz Chorotega-Nahua-Mange (46 tysięcy), przy czym blisko 50 tysięcy osób nie wskazało, do której grupy należy (INEC Nicaragua, 2006). Ludność tubylcza w Nikaragui skoncentrowana była w północnej, a zwłaszcza północno-wschodniej części kraju (Mapa 25). Spośród jednostek administracyjnych najwyższego rzędu wyraźnie najwyższą populacją tubylczą charakteryzował się Region Autonomiczny Costa Caribe Norte (R.A.C.C.N.), zamieszkiwany przez ponad 110 tysięcy autochtonów, czyli ponad 1/3 rdzennej populacji Nikaragui. Ponadto jeszcze

33 Do grupy tej zaliczono również osoby, które zadeklarowały przynależność do „Ludu tubylczego lub społeczności etnicznej“ (Pueblo Indígena o Comunidad Étnica) bez wskazania konkretnej grupy, a także członków ludu Miskito. Do ludności tubylczej nie zaliczono natomiast w osób deklarujących przynależność do grupy Metysów z Wybrzeża Karaibskiego, Kreoli ani członków ludu Garifuna. 71 w departamentach Jinotega, Matagalpa i Madriz liczba ludności tubylczej przekraczała 30 tysięcy. Najmniejsza populacja rdzenna występowała w departamentach położonych w południowej i południowo-zachodniej części kraju (z wyłączeniem Rivas i Masaya): w pięciu z nich – Río San Juan, Carazo, Boaco, Chontales i Granada – nie przekraczała ona tysiąca osób (ibid.).

Mapa 25. Liczba i odsetek ludności tubylczej w departamentach i regionach autonomicznych Nikaragui, 2005

Źródło: opracowanie własne na podstawie INEC Nicaragua, 2006

Obszary o największym odsetku populacji rdzennej również znajdowały się przede wszystkim w północnej części kraju: najwyższą wartość wskaźnika odnotowano w R.A.C.C.N. (36%), Madriz (25%) i Jinotega (11%). W żadnej z pozostałych jednostek nie przekraczała ona 10%, zaś w ośmiu departamentach położonych głównie w południowej i zachodniej Nikaragui wynosiła poniżej 2% (ibid.). W Nikaragui na obszarach miejskich żyło ok. 120 tysięcy autochtonów, co oznacza, że współczynnik urbanizacji ludności deklarującej tożsamość tubylczą wynosił niecałe 40%, przy wartości wskaźnika dla ogółu populacji na poziomie 56%. Brakuje informacji na temat wartości współczynnika dla poszczególnych jednostek; można jedynie stwierdzić, że w stołecznym departamencie Managua ich liczba wynosiła nieco ponad 10 tysięcy, czyli

72 niecały 1% populacji tej jednostki i ok. 9% wszystkich autochtonów mieszkających na obszarach miejskich. Użytkownicy języków tubylczych Spośród niecałych 310 tysięcy osób należących do ludności tubylczej w 2005 roku ponad 120 tysięcy, czyli blisko 40%, deklarowało znajomość języka grupy etnicznej, do której należało. Według danych ze spisu powszechnego w użyciu pozostawały cztery języki rdzenne: miskito (114 tysięcy użytkowników), mayangna-sumu (8,5 tysiąca), rama (750) i ulwa (poniżej 100 użytkowników) (INEC Nicaragua, 2006). Rozmieszczenie użytkowników języków rdzennych w Nikaragui charakteryzowało się bardzo silną koncentracją: w samym R.A.C.C.N. żyło w 2005 roku ok. 114 tysięcy użytkowników języków rdzennych, co odpowiadało 85% ich ogółu (Mapa 26). Ponadto w departamencie Jinotega ich liczba wynosiła ponad 9 tysięcy, w Regionie Autonomicznym Costa Caribe Sur (R.A.C.C.S.) ponad 7 tysięcy, zaś w stołecznym departamencie Managua – ok. 1,5 tysiąca. Łącznie w tych czterech jednostkach administracyjnych żyło ponad 99% wszystkich użytkowników języków rdzennych w kraju, zaś w żadnym z pozostałych trzynastu departamentów ich liczba nie przekraczała stu osób (ibid.).

Mapa 26. Liczba i odsetek użytkowników języków tubylczych w departamentach i regionach autonomicznych Nikaragui, 2005

Źródło: opracowanie własne na podstawie INEC Nicaragua, 2006

Dane te wskazują również na bardzo duże zróżnicowanie odsetka użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej w poszczególnych jednostkach administracyjnych (Mapa 27). Jego wartość dla R.A.C.C.N. wynosiła 92%, dla R.A.C.C.S. – 62%, a dla departamentu Jinotega – 26%. Poza tym jeszcze tylko w departamentach Managua i Río San Juan osiągnęła wartość dwucyfrową, odpowiednio 14 i 10%. Z kolei w ośmiu departamentach mniej niż jeden procent osób deklarujących tożsamość tubylczą znał język swojej grupy etnicznej, a w skrajnym przypadku departamentu Madriz wartość wskaźnika wynosiła 0,03% (ibid.).

Mapa 27. Odsetek użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej w departamentach i regionach autonomicznych Nikaragui, 2005

Źródło: opracowanie własne na podstawie INEC Nicaragua, 2006

2.2.9. Kostaryka Mapa 28. Prowincje Kostaryki

Źródło: opracowanie własne

Ludność tubylcza Według danych ze spisu powszechnego przeprowadzonego w 2011 roku, w Kostaryce 104 tysiące osób deklarowało przynależność do ludności rdzennej, co odpowiadało 2% populacji kraju. Spośród nich 78 tysięcy utożsamiało się z którąś z tubylczych grup etnicznych. Dostępne dane wskazują na obecność w Kostaryce członków ośmiu ludów rdzennych34, z których najliczniejszymi były Bribri (18 tysięcy) i Cabecar (17 tysięcy) (www.inec.go.cr). Rozmieszczenie ludności tubylczej w Kostaryce było stosunkowo równomierne w porównaniu z większością analizowanych państw (Mapa 29). Według danych spisowych największa populacja autochtonów żyła w położonej na wschodzie kraju prowincji Limón (28 tysięcy) i rozciągającej się z południowego wschodu ku zachodowi prowincji Puntarenas (25 tysięcy) – w obu z nich również odsetek ludności tubylczej w całej populacji był najwyższy, osiągając odpowiednio 7 oraz 6%. W stołecznej prowincji San José liczba rdzennej ludności wynosiła ok. 20 tysięcy, co stanowiło nieco ponad 1% jej populacji, zaś

34 Ponadto respondenci mieli możliwość wskazania, że pochodzą z tubylczej grupy etnicznej spoza Kostaryki, co uczyniło ponad 8 tysięcy spośród z nich. 75 najmniej autochtonów żyło w sąsiadujących z nią od północy i wschodu prowincjach Heredia i Cartago – odpowiednio 5 i 9 tysięcy, co w obu przypadkach stanowiło 1% ich populacji (ibid.).

Mapa 29. Liczba i odsetek ludności tubylczej w prowincjach Kostaryki, 2011

Źródło: opracowanie własne na podstawie www.inec.go.cr

W Kostaryce ustanowiono 24 obszary zwane terytoriami tubylczymi (territorios indígenas), położone głównie w prowincjach Limón i Puntarenas, w których w założeniu ludność rdzenna z poszczególnych grup etnicznych może swobodnie rozwijać swoje tradycje i zwyczaje. Łącznie w 2011 roku zamieszkiwało je blisko 50 tysięcy osób, z czego 36 tysięcy stanowiła ludność rdzenna, co odpowiadało ponad 1/3 tubylczej populacji kraju. W największym z nich, Territorio Salitre w prowincji Puntarenas zamieszkiwanym przez lud Bribri, żyło ok. 17 tysięcy osób, z czego blisko 13 tysięcy autochtonów – populacja większości terytoriów tubylczych nie przekraczała jednak 2 tysięcy (INEC Costa Rica, 2013). Współczynnik urbanizacji ludności tubylczej w Kostaryce wynosił w 2011 roku 41%, a wśród osób deklarujących przynależność do konkretnej grupy etnicznej 30%, przy wartości wskaźnika dla ogółu populacji wynoszącym 73%. Przy tym wartość współczynnika cechowała się dużym zróżnicowaniem między poszczególnymi prowincjami. W pięciu spośród siedmiu prowincji współczynnik urbanizacji ludności tubylczej przewyższał średnią

76 dla całego kraju – najwyższą wartość osiągnął w Heredii (80%) i San José (74%). W dwóch pozostałych prowincjach, Limón i Puntarenas, w których żyła zarazem największa część rdzennej populacji Kostaryki, wartość współczynnika wynosiła odpowiednio 19 oraz 22% (www.inec.go.cr).

Użytkownicy języków tubylczych Według danych ze spisu powszechnego z 2011 roku, liczba użytkowników języków rdzennych w Kostaryce wynosiła ok. 32 tysięcy, co stanowiło mniej niż 1% populacji kraju i 30% ludności tubylczej. Spośród osób, które deklarowały przynależność do konkretnej grupy etnicznej 39% posługiwało się językiem rdzennym, zaś wśród tych, które nie utożsamiały się z żadną z nich, wartość wskaźnika wynosiła 5%. Brakuje dokładnych danych spisowych na temat liczby użytkowników poszczególnych języków (ibid.); według Ethnologue w użyciu pozostaje sześć z nich, przy czym w przypadku języka teribe nie ma już osób, dla których stanowiłby on pierwszy język. Największą liczbą użytkowników charakteryzowały się języki bribri, blisko 13 tysięcy, oraz cabecar, ponad 11 tysięcy (www.ethnologue.com). Znajomość języków rdzennych była najlepiej zachowana na obszarze terytoriów tubylczych, gdzie ok. 22 tysiące z zamieszkujących je 36 tysięcy autochtonów deklarowała znajomość języka tubylczego, co stanowiło 60% tubylczych mieszkańców tych terytoriów oraz 68% wszystkich użytkowników języków tubylczych w Kostaryce. Spośród poszczególnych jednostek administracyjnych największą liczbę użytkowników języków rdzennych odnotowano w dwóch prowincjach położonych na wschodzie kraju: w Limón (15 tysięcy, 4% populacji prowincji) oraz w Puntarenas (9 tysięcy, 2%), gdzie łącznie żyło ponad 3/4 wszystkich osób deklarujących znajomość języków rdzennych w Kostaryce (Mapa 30). W stołecznej prowincji San José ich liczba wynosiła nieco ponad 2 tysiące, co stanowiła 0,2% jej mieszkańców; najmniej użytkowników języków rdzennych żyło z kolei w prowincjach Alajuela, Heredia i Guanacaste, położonych na północy i zachodzie kraju (www.inec.go.cr).

Mapa 30. Liczba i odsetek użytkowników języków tubylczych w prowincjach Kostaryki, 2011

Źródło: opracowanie własne na podstawie www.inec.go.cr

Dokładne dane dotyczące współczynnika urbanizacji użytkowników języków rdzennych nie są dostępne. Wiadomo jednak, że 96% z nich należało do grupy autochtonów utożsamiających się z którymś z ludów rdzennych, czyli do grupy o szczególnie niskim współczynniku urbanizacji (30%). Pozwala to określić, że wartość współczynnika dla osób deklarujących znajomość języków rdzennych była zbliżona do 30%. Odsetek użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej był najwyższy w prowincjach Limón i Cartago, gdzie wyniósł odpowiednio 56 i 48%, a w dalszej kolejności w Puntarenas, gdzie jego wartość wyniosła 35% (Mapa 31). Były to zarazem trzy jednostki o najwyższej liczbie i odsetku użytkowników języków rdzennych, jakkolwiek w przypadku Cartago wartość obu tych wskaźników była ponad dwukrotnie niższa, niż w Puntarenas i ponad czterokrotnie niższa, niż w Limón. Spośród pozostałych prowincji tylko w San José odsetek osób deklarujących znajomość któregoś z języków rdzennych wśród ludności tubylczej nieznacznie przekroczył 10% (ibid.).

Mapa 31. Odsetek użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej w prowincjach Kostaryki, 2011

Źródło: opracowanie własne na podstawie www.inec.go.cr

2.2.10. Panama Mapa 32. Prowincje i okręgi tubylcze Panamy (stan na 2010 rok)

Źródło: opracowanie własne

Ludność tubylcza Według danych ze spisu powszechnego przeprowadzonego w 2010 roku, liczba ludności tubylczej w Panamie wynosiła blisko 420 tysięcy, co stanowiło 12% łącznej populacji kraju. Najwięcej z nich, 260 tysięcy (62% autochtonów) należało do ludu Ngäbe, zaś 80 tysięcy (19%) – do ludu Kuna. Ponadto w spisie odnotowano występowanie jeszcze sześciu innych grup rdzennych, zaś 6 tysięcy osób należących do ludności tubylczej nie wskazało konkretnej przynależności etnicznej (INEC Panamá, 2014). W 2010 roku Panama podzielona była na 12 jednostek administracyjnych najwyższego rzędu: 9 prowincji oraz 3 okręgi tubylcze (comarcas indígenas)35, w tym jeden – Emberá-Wounaan – podzielony na dwie części. Ponadto w kraju występują dwa okręgi tubylcze, które stanowią jednostki administracyjne niższego rzędu: okrąg Madugandí w prowincji Panamá oraz okrąg Wargandí w prowincji Darién. Istnienie okręgów tubylczych ma gwarantować ludności rdzennej prawo do własnego terytorium oraz zapewniać jej możliwość swobodnego kultywowania własnych tradycji i rozwijania kultury (ibid.) – w tym sensie przypominają one rezerwaty tubylcze, ale zarazem posiadają status oddzielnych jednostek administracyjnych. Większość ludności rdzennej Panamy zamieszkiwała w 2010 roku północno- zachodnią część kraju: okręg tubylczy Ngäbe Buglé (niemal 150 tysięcy) i prowincję Bocas del Toro (80 tysięcy), gdzie łącznie żyło 55% populacji tubylczej (Mapa 33). Ponadto znaczną liczbę rdzennych mieszkańców odnotowano w stołecznej prowincji Panama, położonej w środkowo-wschodniej części kraju, gdzie żyło ich ponad 75 tysięcy. Najmniej autochtonów zamieszkiwało natomiast środkową i południową Panamę, zwłaszcza prowincje Los Santos, Herrera i Coclé. Łącznie w okręgach tubylczych – licząc również okręgi niższego rzędu, Madugandí i Wargandí – liczba autochtonów wynosiła ok. 195 tysięcy, co stanowiło 47% ich ogólnej populacji w Panamie (ibid.).

35 W 2014 roku utworzono dodatkową jednostkę w wyniku wydzielenia z prowincji Panama nowej prowincji Panama Oeste (Ley 119, 2013). 80

Mapa 33. Liczba i odsetek ludności tubylczej w prowincjach i okręgach tubylczych Panamy, 2010

Źródło: opracowanie własne na podstawie INEC Panamá, 2014

Pod względem odsetka ludności tubylczej w poszczególnych jednostkach administracyjnych w 2010 roku wyróżniały się dwa regiony: północny zachód oraz wschód kraju. Najwyższą wartość wskaźnika odnotowano w trzech okręgach tubylczych: Ngäbe Buglé (96%), Emberá Wounaan (94%) i Kuna Yala (92%). Spośród prowincji największy odsetek ludności rdzennej żył w Bocas del Toro na północnym zachodzie (64%) i w Darién na wschodzie (32%) – poza tym w żadnej innej jednostce najwyższego rzędu wartość wskaźnika nie przekraczała 10%, zaś w trzech prowincjach o najmniejszej liczbie ludności rdzennej – Coclé, Los Santos i Herrera – wynosiła poniżej 1% (ibid.). Współczynnik urbanizacji ludności tubylczej w Panamie wynosił w 2010 roku 24%, podczas gdy dla ogółu populacji jego wartość wynosiła 65%. Spośród ok. 100 tysięcy autochtonów żyjących w miastach 62 tysiące zamieszkiwało prowincję Panama, z czego jednak jedynie 10 tysięcy mieszkało w stolicy kraju, mieście Panama (ibid.).

Użytkownicy języków tubylczych Spis powszechny przeprowadzony w 2010 roku nie dostarcza informacji na temat użytkowników języków tubylczych w Panamie. Na podstawie danych z bazy Ethnologue, pochodzących w większości z lat 2000-2012, w kraju w użyciu pozostaje prawdopodobnie 8 języków rdzennych. Ich łączna liczba użytkowników szacowana jest na blisko 280 tysięcy, co odpowiadałoby ok. 2/3 populacji tubylczej. Według tych danych w Panamie najwięcej jest 81 użytkowników języka ngäbere – blisko 170 tysięcy, zamieszkujących przede wszystkim okręg tubylczy Ngäbe Buglé oraz w mniejszym stopniu prowincję Chiriquí. Drugim pod względem liczby użytkowników jest język kuna z San Blas, którego liczba użytkowników w 2000 roku szacowana była na 57 tysięcy osób, zamieszkujących w większości okręg Kuna Yala oraz prowincję Panama. Trzecim najczęściej używanym językiem rdzennym w kraju był natomiast północny wariant emberá, używany według badań przeprowadzonych w 2012 roku przez 23 tysiące osób zamieszkujących prowincję Darién oraz okręg Emberá Wounaan (www.ethnologue.com). Użytkownicy języków tubylczych byli więc rozmieszczeni przede wszystkim w zachodniej i wschodniej części kraju, w jednostkach terytorialnych o największym odsetku ludności autochtonicznej. Dane te są jednak mało precyzyjne, pochodzą z różnych lat i w wielu przypadkach mogą być już nieaktualne.

2.2.11. Kolumbia Mapa 34. Departamenty i Dystrykt Stołeczny Kolumbii (bez departamentu San Andrés y Providencia)

Źródło: opracowanie własne

Ludność tubylcza Wykorzystywane w niniejszym podrozdziale dane dotyczące ludności tubylczej pochodzą ze spisu powszechnego z 2005 roku. Według nich w Kolumbii żyło wówczas ok. 1,4 miliona autochtonów, stanowiących ponad 3% populacji kraju i należących do co najmniej 87 rdzennych grup etnicznych (DANE, 2007). Blisko połowa z tych ludów zamieszkiwała region Amazonii, obejmujący w Kolumbii obszar sześciu departamentów położonych na wschodzie i południowym wschodzie: Putumayo, Amazonas, Vichada, Vaupés, Caquetá i Guaviare. Równocześnie ludy rdzenne żyjące na tym obszarze charakteryzowały się małą liczebnością – według danych z 1993 roku populacja jedynie dziesięciu z nich przekraczała tysiąc osób, zaś w 2005 roku liczba ludności tubylczej kolumbijskiej Amazonii wynosiła poniżej 100 tysięcy (FUNPROEIB Andes, 2009). W Kolumbii występują dwa typy obszarów tubylczych: resguardos indígenas, czyli terytoria o określonych prawnie granicach zamieszkiwane przez jedną lub więcej grup rdzennych posiadających własną organizację społeczną i zbiorowe prawo do danego obszaru, nie podlegające odwołaniu ani przeniesieniu, a także mniej liczne parcialidades indígenas, różniące się głównie prawem do ziemi należącym do poszczególnych osób lub do konkretnej wspólnoty. Łącznie w 2005 roku istniało 710 resguardos indígenas, które zajmowały łącznie 30% powierzchni kraju – najwięcej odnotowano ich w departamentach Chocó (115), Cauca (83) i Tolima (66) w zachodniej Kolumbii, choć największą powierzchnię zajmowały w słabo zaludnionej, południowo-wschodniej części kraju (ibid.). Według danych ze spisu powszechnego, w 2005 roku największa liczba ludności rdzennej zamieszkiwała północną i południowo-zachodnią część kraju, przede wszystkim departamenty La Guajira i Cauca, których tubylcza populacja wynosiła odpowiednio ok. 280 i 250 tysięcy, a w dalszej kolejności Nariño i Córdoba, w których przekraczała 150 tysięcy (Mapa 35). Łącznie w tych czterech departamentach żyło ok. 60% rdzennej ludności Kolumbii (ibid.).

Mapa 35. Liczba i odsetek ludności tubylczej w departamentach i w Dystrykcie Stołecznym Kolumbii (bez departamentu San Andrés i Providencia), 2005

Źródło: opracowanie własne na podstawie DANE, 2007

Odsetek ludności tubylczej w 2005 roku był najwyższy w czterech departamentach położonych w południowo-wschodniej i wschodniej Kolumbii: Vaupés (67%), Guainía (65%), Vichada (44%) i Amazonas (43%), a także w wysuniętym najdalej na północ departamencie Guajira (45%). Ponadto wartość wskaźnika nieznacznie przekraczała 20% jeszcze w dwóch departamentach w południowo-zachodniej części kraju: Cauca i Putumayo, a w czterech innych, położonych wzdłuż zachodniej granicy kraju (Chocó, Sucre, Nariño i Córdoba), nieznacznie przekraczała 10%. Najwyższy odsetek ludności rdzennej odnotowano więc w jednostkach administracyjnych położonych na obrzeżach kraju, podczas gdy w jego centralnej części wartości wskaźnika były znacznie niższe: łącznie w pięciu departamentach odsetek wyniósł między 1 a 2%, a w 11 innych, położonych przede wszystkim w centralnej Kolumbii, poniżej 1%, z czego w Dystrykcie Stołecznym 0,2% (ibid.). Spośród 1,4 miliona osób deklarujących tożsamość tubylczą, blisko 300 tysięcy żyło w miastach – współczynnik urbanizacji ludności rdzennej wynosił więc ok. 21%, podczas gdy jego wartość dla ogółu populacji Kolumbii wynosiła 76% (www.cepal.org). Brakuje danych

84 dotyczących liczby autochtonów żyjących w poszczególnych miastach, z wyjątkiem Dystryktu Stołecznego (miasta Bogota), gdzie wynosiła ona ok. 15 tysięcy – oznacza to, że stolicę kraju zamieszkiwało ok. 5% miejskiej populacji tubylczej (DANE, 2007).

Użytkownicy języków tubylczych Podczas ostatniego spisu powszechnego przeprowadzonego w Kolumbii respondenci byli pytani między innymi o znajomość języka rdzennego grupy etnicznej, do której przynależność deklarowali (observatoriocensal.org). Dokładne wyniki nie zostały jednak opublikowane wraz z resztą danych ze spisu powszechnego przez kolumbijski departament statystyki (www.dane.gov.co) – podano jedynie informację, że w kraju w użyciu były 64 języki tubylcze (DANE, 2007). Częściowe dane spisowe na temat użytkowników języków rdzennych w Kolumbii dostępne są natomiast w opracowaniu Atlas sociolingüístico de pueblos indígenas en América Latina, jednak obejmują tylko sześć departamentów położonych w Amazonii. Wskazują one, że największy odsetek użytkowników języków rdzennych, zarówno wśród ogółu mieszkańców danego departamentu, jak i wśród ludności tubylczej odnotowano w położonych najdalej na wschodzie departamentach Vaupés (odpowiednio 48% i 72%) i Vichada (32% i 72%). Szersze, chociaż w niektórych przypadkach mniej aktualne dane pochodzą z bazy Ethnologue. Na ich podstawie można określić przybliżoną liczbę osób posługujących się językami rdzennymi w Kolumbii na ok. 400 tysięcy. Blisko 1/3 spośród nich – ponad 120 tysięcy – stanowili według danych z 2008 roku użytkownicy języka wayuu, skoncentrowani w departamencie La Guajira na północy kraju. Stosunkowo dużą liczbą użytkowników charakteryzował się również północny wariant języka emberá, używany w 2001 roku przez ok. 50 tysięcy osób, głównie w departamentach Antioquia i Chocó w zachodniej Kolumbii, a także język paez – według danych z 2007 roku używany przez ok. 40 tysięcy osób w departamentach Cauca, Huila i Tolima w południowo-zachodniej części kraju. Z kolei w południowo-wschodniej i wschodniej Kolumbii, czyli na obszarze o największym odsetku ludności tubylczej, języki rdzenne były liczne, ale przy tym miały znacznie mniej użytkowników (www.ethnologue.com). Wynika to z występowania tam zwartych, mało licznych i w większości odizolowanych grup autochtonów, które za sprawą tej geograficznej, ale i kulturowej izolacji mogły w większej mierze zachować swoje języki, mimo hispanizacji tych obszarów prowadzonej do początku lat 90. XX wieku przez Kościół katolicki. Wysoki odsetek znajomości języka swojej grupy etnicznej na tym obszarze częściowo potwierdzają przedstawione powyżej dane ze spisu powszechnego (FUNPPROEIB Andes, 2009).

2.2.12. Wenezuela Mapa 36. Stany i Dystrykt Stołeczny Wenezueli

Źródło: opracowanie własne

Ludność tubylcza Według danych ze spisu powszechnego przeprowadzonego w 2011 roku, ludność tubylcza Wenezueli wynosiła wówczas 725 tysięcy osób, co stanowiło niecałe 3% populacji kraju. W sumie wyróżniono 52 rdzenne grupy etniczne – najliczniejszą z nich stanowił lud Wayuu/Guajiro, do którego przynależność zadeklarowało ponad 410 tysięcy osób, czyli 57% wszystkich autochtonów. Następnymi grupami pod względem liczebności były ludy Warao (49 tysięcy), Kariña (34 tysiące) i Pemon (30 tysięcy). Zarazem 25 spośród wyróżnionych grup miało mniej niż tysiąc członków, zaś 12 – mniej niż stu (www.ine.gob.ve). Rozmieszczenie ludności rdzennej w Wenezueli charakteryzowało się jej bardzo wysoką koncentracją w stanie Zulia, położonym w północno-zachodniej części kraju, zamieszkiwanym w 2011 roku przez ponad 440 tysiące autochtonów, czyli 61% ogółu rdzennej populacji (Mapa 37). Stosunkowo duża część ludności tubylczej zamieszkiwała również południowo-wschodnie stany: Amazonas (76 tysięcy), Bolívar (55 tysięcy), oraz położony na wschodzie stan Delta Amacuro (42 tysiące). Z kolei w jednostkach administracyjnych położonych w centralnej i środkowo-zachodniej części kraju ludność

86 autochtoniczna była nieliczna. Łącznie w 17 spośród 25 jednostek populacja tubylcza nie przekraczała 5 tysięcy, zaś w ośmiu wynosiła poniżej tysiąca36 (INE Venezuela, 2013).

Mapa 37. Liczba i odsetek ludności tubylczej w stanach i Dystrykcie Stołecznym Wenezueli (bez Dependencji Federalnych), 2011

Źródło: opracowanie własne na podstawie INE Venezuela, 2013

Zdecydowanie najwyższy odsetek ludności tubylczej wśród ogółu populacji odnotowano w stanie Amazonas na południu kraju, gdzie wynosił on 54%. Ponadto jeszcze w dwóch innych stanach przekroczył 10%: w Delta Amacuro wyniósł 25%, zaś w Zulia 13%. W pozostałych jednostkach administracyjnych wartość wskaźnika nie przekroczyła 4%, z czego w 17 z nich wyniosła poniżej 0,5% (ibid.). W 2011 roku współczynnik urbanizacji ludności rdzennej wynosił 63% (ibid.), przy wartości wskaźnika dla całej populacji kraju sięgającej 90% (Martínez Gamez, 2014). Przy tym współczynnik charakteryzował się dużym zróżnicowaniem między poszczególnymi jednostkami administracyjnymi: w stanie Zulia, w którym jak już wspomniano żyło ponad 60% wszystkich autochtonów w kraju, wynosił on 83%, natomiast spośród kolejnych stanów o największej liczbie ludności rdzennej w Amazonas wynosił 30%, w Bolívar – 20%, w Delta Amacuro – 13%, w Anzoátegui – 37%, zaś w Sucre – 59%. Brakuje danych dotyczących liczby ludności rdzennej w poszczególnych miastach z wyjątkiem Dystryktu Stołecznego

36 W Dependencjach Federalnych, pominiętych na mapie, tożsamość tubylczą zadeklarowała jedna osoba. 87

(miasta Caracas), gdzie tubylcza populacja wynosiła niecałe 3 tysiące, co stanowiło 0,2% jego mieszkańców (INE Venezuela, 2015).

Użytkownicy języków rdzennych Według danych ze spisu powszechnego, w 2011 roku 64% osób deklarujących przynależność do ludności tubylczej w wieku co najmniej 3 lat umiało posługiwać się językiem swojej grupy etnicznej – przy założeniu równomiernego rozkładu tej wartości wśród wszystkich grup wiekowych oznaczałoby to, że liczba użytkowników języków rdzennych wynosiła ok. 465 tysięcy. Dane dotyczące ich odsetka w poszczególnych jednostkach administracyjnych dostępne są tylko dla ośmiu stanów o największej populacji tubylczej. Spośród nich najwyższą wartością współczynnika charakteryzowały się stany Delta Amacuro (89%) i Bolívar (87%). Ponadto wartość współczynnika nieznacznie przekraczającą 75% odnotowano w stanach Apure i Amazonas, zaś w stanie Zulia, zamieszkanym przez większość ludności rdzennej kraju, wyniosła ona 68%. Wyraźnie niższe wartości, poniżej 50%, odnotowano natomiast w stanach Monagas (33%), Anzoátegui (17%) i Sucre (3%). Średnia dla wszystkich pozostałych jednostek wynosiła 29% (www.ine.gob.ve). Brakuje danych spisowych na temat liczby użytkowników poszczególnych języków; na podstawie dostępnych informacji o liczbie członków plemienia Wayuu, przekraczającej 410 tysięcy, oraz o odsetku ludności tubylczej w zamieszkiwanym przez tę grupę stanie Zulima (68%) można stwierdzić, że liczba użytkowników języka wayuu prawdopodobnie przekraczała 250 tysięcy. Według bazy Ethnologue w Wenezueli w użyciu jest jeszcze 39 innych języków rdzennych, jednak podobnie jak w przypadku Kolumbii dane dotyczące części z nich mogą być już nieaktualne i dotyczyć języków wymarłych. Oprócz dominującej roli języka wayuu, źródło to wskazuje również na istnienie, według danych z lat 2001-2007, trzech innych języków powyżej 10 tysięcy użytkowników: warao (28 tysięcy użytkowników w stanach Delta Amucuro, Monagas i Sucre), piaroa (15 tysięcy w stanie Amazonas) oraz guahibo (11 tysięcy w stanach Amazonas, Apure i Bolivar). Ponadto odnotowano występowanie 17 języków w słabo zaludnionym regionie Amazonii (stan Amazonas), charakteryzujących się w większości bardzo małą liczbą użytkowników (www.ethnologue.com).

2.2.13. Gujana Mapa 38. Regiony Gujany

Źródło: opracowanie własne

Ludność tubylcza Najbardziej aktualne dane dotyczące ludności tubylczej w Gujanie pochodzą ze spisu powszechnego przeprowadzonego w 2012 roku. Liczba osób deklarujących przynależność do ludności rdzennej wynosiła wówczas blisko 80 tysięcy, co stanowiło 11% populacji kraju (Bureau of Statistics, Guyana, 2016), przy czym wykorzystywane dane traktują autochtonów zbiorczo, bez rozróżnienia na poszczególne grupy etniczne. Informacje ze spisu powszechnego z 1992 roku wskazywały na występowanie w Gujanie dziewięciu ludów tubylczych, których łączna liczebność wynosiła niecałe 50 tysięcy, z czego ponad 30% stanowili członkowie plemienia Lokono mieszkający na północy kraju. Sześć innych ludów liczyło wówczas przynajmniej 3 tysiące członków, natomiast liczebność dwóch z nich, Waiwai i Arekuna, wynosiła odpowiednio 240 i 500 osób. Według danych z 2012 roku, większość ludności rdzennej Gujany zamieszkiwało zachodnią, słabo zaludnioną część kraju, zwłaszcza region Upper Takutu-Upper Essequibo na południowym zachodzie (21 tysięcy) oraz Barima-Waini na północnym zachodzie (18 tysięcy) (Mapa 39). Są to również, wraz z regionem Potaro-Siparuni, obszary o największym odsetku ludności tubylczej wśród ogółu populacji, wynoszącym w Upper

Takutu-Upper Essequibo 86%, w Potaro-Siparuni 72%, zaś w Barima-Waini 65%. Wyraźnie niższe wartości obu wskaźników odnotowano natomiast we wschodniej części kraju (Bureau of Statistics, Guyana, 2016).

Mapa 39. Liczba i odsetek ludności tubylczej w regionach Gujany, 2012

Źródło: opracowanie własne na podstawie Bureau of Statistics, Guyana, 2016

Dane ze spisu powszechnego z 2012 roku nie zawierają informacji na temat współczynnika urbanizacji ludności tubylczej. Według danych z poprzedniego spisu, przeprowadzonego w 2002 roku, ośrodki miejskie występowały tylko w czterech regionach: Pomeroon-Supenaam, East Berbice-Corentyne, Upper Demerara-Berbice oraz Demerara- Mahaica, gdzie znajduje się stolica kraju, Georgetown (Beaie, 2007). Oznacza to, że w położonych w zachodniej części Gujany regionach o najwyższym odsetku ludności rdzennej, a także w dwóch pozostałych jednostkach bez obszarów miejskich (Essequibo Islands-West Demerara i Mahaica-Berbice) prawdopodobnie wszyscy autochtoni zamieszkują tereny wiejskie, o ile nie powstały w nich nowe miasta – nie wiadomo natomiast, jaka część ludności rdzennej mieszkającej w czterech regionach posiadających w 2002 roku ośrodki miejskie mieszka na obszarach zurbanizowanych.

Użytkownicy języków tubylczych Baza Ethnologue wskazuje na występowanie 12 języków rdzennych w Gujanie, jednak w siedmiu przypadkach dane pochodzą z końca lat 80. lub początku 90., z czego w trzech przypadkach dotyczyły one języków, których liczba użytkowników wynosiła wówczas poniżej 10 osób. Łączna liczba osób posługujących się językami rdzennymi wynosiła na podstawie tych danych poniżej 20 tysięcy, co obecnie stanowiłoby 24% ludności tubylczej. Największą liczbą użytkowników charakteryzowały się języki wapishana (ok. 6 tysięcy na południu kraju według danych z 2000 roku), patamona (ok. 5 tysięcy na południowym zachodzie i zachodzie w 1990 roku) i akawaio (ok. 4,5 tysiąca na północnym zachodzie w 2002 roku) (www.ethnologue.com) – podobnie więc jak w przypadku ludności tubylczej, użytkownicy języków rdzennych zamieszkiwali głównie zachodnią część Gujany.

2.2.14. Surinam Mapa 40. Dystrykty Surinamu

Źródło: opracowanie własne

Ludność tubylcza Według danych ze spisu powszechnego przeprowadzonego w 2012 roku, liczba ludności tubylczej Surinamu wynosiła ok. 20 tysięcy osób, co stanowiło niecałe 4% populacji kraju. Opracowanie danych spisowych nie zawiera natomiast informacji na temat liczby i liczebności poszczególnych grup etnicznych (statistics-suriname.org). We wcześniejszych 91 badaniach, przeprowadzonych w 2001 roku przez Eithne Carlin, wyróżniono osiem takich grup, przy czym w przypadku czterech liczba ich członków wynosiła 10 lub mniej, a jedynie w przypadku dwóch (ludy Kari’na i Trio) nieznacznie przekraczała tysiąc. Fakt, że szacunki te wskazywały na występowanie łącznie jedynie nieco ponad 3 tysięcy przedstawicieli ludności tubylczej w Gujanie (FUNPROEIB Andes, 2009, za: Carlin, 2001), czyli blisko sześć razy mniej niż według ostatniego spisu, każe jednak podchodzić z rezerwą do wartości podawanych w obu źródłach. Rozmieszczenie ludności rdzennej w skali poszczególnych jednostek administracyjnych najwyższego rzędu cechowało się według danych spisowych brakiem wyraźnie dostrzegalnego wzorca, po części z powodu znacznych dysproporcji między powierzchnią tych jednostek, a zwłaszcza dominującej roli dystryktu Sipaliwini na południu (Mapa 41). Spośród dziesięciu dystryktów Gujany największą populacją tubylczą charakteryzowały się właśnie Sipaliwini i Para (oba nieznacznie ponad 5 tysięcy członków), a także stolica kraju, Paramaribo (ponad 4 tysiące) – łącznie zamieszkiwało je ponad 70% mieszkańców kraju deklarujących tożsamość tubylczą. Najmniej autochtonów zamieszkiwało z kolei dystrykty Coronie, Brokopondo i Commewijne, z których wszystkie trzy otoczone były jednostkami o wyraźnie większej liczbie rdzennej populacji (statistics-suriname.org).

Mapa 41. Liczba i odsetek ludności tubylczej w dystryktach Surinamu, 2012

Źródło: opracowanie własne na podstawie statistics-suriname.org

Najwyższy odsetek ludności tubylczej (21%) odnotowano w dystrykcie Para, zaś na drugim miejscu pod względem wartości wskaźnika znalazł się dystrykt Sipaliwini (15%). W pozostałych jednostkach odsetek ten nie przekraczał 10%, a najniższy był w trzech dystryktach o najmniejszej populacji rdzennej: Corona, Brokopondo i Commewijne, gdzie wynosił ok. 1%. Wobec braku danych spisowych na temat współczynnika urbanizacji ludności tubylczej Surinamu, jedyne informacje na temat rdzennej populacji w miastach dotyczą stolicy kraju: nieco ponad 4 tysiące autochtonów zamieszkujących dystrykt Paramaribo stanowiło ok. 2% jego mieszkańców, a zarazem ok. 20% ogółu tubylców w kraju (ibid.).

Użytkownicy języków tubylczych Dane z bazy Ethnologue wskazują, w oparciu o badania przeprowadzone między 2001 a 2007 rokiem, na występowanie w Surinamie dziewięciu języków tubylczych. W przypadku czterech z nich – sikiana, akurio, mawayana i waiwai – liczba ich użytkowników nie przekraczała 15. W przypadku pięciu pozostałych języków liczba osób posługujących się nimi wynosiła od kilkuset do ponad dwóch tysięcy (język arawak). Łączna liczba użytkowników języków tubylczych w Surinamie wynosiła więc szacunkowo ok. 5 tysięcy (www.ethnologue.com). Gdyby zestawić tę wartość z danymi ze spisu powszechnego z 2012 roku, użytkownicy języków rdzennych stanowiliby blisko 25% ludności tubylczej oraz 1% całkowitej populacji kraju.

2.2.15. Gujana Francuska Gujana Francuska posiada status departamentu i regionu Francji, a tym samym stanowi część tego państwa oraz Unii Europejskiej. Z tego powodu posiada bardzo ograniczoną autonomię w zakresie obowiązującego prawa. Jest to o tyle istotne z perspektywy danych na temat ludności tubylczej, że zgodnie z francuskim prawem prowadzenie badań dotyczących przynależności etnicznej obywateli kraju – czyli również większości mieszkańców Gujany Francuskiej – jest bardzo utrudnione, potencjalnie może bowiem godzić w zasadę równości wszystkich obywateli (Filoche, 2011).

Ludność tubylcza W efekcie wspomnianych uwarunkowań prawnych dane dotyczące liczby i rozmieszczenia ludności tubylczej zamieszkującej to terytorium oparte są jedynie na szacunkach badaczy. Według różnych źródeł, Gujanę Francuską zamieszkiwało na przełomie

1. i 2. dekady XXI wieku sześć grup rdzennych, których łączna liczebność oscylowała wokół 10 tysięcy osób (FUNPROEIB Andes, 2009; Filoche, 2011), co stanowi najniższą wartość spośród wszystkich analizowanych państw i terytoriów zależnych. W tym czasie, według danych z 2011 roku, łączna populacja Gujany Francuskiej wynosiła 238 tysięcy (www.insee.fr), wobec czego odsetek autochtonów wśród ogółu mieszkańców nieznacznie przekraczał 4%. Dane na temat rozmieszczenia ludności tubylczej przedstawione w Atlas sociolingüístico de pueblos indígenas en América Latina wskazują, że członkowie trzech najliczniejszych ludów: Kalina (ok. 4 tysięcy osób), Palikur i Arawak (oba po ok. 1,5 tysiąca) zamieszkiwali głównie obszary położone wzdłuż wybrzeża na północy terytorium. Z kolei członkowie trzech mniejszych grup rdzennych (Wayana, Wayampi i Emerillon), liczących między 400 a 800 członków, zamieszkiwali przede wszystkim interior, na południu i południowym zachodzie (FUNPROEIB Andes, 2009).

Użytkownicy języków tubylczych Baza Ethnologue, w oparciu o badania przeprowadzone w latach 2000-2007, wskazuje na występowanie w Gujanie Francuskiej użytkowników 6 języków rdzennych, co pokrywa się ze wspomnianą liczbą ludów rdzennych. Występują przy tym znaczne różnice w odsetku osób należących do poszczególnych grup znających język swojego ludu. Według bazy Ethnologue, był on najwyższy dla ludów Emerillon i Wayampi, gdzie wynosił ok. 100%. Wyraźnie niższe wartości wskaźnika odnotowano dla czterech pozostałych rdzennych tubylczych etnicznych: 30% dla ludu Kalina (język karibski), 25% dla Wayana, 17% dla Palikur i 10% dla Arawaków. Łączna liczba użytkowników języków rdzennych wynosiła ok. 3 tysięcy, co stanowiło 30% ludności tubylczej Gujany Francuskiej (www.ethnologue.com). Dane te pokrywają się w większości z informacjami przedstawionymi w publikacji Atlas sociolingüístico de pueblos indígenas en América Latina, przy czym główna różnica dotyczy ludu Wayana: według tego ostatniego źródła ok. 100% członków grupy posługuje się językiem wayana, podobnie jak w przypadku ludów Emerillon i Wayampi (FUNPROEIB Andes, 2009). Ponieważ wszystkie trzy grupy łączy fakt zamieszkiwania trudno dostępnych terenów w głębi terytorium Gujany Francuskiej, wydaje się to prawdopodobne, niemniej jednak nie ma możliwości zweryfikowania tych danych.

2.2.16. Brazylia Mapa 42. Stany i Dystrykt Federalny Brazylii

Źródło: opracowanie własne

Ludność tubylcza Według danych z ostatniego spisu powszechnego, przeprowadzonego w 2010 roku, ludność autochtoniczna Brazylii wynosiła wówczas blisko 900 tysięcy37, co stanowiło niecałe 0,5% całkowitej populacji kraju. 75% z nich wskazało na przynależność do konkretnej grupy etnicznej. Łączna liczba ludów tubylczych odnotowanych w spisie powszechnym przekraczała 300, z czego 19 liczyło ponad 10 tysięcy osób: najliczniejszymi plemionami rdzennymi były Tikuna (46 tysięcy), Guarani Kaiowa (44 tysiące) i Kaingang (38 tysięcy). Równocześnie 25 spośród odnotowanych rdzennych grup etnicznych liczyło poniżej 10 członków (IBGE, 2012).

37 Spośród nich 820 tysięcy deklarowało przynależność do ludności tubylczej na podstawie kryterium rasy/koloru skóry, reszta zaś utożsamiała się z nią w oparciu o inne czynniki, na przykład tradycje, zwyczaje, kulturę czy pochodzenie przodków (IBGE, 2012). 95

W Brazylii występuje kategoria tak zwanych „ziem tubylczych“ (terras indígenas), które zgodnie z konstytucją stanowią obszary tradycyjnie i w sposób permanentny zamieszkane przez ludność rdzenną. W 2010 roku istniało 505 takich obszarów, zajmujących łącznie powierzchnię ok. miliona kilometrów kwadratowych (12% całkowitej powierzchni kraju), przede wszystkim na obszarze Doliny Amazonki, w stanach Amazonas, Pará, Rondônia i Roraima. W większości z nich – 372 spośród 505 – żyło poniżej tysiąca osób, natomiast sześć największych miało ponad 10 tysięcy mieszkańców. Łącznie ziemie tubylcze zamieszkiwało blisko 520 tysięcy autochtonów, co odpowiadało 58% ludności rdzennej Brazylii (ibid.). Pod względem liczby ludności tubylczej spośród jednostek administracyjnych najwyższego rzędu wyróżniał się stan Amazonas, położony w północno-zachodniej części kraju, w którym w 2010 roku żyło blisko 185 tysięcy autochtonów, czyli ponad 20% ich łącznej populacji (Mapa 43). W drugim w kolejności stanie Mato Grosso do Sul, leżącym w południowo-zachodniej Brazylii przy granicy z Paragwajem, odnotowano ponad 75 tysięcy osób należących do ludności tubylczej. Ponadto jeszcze w pięciu innych stanach (Pernambuco, Bahia, Roraima, Mato Grosso i Pará) liczba rdzennych mieszkańców przekraczała 50 tysięcy – wśród jednostek o największej populacji tubylczej dominowały więc stany położone na zachodzie i północnym zachodzie kraju, chociaż ich przewaga nad resztą kraju nie była bardzo wyraźna. Najmniej autochtonów zamieszkiwało trzy stany na północnym wschodzie: Rio Grande do Norte, Piauí i Sergipe, a także leżący bliżej centrum kraju Dystrykt Federalny (ibid.).

Mapa 43. Liczba i odsetek ludności tubylczej w stanach i w Dystrykcie Federalnym Brazylii, 2010

Źródło: opracowanie własne na podstawie IBGE, 2012; noticias.uol.com.br

Pod względem odsetka ludności tubylczej wśród populacji poszczególnych jednostek administracyjnych wyróżniały się stany Roraima oraz Amazonas, położone w północno- zachodniej Brazylii, gdzie wartość wskaźnika wynosiła odpowiednio 12 i 5%. Spośród pozostałych jednostek jeszcze w dwóch stanach – Mato Grosso do Sul i Acre – odsetek ten przekraczał 2%, zaś w trzech innych – Mato Grosso, Amapá i Tocantins – wynosił powyżej 1%. Wartości wskaźnika były więc najwyższe w północno-zachodniej i zachodniej części kraju (IBGE, 2012; noticias.uol.com.br). Współczynnik urbanizacji ludności tubylczej wynosił w 2010 roku 36% (IBGE, 2012), przy wartości wskaźnika dla ogółu populacji przekraczającej 84% (censo2010.ibge.gov.br). Brakuje danych dotyczących współczynnika w poszczególnych jednostkach administracyjnych; wiadomo jednak, że był on najwyższy w Regionie Południowo- Wschodnim – w skład którego wchodzą stany São Paulo, Rio de Janeiro, Minas Gerais i Espírito Santo – gdzie wynosił 80%, zaś najniższy w Regionie Północnym – złożonym ze 97 stanów Acre, Amapá, Amazonas, Pará, Rondônia, Roraima i Tocantins – gdzie jego wartość wyniosła 18% (IBGE, 2012).

Użytkownicy języków tubylczych W 2010 roku Brazylię zamieszkiwali użytkownicy 274 języków rdzennych, nie licząc języków ludów pochodzących pierwotnie z obszarów innych krajów – tym samym jest to kraj o największej liczbie języków tubylczych spośród wszystkich analizowanych państw i terytoriów. Łączna liczba ich użytkowników wynosiła 294 tysiące, co stanowiło 37% ludności tubylczej w wieku co najmniej 5 lat, przy czym na ziemiach tubylczych wartość tego wskaźnika wynosiła 57% (249 tysięcy osób), zaś poza nimi – 13% (45 tysięcy). Zarazem na ziemiach tubylczych w użyciu było 214 języków rdzennych, zaś na pozostałych obszarach 249 (ibid.) – tak duża liczba języków używana przez stosunkowo nieliczną grupę osób posługujących się nimi poza ziemiami tubylczymi jest prawdopodobnie odzwierciedleniem migracji z terytoriów rdzennych przede wszystkim ku dużym ośrodkom miejskim. Największą liczbą użytkowników w 2010 roku charakteryzowały się języki tikuna (34 tysiące), guarani kaiowa (27 tysięcy) i kaingang (22 tysiące), a jeszcze języki xavante i yanomami miały ponad 10 tysięcy użytkowników. Zarazem spośród wszystkich języków używanych na ziemiach tubylczych niecała połowa (48%) miała więcej niż 100 użytkowników, a 23% – 10 lub mniej. Z kolei spośród języków używanych na pozostałych obszarach 19% miało ponad 100 użytkowników, a 47% – 10 lub mniej (ibid.). Użytkownicy języków rdzennych zamieszkiwali w 2010 roku przede wszystkim północno- i południowo-zachodnią część kraju. Wyróżniał się zwłaszcza stan Amazonas, gdzie ich liczba wynosiła prawie 90 tysięcy, co stanowiło ponad 30% wszystkich osób deklarujących znajomość języków tubylczych w Brazylii (Mapa 44). Na drugim miejscu pod względem liczby ich użytkowników znajdował się stan Mato Grosso do Sul na południu kraju (41 tysięcy), na trzecim zaś położony na zachodzie stan Mato Grosso (23 tysiące). W porównaniu do liczby ludności tubylczej, różnice w liczbie użytkowników języków rdzennych między poszczególnymi jednostkami administracyjnymi są wyraźniej zaznaczone: w stanach położonych w pasie biegnącym od północnego zachodu ku południu liczba ta wynosiła przynajmniej 5 tysięcy, podczas gdy w większości stanów położonych wzdłuż wybrzeża (Rio de Janeiro, Espírito Santo, Sergipe, Alagoas, Paraíba, Rio Grande do Norte, Ceará i Piauí) nie przekraczała tysiąca osób. Bardzo niską populacją tubylczą deklarującą znajomość języków rdzennych charakteryzował się także Dystrykt Federalny, w którym wynosiła poniżej 200 osób (ibid.).

Mapa 44. Liczba i odsetek użytkowników języków tubylczych w stanach i w Dystrykcie Federalnym Brazylii, 2010

Źródło: opracowanie własne na podstawie IBGE, 2012; noticias.uol.com.br

W 2010 roku odsetek użytkowników języków tubylczych przekraczał 2% w dwóch stanach: Roraima (5%) oraz Amazonas (3%), a ponadto jeszcze w dwóch innych – Mato Grosso do Sul i Acre – przekraczał 1%. Równocześnie w 16 jednostkach, położonych przede wszystkim wzdłuż wybrzeża na północ od stanu Rio Grande do Sul i na południowy wschód od Maranhão, wartość wskaźnika wynosiła poniżej 0,1% (IBGE, 2012; noticias.uol.com.br). Pod względem odsetka użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej odnotowano wyraźnie wyższe wartości w zachodniej i północnej części kraju niż na wschodzie (Mapa 45). Szczególnie dotyczyło to obszaru Amazonii, a zwłaszcza jej północno- wschodniej części, leżącej w granicach stanów Amapá, Tocantins i Maranhão: wartość wskaźnika była w nich najwyższa w kraju i wynosiła między 69 a 79%. Wysoki, przekraczający 50% odsetek odnotowano także w trzech innych stanach leżących częściowo

99 w Amazonii: Acre (63%), Amazonas i Rondônia (po 58%). Drugim regionem o najwyższej wartości wskaźnika był położony dalej na południe obszar obejmujący stany Mato Grasso i Mato Grosso do Sul, gdzie wyniosła ona odpowiednio 67 i 62%. Z kolei na wschodzie kraju jedynie w stanie São Paulo wartość wskaźnika nieznacznie przekroczyła 10%, podczas gdy w pozostałych jednostkach wyniosła poniżej 6% (ibid.).

Mapa 45. Odsetek użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej w stanach i w Dystrykcie Federalnym Brazylii, 2010

Źródło: opracowanie własne na podstawie IBGE, 2012; noticias.uol.com.br

100

2.2.17. Ekwador Mapa 46. Prowincje Ekwadoru

Źródło: opracowanie własne

Ludność tubylcza Podczas ostatniego spisu powszechnego w Ekwadorze, przeprowadzonego w 2010 roku, nieco ponad milion osób zadeklarowało przynależność do ludności tubylczej, co stanowiło 7% ogółu populacji. Wyróżniono 32 ludy rdzenne, przy czym ponad 20 tysięcy respondentów wskazało na „inną narodowość“, zaś 145 tysięcy nie podało żadnej grupy etnicznej. Najliczniejszym spośród wymienionych ludów był Keczua38, do którego należało blisko 330 tysięcy osób, czyli blisko 1/3 wszystkich autochtonów; znaczną populację, przekraczającą 50 tysięcy, miały również plemiona Puruha (136 tysięcy), Szuar (80 tysięcy), Panzaleo (61 tysięcy) i Otavalo (57 tysięcy), zaś osiem innych plemion miało ponad 10 tysięcy członków. Równocześnie sześć spośród wymienionych grup liczyło poniżej tysiąca osób – najmniej lud Manta, ok. 300 (www.ecuadorencifras.gob.ec). Przeważająca część ludności tubylczej żyjącej w Ekwadorze zamieszkiwała obszar rozciągający się od centrum ku północy, położony w Andach (Mapa 47). Największą populacją tubylczą spośród wszystkich jednostek administracyjnych, wynoszącą blisko 175 tysięcy, charakteryzowała się prowincja Chimborazo. Ponad 100 tysięcy rdzennych

38 W spisie powszechnym oznaczony jako kichwa de la sierra, czyli „Keczua z gór“. 101 mieszkańców odnotowano jeszcze w prowincjach Pichincha i Imbabura, zaś w Cotopaxi ich liczba wynosiła 90 tysięcy. Jednostki administracyjne położone na wschodzie, na Nizinie Amazonki, charakteryzowały się mniejszą, choć wciąż znaczną liczbą ludności rdzennej, wynoszącą między ok. 25 tysięcy w Sucumbíos a ponad 70 tysięcy w Morona Santiago. Z kolei zachodnia część kraju cechowała się znacznie mniejszą populacją tubylczą, w prowincjach Manabí, El Oro, Santa Elena i Los Ríos nie przekraczającą 5 tysięcy. Wyjątek stanowiła prowincja Guayas – zamieszkiwana przez ok. 1/4 łącznej ludności Ekwadoru – gdzie liczba osób deklarujących tożsamość tubylczą wynosiła ponad 45 tysięcy (ibid.).

Mapa 47. Liczba i odsetek ludności tubylczej w prowincjach Ekwadoru, 2010

Źródło: opracowanie własne na podstawie www.ecuadorencifras.gob.ec

Również w przypadku odsetka ludności tubylczej w poszczególnych prowincjach Ekwadoru wyraźnie dostrzegalne były różnice między zachodnią częścią kraju położoną na wybrzeżu a interiorem. Najwyższe wartości wskaźnika odnotowano w prowincjach usytuowanych we wschodnim i środkowym Ekwadorze: Napo (57%), Morona Santiago (48%), Pastaza (40%) i Orellana (32%) na Nizinie Amazonki, a także Chimborazo (38%) w Andach. Spośród jednostek o dużej liczbie ludności tubylczej położonych w centralnej, górzystej części kraju, stosunkowo niską wartością wskaźnika (5%) odznaczała się natomiast

102 prowincja Pichincha – na taki wynik istotny wpływ miała prawdopodobnie położona w jego granicach stolica i jednocześnie drugie największe miasto kraju, Quito. Z kolei w prowincjach położonych na zachodzie odsetek ludności tubylczej nie przekraczał 5%, przyjmując wartości poniżej 1% w Manabí, Los Ríos i El Oro (ibid.). Współczynnik urbanizacji ludności tubylczej wynosił w 2010 roku 22%, zaś ogółu populacji – 63%. Najwyższą wartość wskaźnika, przekraczającą 90%, odnotowano w prowincjach Guayas, Galapagos i El Oro, najniższą zaś, poniżej 10%, w prowincjach Bolivar, Cotopaxi, Morona Santiago, Chimborazo oraz Tungurahua, a więc głównie w centralnej, górzystej części kraju (ibid.).

Użytkownicy języków tubylczych Według danych ze spisu powszechnego, w 2010 roku liczba użytkowników języków rdzennych w Ekwadorze wynosiła ponad 690 tysięcy osób, co stanowiło 68% ludności tubylczej. W danych spisowych uwzględniono 13 języków wymienionych z nazwy, natomiast ponad 3 tysiące respondentów wskazało, że posługuje się innym językiem rdzennym (ibid.). Z kolei według bazy Ethnologue na obszarze Ekwadoru w użyciu jest 21 języków, przy czym dziewięć z nich to różne warianty makrojęzyka keczua (www.ethnologue.com), w spisie powszechnym traktowanego jako jeden język. Według danych spisowych liczba jego użytkowników wynosiła ok. 590 tysięcy, co stanowiło 86% wszystkich użytkowników języków rdzennych w kraju. Drugim językiem pod względem wartości wskaźnika był szuar chich, którego znajomość zadeklarowało 62 tysiące osób, a w przypadku dwóch innych języków – achuar chic i cha’palaa – liczba użytkowników wynosiła ok. 10 tysięcy. Pozostałe języki, według danych spisowych, używane były przez mniej niż 5 tysięcy osób, z czego pięć przez mniej niż tysiąc osób (www.ecuadorencifras.gob.ec). Podobnie jak w przypadku ludności tubylczej, użytkownicy języków rdzennych zamieszkiwali głównie górzyste prowincje rozciągające się w pasie od centralnej części kraju ku północy, zwłaszcza Chimborazo (ponad 140 tysięcy), a w dalszej kolejności Imbabura, Cotopaxi i Pichincha (między ok. 60 a 70 tysięcy) (Mapa 48). Znaczne wartości, oscylujące wokół 50 tysięcy użytkowników, odnotowano także w położonych na obszarze Niziny Amazonki prowincjach Morona Santiago oraz Napo. Najmniej użytkowników języków tubylczych, poniżej 2,5 tysiąca, żyło na zachodzie kraju, w prowincjach Santa Elena, El Oro i Manabí, a także na wyspach Galapagos (ibid.).

103

Mapa 48. Liczba i odsetek użytkowników języków tubylczych w prowincjach Ekwadoru, 2010

Źródło: opracowanie własne na podstawie www.ecuadorencifras.gob.ec

Odsetek użytkowników języków tubylczych był najwyższy w prowincjach położonych na wschodzie i w centrum kraju, tych samych, w których odnotowano najwyższy odsetek ludności tubylczej: Napo (47%), Morona Santiago (37%), Pastaza (32%) i Orellana (26%) na Nizinie Amazonki, a także w Chimborazo w Andach (31%). Spośród jednostek położonych w centralnej, górzystej części kraju, zamieszkałej przez największą liczbę użytkowników języków rdzennych, niską wartością wskaźnika charakteryzowała się wspomniana już stołeczna prowincja Pichincha (2%), a w mniejszym stopniu także Tungurahua (8%). Najniższy odsetek, nie przekraczający 1%, odnotowano w położonych na zachodzie Ekwadoru prowincjach Manabí, Los Ríos, El Oro, Santa Elena oraz Guayas (ibid.). Współczynnik urbanizacji użytkowników języków tubylczych dla całego kraju wynosił 17%, był więc o 5 punktów procentowych niższy, niż współczynnik dla ogółu ludności tubylczej. Wartość wskaźnika była najwyższa w prowincjach Galapagos (98%), Guayas (95%) i El Oro (91%), najniższa zaś w położonych w centralnym i południowo- wschodnim Ekwadorze prowincjach Bolivar, Morona Santiago, Chimborazo, Cotopaxi i Zamora Chinchipe, gdzie wynosiła między 3 a 6% (ibid.).

104

Spośród analizowanych jednostek administracyjnych w Ekwadorze najwyższy odsetek użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej, przekraczający 95%, odnotowano w prowincjach Manabí i Esmeraldas na północnym zachodzie kraju, charakteryzujących się bardzo niską liczbą i odsetkiem osób deklarujących znajomość któregoś z języków tubylczych (Mapa 49). Dane te są zaskakujące, ponieważ w przypadku pozostałych prowincji – a także w większości jednostek administracyjnych w innych analizowanych krajach – mała liczba użytkowników języków rdzennych i ich niski odsetek wśród ogółu populacji odpowiadały przeważnie niskiej wartości omawianego wskaźnika. W przypadku prowincji Esmeraldas taki wynik związany był prawdopodobnie z występowaniem zwartych społeczności rdzennych na obszarach wiejskich, przede wszystkim z ludu Chachi posługującego się językiem cha’palaa. W Manabí natomiast większość użytkowników języków rdzennych – z których ponad 80% stanowiły osoby deklarujące znajomość keczua – żyła w miastach, a równocześnie ponad 75% autochtonów zamieszkujących prowincję nie utożsamiało się z żadnym ludem rdzennym39. W przypadku pozostałych spośród analizowanych jednostek najwyższą wartość wskaźnika odnotowano we wschodniej i centralnej części kraju, zwłaszcza w prowincjach Napo, Orellana i Chimborazo, gdzie nieznacznie przekraczała ona 80%, a także w Pastaza, Sucumbíos, Morona Santiago i Cañar, gdzie wynosiła ona powyżej 75%. Najniższą wartością odsetka charakteryzowały się prowincje Santa Elena (29%) i Zamora Chinchipe (33%), a wartość poniżej 50% odnotowano także w Pichincha i Carchi na północy oraz w Loja na południu (ibid.).

39 Jednoznaczna interpretacja wyników w prowincji Manabí na podstawie przedstawionych danych nie jest możliwa, można jedynie przedstawić pewne hipotezy: być może osoby znające język keczua, przede wszystkim te zamieszkujące obszary miejskie, utożsamiały się ogólnie z kulturą tubylczą, ale nie z konkretną grupą rdzenną; możliwe też, że użytkownicy języka keczua i osoby deklarujące tożsamość tubylczą były przynajmniej w części osobnymi grupami. 105

Mapa 49. Odsetek użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej w prowincjach Ekwadoru, 2010

Źródło: opracowanie własne na podstawie www.ecuadorencifras.gob.ec

2.2.18. Peru Mapa 50. Departamenty Peru i prowincja Lima

Źródło: opracowanie własne 106

W przypadku Peru wykorzystane dane są analizowane bez podziału na ludność tubylczą i użytkowników języków rdzennych, jako że w ostatnim spisie powszechnym, z którego dane są dostępne, przeprowadzonym w 2007 roku, język ojczysty stanowił jedyne kryterium określające przynależność do ludności autochtonicznej. Pytanie w formularzu spisowym dotyczyło języka, w którym respondent nauczył się mówić, bez konieczności sprecyzowania, czy dalej się nim posługiwał (observatoriocensal.org). Mimo to w niniejszym podrozdziale osoby deklarujące, że nauczyły się mówić w języku rdzennym są dla uproszczenia wywodu określane jako użytkownicy tego języka, zaś terminy „ludność tubylcza“ i „użytkownicy języków rdzennych“ używane są zamiennie, jakkolwiek jest to czynione ze świadomością różnic występujących między tymi terminami. Zgodnie z danymi spisowymi, w 2007 roku kraj zamieszkiwały nieco ponad 4 miliony osób w wieku co najmniej 3 lat, dla których pierwszym językiem był jeden z języków rdzennych – stanowiły one 16% ogółu populacji Peru w tej grupie wiekowej. Wśród nich dominowali użytkownicy języka keczua, których liczba wynosiła blisko 3,4 miliona. Na drugim miejscu znajdowali się użytkownicy języka ajmara, którego znajomość zadeklarowało ponad 440 tysięcy osób, na trzecim zaś języka ashaninka, z liczbą użytkowników wynoszącą blisko 70 tysięcy. Pozostałe języki, zaklasyfikowane w bazie danych ze spisu powszechnego jako „inne“, stanowiły języki ojczyste dla ponad 170 tysięcy osób (censos.inei.gob.pe). W dostępnych źródłach występują istotne różnice dotyczące łącznej liczby rdzennych języków i grup etnicznych w Peru. W tekście stanowiącym podsumowanie danych ze spisu powszechnego oraz z dodatkowego spisu przeprowadzonego wśród ludności tubylczej zamieszkującej peruwiańską część Niziny Amazonki uzyskano dane na temat 51 ludów i języków (Dirección Nacional de Censos y Encuestas, 2009)40. Opracowanie na temat języków rdzennych Documento Nacional de Lenguas originarias del Perú, opublikowane w 2013 roku przez peruwiańskie ministerstwo edukacji, wskazywało na występowanie 47 języków (Sullón Acosta, 2013). Z kolei według bazy danych Ethnologue ich liczba sięga 91 (www.ethnologue.com). Tak znaczne rozbieżności są spowodowane przede wszystkim różnymi kryteriami klasyfikowania języków i dialektów41. Wspomniane źródła są natomiast zgodne co do faktu, że to we wschodniej części kraju, położonej w regionie Amazonii, używana jest zdecydowana większość tych języków, jakkolwiek z reguły liczba ich

40 W opracowaniu grupy etniczne definiuje się według kryterium posiadania własnej kultury i języka, wobec czego na każdą grupę przypadał odrębny język (Dirección Nacional de Censos y Encuestas, 2009). 41 Na przykład w bazie Ethnologue 31 wariantów keczua figuruje jako oddzielne języki (www.ethnologue.com), podczas gdy w obu źródłach rządowych traktuje się je jako jeden język (Dirección Nacional de Censos y Encuestas, 2009; Sullón Acosta, 2013). 107 użytkowników jest niewielka – według danych ze wspomnianego spisu społeczności tubylczych z 2007 roku zdecydowana większość spośród grup etnicznych zamieszkujących ten obszar miało poniżej tysiąca członków (Dirección Nacional de Censos y Encuestas, 2009). Ograniczając się do danych ze spisu powszechnego, można zaobserwować, że ludność tubylcza w Peru zamieszkiwała głównie jednostki administracyjne leżące w pasie od południowego wschodu ku zachodowi i północnemu zachodowi, obejmującym departamenty Puno (780 tysięcy użytkowników języków rdzennych), Cuzco (ok. 580 tysięcy), Ayacucho (ponad 360 tysięcy), Huancavelica i Apurímac (po ok. 270 tysięcy), a w mniejszym stopniu także Arequipa (ponad 180 tysięcy) i Junín (ponad 150 tysięcy) – łącznie region ten zamieszkiwało blisko 2/3 wszystkich autochtonów (Mapa 51). Drugi obszar o znacznej liczbie rdzennej tubylczej składał się z departamentów Ancash (ok. 315 tysięcy) i Huánuco (ok. 205 tysięcy) położonych w środkowo-zachodniej części kraju. Miejscem koncentracji tubylców była również stołeczna prowincja Lima (ok. 490 tysięcy). Pozostałe regiony były znacznie słabiej zaludnione przez ludność rdzenną – szczególnie położone na północnym zachodzie Peru prowincje Tumbes, Piura, La Libertad i Cajamarca (censos.inei.gob.pe).

Mapa 51. Liczba i odsetek ludności tubylczej/użytkowników języków rdzennych w departamentach Peru i w prowincji Lima, 2007

Źródło: opracowanie własne na podstawie censos.inei.gob.pe 108

Pod względem odsetka ludności rdzennej wśród ogółu populacji w poszczególnych jednostkach administracyjnych wyróżniały się dwa wymienione już regiony o najwyższej populacji tubylczej, a zwłaszcza pierwszy z nich, obejmujący departamenty Apurimac (71%), Puno (65%), Huancavelica (64%), Ayacucho (63%) oraz Cuzco (53%). Z kolei w przeciwieństwie do omawianych dotychczas krajów, w Peru słabo zaludnione departamenty położone w Amazonii charakteryzowały się stosunkowo niskim odsetkiem populacji tubylczej – dotyczyło to zwłaszcza San Martín (2%), ale także Loreto (7%), Ucayali (12%), a w mniejszym stopniu również Madre de Dios (20%). Regionem, w którym wartość wskaźnika była najniższa był północny zachód i departamenty Tumbes, Piura, La Libertad i Cajamarca, gdzie wyniosła ona poniżej 0,5% (ibid.). Wśród danych spisowych brakuje natomiast zbiorczej informacji na temat współczynnika urbanizacji ludności tubylczej, zaś informacje dotyczące poszczególnych departamentów, prowincji i dystryktów nie pozwalają na jednoznaczne oddzielenie obszarów miejskich od wiejskich.

2.2.19. Boliwia Mapa 52. Departamenty Boliwii

Źródło: opracowanie własne

Ludność tubylcza Dane z ostatniego spisu powszechnego przeprowadzonego w 2012 roku wskazywały, że liczba ludności tubylczej w Boliwii wynosiła blisko 4,2 miliona, czyli 42% łącznej populacji. Według kryterium autodefinicji wyróżniono 113 grup rdzennych; 44 z nich są oficjalnie uznane przez ustawę o ordynacji wyborczej Ley de Régimen Electoral, z podziałem 109 na 42 ludy lub narody mniejszościowe i 2 większościowe – Keczua i Ajmara, liczące odpowiednio 1,84 i 1,60 miliona członków, co łącznie odpowiadało 82% ludności tubylczej w kraju. Znaczną liczebnością charakteryzują się także ludy Chiquitano (150 tysięcy) i Guarani (100 tysięcy). Równocześnie spośród 44 oficjalnie uznanych ludów i narodów tubylczych cztery miały poniżej 100 członków, a jeszcze 17 innych poniżej tysiąca (INE Bolivia, 2015). Zgodnie z boliwijską konstytucją część organizacji terytorialnej kraju stanowią wiejskie rdzenne terytoria tubylcze (territorios indígenas originarios campesinos), w obrębie których ludność rdzenna dysponuje pewną autonomią polityczną. Liczba terytoriów w 2011 roku wynosiła 190, z których większość położona była w dolinach górskich w Andach, zaś ich łączna populacja wynosiła ok. 530 tysięcy (Chirif, 2014). W danych spisowych brakuje informacji na ich temat – przedstawiają one jedynie liczbę i procentowy udział populacji rdzennej w poszczególnych jednostkach administracyjnych najwyższego rzędu (Mapa 53). Wynika z nich, że najwięcej autochtonów zamieszkiwało departament La Paz – blisko 1,5 miliona, co stanowiło ponad 35% ogółu ludności tubylczej w kraju, zaś na drugim miejscu znalazł się położony w centrum departament Cochabamba (ok. 840 tysięcy, 20%). Ponadto populacja rdzenna przekraczała 500 tysięcy również w Potosí na południowym zachodzie Boliwii i w Santa Cruz na wschodzie. Wyraźnie najmniej autochtonów zamieszkiwało z kolei departamenty Pando na północy kraju (27 tysięcy) oraz Tarija na południu (ok. 70 tysięcy) (INE Bolivia, 2015).

Mapa 53. Liczba i odsetek ludności tubylczej w departamentach Boliwii, 2012

Źródło: opracowanie własne na podstawie INE Bolivia, 2015 110

Odsetek ludności tubylczej był najwyższy na zachodzie kraju i malał wraz z przemieszczaniem się ku wschodowi i północy. Wartość wskaźnika była wyraźnie najwyższa w departamencie Potosí, gdzie wyniosła 69%. Wysoki, zbliżony do 50% odsetek odnotowano również w La Paz i Oruro na wybrzeżu oraz w Chuquisaca i Cochabamba dalej w głębi kraju. Najniższą wartością wskaźnika charakteryzował się z kolei departament Tarija (15%), a w dalszej kolejności Santa Cruz (20%) i Pando (24%) (ibid.). Współczynnik urbanizacji ludności tubylczej w Boliwii wynosił 43%, przy wartości dla ogółu populacji wynoszącej 68%. Ponieważ jednak dane dotyczące wartości wskaźnika dla poszczególnych departamentów nie są dostępne (ibid.), nie ma możliwości przeprowadzenia dokładniejszej analizy przestrzennego zróżnicowania tego współczynnika.

Użytkownicy języków tubylczych Dane na temat użytkowników języków tubylczych oparte są na odpowiedziach na zawarte w kwestionariuszu spisowym pytanie o główny język używany przez respondentów; oznacza to, że nie są w nich odnotowane osoby używające języka tubylczego jako drugiego lub kolejnego. Pytanie to skierowane było do osób od 6. roku życia, a wskazane poniżej wartości względne odnoszą się do ogółu osób w tej grupie wiekowej. Warto przy tym nadmienić, że ponad 920 tysięcy osób nie określiło języka, którym najczęściej się posługuje (ibid.). Według danych z 2012 roku liczba osób, dla których język tubylczy był pierwszym językiem wynosiła ok. 2,25 miliona, co stanowiło 26% populacji w wieku co najmniej 6 lat. Dominowali wśród nich użytkownicy języków keczua i ajmara, których liczba wynosiła odpowiednio 1,34 miliona i blisko 840 tysięcy – razem stanowili oni blisko 97% wszystkich użytkowników języków rdzennych. Oprócz tego wyróżniono 32 inne języki, spośród których tylko guarani miał więcej niż 10 tysięcy użytkowników (39 tysięcy), zaś 12 było używanych przez mniej niż 100 osób (ibid.). Najwięcej użytkowników języków rdzennych zamieszkiwało departamenty La Paz (750 tysięcy), Cochabamba (565 tysięcy) oraz Potosí (365 tysięcy), natomiast w graniczącym z nimi departamencie Oruro ich liczba była wyraźnie niższa, wynosiła bowiem nieco ponad 115 tysięcy (Mapa 54). Najmniej osób deklarujących posługiwanie się którymś z języków tubylczych odnotowano w położonych na północy kraju departamentach Pando i Beni – odpowiednio 4 oraz 22 tysiące, a także w leżącym na południu departamencie Tarija – 27 tysięcy (ibid.).

111

Mapa 54. Liczba i odsetek użytkowników języków tubylczych od 6. roku życia w departamentach Boliwii, 2012

Źródło: opracowanie własne na podstawie INE Bolivia, 2015

Pod względem odsetka użytkowników języków tubylczych wśród ogółu populacji w wieku co najmniej 6 lat wyróżniał się departament Potosí, w którym wartość wskaźnika przekraczała 50%. Spośród pozostałych jednostek najwyższy odsetek odnotowano w departamencie Chuquisaca (40%), a następnie w Cochabambie (37%), La Paz (31%) i Oruro (27%). W pozostałej części kraju wartość wskaźnika nie przekraczała 10%, przy czym najniższa była w departamencie Pando, gdzie wyniosła 5% (ibid.). Współczynnik urbanizacji użytkowników języków rdzennych wynosił 37%, był więc o 6 punktów procentowych niższy, niż dla ogółu ludności tubylczej. Spośród analizowanych jednostek najwyższą wartością wskaźnika charakteryzował się departament Santa Cruz, gdzie wyniósł on 66%. Odsetek przekraczający 50% odnotowano również w departamentach Tarija i Pando – odpowiednio 55% i 53%. Spośród jednostek o stosunkowo małej liczbie i odsetku użytkowników języków rdzennych niskim współczynnikiem urbanizacji użytkowników języków rdzennych cechował się departament Beni, gdzie wyniósł on 32% – był więc niższy, niż w Oruro (36%), La Paz (38%) i Cochabambie (40%). Najniższą wartość wskaźnika odnotowano w departamencie Potosí – 17%, a także w Chuquisaca – 28% (ibid.). Dane dotyczące odsetka użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej są, podobnie jak w przypadku Stanów Zjednoczonych, zaniżone ze względu na zastosowanie

112 w spisie powszechnym różnych kryteriów wieku dla obu kategorii: znajomość języków badano jedynie u osób w wieku co najmniej 6 lat, podczas gdy przynależność etniczną u wszystkich respondentów. Tym niemniej przyjęto, że w każdej z analizowanych jednostek administracyjnych uzyskany błąd jest podobny, a tym samym możliwe jest porównywanie wyników między nimi. Najwyższą wartość wskaźnika odnotowano w departamentach Chuquisaca, Cochabamba i Potosí – trzech jednostkach o najwyższym odsetku użytkowników języków rdzennych – gdzie wynosiła ona między 63 a 69%. Wartość zbliżoną do 50% odnotowano w departamentach La Paz i Oruro, zaś w Santa Cruz i Tarija odsetek wyniósł nieznacznie poniżej 40%. Wyraźnie najniższą wartością wskaźnika cechowały się natomiast departamenty Beni i Pando, gdzie wyniosła ona 16% (ibid.).

Mapa 55. Odsetek użytkowników języków w wieku co najmniej 6 lat wśród ogółu ludności tubylczej w departamentach Boliwii, 2012

Źródło: opracowanie własne na podstawie INE Bolivia, 2015

113

2.2.20. Paragwaj Mapa 56. Departamenty i Dystrykt Stołeczny Paragwaju

Źródło: opracowanie własne

Ludność tubylcza Dane wykorzystane w niniejszym podrozdziale pochodzą z dwóch źródeł: ze spisu powszechnego oraz ze spisu ludności rdzennej zamieszkującej społeczności tubylcze, przeprowadzonych w 2012 roku. Na ich podstawie określono liczbę autochtonów zamieszkujących kraj na 117 tysięcy, co stanowiło niecałe 2% jego łącznej populacji – z tego około 113 tysięcy mieszkało w społecznościach tubylczych42. Ludność ta należała do 19 grup etnicznych, z których najliczniejszymi były ludy Mbya Guarani, Ava Guarani, Pai Tavytera oraz Nivacle, mające między 15 a 20 tysięcy członków każdy (DGEEC, 2014). Najwięcej przedstawicieli ludności tubylczej zamieszkiwało departamenty Presidente Hayes i Boquerón na zachodzie i północnym zachodzie Paragwaju – w obu ich liczba wynosiła ok. 25 tysięcy, co łącznie stanowiło 44% rdzennej populacji kraju (Mapa 57). Ponadto liczba autochtonów przekraczała 10 tysięcy również w departamentach Canindeyú i Amambay na wschodzie, a zbliżona do tej wartości była w Caaguazú bliżej centrum kraju.

42 Dane dotyczące pozostałych 4 tysięcy, uzyskane na podstawie spisu powszechnego, wciąż nie były w pełni opracowane w czasie przygotowywania raportu wykorzystywanego w niniejszej pracy, stąd też nie były one brane pod uwagę m.in. przy określaniu rdzennej populacji poszczególnych departamentów Paragwaju (DGEEC, 2014). 114

Z kolei w 4 spośród pozostałych analizowanych jednostkach, położonych na południowym zachodzie – Ñeembucú, Paraguarí, Misiones i Cordillera – w ogóle nie odnotowano występowania ludności tubylczej43, zaś w Dystrykcie Stołecznym Asunción jej liczba wynosiła niecałe 500 (DGEEC, 2014).

Mapa 57. Liczba i odsetek ludności tubylczej w departamentach i Dystrykcie Stołecznym Paragwaju, 2012

Źródło: opracowanie własne na podstawie DGEEC, 2013 i DGEEC, 2014

Pod względem odsetka ludności tubylczej wśród populacji analizowanych jednostek wyróżniały się trzy departamenty położone na północnym zachodzie kraju, wchodzące w skład paragwajskiego Chaco: Boquerón (40%), Alto Paraguay (37%) oraz w mniejszym stopniu Presidente Hayes (24%). W pozostałej części kraju wartość wskaźnika nie przekraczała 10% w żadnej z analizowanych jednostek, zaś jedynie w Amambay i Canindeyú była wyższa niż 5% (DGEEC, 2013; DGEEC, 2014). Współczynnik urbanizacji ludności tubylczej wynosił 9% (DGEEC, 2014), przy wartości wskaźnika dla ogółu ludności szacowanej na 59% (DGEEC, 2013). Odsetek rdzennej populacji mieszkającej na obszarach miejskich cechował się bardzo dużym zróżnicowaniem pomiędzy analizowanymi jednostkami: najwyższą wartość przyjął

43 Brak członków ludności tubylczej w tych jednostkach wskazywany w wynikach spisu powszechnego wynika zapewne ze wspomnianego w poprzednim przypisie niepełnego opracowania danych przez paragwajski instytut statystyczny. 115 w Dystrykcie Stołecznym (100%) oraz w departamencie Central (92%); ponadto współczynnik był stosunkowo wysoki w departamencie Boquerón, gdzie wyniósł 24%. W pozostałych 11 analizowanych jednostkach, w których odnotowano występowanie ludności tubylczej, odsetek wynosił poniżej 10%, z czego w sześciu departamentach jego wartość wynosiła 0% (DGEEC, 2014).

Użytkownicy języków tubylczych Według danych ze spisu ludności tubylczej, 49% ludności tubylczej w wieku co najmniej 5 lat używało w 2012 roku któregoś z języków rdzennych jako pierwszego języka, zaś dla 48% głównym językiem był guarani – również mający prekolumbijskie korzenie44 i posiadający wraz z hiszpańskim status oficjalnego języka w Paragwaju, a przy tym używany przez znaczną część nietubylczej populacji kraju. Spośród 19 języków rdzennych (nie wliczając w to guarani) największą liczbą użytkowników wśród ludności tubylczej charakteryzował się nivacle, używany przez 13 tysięcy autochtonów. Oprócz tego jeszcze trzy inne języki miały według oficjalnych danych ponad 5 tysięcy użytkowników: enlhet norte, mbya guarani oraz pai tavytera (DGEEC, 2014). Wśród dostępnych danych ze spisu powszechnego brakuje informacji na temat rozmieszczenia użytkowników języków tubylczych w poszczególnych jednostkach administracyjnych. Tym niemniej, możliwe jest przynajmniej szacunkowe określenie ich liczby i odsetka z podziałem na zachodni (Chaco) i wschodni region kraju, łącząc dane na temat regionu zamieszkania poszczególnych ludów, pozyskane z Atlas sociolingüístico de pueblos indígenas en América Latina (FUNPROEIB Andes, 2009), z liczbą członków gospodarstw domowych, w których posługiwano się głównie językiem rdzennym, przedstawioną w danych spisowych (DGEEC, 2014). Na ich podstawie można stwierdzić, że w regionie paragwajskiego Chaco na zachodzie liczba i odsetek użytkowników języków tubylczych były wyraźnie wyższe, niż w reszcie kraju: biorąc pod uwagę osoby w wieku co najmniej 5 lat, spośród 50 tysięcy autochtonów zamieszkujących ten obszar45 ok. 37 tysięcy

44 Zarazem język guarani w tym wariancie nie stanowi tradycyjnie używanego języka rdzennego dla żadnej z grup etnicznych żyjących w Paragwaju, nawet jeśli w przypadku niektórych grup tubylczych większość ich członków deklaruje, że to guarani jest głównym językiem, którym się posługują (DGEEC, 2014). Bardziej szczegółowy opis specyfiki języka guarani używanego w Paragwaju znajduje się w podrozdziale 3.2.8. 45 Przyjęto przy tym, że wszyscy członkowie ludów Nivacle, Enlhet Norte, Enxet Sur, Toba Maskoy, Ybytoso, Maka, Ayoreo, Manjui, Sanapana, Angaite, Guana, Tomaraho i Qom żyją w trzech departamentach w regionie Chaco, zaś wszyscy członkowie ludów Guarani Occidental, Ache, Ava Guarani, Mbya Guarani, Pai Tavytera i Guarani Nandeva zamieszkują wschód kraju. Choć taki podział stanowi pewne uproszczenie, na podstawie wykorzystanych źródeł danych (DGEEC, 2014; FUNPROEIB Andes, 2009) jego zastosowanie wydaje się uzasadnione. 116

(73%) mieszkało w gospodarstwach domowych, gdzie używano przede wszystkim języka włąsnej grupy etnicznej, natomiast we wschodniej części kraju było to niecałe 20 tysięcy spośród 62 tysięcy osób, czyli 31% (DGEEC, 2014; FUNPROEIB Andes, 2009).

2.2.21. Chile Mapa 58. Regiony Chile

Źródło: opracowanie własne

Ludność tubylcza Najnowsze dane na temat liczby i rozmieszczenia ludności tubylczej w Chile pochodzą ze spisu powszechnego przeprowadzonego w 2012 roku. Wówczas tożsamość rdzenną zadeklarowało ponad 1,8 miliona osób, co stanowiło ok. 11% łącznej populacji kraju. W spisie wymieniono z nazwy 9 grup tubylczych, z których zdecydowanie najliczniejszą stanowił lud Mapuche, liczący ok. 1,5 miliona członków, czyli blisko 82% wszystkich autochtonów. Drugą pod względem liczebności grupę stanowili Ajmara, w liczbie blisko 115 tysięcy, trzecią zaś Diaguita – 45 tysięcy. Z kolei najmniej licznym spośród 117 wymienionych w spisie ludów był Yagan/Yamana, liczący ok. tysiąca członków. Przy tym ponad 83 tysiące respondentów wskazało na przynależność do innego, niewymienionego z nazwy ludu, zaś 46 tysięcy osób deklarujących tożsamość tubylczą w ogóle nie wskazało żadnej grupy etnicznej (INE Chile, 2013). Spośród 15 regionów Chile największą liczbą ludności tubylczej charakteryzował się stołeczny Region Metropolitalny, zamieszkany przez ponad 610 tysięcy osób deklarujących rdzenną tożsamość, czyli ok. 1/3 wszystkich autochtonów żyjących w kraju. Znaczną populacją tubylczą, przekraczającą 150 tysięcy, charakteryzowały się również trzy inne regiony położone w środkowej części Chile: Araukania (ok. 290 tysięcy), Los Lagos (ponad 180 tysięcy) i Biobío (175 tysięcy), a w mniejszym stopniu także Valparaíso (ok. 100 tysięcy). Najmniej autochtonów zamieszkiwało natomiast dwa regiony wysunięte najdalej na południe: Aysén i Magallanes, gdzie ich liczba wynosiła odpowiednio 24 i 31 tysięcy (INE Chile, 2013).

Mapa 59. Liczba i odsetek ludności tubylczej w regionach Chile, 2012

Źródło: opracowanie własne na podstawie INE Chile, 2013 118

O ile biorąc pod uwagę wartości bezwzględne, ludność tubylcza była zauważalnie skoncentrowana w środkowej części Chile, o tyle pod względem wartości względnych najwyższe wartości odnotowywano w pozostałej części kraju. Wyjątek stanowił centralnie położony region Araukania, gdzie wartość odsetka ludności rdzennej wśród ogółu populacji była najwyższa w kraju, sięgając 32%. Pozostałe spośród analizowanych jednostek o najwyższej wartości wskaźnika położone były albo na północy, jak region Arica y Parinacota, w 29% zamieszkany przez autochtonów, albo na południu, jak w przypadku regionów Aysén (24%), Los Lagos (23%), Magallanes (19%) czy położonego bliżej środkowej części kraju regionu Los Ríos (23%). Na tym tle wartości odnotowane w centralnej części kraju, na północ od Araukanii, były wyraźnie niższe: w regionie Maule odsetek ludności tubylczej wynosił 4%, zaś w Coquimbo, Valparaíso i Libertador ok. 6%. Z kolei w Regionie Metropolitalnym zamieszkanym przez największą liczbę autochtonów, wartość wskaźnika wyniosła 9% (ibid.).

Użytkownicy języków tubylczych Dane ze spisu powszechnego przeprowadzonego w 2012 roku wskazują na występowanie w Chile czterech języków tubylczych. Spośród nich językiem mapudungun posługiwało się prawie 130 tysięcy osób, ajmara – 17 tysięcy, keczua – 7 tysięcy, zaś rapa nui – 5 tysięcy, co łącznie dawało liczbę 158 tysięcy użytkowników języków rdzennych w wieku co najmniej 5 lat (ibid.). Ponadto baza Ethnologue wskazuje, że w Chile w użyciu są jeszcze prawdopodobnie cztery inne języki auatochtoniczne, których łączna liczba użytkowników wynosiła ok. 2 tysięcy (www.ethnologue.com). Osoby deklarujące znajomość któregoś z języków tubylczych stanowiły więc w przybliżeniu 1% całkowitej populacji kraju, zaś spośród nich ok. 80% posługiwało się językiem ludu Mapuche (INE Chile, 2013). Dane ze spisu powszechnego nie obejmują informacji na temat rozmieszczenia użytkowników języków rdzennych w poszczególnych jednostkach administracyjnych (ibid.). Również dane zawarte w bazie Ethnologue jedynie w niewielkim stopniu pozwalają określić główne obszary, gdzie używane są języki tubylcze – między innymi wskazują one, że użytkownicy języka mapudungun dominowali w regionach Araukania, Biobío, Los Lagos oraz w Regionie Metropolitalnym, czyli w czterech jednostkach o najwyższej populacji autochtonicznej (www.ethnologue.com).

119

2.2.22. Argentyna Mapa 60. Prowincje Argentyny i Autonomiczne Miasto Buenos Aires

Źródło: opracowanie własne

Ludność tubylcza W 2010 roku liczba osób deklarujących przynależność do ludności tubylczej w Argentynie wynosiła według danych ze spisu powszechnego 955 tysięcy, co stanowiło ponad 2% łącznej populacji kraju. Spośród nich najliczniejszą grupę stanowili Mapuche, których liczba wynosiła 205 tysięcy osób, czyli 22% wszystkich autochtonów. Liczebnością przekraczającą 100 tysięcy charakteryzowały się również grupy etniczne Toba oraz Guarani, zaś jeszcze cztery ludy tubylcze miały ponad 50 tysięcy członków. Zarazem spośród 32 rdzennych grup wymienionych w danych spisowych, dwie liczyły poniżej tysiąca osób. Ponadto ponad 5 tysięcy respondentów należących do ludności tubylczej zakwalifikowano do grupy „inne“ (INDEC, 2012), co może oznaczać przynależność do niewymienionej grupy etnicznej lub brak poczucia tożsamości z którąkolwiek z grup. Dla porównania, według spisu ludności tubylczej (Encuesta Complementaria de Pueblos Indígenas) przeprowadzonego w latach 2004-2005 w Argentynie żyli przedstawiciele 37 rdzennych grup etnicznych, choć 120 jedynie w przypadku 21 z nich udostępniono dokładne dane dotyczące ich liczby (www.indec.gov.ar/micro_sitios). Biorąc pod uwagę dane ze spisu powszechnego z 2010 roku, zdecydowanie najwięcej osób deklarujących tożsamość tubylczą – niemal 300 tysięcy, czyli 31% ludności rdzennej w kraju – zamieszkiwało położoną we wschodniej części Argentyny prowincję Buenos Aires (Mapa 61). Na drugim miejscu pod względem populacji tubylczej znajdowała się prowincja Salta (niemal 80 tysięcy), na trzecim zaś miasto Buenos Aires (ponad 60 tysięcy). Ponadto jeszcze w dwóch prowincjach – Jujuy i Córdoba – liczba ta nieznacznie przekraczała 50 tysięcy. Rozmieszczenie jednostek administracyjnych o największej liczbie rdzennych mieszkańców było przy tym zróżnicowane, uniemożliwiając wskazanie konkretnych regionów, gdzie byliby oni szczególnie skoncentrowani. Prowincje o najmniejszej populacji tubylczej znajdowały się natomiast w trzech regionach: w zachodniej i północno-zachodniej Argentynie, na obszarze obejmującym jednostki La Rioja, Catamarca, San Juan i San Luis; na południu, w prowincjach Tierra del Fuego i Santa Cruz; a także na północnym wschodzie, w prowincjach Corrientes i w mniejszym stopniu w Misiones (INDEC, 2012).

Mapa 61. Liczba i odsetek ludności tubylczej w prowincjach Argentyny i w Autonomicznym Mieście Buenos Aires, 2010

Źródło: opracowanie własne na podstawie INDEC, 2012 121

W przypadku odsetka ludności tubylczej w analizowanych jednostkach można wyróżnić dwa obszary o najwyższej wartości wskaźnika: region położony na południowy zachód od prowincji Buenos Aires, w skład którego wchodzą przede wszystkim prowincje Chubut (9%), Neuquén (8%) i Rio Negro (7%), a w mniejszym stopniu również La Pampa (4%); a także północna część kraju, z prowincjami Jujuy, Salta i Formosa, gdzie wartość wskaźnika wynosiła odpowiednio 8, 7 i 6%. W żadnej z pozostałych jednostek odsetek ludności tubylczej nie przekraczał 4%, a najniższe wartości, oscylujące wokół 1%, przyjmował na północnym wschodzie kraju, w prowincjach Corrientes, Entre Ríos i Misiones, oraz na zachodzie i północnym zachodzie, w prowincjach San Juan i La Rioja (ibid.). Brakuje danych na temat współczynnika urbanizacji ludności tubylczej ze spisu powszechnego z 2010 roku. Informacja ta pojawia się natomiast we wspomnianym spisie tubylczym, z którego wynika, że w latach 2004-2005 wartość wskaźnika wynosiła 75% (https://www.indec.gov.ar/micro_sitios) – wartość ta, choć stanowi jedną z najwyższych wśród wszystkich analizowanych państw i terytoriów zależnych, jest jednak wyraźnie niższa, niż współczynnik urbanizacji dla ogółu populacji kraju, wynoszący 91% (www.ign.gob.ar).

Użytkownicy języków tubylczych Najbardziej aktualne dane dotyczące użytkowników języków rdzennych również pochodzą ze spisu ludności tubylczej z lat 2004-2005, co oznacza, że nie są one bezpośrednio porównywalne z przedstawionymi wcześniej danymi na temat ludności tubylczej. Według dostępnych informacji, spośród osób w wieku co najmniej 5 lat deklarujących tożsamość rdzenną 20% umiało posługiwać się którymś z języków tubylczych, a ponadto 7% deklarowało bierną znajomość języka, czyli rozumiało go, lecz się nim nie posługiwało. Jest to wyraźnie więcej, niż odsetek osób deklarujących rdzenny język ojczysty, wynoszący 16% – oznacza to, że pozostałe 4% autochtonów nauczyło się go w późniejszym czasie, jako drugiego lub kolejnego języka. Zarazem 14% ludności tubylczej regularnie używało języka rdzennego w domu (www.indec.gov.ar/micro_sitios). W opracowaniu danych ze spisu ludności tubylczej nie pojawia się informacja na temat liczby języków rdzennych oraz użytkowników każdego z nich. Dane z bazy Ethnologue wskazują, że w Argentynie w użyciu jest 15 języków autochtonicznych. Prawdopodobnie cztery z nich charakteryzują się liczbą użytkowników przewyższającą 10 tysięcy: toba (40 tysięcy według badań z 2007 roku, używany głównie w prowincjach Chaco, Corrientes, Formosa i Santa Fe), wichi lhamtes vejoz (25 tysięcy w 1991 roku, prowincje Chaco,

122

Formosa, Salta i Jujuy), zachodni wariant guarani (15 tysięcy w 2007 roku, prowincje Jujuy i Salta) oraz wichi lhamtes guisnay (15 tysięcy w 1999 roku, prowincje Formosa i Salta) (www.ethnologue.com). Chociaż dane liczbowe należy traktować z odpowiednią rezerwą, zwłaszcza te najstarsze, wyraźnie daje się dostrzec przewagę użytkowników języków rdzennych na północy i północnym zachodzie kraju, mimo że pod względem liczby ludności tubylczej obszar ten nie wyróżniał się na tle pozostałych jednostek.

2.2.23. Grenlandia Grenlandia jest drugim terytorium zależnym analizowanym w niniejszej rozprawie, posiadającym w przeciwieństwie do Gujany Francuskiej znaczną niezależność od swojej metropolii, Danii, zwłaszcza od 2009 roku (Act on Greenland Self-Government, 2009). Wobec braku danych ze spisu powszechnego dotyczących ludności tubylczej zamieszkującej ten obszar, wykorzystano informacje z rocznika statystycznego z 2015 roku, pozwalające pośrednio oszacować jej liczbę. Posłużono się przy tym danymi dotyczącymi miejsca urodzenia respondentów oraz ich rodziców: pod uwagę brano osoby, które urodziły się na wyspie i miały przynajmniej jednego rodzica, który również się na niej urodził, a także osoby urodzone poza Grenlandią, których oboje rodzice się na niej urodzili. Na tej podstawie oszacowano, że spośród ok. 56 tysięcy osób zamieszkujących wyspę ok. 50 tysięcy, czyli niemal 90%, stanowiła ludność tubylcza (Statistics Greenland, 2015). Przyjęta metoda pozwala co prawda uzyskać jedynie przybliżoną wartość, jednak pokrywa się ona z szacunkami z 2007 roku dostępnymi w bazie Ethnologue (www.ethnologue.com). W kwestii użytkowników języków tubylczych, szacunkowe dane z bazy Ethnologue wskazują, że ich liczba wynosiła 48 tysięcy, co stanowiło ok. 96% wszystkich autochtonów (www.ethnologue.com). Tym samym, opierając się na dostępnych danych, Grenlandia charakteryzuje się zarówno najwyższym odsetkiem liczby ludności tubylczej wśród ogółu populacji, jak i najwyższym odsetkiem użytkowników języków rdzennych wśród autochtonów.

2.3. Zestawienie danych na temat ludności tubylczej i użytkowników języków rdzennych

W poprzednich podrozdziałach przedstawiono dane dotyczące ludności tubylczej i użytkowników języków rdzennych w 21 państwach i 2 terytoriach zależnych położonych w Ameryce Północnej i Południowej. Dane na temat liczby i odsetka autochtonów zamieszkujących poszczególne jednostki administracyjne uzyskano dla każdego

123 z analizowanych państw, nie było to natomiast możliwe w przypadku terytoriów zależnych: Grenlandii i Gujany Francuskiej. Informacje na temat liczby i odsetka użytkowników języków rdzennych w poszczególnych jednostkach administracyjnych otrzymano z kolei dla dziesięciu państw: Belize, Boliwii, Brazylii, Ekwadoru, Kanady, Kostaryki, Meksyku, Nikaragui, Peru46 i Stanów Zjednoczonych. Łącznie uzyskano dane dotyczące ludności tubylczej z 413 jednostek administracyjnych, zaś dane na temat użytkowników języków rdzennych z 212 spośród nich. Informacje te pozwalają na podjęcie próby weryfikacji hipotez, zgodnie z którymi odsetek użytkowników języków rdzennych wśród ogółu populacji jest wyższy na obszarach słabiej zaludnionych oraz tam, gdzie występuje większy odsetek ludności tubylczej (hipotezy 5. i 6. przedstawione w rozdziale wstępnym). W przypadku pierwszej z hipotez zestawiono dane na temat gęstości zaludnienia, obliczonej poprzez podzielenie łącznej populacji jednostek przez ich całkowitą powierzchnię, z odsetkiem osób deklarujących znajomość języków rdzennych. Posłużono się przy tym współczynnikiem korelacji rang Spearmana ze względu na rozkład danych znacząco różny od rozkładu normalnego (Tabela 5). Na tej podstawie otrzymano wartość współczynnika korelacji wynoszącą -0,40, wskazującą na istotną statystycznie ujemną korelację.

Tabela 5. Współczynnik korelacji rang Spearmana między odsetkiem użytkowników języków rdzennych a gęstością zaludnienia poszczególnych jednostek administracyjnych dla wybranych państw

liczba jednostek istotność statystyczna państwo współczynnik korelacji administracyjnych (α = 0,05) Belize 6 -0,66 nie Boliwia 9 0,47 nie Brazylia 27 -0,72 tak Ekwador 24 -0,59 tak Kanada 13 -0,80 tak Kostaryka 7 -0,21 nie Meksyk 32 -0,10 nie Nikaragua 17 -0,54 tak Peru 26 -0,47 tak Stany Zjednoczone 51 -0,77 tak ogółem 212 -0,40 tak Źródło: opracowanie własne na podstawie źródeł wymienionych w Tabeli 1 i Tabeli 2

46 Przy tym, jak już wspomniano, w przypadku Peru znajomość rdzennego języka stanowi w oficjalnych statystykach kryterium przynależności do ludności tubylczej, tak więc dane te mogą być wykorzystane w bardziej ograniczonym zakresie, niż w przypadku pozostałych dziewięciu państw – w szczególności nie ma możliwości porównania ludności tubylczej z użytkownikami języków rdzennych. 124

Analizując wartość współczynnika dla poszczególnych państw, można dostrzec bardzo dużą rozbieżność między uzyskanymi danymi. W przypadku Kanady, Stanów Zjednoczonych i Brazylii, czyli trzech największych spośród analizowanych państw, o stosunkowo niskim odsetku ludności tubylczej, wartość wskaźnika wynosi poniżej -0,7, co wskazuje na silną korelację ujemną. Wyraźną korelację odnotowano również w przypadku Belize i Ekwadoru, a w mniejszym stopniu – w Nikaragui i Peru, przy czym wynik obliczony dla Belize nie jest istotny statystycznie. Z kolei w Meksyku i Kostaryce wartość wskaźnika jedynie nieznacznie odbiega od zera, zaś w przypadku Boliwii odnotowano dodatnią korelację. Wyniki te wskazują, że hipoteza mówiąca o bardziej rozpowszechnionej znajomości języków rdzennych wśród ogółu mieszkańców na obszarach słabiej zaludnionych jest zbyt ogólna i nie sprawdza się we wszystkich spośród analizowanych państw. O ile w Kanadzie, Brazylii i Stanach Zjednoczonych w najsłabiej zaludnionych regionach faktycznie odsetek użytkowników języków rdzennych jest wyraźnie większy, o tyle w przypadku pozostałych państw nie zawsze tak jest. Na wartość wskaźnika w wpływ mają różne czynniki, z których część jest niedostrzegalna w analizie przeprowadzonej na takim stopniu ogólności, jak w niniejszym rozdziale. Dla przykładu w Boliwii ludność tubylcza od czasów prekolumbijskich zamieszkiwała przede wszystkim stosunkowo gęsto zaludnione doliny andyjskie, gdzie kultury i języki rdzenne – zwłaszcza keczua i ajmara – wciąż mają silną pozycję; równocześnie na znacznym obszarze doliny Amazonki, cechującej się niską gęstością zaludnienia, znajomość języków rdzennych wśród ludności tubylczej jest bardzo niska, w dużej mierze ze względu na skuteczność polityki edukacyjnej dążącej do hispanizacji tej części społeczeństwa, prowadzonej do początku XXI wieku w większości państw położonych w tym regionie (FUNPROEIB Andes, 2009). Do zweryfikowania pierwszej z dwóch wymienionych hipotez może również posłużyć zestawienie gęstości zaludnienia poszczególnych jednostek administracyjnych z odsetkiem ludności tubylczej deklarującej znajomość języka rdzennego. Zastosowanie tej drugiej zmiennej zamiast odsetka użytkowników języków rdzennych wśród ogółu populacji powinno w założeniu lepiej odzwierciedlać stopień zachowania języków rdzennych wśród populacji tubylczej w zależności od gęstości zaludnienia analizowanej jednostki. Stosując również w tym wypadku współczynnik korelacji rang Spearmana uzyskano wynik -0,39 (Tabela 6), a więc niemal identyczny, jak w poprzednim przypadku. Również dla poszczególnych państw wartości obu współczynników są podobne: największe różnice między nimi odnotowano w przypadku Belize i Kostaryki, a w tym drugim przypadku znak przy wartości

125 współczynnika korelacji zmienił się zarazem z ujemnego na dodatni. Ponadto w Boliwii wartość dodatniej korelacji jest wyraźnie większa, co zbieżne jest ze wspomnianą wcześniej tezą o lepszym zachowaniu języków rdzennych wśród ludności tubylczej w regionie Andów niż w bardzo rzadko zaludnionej dolinie Amazonki.

Tabela 6. Współczynnik korelacji rang Spearmana między odsetkiem użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej a gęstością zaludnienia dla wybranych państw

liczba jednostek istotność statystyczna państwo współczynnik korelacji administracyjnych (α = 0,05) Belize 6 -0,89 tak Boliwia 9 0,62 tak Brazylia 27 -0,66 tak Ekwador 24 -0,45 tak Kanada 13 -0,64 tak Kostaryka 7 0,07 nie Meksyk 32 -0,23 nie Nikaragua 17 -0,51 tak Stany Zjednoczone 51 -0,64 tak ogółem 186 -0,39 tak Źródło: opracowanie własne na podstawie źródeł wymienionych w Tabeli 1 i Tabeli 2

Teoretycznie do weryfikacji hipotezy o bardziej rozpowszechnionej znajomości języków rdzennych na obszarach słabiej zaludnionych można również wykorzystać jako zmienną współczynnik urbanizacji wśród ludności rdzennej: ponieważ miasta stanowią obszary najgęściej zaludnione, wartość współczynnika urbanizacji wśród autochtonów powinna być ujemnie skorelowana z odsetkiem użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej. Odpowiedni zestaw danych na poziomie poszczególnych jednostek administracyjnych dostępny jest jednak jedynie dla Ekwadoru i Kostaryki: w tym pierwszym przypadku otrzymany wynik, -0,23, nie jest istotny statystycznie, w przeciwieństwie do Kostaryki, dla której wartość wskaźnika wynosi -0,76. Wynik odnotowany w przypadku Ekwadoru jest pewnym zaskoczeniem, warto jednak przypomnieć, że kraj ten charakteryzował się najwyższym odsetkiem użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej na obszarach o najmniejszej populacji autochtonów, co nietypowe w porównaniu z większością analizowanych państw. Wobec braku danych dla poszczególnych jednostek administracyjnych, można posłużyć się informacjami na temat współczynnika urbanizacji użytkowników języków rdzennych, ludności tubylczej i ogółu populacji na poziomie poszczególnych państw – zgodnie z zaproponowaną hipotezą, jego wartość powinna być najniższa dla tej pierwszej grupy. Ponownie jednak problem stanowi ograniczony dostęp do danych, które udało się

126 uzyskać jedynie w przypadku czterech krajów: Boliwii, Ekwadoru, Kostaryki i Meksyku (Tabela 7). W każdym z nich potwierdza się, że współczynnik urbanizacji jest najniższy wśród użytkowników języków tubylczych, co potwierdza, że przynajmniej we wskazanych przypadkach ta część ludności ma większą tendencję do zamieszkiwania obszarów wiejskich, a więc mniej zaludnionych.

Tabela 7. Porównanie współczynnika urbanizacji dla ogółu populacji, ludności tubylczej i użytkowników języków rdzennych w Boliwii, Ekwadorze, Kostaryce i Meksyku

współczynnik urbanizacji współczynnik urbanizacji współczynnik urbanizacji państwo ogółu populacji ludności tubylczej użytkowników j. rdzennych Boliwia 68% 43% 37% Ekwador 63% 22% 17% Kostaryka 73% 41% 30% Meksyk 77% 54% 38% Źródło: opracowanie własne na podstawie INE Bolivia, 2015; www.ecuadorencifras.gob.ec; www.inec.go.cr; INEGI, 2016a

Zgodnie z drugą hipotezą analizowaną w niniejszym podrozdziale, znajomość języków rdzennych jest większa na obszarach o wyższym odsetku ludności tubylczej – w założeniu bowiem im większą część populacji stanowią autochtoni, tym lepsze powinny być warunki do ochrony i rozwoju języków rdzennych. Teoretycznie jedną z możliwości weryfikacji tej hipotezy jest zestawienie odsetka użytkowników języków rdzennych z odsetkiem ludności tubylczej w łącznej populacji poszczególnych państw i jednostek administracyjnych. Niemniej jednak, biorąc pod uwagę, że w przypadku niektórych państw – np. Brazylii, Kostaryki i Wenezueli – pytanie o znajomość języków tubylczych dotyczyło wyłącznie osób deklarujących rdzenną tożsamość (observatoriocensal.org), oba wskaźniki są ze sobą nierozerwalnie związane, wpływając na wartość współczynnika korelacji. Potwierdza się to przy zastosowaniu współczynnika korelacji Pearsona – w tym przypadku nie było konieczne stosowanie współczynnika korelacji rang, ponieważ obie zmienne były wyrażone w procentach, a rozkład danych był znacznie bardziej zbliżony do rozkładu normalnego. Na podstawie danych z 9 państw i 186 jednostek administracyjnych otrzymano współczynnik o wartości 0,89, wskazujący na bardzo silną korelację dodatnią (Tabela 8). Pod względem wartości wskaźnika w poszczególnych państwach, jedynie w Nikaragui wyniosła ona minimalnie poniżej 0,8, a jeszcze tylko w Stanach Zjednoczonych i Meksyku poniżej 0,9. Niższy współczynnik korelacji odnotowany w Nikaragui związany jest z bardzo niskim odsetkiem znajomości języków rdzennych w niemal całym kraju, jednak również jego wartość wskazuje na istotną statystycznie korelację. Dane te jednak, jak już wspomniano, mają bardzo ograniczone znaczenie ze względu na bezpośrednie powiązanie obu 127 zastosowanych zmiennych – pozwalają jedynie stwierdzić, że w kwestii zależności między nimi w żadnym z analizowanych państw nie odnotowano istotniejszych odstępstw od normy.

Tabela 8. Współczynnik korelacji liniowej Pearsona między odsetkiem użytkowników języków rdzennych a odsetkiem ludności tubylczej dla wybranych państw

liczba jednostek istotność statystyczna państwo współczynnik korelacji administracyjnych (α = 0,05) Belize 6 0,99 tak Boliwia 9 0,93 tak Brazylia 27 0,98 tak Ekwador 24 0,99 tak Kanada 13 0,93 tak Kostaryka 7 0,91 tak Meksyk 32 0,89 tak Nikaragua 17 0,79 tak Stany Zjednoczone 51 0,85 tak ogółem 186 0,89 tak Źródło: opracowanie własne na podstawie źródeł wymienionych w Tabeli 1 i Tabeli 2

Więcej informacji może dostarczyć zmierzenie współczynnika korelacji między odsetkiem użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej a odsetkiem samej ludności tubylczej wśród ogółu populacji, jako że oba wskaźniki nie są od siebie bezpośrednio uzależnione. Współczynnik korelacji Pearsona dla tych zmiennych obliczony dla 186 jednostek administracyjnych z 9 państw wynosi 0,46, wskazując na istotną statystycznie zależność (Tabela 9). Wartość wskaźnika jest przy tym silnie zróżnicowana między poszczególnymi analizowanymi krajami. Najwyższą wartość przyjmuje w przypadku Kanady, gdzie przekracza 0,9, a w dalszej kolejności w Boliwii, Meksyku, Kostaryce i Nikaragui, gdzie mieści się w przedziale między 0,6 a 0,7. Zarazem jednak wartość odnotowana dla Kostaryki nie jest statystycznie istotna dla przyjętego poziomu istotności, podobnie jak dzieje się w przypadku Brazylii i Belize – dwóch państw o najniższym współczynniku korelacji. Także w przypadku tych zmiennych współczynnik wskazuje na ich zależność jedynie dla niektórych spośród analizowanych państw, co każe częściowo odrzucić przyjętą hipotezę.

128

Tabela 9. Współczynnik korelacji liniowej Pearsona między odsetkiem użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej a odsetkiem ludności tubylczej dla wybranych państw

liczba jednostek istotność statystyczna państwo współczynnik korelacji administracyjnych (α = 0,05) Belize 6 0,15 nie Boliwia 9 0,69 tak Brazylia 27 0,35 nie Ekwador 24 0,41 tak Kanada 13 0,91 tak Kostaryka 7 0,64 nie Meksyk 32 0,66 tak Nikaragua 17 0,61 tak Stany Zjednoczone 51 0,57 tak ogółem 186 0,46 tak Źródło: opracowanie własne na podstawie źródeł wymienionych w Tabeli 1 i Tabeli 2

2.4. Współczesne zmiany rozmieszczenia ludności tubylczej w państwach obu Ameryk

Dotychczas w niniejszym rozdziale przeanalizowano rozmieszczenie ludności tubylczej w obu Amerykach, opierając się na danych statystycznych z ostatnich lat. Współczesna sytuacja stanowi jednak wynik długotrwałych i złożonych zmian demograficznych, które szczególnie nasiliły się w ostatnich dekadach. Chociaż dokładne badanie tych zjawisk wykracza poza temat rozprawy, w dalszej części podrozdziału przedstawiono ich ogólny zarys. Głównym elementem zmian rozmieszczenia ludności tubylczej jest migracja z obszarów wiejskich do miast, która szczególnie nasiliła się w drugiej połowie XX wieku. Chociaż, jak wskazano wcześniej, odsetek osób mieszkających na obszarach zurbanizowanych jest wciąż wyraźnie niższy wśród populacji rdzennej, niż wśród reszty społeczeństwa, na jego dynamiczny wzrost zwrócili uwagę badacze analizujący to zagadnienie w państwach obu Ameryk. W Kanadzie, według Mary Jane Norris i Stewarta Clatworthy, w latach 1961-2006 odnotowano wzrost współczynnika urbanizacji ludności tubylczej z 13 do 53% (Norris, Clatworthy, 2011), natomiast w Stanach Zjednoczonych, według badań C. Matthew Snippa,wzrósł on z ok. 10% w latach 30. do ponad 50% na początku lat 90. XX wieku (Snipp, 1996). W przypadku Ameryki Łacińskiej określenie zmian współczynnika urbanizacji wśród rdzennej populacji jest znacznie trudniejsze ze względu na bardzo ograniczony dostęp do historycznych danych statystycznych, które w przypadku większości krajów dostępne są dopiero dla spisów ludności prowadzonych od lat 90. (Del Popolo, Oyarce, Ribotta, 2009; Valdés, 2008). Mimo to gwałtowny wzrost znaczenia migracji

129 ludności tubylczej do miast w ostatnich dekadach podkreślany jest zarówno przez badaczy analizujących to zjawisko w skali całego regionu (Gilbert, 2004), jak i tych koncentrujących się na poszczególnych państwach, m.in. Meksyku (Arizpe, 1975; Vázquez Sandrín, 2013), Brazylii (Monte, 2010), Ekwadorze (Suárez-Navaz, 2012), Boliwii (Heins, 2011) Chile (Gundermann Kröll, González Cortéz, 2008) i Argentynie (Maidana, 2013). Wśród ruchów migracyjnych ludności tubylczej ze wsi do miast obserwowanych w ostatnich dekadach w obu Amerykach dominują te o podłożu ekonomicznym. Jako główne czynniki wypychające rdzennych mieszkańców z obszarów wiejskich w Ameryce Łacińskiej wymienia się coraz bardziej ograniczony dostęp do ziemi uprawnej, spowodowany z jednej strony stale rosnącą presją demograficzną na wsi (Albertani, 1999; Arizpe, 1975; Del Popolo, 2007; Del Popolo, Oyarce, Ribotta, 2009), z drugiej zaś działaniami władz państwowych i lokalnych przejmujących kontrolę nad ziemią należącą wcześniej do społeczności tubylczych (Albertani, 1999; Cerna Vilagra, 2012; Gomezcésar Hernández, 2011; Maidana, 2013; Oehmichen, 2005), a także malejącą opłacalność tradycyjnej produkcji rolnej, wypieranej przez rolnictwo zmechanizowane (Gundermann Kröll, González Cortéz, 2008; Maidana, 2013; París Pombo, 2011). Równocześnie czynnikiem przyciągającym do miast, szczególnie w latach 60. i 70., było rosnące zapotrzebowanie na niewykwalifikowaną siłę roboczą, związane z wielkimi państwowymi programami industrializacji prowadzonymi w większości państw regionu (Heins, 2011; Maidana, 2013; Pardo Montaño, 2012). Również w przypadku Kanady i Stanów Zjednoczonych czynniki ekonomiczne były kluczowe dla rozwoju migracji do miast, jednak w przeciwieństwie do Ameryki Łacińskiej dostęp ludności tubylczej do ziemi w połowie ubiegłego stulecia był już bardzo ograniczony ze względu na prowadzoną na tym obszarze od XIX wieku intensywną kolonizację rdzennych terytoriów. W efekcie większość ludności tubylczej w obu państwach zamieszkiwała rezerwaty, z których ku miastom wypychało ją między innymi wysokie bezrobocie oraz brak wystarczającej liczby mieszkań (Clatworthy, Cooke, 2001; Cooke, O’Sullivan, 2015; Howard, Lobo, 2013; Snipp, 1996). Ponadto zwłaszcza w latach 50. rządy obu państw finansowały programy mające na celu zachęcenie ludności tubylczej do przenoszenia się do miast, między innymi poprzez częściowe pokrywanie kosztów szkoleń zawodowych oraz podróży (Howard, Lobo, 2013). Innym często wymienianym przez badaczy czynnikiem przyciągającym ludność rdzenną do miast, zarówno w Ameryce Łacińskiej, jak i Anglosaskiej, jest znacznie lepszy dostęp do edukacji oraz służby zdrowia na obszarach zurbanizowanych (Cooke, O’Sullivan, 2015; Czarny, 2008; Del Popolo, 2007; Del Popolo, Ribotta, 2011; Heins, 2011) oraz chęć

130 dołączenia przez migrantów do członków rodziny, którzy wyjechali do miast we wcześniejszym okresie (Arizpe, 1975; Heins, 2011; Martínez Casas, 2014; Valdés, 2008). Przy tym, jak zauważyła Marta Romer badająca ludność tubylczą przybyłą do miasta Meksyk, wśród czynników związanych z edukacją istotną rolę odgrywa nie tylko możliwość poprawy własnego wykształcenia, ale również perspektywa zapewnienia swoim dzieciom lepszych warunków do przyszłego rozwoju (Romer, 2005). Oprócz wymienionych już przyczyn, wpływających na decyzję o migracji do miast wśród szerokich grup ludności tubylczej w obu Amerykach, istnieje szereg czynników mających szczególnie istotne znaczenie w skali lokalnej lub regionalnej. Przykładem są tu konflikty zbrojne, zmuszające rdzenne społeczności do opuszczenia swojego terytorium, takie jak wojna domowa i działalność karteli narkotykowych w Kolumbii (Vélez Torres, 2013) lub krwawy konflikt między członkami ludu Triqui a lokalnymi metyskimi kacykami na południu Meksyku (París Pombo, 2011). Podobny skutek mogą mieć także państwowe programy przymusowych przesiedleń ludności rdzennej, prowadzone na przykład w Stanach Zjednoczonych jeszcze w latach 60. ubiegłego wieku (Snipp, 1996), a także działania przedsiębiorstw, zwłaszcza wydobywczych, dążących do przejęcia kontroli nad tubylczymi terytoriami i ich zasobami naturalnymi (Berraondo, Romero, 2012; Cerna Vilagra, 2012). Coraz częściej przywoływanym przez badaczy czynnikiem mogącym zmuszać społeczności autochtoniczne do migracji są również zmiany klimatyczne i związane z nimi katastrofy naturalne (Del Popolo, 2007; Międzynarodowa Organizacja Pracy, 2018; Ulloa, 2008), np. susza, która dotknęła Boliwię w latach 1983-1985 (Heins, 2011), coraz częstsze powodzie w południowo-wschodnim Meksyku (Ochoa Lupián, Ayvar Campos, 2015) czy podtopienia na Alasce spowodowane m.in. topnieniem wiecznej zmarzliny i wzrostem poziomu rzek (Hamilton i in., 2016)47. Migracja ludności tubylczej z obszarów wiejskich do miast może więc mieć różne przyczyny, a przy tym – przyjmować różne formy. Można je podzielić w zależności od czasu trwania na stałe i czasowe, przy czym te ostatnie mogą być jednorazowe lub powtarzalne (Del Popolo, Ribotta, 2011; Norris, Clatworthy, 2011; Rodríguez, 2008). Można również analizować oddzielnie migracje wewnętrzne i międzynarodowe – w tym drugim przypadku badane są przede wszystkim ruchy migracyjne ludności rdzennej z Ameryki Łacińskiej do Stanów Zjednoczonych (Barabas, 2001; Camus, 2008; Cornelius, Fitzgerald, Lewin Fischer,

47 W przypadku badania skutków zmian klimatycznych na Alasce nie wykazano jednak ich bezpośredniego przełożenia na zwiększoną migrację dotkniętych nimi społeczności Inuitów, a jedynie wskazano na możliwość jej wystąpienia w przyszłości (Hamilton i in., 2016). 131

2007; Fox, Rivera-Salgado, 2004) oraz do Europy, zwłaszcza do Hiszpanii (Cruz Zúñiga, 2008; Herrera, Carrillo, Torres, 2005). Istnieją ponadto różnice w dynamice procesów migracyjnych w zależności od grup tubylczych i państw, w których one żyją: dla przykładu, o ile od końca XX wieku na większości badanych obszarów obserwuje się spowolnienie tempa migracji ludności tubylczej do miast, a w przypadku Kanady nawet odwrócenie trendu i rosnący udział migracji powrotnych do rezerwatów (Cooke, O’Sullivan, 2015; Norris, Clatworthy, 2011), o tyle przedstawiciele małych, przestrzennie izolowanych społeczności tubylczych zamieszkujących Nizinę Amazonki zaczęli na większą skalę przemieszczać się na obszary zurbanizowane dopiero w dwóch ostatnich dekadach (McSweeney, Jokisch, 2007). Wskazuje to na ogromną złożoność migracji ludności rdzennej, której dokładny opis, jak już zaznaczono, znacznie wykracza poza zakres rozprawy. Równocześnie jednak samo stwierdzenie występowania tego procesu oraz wzrostu jego znaczenia w ostatnich dekadach, w połączeniu z analizą współczesnych polityk językowych przedstawioną w następnym rozdziale, stanowi podstawę do weryfikacji jednej z hipotez badawczych, zgodnie z którą zasięg polityk wobec języków rdzennych nie jest dostosowany do zmieniającego się rozmieszczenia użytkowników tych języków (hipoteza 2.). Ponadto rozdział 4., w którym przedstawiono współczesną sytuację języków rdzennych w mieście Meksyk, prezentuje w bardziej szczegółowy sposób wpływ migracji na ludność tubylczą na przykładzie badanej metropolii – tym samym stanowi on ważne uzupełnienie niniejszego rozdziału, obrazujące na konkretnym przykładzie niektóre z opisanych powyżej zjawisk.

132

3. Polityki wobec języków rdzennych w Ameryce

Niniejszy rozdział podzielony jest na dwie części. Pierwsza z nich, składająca się z podrozdziałów 3.1. i 3.2, służy przedstawieniu zarysu historii polityk językowych względem ludności tubylczej w Ameryce. Pozwala to na osadzenie współczesnych polityk językowych w historycznym kontekście, a także na pełniejsze zrozumienie obecnej sytuacji języków rdzennych w poszczególnych państwach i regionach. Chociaż historia polityk językowych na obszarze Ameryki sięga zapewne czasów prekolonialnych, dane na temat okresu przed przybyciem europejskich kolonizatorów są bardzo skąpe. Wiadomo co prawda, że między innymi na obszarze imperium Azteków jeden z wariantów języka nahuatl pełnił rolę lingua franca, nie ma jednak pewności, czy był to efekt zamierzonej polityki (Hill, 2017). Z tego też powodu w niniejszym rozdziale brana pod uwagę jest jedynie epoka nowożytna: podrozdział 3.1 dotyczy okresu od podboju Ameryki rozpoczętego pod koniec XV wieku i obejmuje okres kolonialny, podczas gdy podrozdział 3.2 koncentruje się na następującym po nim okresie funkcjonowania niepodległych państw, w przybliżeniu do połowy XX wieku. Biorąc pod uwagę, że ludność tubylcza zamieszkująca przed kolonizacją Wyspy Karaibskie została zdziesiątkowana wkrótce po przybyciu europejskich osadników (Cunningham, 1997), polityki wobec języków tubylczych właściwie nie dotyczyły tego regionu, przez co jest on pominięty w niniejszym rozdziale. Druga część rozdziału dotyczy polityk wobec języków rdzennych w ostatnich dekadach. W podrozdziale 3.3 przedstawiono globalne zmiany oficjalnych polityk wobec języków rdzennych wprowadzane od 2. połowy XX wieku, koncentrując się w podrozdziale 3.3.1 na zmianach polityk w Ameryce Północnej i Południowej. W rozdziale 3.4 natomiast przedstawiono polityki językowe obowiązujące obecnie w poszczególnych analizowanych państwach i terytoriach zależnych.

3.1. Kolonialne polityki wobec języków tubylczych

W kolejnych podrozdziałach omówiona jest ewolucja polityk językowych w koloniach podzielonych według przynależności do poszczególnych imperiów kolonialnych: hiszpańskiego, portugalskiego, francuskiego, brytyjskiego, holenderskiego i duńskiego. W przypadku kolonii, które uzyskały niepodległość w drugiej połowie XX wieku (Surinam) lub wciąż pozostają terytoriami zależnymi (Gujana Francuska i Grenlandia), opis

133 zachodzących procesów historycznych wykracza poza zakreślone ramy czasowe, sięgając okresu po 1950 roku w celu zachowania spójności opisu.

3.1.1. Kolonie hiszpańskie Proces ewolucji kolonialnej polityki wobec języków rdzennych w Ameryce rozpoczął się najwcześniej i był najbardziej złożony w hiszpańskim imperium kolonialnym. Podbój Ameryki, symbolicznie zapoczątkowany w 1492 roku, był bezpośrednio poprzedzony przez zakończenie trwającej ponad 700 lat rekonkwisty, czyli walki o wyparciu muzułmanów z Półwyspu Iberyjskiego. Proces ten wydatnie przyczynił się do utożsamiania na tym obszarze chrystianizacji z hispanizacją oraz do postrzegania języka hiszpańskiego jako ważnego narzędzia w tworzeniu potęgi imperium. W tym kontekście zrozumiałym jest, że panujący wówczas Królowie Katoliccy, Izabela I i Ferdynand II, z początku dążyli do jak najszybszej chrystianizacji i hispanizacji ludności w nowo odkrytych koloniach. Istotnym problemem była jednak ogromna różnorodność języków używanych przez miejscową ludność, przez co w kontaktach z tubylcami często używano rdzennych lingua franca, m.in. nahuatl i majańskiego, również w celu chrystianizacji autochtonów (Garza Cuarón, 1991). Z tego względu do połowy XVI wieku trudno było mówić o wyraźnie określonej polityce językowej Hiszpanii wobec nowych kolonii. Do istotnej zmiany doszło w roku 1550, gdy król Karol I wydał dekret głoszący, że hiszpański miał się odtąd stać jedynym językiem chrystianizacji, zaś wszyscy tubylczy poddani mieli go opanować. Oficjalnie miało to służyć ochronie doktryny religijnej przed wypaczeniem przez języki rdzenne, uważane w Europie za prymitywne. Przepisom tym sprzeciwiali się jednak misjonarze, którzy dostrzegali skuteczność ewangelizacji w językach tubylczych i uważali, że nauczanie hiszpańskiego byłoby zbyt czasochłonne i spotkałoby się ze sprzeciwem miejscowej ludności (Rodríguez Maldonado, 2010). Ich argumentacja trafiła do następcy Karola I, Filipa II, który wspierał szerzenie chrześcijaństwa w językach tubylczych, zwłaszcza w nahuatl w Wicekrólestwie Nowej Hiszpanii oraz w keczua i ajmara w wicekrólestwie Peru, a na misjonarzy nałożył obowiązek ich znajomości (de Solano, 1991). Pod koniec rządów Filipa II, u schyłku XVI wieku, polityka językowa raz jeszcze zwróciła się ku hispanizacji i kontynuowana była w tym duchu przez większą część XVII wieku. Wysoki prestiż hiszpańskiego podnoszono jeszcze, dając pierwszeństwo hiszpańskojęzycznym kandydatom w wyborach lokalnych (Klee, Lynch, 2009). Władze kolonialne starały się również rozwijać edukację tubylczej młodzieży w tym języku, jakkolwiek napotykały na rozmaite przeszkody: nieliczne szkoły, mało skuteczne metody

134 nauczania (de Solano, 1991) i niechęć ludności rdzennej do nauki hiszpańskiego. Częstym zjawiskiem była też znajomość języków tubylczych wśród kreolskiej ludności, zwłaszcza dzięki kontaktom od dziecka ze służbą wywodzącą się zwykle z rdzennej ludności, co ograniczało marginalizację tych języków (Garza Cuarón, 1991). Ponadto w XVII wieku polityka językowa względem kolonii, nawet gdy starała się promować hispanizację ludności, nie była nastawiona na przymusową asymilację językową (Heath, Laprade, 1982). Zaostrzenie tej polityki przypadło na XVIII wiek, gdy Burbonowie zastąpili Habsburgów na tronie Hiszpanii. Liczne reformy wprowadzane przez nową dynastię miały na celu między innymi uzyskanie silniejszej kontroli nad koloniami i czerpanie z nich większych zysków, co odbiło się również na polityce językowej, zwłaszcza w drugiej połowie wieku. Znacznie ograniczono wpływy zakonów, odbierając im władzę w parafiach, a w 1767 roku z hiszpańskich kolonii wygnano jezuitów, należących do najbardziej aktywnych misjonarzy i badaczy języków rdzennych. Wreszcie w roku 1770 Karol III wydał dekret, zgodnie z którym hiszpański miał się stać jedynym oficjalnym językiem w koloniach, zaś używanie języków tubylczych miało być zakazane (Klee, Lynch, 2009). Ponownie wzbudziło to sprzeciw części społeczeństwa, w tym zakonników, którzy obawiali się oporu ludności tubylczej oraz dalszej utraty swych wpływów. Wielu jednak popierało nową politykę: wśród nich dominowali kreole, którzy chcieli modernizacji systemu edukacji zgodnie z ideałami oświecenia, ale także ci spośród tubylców, którzy widzieli w nauce hiszpańskiego szansę na poprawę swojego statusu. Wprowadzenie nowej polityki, opartej przede wszystkim na obowiązkowej edukacji w języku hiszpańskim, nie zdążyło jednak w pełni rozwinąć się za hiszpańskiego panowania, bowiem od początku XIX wieku kolonie ogarnięte były wojną o niepodległość (Garza Cuarón, 1991).

3.1.2. Kolonie portugalskie: Brazylia Kolonizacja Brazylii przez Portugalczyków rozpoczęła się w roku 1500, jednak europejskie osadnictwo rozwinęło się dopiero od połowy XVI wieku (Bethell, 1987). Podobnie jak w koloniach hiszpańskich, bardzo duże zróżnicowanie językowe ludności tubylczej znacząco utrudniały proces chrystianizacji i umacniania władzy kolonialnej. Za nawracanie tubylców na katolicyzm odpowiedzialni byli przede wszystkim przybyli do Brazylii w 1549 roku jezuici. Równolegle zajmowali się oni opracowywaniem tzw. língua geral – „języka ogólnego” opartego na rdzennym języku tupi, który miał ułatwić kontakt zwłaszcza z licznymi ludami zamieszkującymi atlantyckie wybrzeże, posługującymi się językami z tej samej rodziny (Lopes Fávero, 2008). W tamtym okresie portugalski nie mógł

135 pełnić funkcji lingua franca ze względu na ograniczoną liczbę kolonizatorów oraz opór ludności rdzennej. Pozostawał on językiem elit, był wykorzystywany w administracji, uczono go również w jezuickich szkołach (Santana, Paredes Müller, 2015), chociaż priorytetowo traktowano nauczanie łaciny i língua geral, ważniejszych w kontekście chrystianizacji. W rezultacie w XVI i XVII wieku tubylcza lingua franca była najbardziej rozpowszechnionym językiem w kolonii i miała stosunkowo wysoki status (Silva, 2014). Do połowy XVIII wieku oficjalna polityka językowa była słabo określona, a jednym z nielicznych jej przejawów było ogłoszenie língua geral oficjalnym językiem w niedawno skolonizowanych regionach Maranhão i Pará w 1689 roku. Ponieważ jednak znajomość portugalskiego była na tym obszarze szczególnie słaba, zniesiono to prawo królewskim dekretem z 1727 roku, który zakazywał w tych regionach publicznego używania języków rdzennych i promował język kolonizatorów, jakkolwiek z niewielkim skutkiem (Moore, 2014). Trzy dekady później, w 1757 roku, rozwinięto tę ideę, wprowadzając prawo mające przyśpieszyć asymilację ludności tubylczej między innymi poprzez wprowadzenie obowiązku używania języka portugalskiego i ponowny zakaz używania języków tubylczych (Frühauf Garcia, 2007) – najpierw jedynie we wspomnianych już regionach, a od następnego roku na terenie całej kolonii (Mariani, 1995). W 1579 roku z kolonii wydalono jezuitów, będących jednymi z głównych zwolenników nauczania w językach tubylczych, dzięki czemu władze kolonialne zyskały większą kontrolę nad edukacją ludności tubylczej (Briera, 2013). Ważnym czynnikiem wpływającym na sytuację języków w Brazylii były także zmiany demograficzne: spadek liczby ludności tubylczej w wyniku chorób i niewolnictwa przy jednoczesnym wzroście liczby osadników z Portugalii i ich potomków, a także niewolników z Afryki, co pośrednio wpłynęło na spadek znaczenia língua geral i innych języków tubylczych (Santana, Paredes Müller, 2015). W efekcie polityki prowadzonej w drugiej połowie XVIII wieku przez władze kolonialne znajomość języka portugalskiego wśród mieszkańców kolonii stale rosła – nie był on już tylko językiem elit, lecz z początkiem XIX wieku stał się głównym językiem w Brazylii, podczas gdy znajomość língua geral zanikała. Równocześnie jednak barierą dla dalszego rozwoju języka portugalskiego w Brazylii była stosowana przez Portugalię polityka kulturowego uzależnienia kolonii od metropolii: na przełomie XVIII i XIX wieku w Brazylii nie było ani jednego uniwersytetu, a instytucje kulturalne były niemal nieobecne. Impulsem do zmiany tego stanu rzeczy była ucieczka portugalskiej rodziny królewskiej, która w 1808 roku właśnie w Brazylii schroniła się przed wojskami Napoleona. Wraz z nią przybył dwór oraz znaczna część intelektualnych elit Portugalii, które doprowadziły do kulturalnego

136 rozkwitu kolonii w krótkim okresie do uzyskania przez nią niepodległości na początku lat 20. XIX (Mariani, 1995).

3.1.3. Kolonie francuskie i brytyjskie48 Historia francuskich i brytyjskich kolonii w Ameryce jest ze sobą ściśle związana, dlatego też jest ona w niniejszym podrozdziale analizowana wspólnie. Główne kolonie należące w XVII i XVIII wieku do obu imperiów znajdowały się w Ameryce Północnej, przede wszystkim we wschodniej części dzisiejszych Stanów Zjednoczonych i Kanady. Francuzi eksplorowali wybrzeża Ameryki Północnej już od połowy XVI wieku, jednak dopiero na początku XVII wieku udało im się założyć pierwsze stałe osady w pobliżu Rzeki Świętego Wawrzyńca, które stanowiły zaczątek Nowej Francji. Mniej więcej w tym samym czasie Anglicy rozpoczęli kolonizację atlantyckiego wybrzeża Ameryki Północnej na obszarze na południe od Zatoki Świętego Wawrzyńca. W obu przypadkach istotną rolę w pierwszej fazie kolonizacji odgrywali osadnicy, którzy uciekali z Europy z powodu prześladowań religijnych (Taylor, 2013). Kolonie podległe obu imperiom powstawały na terenach zasiedlonych już przez liczne i często wrogie sobie plemiona tubylcze, których relacje z europejskimi osadnikami były bardzo zróżnicowane i zmienne w czasie. Ze względu na ograniczoną liczbę kolonizatorów oraz militarną siłę tubylców, ci pierwsi nie mogli z początku otwarcie wystąpić przeciwko drugim, co częściowo tłumaczy względną tolerancję wobec języków rdzennych w pierwszym okresie kolonizacji – zwłaszcza handlarze i misjonarze przeważnie ich właśnie używali w kontaktach z tubylcami. Co prawda w brytyjskich koloniach istniały protestanckie osady zakładane dla tubylców w celu nawracania ich na chrześcijaństwo (tzw. praying towns), w których nauka języka angielskiego była często przymusowa, jednak działania te miały lokalny zasięg (McCarty, 2016). Z kolei działalność katolickich zakonów – zwłaszcza jezuitów i rekolektów – w Nowej Francji, a miejscami także w angielskich koloniach była utrudniona z powodu ograniczonego wsparcia ze strony francuskiej metropolii oraz wrogości protestantów i części plemion tubylczych (Cushner, 2000). Francuskie władze deklarowały chęć językowej i religijnej asymilacji ludności tubylczej już od początku XVII wieku, jednak kolejne próby podejmowane lokalnie przez misjonarzy okazywały się na dłuższą metę nieskuteczne (Leclerc, 2017).

48 Ściśle rzecz biorąc, określenie „kolonie brytyjskie” dotyczy okresu od 1707 roku, gdy w wyniku unii realnej między Anglią i Szkocją powstało Królestwo Wielkiej Brytanii. Dla zachowania większej przejrzystości tekstu świadomie przyjęto jednak to określenie także dla okresu przed 1707 rokiem, pomimo jego anachroniczności. 137

W efekcie nawet jeśli pod względem statusu we francuskich koloniach dominował język francuski (ibid.), a w brytyjskich angielski, w drugiej połowie XVIII wieku wciąż jeszcze brakowało jasno określonej i spójnej polityki językowej wobec ludności tubylczej. Co więcej, w 1763 roku Wielka Brytania przejęła kontrolę nad niemal całą Nową Francją, przez co francuskie plany dotyczące polityki językowej nie mogły zostać zrealizowane. Z kolei w trzynastu koloniach brytyjskich znaki wyraźniejszej polityki wobec języków rdzennych pojawiły się tuż przed wybuchem wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych: w 1775 roku przedstawiciele kolonii podjęli decyzję o wspólnym finansowaniu edukacji ludności tubylczej, by ją „cywilizować”, również za pośrednictwem języka (Wiley, 2000). Ostatecznie jednak nie zdążono wprowadzić tych planów w życie w czasie brytyjskiego panowania nad koloniami, a rozwój scentralizowanej i skutecznej polityki asymilacji ludności rdzennej miał miejsce dopiero w XIX wieku, już w niepodległych Stanach Zjednoczonych (McCarty, 2016). Dłużej trwało brytyjskie panowanie nad Kanadą, bowiem dopiero w 1867 roku uzyskała ona częściową niepodległość, wobec czego władze kolonialne miały więcej czasu na określenie spójnej polityki językowej. Najważniejszym wyzwaniem pod koniec XVIII i w XIX wieku było uregulowanie statusu użytkowników języka francuskiego, którzy znaleźli się pod brytyjskim panowaniem (Leclerc, 2010), jednak kwestia polityki językowej wobec ludności tubylczej również zyskiwała na znaczeniu, zwłaszcza od lat 20. XIX wieku. Głównym przejawem dążenia do asymilacji ludności rdzennej było tworzenie systemu szkół z internatem (residential schools), w których dzieci tubylców miały być uczone „zachodnich” wartości i kultury z dala od społeczności, z których pochodziły. Szkoły te były zakładane przede wszystkim przez katolickich lub protestanckich misjonarzy, którzy mieli już pewne doświadczenie z organizowaniem szkół dla tubylców. Tym niemniej ze względu na liczne przeszkody, takie jak utrudnianie działalności katolickim zakonom przez brytyjskie władze, opór rdzennej ludności i ograniczone fundusze, w roku 1867 funkcjonowały tylko dwie tego typu placówki (Truth and Reconciliation Commission of Canada, 2015), a ich dynamiczny rozwój nastąpił dopiero w kolejnych dekadach. Tym samym również w kolonialnej Kanadzie nie udało się w pełni rozwinąć polityki językowej względem ludności tubylczej. Oprócz kolonii na terenie dzisiejszych Stanów Zjednoczonych i Kanady oba imperia weszły w posiadanie innych, znacznie mniejszych posiadłości w kontynentalnej części Ameryki. Belize które między XVI i XIX wiekiem było obiektem sporów między Hiszpanią i Wielką Brytanią, w 1862 stało się brytyjską kolonią jako Honduras Brytyjski; niemniej jednak aż do roku 1981, gdy powstało niepodległe Belize, władze kolonialne nie prowadziły

138 oficjalnej polityki językowej wobec ludności tubylczej (Leclerc, 2015). Z kolei Gujana Francuska stała się kolonią francuską de facto w XVIII wieku, lecz pomimo licznych prób aż do połowy XX wieku była ona bardzo słabo zaludniona i służyła przede wszystkim jako kolonia karna. Impulsem do zmiany było nadanie Gujanie Francuskiej w 1946 roku statusu departamentu zamorskiego, przez co stała się ona faktycznie częścią Francji (Piantoni, 2009), którą pozostała do dziś. W efekcie od tego czasu obowiązują w niej te same prawa, co w metropolii, zaś ponieważ francuska konstytucja głosi równość wszystkich obywateli, ludność tubylcza nie może podlegać specjalnym prawom, również w zakresie polityki językowej (Filoche, 2011). Ponadto zwłaszcza od czasów rewolucji francuskiej oficjalna polityka kraju promowała francuski jako jedyny język używany w sferze publicznej (Chevalier, 2009), co oznaczało marginalizację języków rdzennych, przede wszystkim za pośrednictwem systemu edukacji.

3.1.4. Kolonie holenderskie: Gujana Holenderska/Surinam Holandia zakładała kolonie w różnych częściach kontynentalnej Ameryki Północnej i Południowej, jednak w większości przypadków szybko traciła nad nimi władzę. Wyjątek stanowi Gujana Holenderska, znana później jako Surinam, gdzie Holendrzy rządzili przez ponad trzy wieki. Oficjalnie kolonia powstała w 1667 roku i opierała się na plantacjach, na których do drugiej połowy XIX wieku niewolniczo pracowała ludność tubylcza oraz niewolnicy sprowadzeni z Afryki. W efekcie społeczeństwo dzieliło się na bardzo nieliczną elitę pochodzącą głównie z Holandii, niższą warstwę składającą się z innych wolnych ludzi, w tym potomków Europejczyków i niewolnic, a także najniższą warstwę niewolników. Ponieważ język niderlandzki używany był przez elitę, która do XIX wieku zabraniała reszcie społeczeństwa jego używania (Diepeveen, Hüning, 2016), ludność tubylcza mogła stosunkowo swobodnie korzystać ze swoich języków. Kluczową zmianą z perspektywy polityki językowej było wprowadzenie obowiązkowej edukacji w 1876 roku, która prowadzona była w języku niderlandzkim. Działanie to, w połączeniu z pracą misjonarzy oraz rosnącym wpływem mediów, miało na celu kulturową asymilację społeczeństwa, jednak polityka ta pozbawiona była elementów aktywnego zwalczania innych języków, w tym tubylczych, poza systemem edukacji. W 1954 roku kolonia uzyskała częściową autonomię, a w 1975 roku stała się w pełni niepodległa – do tego czasu niderlandzki pozostał językiem o najwyższym statusie, używanym przede wszystkim przez elity, podczas gdy większość społeczeństwa używała kreolskiego języka sranan tongo (ibid.).

139

3.1.5. Grenlandia Kolonizacja Grenlandii przebiegała wyraźnie inaczej, niż w przypadku kontynentalnej Ameryki. Normanowie z Danii i Norwegii osiedlali się na wyspie od końca X wieku i żyli na niej do XV wieku, gdy opuścili ją w niejasnych okolicznościach. Kontakty między kolonizatorami a ludnością tubylczą były w tym czasie nieliczne i przeważnie wrogie, chociaż w tym okresie miała miejsce częściowa chrystianizacja inuitów zamieszkujących wyspę (Gad, 1970). Ponowna kolonizacja Grenlandii miała miejsce w latach 20. XVIII wieku za sprawą Królestwa Danii i Norwegii. Proces ten miał stosunkowo pokojowy przebieg: ludność tubylcza zamieszkująca wyspę nie posiadała własnej państwowości, której czułaby się w obowiązku bronić przed kolonizatorami, zaś ci ostatni, koncentrując się na handlu i działalności misyjnej, z reguły nie narzucali swojej woli siłą. Od początku lat 60. XIX wieku lokalna ludność zaczęła mieć bardziej wymierny – choć wciąż ograniczony – wpływ na miejscową politykę poprzez wybory do władz lokalnych, których rola systematycznie rosła. Wreszcie w 1953 roku Grenlandia oficjalnie przestała być kolonią i stała się integralną częścią Danii (Petersen, 1995), analogicznie do Gujany Francuskiej i Francji. Przed rokiem 1953 edukacja zamieszkujących Grenlandię inuitów była bardzo ograniczona i prowadzona przez miejscowy kościół. Wraz z przyłączeniem wyspy do Danii nastąpił jednak okres jej gwałtownej modernizacji, który przejawiał się między innymi posyłaniem inuickich dzieci do szkół w Danii i narzucaniem języka i kultury tego kraju, przy jednoczesnym wzroście wpływu Duńczyków z kontynentu na lokalną politykę. Taki stan rzeczy trwał do 1979 roku, gdy Grenlandia uzyskała znaczną autonomię, która pozwoliła jej między innymi na decydowanie o własnej polityce językowej (ibid.).

3.2. Polityki językowe w niepodległych państwach do połowy XX wieku

Proces uzyskiwania niepodległości przez poszczególne państwa Ameryki przebiegał od końca XVIII wieku (Stany Zjednoczone) do drugiej połowy wieku XX (Gujana, Surinam, Belize), co sugeruje zróżnicowanie historycznych okoliczności kształtowania się polityk językowych. Mimo to, jak pokazuje niniejszy podrozdział, proces ten charakteryzował się daleko idącymi podobieństwami. Opisane tu pokrótce przykłady ewolucji polityk względem języków rdzennych uszeregowano według klucza geograficznego, rozpoczynając od państw położonych najdalej na północy. W opisie pominięto wspomniane już trzy kraje, które uzyskały niepodległość w drugiej połowie XX wieku, a także oba analizowane terytoria zależne i, ze względu na brak dostępu do odpowiednich źródeł, kraje Ameryki Centralnej: Gwatemalę, Honduras, Salwador, Nikaraguę, Kostarykę i Panamę. 140

3.2.1. Kanada W Kanadzie po uzyskaniu częściowej niepodległości w 1867 roku głównym zagadnieniem oficjalnej polityki językowej była kwestia statusu języka angielskiego i francuskiego, natomiast języki rdzenne miały drugorzędne znaczenie. Tym niemniej, jak już wspomniano, w drugiej połowie XIX wieku zaczął powstawać system szkół z internatem dla ludności rdzennej, dynamicznie rozwijany w kolejnych dekadach w celu przyśpieszenia przymusowej asymilacji. Szkoły te, prowadzone przez misjonarzy, położone były z dala od miejsc pochodzenia uczniów, by jak najbardziej osłabić ich więzi z rdzenną kulturą. W wielu przypadkach dzieci były siłą odbierane rodzicom, zaś w samych szkołach były zmuszane do pracy oraz stawały się ofiarami fizycznej i psychicznej przemocy. Czynniki te, w połączeniu ze złymi warunkami bytowymi i częstymi epidemiami chorób, doprowadziły łącznie do śmierci kilku tysięcy uczniów. Od początku lat 50. XX wieku doszło do istotnej zmiany systemu, gdy rozpoczęto przyjmowanie uczniów pochodzących z ludności tubylczej do szkół publicznych, gdzie mieli oni być poddawani „integracji“ zamiast „asymilacji“. Proces ten w dalszym ciągu oparty był jednak na obowiązku nauki języka angielskiego lub francuskiego kosztem języków rdzennych (Truth and Reconciliation Commission of Canada, 2015).

3.2.2. Stany Zjednoczone W niepodległych Stanach Zjednoczonych językowa i kulturowa asymilacja ludności rdzennej z początku prowadzona była w ograniczonym zakresie, głównie jako element postępującej ku zachodowi kolonizacji ziem, poprzez finansowanie działań polegających na„cywilizowaniu“ zamieszkujących je autochtonów. Od drugiej połowy XIX wieku wprowadzono jednak na szeroką skalę politykę edukacyjną opartą na przymusowej nauce języka angielskiego oraz na chrystianizacji, przy jednoczesnym stosowaniu fizycznych i psychicznych kar wobec uczniów posługujących się językami rdzennymi. Kluczową rolę w tym systemie odgrywały szkoły z internatem (boarding schools), które podobnie jak kanadyjskie szkoły dla autochtonów położone były z dala od miejsca zamieszkania społeczności, z których pochodzili uczniowie, co dodatkowo osłabiało ich więzy z rdzenną kulturą. Dopiero pod koniec lat 20. XX wieku zwrócono uwagę opinii publicznej na negatywne skutki prowadzonej polityki, co doprowadziło do złagodzenia procesu asymilacji, a nawet wprowadzenia pierwszych elementów nauczania dwujęzycznego. Krótki okres reform trwał do zakończenia drugiej wojny światowej, gdy ponownie do głosu doszli zwolennicy polityki przymusowej asymilacji, realizowanej do drugiej połowy lat 60. (Warhol, 2011; McCarty, 2016).

141

3.2.3. Meksyk W Meksyku wraz z uzyskaniem niepodległości w 1821 roku rozpoczął się proces unifikacji nowopowstałego narodu. Jednym ze skutków tej polityki było ustanowienie jednego języka narodowego, hiszpańskiego, a tym samym zepchnięcie języków rdzennych do sfery prywatnej. Zróżnicowanie językowe i kulturowe uważano za przeszkodę na drodze do rozwoju, co prowadziło do otwartej niechęci wobec ludności tubylczej wśród znacznej części społeczeństwa. Bardziej zorganizowane działania na rzecz stworzenia jednolitego narodu zaczęto jednak wprowadzać dopiero w XX wieku, zwłaszcza po rewolucji meksykańskiej zakończonej w 1917 roku (Skrobot, 2014). Oficjalnie i otwarcie uznano kwestię edukacji ludności tubylczej za problem na początku lat 20. i od tego czasu zaczęto wprowadzać w życie skoordynowaną politykę edukacyjną opartą na „wcielaniu, integracji i asymilacji“ (incorporación, integración y asimilación) autochtonów, realizowaną do końca lat 60. W latach 40. w programie edukacji ludności tubylczej pojawiły się co prawda elementy alfabetyzacji w językach rdzennych, jednak ich celem była szybsza asymilacja tubylców i ich lepsze przygotowanie do pracy w dynamicznie rozwijającej się gospodarce rynkowej (Czarny, 2008).

3.2.4. Kolumbia W niepodległej Kolumbii – a wcześniej, w latach 1819-1831, Wielkiej Kolumbii, z której wyłoniły się również Wenezuela, Ekwador i Panama – głównymi czynnikami spajającymi społeczeństwo miały być religia katolicka i język hiszpański. Języki rdzenne pozostawały wówczas na marginesie zainteresowania władz, zaś wśród metyskiej i kreolskiej części społeczeństwa utożsamiano je z biedą i zacofaniem. Skoordynowana polityka asymilacji ludności tubylczej wprowadzona została pod koniec XIX wieku: w 1890 roku wprowadzono ustawę, zgodnie z którą społeczności autochtonów stawały się bezpośrednio zależne od katolickich misjonarzy. Jednym z podstawowych zadań duchownych było zorganizowanie systemu edukacji, którego założenia w wielu przypadkach realizowano w placówkach z internatami, w odosobnieniu od rdzennych społeczności. Metody nauczania wykorzystywane przez misjonarzy różniły się w zależności od regionu i od zakonu sprawującego pieczę nad społecznością: w niektórych przypadkach posługiwano się częściowo językami tubylczymi, by ułatwić naukę autochtonom, w innych zaś ich użycie groziło karami cielesnymi. Przeważnie jednak skutkiem funkcjonowania nowego systemu edukacji była postępująca asymilacja i hispanizacja ludności rdzennej (Pineda Camacho, 2005).

142

3.2.5. Wenezuela Również w Wenezueli, po uzyskaniu niepodległości w wyniku rozpadu Wielkiej Kolumbii, kontynuowano i rozwijano politykę hispanizacji z okresu kolonialnego, jednak jej skuteczność w XIX wieku była bardzo ograniczona, w dużej mierze ze względu na występowanie ludności rdzennej głównie w trudno dostępnym interiorze. Dopiero w XX wieku, wraz z rozwojem przemysłu, komunikacji i ogólnodostępnej edukacji, proces językowej unifikacji zaczął przybierać na sile, a jednym z jego głównych katalizatorów był gwałtowny rozwój przemysłu naftowego od połowy lat 20. – w efekcie w kolejnych dekadach nastąpiła bardzo szybka asymilacja znacznej części ludności rdzennej, obejmująca coraz większą część wnętrza kraju (Bondarenko Pisemskaya, 2010).

3.2.6. Brazylia W pierwszych latach niepodległości Brazylii kraj ten charakteryzował się bardzo dużym zróżnicowaniem językowym i wciąż jeszcze stosunkowo słabą pozycją języka portugalskiego, zwłaszcza w głębi kraju, mimo że posiadał on status jedynego języka oficjalnego. W regionie Amazonii istotną rolę odgrywał wówczas rdzenny język nheengatu; stracił on jednak na znaczeniu w wyniku stłumionego powstania zwanego Cabanagem (1834- 1841), w trakcie którego zginęło kilkadziesiąt tysięcy użytkowników tego języka. W późniejszym okresie, w latach 1870-1918, ważnym procesem prowadzącym do dominacji języka portugalskiego w interiorze był napływ kilkuset tysięcy migrantów z północnego wschodu Brazylii, gdzie dominowała ludność portugalskojęzyczna, która osiedliła się głównie w Amazonii. Równocześnie pod koniec XIX i w pierwszej połowie XX wieku obserwowano znaczny napływ imigrantów z Europy i Japonii, co doprowadziło do stopniowego zaostrzania polityki językowej. Mimo to dopiero za rządów Getúlio Vargasa, zwłaszcza w latach 1937- 1945, wprowadzono politykę przymusowej asymilacji językowej społeczeństwa, której elementem były m.in. kary fizyczne dla osób posługujących się językiem innym niż portugalski (Massini-Cagliari, 2004).

3.2.7. Peru i Boliwia W Peru i Boliwii, podobnie jak w innych byłych koloniach hiszpańskich, po uzyskaniu niepodległości w latach 20. XIX wieku rozpoczęto politykę jednoczenia narodu poprzez próbę hispanizacji społeczeństwa. W przypadku Boliwii dodatkowym impulsem do wzmożenia wysiłków na rzecz hispanizacji w latach 30. i 40. XX wieku była przegrana wojna o Chaco z Paragwajem (1932-1935), podczas której boliwijscy żołnierze, w dużej części znający tylko języki rdzenne, mieli problemy z porozumiewaniem się między sobą (López

143

Florez, 2005). Mimo to, głównie ze względu na znaczną izolację wielu społeczności rdzennych, skuteczność polityki asymilacji tej ludności była ograniczona. W przypadku Peru z kolei, pomimo dominującej roli działań opartych na hispanizacji, w latach 20. XX wieku sytuacja języków rdzennych uległa tymczasowej poprawie w wyniku wprowadzenia oficjalnej polityki indygenizmu. Jakkolwiek cechowała się ona paternalizmem względem autochtonów i zawierała elementy asymilacji kulturowej, przynajmniej częściowo uznawała wartość kultur tubylczych. Od połowy XX wieku indygenizm ponownie zaczął zyskiwać na znaczeniu, zarówno w Peru, jak i w Boliwii – w obu państwach zaczęto rozwijać na szerszą skalę edukację ludności tubylczej na obszarach wiejskich. Zarazem o ile początkowo była ona prowadzona niemal wyłącznie w języku hiszpańskim, z czasem zaczęto rozwijać również elementy edukacji dwujęzycznej (Villari, Menacho López, 2017).

3.2.8. Paragwaj Historia polityki językowej w niepodległym Paragwaju miała szczególny przebieg. W okresie kolonialnym, niezależnie od oficjalnej polityki hiszpańskiej korony, rdzenny język guarani w silnie zmodyfikowanej i zaadaptowanej na potrzeby kolonizatorów formie stał się głównym językiem na tym obszarze, również wśród większości ludności metyskiej i kreolskiej – hiszpańskim posługiwała się wówczas jedynie wąska elita utrzymująca kontakt z metropolią. Sytuacja ta utrzymała się również po uzyskaniu niepodległości na początku XIX wieku, a przez pierwsze dekady dominacja języka guarani nawet się pogłębiła, co związane było w pewnej mierze z polityczną i geograficzną izolacją kraju. W 1848 roku nadano jednak hiszpańskiemu status jedynego języka oficjalnego i rozpoczęto jego nauczanie na wszystkich poziomach edukacji, równocześnie wprowadzając kary dla uczniów używających guarani w szkole. Chociaż sytuacja odwróciła się na krótko podczas wyniszczającej wojny paragwajskiej (1864-1870), gdy to wciąż dominujący wśród ludu język guarani był wykorzystany jako element scalający społeczeństwo, po zakończeniu walk z jeszcze większą siłą wprowadzono politykę hispanizacji jako element „cywilizowania“ kraju w duchu pozytywizmu. Kolejny powrót języka guarani do łask nastąpił podczas wspomnianej już wojny o Chaco, gdy ponownie wykorzystano go jako element paragwajskiej tożsamości w walce z Boliwią, równolegle zaś zaczęto rozwijać przychylniejszy mu dyskurs wśród intelektualistów o poglądach nacjonalistycznych. Swoisty kompromis między oboma skrajnymi postawami względem guarani udało się znaleźć za dyktatury Alfredo Stroessnera, zapoczątkowanej w 1954 roku, wraz z wprowadzeniem oficjalnej polityki dwujęzyczności.

144

Przy tym przez cały ten okres inne języki rdzenne były marginalizowane kosztem albo hiszpańskiego, albo guarani (Makaran, 2014).

3.2.9. Chile W przypadku Chile proces asymilacji ludności tubylczej w XIX wieku dotyczył przede wszystkim członków ludu Mapuche: z jednej strony stanowili oni zdecydowanie najliczniejszą grupę autochtonów, z drugiej zaś z wieloma spośród pozostałych grup rdzennych na terenie kraju nie nawiązano jeszcze wówczas kontaktu. Lud Mapuche do początku XIX wieku cieszył się znaczną autonomią, jednak po uzyskaniu niepodległości przez Chile jego ziemie stały się celem systematycznej i agresywnej kolonizacji, zakończonej pod koniec XIX wieku. W jej wyniku doszło do rozbicia tradycyjnej organizacji społecznej ludu, który równocześnie utracił większość swojego terytorium, co w kolejnych dekadach zmusiło znaczną część jego członków do migracji do miast (Riedemann Fuentes, 2008). Równocześnie, w ramach prowadzonej polityki, przynajmniej do lat 70. zakazywano im – oraz członkom pozostałych ludów tubylczych – używania własnego języka, zaś jako główne narzędzie kulturowej asymilacji wykorzystywano, podobnie jak w pozostałych krajach, system edukacji (Soto, 2008).

3.2.10. Argentyna W Argentynie proces wprowadzania skoordynowanej polityki językowej rozpoczęto w latach 80. XIX wieku, w następstwie działań wojennych w ramach tak zwanego „podboju pustyni“ (conquista del desierto). W ich wyniku podbite zostały rozległe obszary Pampy i Patagonii, dotychczas kontrolowane przez ludność rdzenną, która utraciła tym samym swą suwerenność i zaczęła być siłą asymilowana w ramach nowo powstającego narodu argentyńskiego. Proces ten, podobnie jak w innych krajach regionu, realizowany był głównie za pośrednictwem systemu edukacji. W Argentynie jednak silnym bodźcem dla intensywnej hispanizacji uczniów był również napływ imigrantów z Europy, zwłaszcza z Włoch, którzy na przełomie XIX i XX wieku masowo osiedlali się w kraju. Wspólny język jako podstawa jedności narodu był szczególnie silnie akcentowany w czasach pierwszej prezydentury Juana Perona, na przełomie lat 40. i 50. XX wieku, co przełożyło się na jeszcze większy nacisk na hispanizację w szkole – przy tym jednak języki tubylcze były oficjalnie akceptowane, jeśli ograniczano się do ich używania w domu (López García, 2012).

145

3.2.11. Podsumowanie Jak można zaobserwować na powyższych przykładach, ewolucja polityk językowych w nowo powstałych państwach Ameryki cechowała się daleko idącymi podobieństwami. W niemal wszystkich przypadkach – do pewnego stopnia z wyjątkiem Paragwaju – wraz z uzyskaniem niepodległości dążono do szybkiego zjednoczenia społeczeństwa wokół wspólnego języka i religii. Mimo niechęci kreolskich i metyskich elit do byłych europejskich kolonizatorów, to właśnie ich języki wykorzystywano w tym celu, a chociaż z czasem w różnych państwach pojawiały się postulaty zastąpienia ich językami rdzennie amerykańskimi (Bravo García, 2010), nie zostały one wprowadzone w życie. W XIX wieku polityki poszczególnych państw nastawione na językową unifikację społeczeństw były jednak w większości przypadków mało skuteczne, częściowo poza Stanami Zjednoczonymi, gdzie niepodległość uzyskano najwcześniej i gdzie przeznaczano znaczne środki na ten cel. Istotną przeszkodą dla większości państw Ameryki we wprowadzaniu skutecznej polityki językowej była znaczna izolacja wnętrza kontynentu, gdzie wciąż istniały tubylcze enklawy. W wiele z tych miejsc dopiero w XX wieku, wraz z rozbudową infrastruktury, docierały państwowe instytucje, a przede wszystkim szkoły. To właśnie coraz bardziej powszechny dostęp do systemu edukacji, narzucającego naukę oficjalnego języka i z reguły zakazującego używania języków rdzennych, stał się głównym narzędziem kulturowej asymilacji w tym okresie. Szczególnie skutecznym rozwiązaniem okazały się systemy szkół z internatem, wprowadzone w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i do pewnego stopnia w Kolumbii, które izolowały uczniów od społeczności, z których pochodzili. Ponadto szereg innych czynników wpływał na szybkość i skuteczność asymilacji ludności rdzennej. Istotną rolę odgrywał status języków rdzennych używanych na terytorium danego państwa, liczba ich użytkowników i stopień ich izolacji od metyskiej i kreolskiej części społeczeństwa. Ważnym czynnikiem były również migracje: po pierwsze osób posługujących się językiem oficjalnym na terytoria tubylcze; po drugie samych użytkowników języków rdzennych do miast, co przyśpieszało ich asymilację; po trzecie zaś osób spoza Ameryki, szczególnie z Europy, których napływ często przyczyniał się do bardziej stanowczych działań na rzecz zjednoczenia społeczeństwa wokół wspólnego języka. Ponadto istotną rolę w ewolucji polityk językowych odgrywały działania zbrojne, związane z podbojem rdzennych ziem w pierwszych dekadach niepodległości (Stany Zjednoczone, Chile, Argentyna), tłumieniem wewnętrznych powstań (Brazylia) oraz w ramach wojen między poszczególnymi państwami (głównie Boliwia i Paragwaj).

146

3.3. Globalne zmiany polityki wobec języków rdzennych od 2. połowy XX wieku

Polityki językowe wobec ludności tubylczej do połowy XX wieku skoncentrowane były głównie na przymusowej asymilacji, nie tylko w obu Amerykach, ale także na pozostałych kontynentach. Po zakończeniu II wojny światowej zaczęto jednak obserwować zmiany w oficjalnej postawie względem autochtonów, z początku zwłaszcza na poziomie polityki międzynarodowej. Podwaliny pod późniejsze zmiany polityk wobec ludności rdzennej położyły dwie umowy międzynarodowe: Karta Narodów Zjednoczonych, przyjęta w 1945 roku, oraz Powszechna deklaracja praw człowieka, uchwalona w 1948 roku. Karta Narodów Zjednoczonych powołała do życia Organizację Narodów Zjednoczonych i określiła główne zasady jej funkcjonowania. W art. 1, 13, 55 i 76 dokumentu znajdują się zapisy mówiące między innymi o konieczności szanowania i przestrzegania praw człowieka oraz podstawowych wolności bez względu na różnicę języka (Organizacja Narodów Zjednoczonych, 1945). Z kolei Powszechna deklaracja praw człowieka, uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ, stanowiła próbę określenia podstawowych praw przynależnych wszystkim ludziom. Wśród nich znalazł się zapis o posiadaniu wszystkich wymienionych w dokumencie praw i wolności niezależnie od rasy i języka (art. 2), w tym prawa do wolności i bezpieczeństwa (Art. 3), do równości wobec prawa (art. 7) i do wyboru przez rodziców nauczania, które otrzymają ich dzieci (art. 26) (Zgromadzenie Ogólne ONZ, 1948). Deklaracja ta nie była wiążąca dla poszczególnych państw, a ponadto podobnie jak Karta Narodów Zjednoczonych nie odnosiła się bezpośrednio do języków tubylczych, jednak oba dokumenty stanowiły podstawę dla późniejszych aktów prawnych. Kwestię sytuacji języków rdzennych poruszono bardziej bezpośrednio w Konwencji 107 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczącej ochrony i integracji ludności tubylczej i innych plemiennych i półplemiennych grup ludności w krajach niezależnych, przyjętej w 1957 roku. Zgodnie z artykułem 23 konwencji, dzieci powinny być uczone czytania i pisania w swym języku ojczystym lub innym najczęściej używanym przez grupę, do której należą, a następnie powinny stopniowo przechodzić do nauki języka narodowego lub oficjalnego w danym kraju, przy czym równocześnie języki ojczyste lub wernakularne powinny być podtrzymywane na tyle, na ile to możliwe (Międzynarodowa Organizacja Pracy, 1957). Łącznie dokument ratyfikowało 27 państw, w tym 14 z obu Ameryk (www.ilo.org); ponieważ konwencja, w przeciwieństwie do deklaracji, ma charakter wiążący, stanowiła ona w tych krajach podstawę prawną dla ochrony języków ludności autochtonicznej (Mapa 62). Jej treść odzwierciedlała zarazem dążenie do asymilacji kultur rdzennych: edukacja

147 z wykorzystaniem języków tubylczych stanowić miała jedynie etap wstępny dla nauki w dominującym języku narodowym lub oficjalnym, nie zaś cel sam w sobie, zaś zapis mówiący o podtrzymywaniu języków rdzennych był ogólnikowy i zachowawczy. Równocześnie jednak dokument ten jako pierwszy wskazywał w sposób bezpośredni na prawa językowe dotyczące konkretnie ludności rdzennej, stanowiąc tym samym bardzo ważny krok w ewolucji polityk językowych w Ameryce i na świecie.

Mapa 62. Państwa Ameryki, które ratyfikowały konwencję nr 107 i/lub 169 Międzynarodowej Organizacji Pracy oraz rok ratyfikacji konwencji (stan na 31.12.2018)

Źródło: opracowanie własne na podstawie www.ilo.org 148

W kolejnych dekadach, wraz z postępującymi zmianami w politykach wobec ludności tubylczej obserwowanymi w różnych krajach świata, a także wraz z rozwojem świadomości znaczenia, jakie odgrywa ochrona różnorodności kulturowej, treść Konwencji 107 coraz mniej przystawała do rzeczywistości. W efekcie w 1989 roku przyjęto Konwencję Nr 169 dotyczącą ludności tubylczej i plemiennej w krajach niezależnych, mającą stanowić rozwinięcie poprzedniego dokumentu. W jej preambule wskazano na znaczenie dążenia ludności tubylczej do rozwijania i podtrzymywania własnych języków, zaś w artykule 28 wprowadzono zmodyfikowaną treść artykułu 23 z poprzedniej konwencji. Stwierdza się w nim, że dzieci powinny w miarę możliwości być uczone czytania i pisania we własnych językach, a gdy jest to niemożliwe, władze powinny skonsultować się z ludnością, by przyjąć odpowiednie rozwiązania w edukacji. Zmieniono również zapis, zgodnie z którym ludność powinna mieć możliwość osiągnięcia płynnej znajomości języka oficjalnego lub narodowego danego kraju – w porównaniu z Konwencją 107 usunięto wzmiankę o zastępowaniu nim własnego języka. Ponadto w ustępie mówiącym wcześniej o podtrzymywaniu języków tubylczych zniesiono stwierdzenie „w miarę możliwości“, zaś samo „podtrzymywanie“ zastąpiono ochroną i promocją rozwoju języków oraz posługiwania się nimi (Międzynarodowa Organizacja Pracy, 1989). Konwencję 169 ratyfikowały do końca 2018 roku 22 państwa, w tym 15 z Ameryki Północnej i Południowej, co sugeruje szczególne zaawansowanie polityki wobec ludności rdzennej w tym regionie w porównaniu z resztą świata (Mapa 62). Przy tym zwraca uwagę fakt, że spośród analizowanych w niniejszej pracy państw i terytoriów Grenlandia jest jedynym obszarem spoza Ameryki Łacińskiej, gdzie Konwencja 169 weszła w życie – w przeciwieństwie do anglosaskich: Kanady, Stanów Zjednoczonych, Belize, i Gujany, a także Gujany Francuskiej i Surinamu. Z kolei spośród analizowanych państw latynoamerykańskich jedynie Salwador i Panama nie ratyfikowały dokumentu, przy czym w obu wciąż obowiązuje wcześniejsza Konwencja 107 (www.ilo.org). Innym dokumentem prawa międzynarodowego dotyczącym języków tubylczych jest Deklaracja praw osób należących do mniejszości narodowych lub etnicznych, religijnych i językowych, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1992 roku. Zgodnie z jej treścią, poszczególne państwa mają chronić istnienie i tożsamość językową mniejszości (art. 1) oraz w miarę możliwości zapewnić rozwój i naukę tych języków, w szczególności w ramach systemu edukacji (art. 4), zaś członkowie mniejszości etnicznych mają prawo do swobodnego używania swojego języka, zarówno publicznie, jak i prywatnie (art. 2) (Zgromadzenie Ogólne ONZ, 1992).

149

Pośrednio do kwestii praw językowych ludności tubylczej odnosi się również Powszechna Deklaracja o Różnorodności Kulturowej, przyjęta w 2001 roku przez UNESCO. Mówi ona między innymi o prawie każdego człowieka do wypowiedzi, tworzenia i upowszechniania swojej twórczości w dowolnym języku, a zwłaszcza w języku ojczystym, oraz o prawie do edukacji z poszanowaniem tożsamości kulturowej (art. 5). Ponadto wśród głównych linii Planu Działania dla wprowadzenia w życie dokumentu wskazuje się na ochronę dziedzictwa językowego i zachęcanie do różnorodności językowej, ze szczególnym uwzględnieniem systemu edukacji i przestrzeni cyfrowej (UNESCO, 2001). W sposób bezpośredni o językach rdzennych mówi natomiast Deklaracja praw ludów tubylczych, przyjęta w 2007 roku przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. Zgodnie z artykułem 13 dokumentu ludność tubylcza ma prawo do rewitalizacji, używania, rozwijania i przekazywania kolejnym pokoleniom swoich języków, zaś obowiązkiem władz państwowych jest zapewnienie realizacji tego prawa oraz dostępu do informacji na temat politycznych, prawnych i administracyjnych postępowań w zrozumiałej formie. Artykuł 14 deklaracji mówi z kolei o prawie ludności rdzennej do tworzenia własnego systemu edukacji, zgodnie z metodami przyjętymi w danej kulturze, a także do dostępu, gdy to możliwe, do edukacji we własnym języku (Zgromadzenie Ogólne ONZ, 2007). W przypadku trzech opisanych deklaracji ich znaczenie dla polityki językowej ogranicza fakt, że nie są one wiążące dla państw, które je przyjmują. Mimo to w przypadku Deklaracji praw ludności tubylczej cztery państwa głosowały pierwotnie przeciwko jej przyjęciu, w tym Stany Zjednoczone i Kanada. Ostatecznie oba te kraje po kilku latach zmieniły swoją decyzję, zaś sam dokument, choć jest jedynie deklaracją, posiada znaczenie jako międzynarodowy wzorzec dla zmian polityki wobec ludności tubylczej w poszczególnych państwach (Mitchell, Enns, 2014). Mówiąc o umowach międzynarodowych dotyczących języków tubylczych, warto wspomnieć także o Powszechnej deklaracji praw językowych. Dokument ten opublikowano w 1996 roku jako efekt prac grupy stowarzyszeń i organizacji pozarządowych, które zebrały się w Barcelonie z inicjatywy PEN Clubu podczas międzynarodowej konferencji na temat praw językowych. Deklaracja miała na celu promować równość między językami oraz zwrócić uwagę na negatywny wpływ globalizacji na różnorodność językową (UNESCO, 1996), zaś 15 lat później, w 2011 roku, opublikowano również Manifest z Girony, w którym przedstawiono najważniejsze prawa użytkowników wszystkich języków (www.pen- international.org). Deklaracja nie uzyskała oficjalnego poparcia poszczególnych państw ani międzynarodowych organizacji rządowych lub międzyrządowych, jednak miała pewien

150 wpływ na kształtowanie się polityki językowej na przykład w Meksyku (Kaganiec- Kamieńska, 2013).

3.3.1. Zmiany międzynarodowej polityki wobec ludności tubylczej w obu Amerykach W połowie XX wieku w obu Amerykach zaczęto obserwować rosnącą świadomość i organizację polityczną ludności tubylczej. Wydarzeniem, które można uznać za przełomowy dla tego procesu była pierwsza Ogólnoamerykańska Konferencja Indian, zorganizowana w 1940 roku w meksykańskim mieście Pátzcuaro z udziałem przedstawicieli licznych grup tubylczych, przede wszystkim ze Stanów Zjednoczonych i Meksyku. W oficjalnych deklaracjach pojawiały się co prawda zarówno głosy mówiące o konieczności ochrony kultur rdzennych, jak i promujące asymilację autochtonów, jednak samo wydarzenie stanowiło ważny punkt wyjścia dla późniejszych prac nad tubylczymi politykami. W późniejszych latach zorganizowano jeszcze kilka ogólnoamerykańskich konferencji; prawdopodobnie najważniejsza z nich miała miejsce w 1980 roku również w Meksyku, w mieście Mérida, wyznaczyła ona bowiem oficjalny koniec paternalistycznej polityki wobec autochtonów i początek otwartego uznania wielokulturowego i wieloetnicznego charakteru amerykańskich społeczeństw (Martin, 2015). Innym istotnym wydarzeniem było pierwsze Kontynentalne Forum Ludów Tubylczych, zorganizowane w 1996 roku w meksykańskim stanie Tlaxcala. Wzięli w nim udział liderzy społeczności rdzennych z obu Ameryk, którzy podjęli wspólną decyzję o zacieśnieniu współpracy, by wspólnie wywierać większą presję na rządach i instytucjach międzynarodowych na rzecz ochrony swoich praw (Dominguez Santos, 1997). W obliczu rosnącej świadomości politycznej ludności rdzennej oraz wraz z postępującą zmianą w podejściu do autochtonów, podjęto próby przyjęcia międzynarodowych porozumień na rzecz praw tubylczych na poziomie ogólnoamerykańskim. Najważniejszym z nich był wysunięty przez Organizację Państw Amerykańskich (OAP) projekt stworzenia Amerykańskiej Deklaracji Praw Ludów Tubylczych. Prace nad dokumentem rozpoczęto w 1989 roku, zaś wstępną wersję deklaracji zaakceptowano w roku 1997. Wśród zagadnień poruszonych w jej tekście znajduje się kwestia prawa do wolności wyrażania swojej kultury, w tym do używania języków rdzennych i tradycyjnych form edukacji, przy czynnym wsparciu państw należących do OAP (Międzyamerykańska Komisja Praw Człowieka, 1997). Negocjacje nad ostateczną wersją dokumentu okazały się jednak bardzo trudne, zaś ich ostateczny rezultat pozostaje do dziś niepewny ze względu na istotne różnice interesów między poszczególnymi państwami (Portalewska, 2015).

151

W międzyczasie udało się natomiast dokonać postępów w pracach nad uznaniem praw tubylczych w ramach innej międzynarodowej organizacji skupiającej państwa Ameryki – Wspólnoty Andyjskiej. W 2001 roku prezydenci ówczesnych członków wspólnoty – Boliwii, Kolumbii, Ekwadoru, Peru i Wenezueli – przyjęli w obecności przedstawicieli kilku innych państw Ameryki Łacińskiej oraz Hiszpanii deklarację z Machu Picchu, dotyczącą demokracji, praw ludów tubylczych i walki z biedą. Jeden z zapisów dokumentu mówi o wspieraniu przez sygnatariuszy wysiłków na rzecz ochrony i promocji podstawowych praw i wolności ludów tubylczych, w tym związanych z ich tradycjami językowymi (Declaración de Machu Picchu sobre la Democracia, los Derechos de los Pueblos Indígenas y la Lucha contra la Pobreza, 2001). Rok później państwa należące do wspólnoty podpisały andyjską kartę na rzecz promowania i ochrony praw człowieka, w której deklarują między innymi, że będą promowały programy na rzecz międzykulturowości, zwłaszcza skierowane do ludności tubylczej, realizując je między innymi za pośrednictwem międzykulturowej edukacji dwujęzycznej (Carta Andina para la Promoción y Protección de los Derechos Humanos, 2002).

3.4. Współczesne polityki państw Ameryki wobec języków tubylczych

W niniejszym podrozdziale przedstawiono akty prawne regulujące oficjalną politykę wobec języków rdzennych w analizowanych państwach i terytoriach zależnych Ameryki. Zachowano przy tym kolejność opisu zgodną z kluczem geograficznym zastosowanym w podrozdziale 2.2, rozpoczynając od państw i terytoriów położonych najdalej na północy, z wyjątkiem Grenlandii, opisanej na końcu. W każdym przypadku najpierw analizowana jest konstytucja lub konstytucje danego państwa, następnie akty prawne dotyczące całego państwa, zaś na końcu dokumenty o lokalnym zasięgu, zachowując w miarę możliwości porządek chronologiczny opisu.

3.4.1. Kanada Polityka językowa Kanady w ostatnich dekadach skupiała się, podobnie jak we wcześniejszym okresie, przede wszystkim na kwestii pogodzenia praw użytkowników dwóch głównych języków w kraju, angielskiego i francuskiego – jednym z najważniejszych efektów tych działań był przyznanie im w 1969 roku statusu języków oficjalnych (Burnaby, 2008). Konstytucja Kanady, uchwalona w 1982 roku, w bardzo ograniczonym stopniu dotyczy praw językowych ludności tubylczej. W ustawie zasadniczej wymienione są prawa edukacyjne mniejszości językowych, dotyczą one jednak jedynie osób posługujących się językiem

152 angielskim i francuskim tam, gdzie ich użytkownicy stanowią mniejszość. Z kolei zapisy odnoszące się do autochtonów są bardzo ogólnikowe, mówią bowiem o zachowaniu i rozwijaniu kulturowego dziedzictwa (sekcja 27) oraz o uznawaniu istniejących praw i traktatów dotyczących rdzennej ludności (sekcja 35) (Constitution Act, 1982), przy czym w tym drugim przypadku istnieją wątpliwości, czy zapis ten dotyczy również praw językowych (Leitch, 2005). 10 lat później, w roku 1992, przeprowadzono referendum w sprawie poprawek do konstytucji opartych na tzw. Porozumieniu w Charlottetown. Zmiany w konstytucji miały dotyczyć między innymi większej autonomii ludności tubylczej (Gall, 2006), która pozwoliłaby na prowadzenie skuteczniejszych działań na rzecz ochrony własnych języków w poszczególnych społecznościach rdzennych, jednak reformę odrzucono w referendum. W międzyczasie, w roku 1988, przyjęto ustawę o wielokulturowości, która miała stać się prawną podstawą dla nowej oficjalnej polityki uznającej równość wszystkich kultur. Nie zmieniła ona jednak sytuacji języków rdzennych, które zostały co prawda uznane za część kulturowego dziedzictwa Kanady, na równi z innymi językami bez oficjalnego statusu używanymi w kraju (Canadian Multiculturalism Act, 1988), ale status ten nie wiąże się z dodatkowymi prawami językowymi. W oficjalnej polityce językowej w Kanadzie na poziomie federalnym praktycznie nie porusza się więc kwestii języków rdzennych, przynajmniej wprost – brak chroniących je zapisów w konstytucji lub na poziomie ustawy świadczy bowiem pośrednio o politycznym marginalizowaniu tego zagadnienia. Elementy polityki chroniącej i promującej języki tubylcze są natomiast obecne na poziomie prowincji i terytoriów, przy czym zakres tej polityki znacząco różni się między poszczególnymi jednostkami. W dwóch spośród trzech terytoriów Kanady wybrane języki rdzenne mają status języków współoficjalnych. W Terytoriach Północno-Zachodnich w 1988 roku otrzymało go dziewięć języków tubylczych, dzięki czemu ich użytkownicy posiadają oficjalnie te same prawa i przywileje, co osoby posługujące się językiem angielskim i francuskim. Języki te mogą być używane w kontaktach z instytucjami rządowymi, zaś usługi publiczne mogą być świadczone przy ich użyciu na obszarach, gdzie występuje takie zapotrzebowanie. Ponadto powołano komisarza do spraw języków oraz radę rewitalizacji języków tubylczych w celu koordynowania i nadzorowania ich ochrony (Official Languages Act, RSNWT 1988). Grupa tych samych dziewięciu języków automatycznie uzyskała status języków współoficjalnych również w terytorium Nunavut, utworzonym z części Terytoriów Północno- Zachodnich w 1999 roku. W roku 2008 ograniczono jednak ich liczbę do dwóch języków

153 inuickich: inuktitut i inuinnaqtun, pozostałe bowiem nie były w powszechnym użyciu w nowo powstałym terytorium. W Nunavut status ten wiąże się z możliwością używania języków współoficjalnych w zgromadzeniu ustawodawczym, w sądach oraz w innych oficjalnych instytucjach na szczeblu terytorialnym i lokalnym. Powołano również, podobnie jak w Terytoriach Północno-Zachodnich, komisarza językowego, który ma za zadanie działać na rzecz ochrony języków rdzennych oraz nadzorować przestrzegania praw językowych (Official Languages Act, SNu 2008). Poza tym na podstawie oddzielnego aktu prawnego, również przyjętego w 2008 roku, nauka od przedszkola do 3. klasy szkoły podstawowej może być prowadzona w oficjalnych językach inuickich, ich użytkownicy mają prawo wykorzystywać je w pracy w instytucjach rządowych, a władze lokalne mają obowiązek świadczenia usług w tych językach (Inuit Language Protection Act, SNu 2008, c. 17). Również w innych jednostkach administracyjnych funkcjonują akty prawne dotyczące języków rdzennych, jakkolwiek ich zakres jest wyraźnie mniejszy, niż w Terytoriach Północno-Zachodnich i Nunavut. W trzecim kanadyjskim terytorium, Jukonie, od 1988 roku w ustawie o językach uznaje się ich znaczenie i wyraża się chęć wspierania działań na rzecz ich ochrony i rozwoju. Ponadto od 2002 roku miejscowe języki tubylcze mogą być używane w zgromadzeniu ustawodawczym na równi z angielskim i francuskim (Languages Act, RSY 2002), jakkolwiek akt prawny nie precyzuje, których języków dotyczy ten zapis. W Manitobie od 2010 roku siedem języków rdzennych posiada status języków używanych w tej prowincji, zaś zgodnie z preambułą przyjętego wówczas aktu prawnego władze powinny brać udział w ich promocji i ochronie (Aboriginal Languages Recognition Act, SM 2010) co ma jednak wartość jedynie symboliczną, jako że nie wiąże się z żadnymi dodatkowymi prawami ludności tubylczej lub zobowiązaniami władz. W Kolumbii Brytyjskiej ustawa prowincjonalna o dziedzictwie, języku i kulturze rdzennej z 1996 roku stwierdza, że prowincja chce działać na rzecz zachowania, odnowy i rozwoju języków tubylczych, a także potwierdza prawo do funkcjonowania utworzonej wcześniej rady dziedzictwa, języka i kultury Pierwszych Narodów (First Peoples’ Heritage, Language and Culture Act, RSBC 1996). Również w Saskatchewan oficjalna polityka obejmuje ochronę, promocję i wspieranie języków tubylczych (Multiculturalism Act, SS 1997), a także uznaje znaczenie języków Metysów, w tym języka miszif, dla kanadyjskiej kultury i dziedzictwa (Métis Act, SS 2001). W Quebeku z kolei Karta Języka Francuskiego nie tylko uznaje prawo ludów tubylczych do ochrony i rozwijania swoich języków, ale także wskazuje, że inne zapisy dokumentu promujące język francuski nie dotyczą instytucji administracji tubylczej i niektórych szkół dla ludności rdzennej oraz nie obowiązują na terenie rezerwatów tubylczych (Charter of the French

154 language, CQLR, 1977) – tym samym ludność rdzenna dysponuje większą autonomią dotyczącą własnego języka. W Nowej Szkocji natomiast prowincjonalna ustawa z 1998 roku pozwala społecznościom z ludu Mikmak na uchwalanie własnych przepisów dotyczących edukacji w poszczególnych rezerwatach (Mi’kmaq Education Act, SNS 1998). Ponadto w niektórych jednostkach administracyjnych na mocy traktatów podpisanych z rdzennymi grupami etnicznymi te ostatnie mają na terytorium objętym traktatem dodatkowe prawa językowe, np. w zakresie edukacji lub posługiwania się własnymi językami w przypadku formalności administracyjnych (Choquette, 2016). W efekcie elementy nauki tubylczych języków i kultur mogą być wprowadzane w szkołach nie tylko w trzech terytoriach Kanady, ale także w innych jednostkach, w szczególności w prowincjach Manitoba, Saskatchewan, Alberta, Kolumbia Brytyjska (Burnaby, 2008) i Quebec (Choquette, 2016), nawet jeśli dzieje się to jedynie w lokalnej skali.

3.4.2. Stany Zjednoczone Konstytucja Stanów Zjednoczonych nie tylko nie przyznaje żadnych szczególnych praw użytkownikom języków rdzennych (Fife, 2005), ale również w żadnym miejscu nie wspomina o ludności tubylczej. Na poziomie federalnym od 1990 roku funkcjonuje natomiast ustawa o językach rdzennych, uznająca specjalny status ludności tubylczej i określająca, że elementem polityki Stanów Zjednoczonych powinna być ochrona i promocja prawa tej ludności do używania i rozwijania swoich języków. Wspierane ma być zwłaszcza nauczanie języków rdzennych na wszystkich poziomach edukacji, w szczególności na obszarach, gdzie władzę lokalną sprawuje ludność tubylcza, zaś prawo do ich używania nie powinno być ograniczane, również w ramach publicznej edukacji (Native American Language Act, 1990). Zapisy te były jednak mało konkretne (Fife, 2005), co starano się częściowo uzupełnić za pomocą nowej ustawy uchwalonej w 1992 roku, zapewniającej częściowe finansowanie programów na rzecz rewitalizacji języków rdzennych (Native American Language Act, 1992), jakkolwiek przeznaczane na ten cel środki okazały się bardzo ograniczone w stosunku do zapotrzebowania (Fife, 2005). Podobne rozwiązanie wprowadzono również w 2006 roku w ramach ustawy o ochronie języków rdzennych, na mocy której ustanowiono dodatkowe granty na finansowanie programów nauki i rewitalizacji tych języków wśród społeczności tubylczych (Esther Martinez Native American Languages Preservation Act, 2006). Na poziomie poszczególnych stanów, w jednym przypadku języki tubylcze posiadają status języków współoficjalnych: w stanie Alaska w 2014 roku przyjęto ustawę, na mocy której przyznano go 20 językom rdzennym. Ograniczenia dotyczące praw związanych z tym

155 statusem są jednak znaczne, ustawa wskazuje bowiem, że władze stanowe i municypalne nie mają obowiązku wykorzystywać w swoich działaniach innych języków niż angielski (House Bill No. 216, 2014). Ponadto w stanie Hawaje zgodnie z miejscową konstytucją od roku 1978 status współoficjalny na równi z angielskim posiada język hawajski49, przy czym zakres jego wykorzystania w sprawach publicznych jest ograniczony do sytuacji wskazanych przez inne akty prawne (The Constitution of the State of Hawaii, 1959). Równocześnie według danych z 2005 roku, w 39 spośród 50 stanów istniały dodatkowe akty prawne dotyczące edukacji ludności tubylczej. Ich zakres był przy tym bardzo zróżnicowany: w 11 stanach edukacja ludności tubylczej regulowana była porozumieniami z przynajmniej częścią plemion rdzennych; w 26 istniały specjalne programy nauczania dla ludności tubylczej; w 17 wprowadzono oddzielne prawa dotyczące nauczycieli uczących tę ludność, regulujące np. zasady przyznawania certyfikatów znajomości ich języków i kultury; w 22 powołano stanowe komitety zajmujące się edukacją ludności tubylczej; w 16 oddzielne akty prawne regulowały kwestie finansowania tej edukacji; natomiast w 24 stanach istniały przepisy dotyczące stypendiów i grantów dla uczniów należących do ludności rdzennej. W większości przypadków akty prawne należące do poszczególnych kategorii nie dotyczyły jednak bezpośrednio nauczania języków tubylczych, spośród pozostałych tylko niektóre miały na celu ich ochronę, zaś ich zakres był w większości przypadków bardzo ograniczony. Wspomniane przepisy dotyczące ochrony języków rdzennych funkcjonują przede wszystkim w jednostkach położonych w centrum i na zachodzie kraju, a także w stanach Alaska i Hawaje (McCoy, 2005). Dla przykładu, w Arizonie na mocy opinii prokuratora generalnego z 2001 roku publiczne szkoły stanowe mogą organizować lekcje języków i kultur tubylczych, również dla uczniów, którzy nie posługują się biegle angielskim, zaś kodeks administracyjny określa wymagania dla nauczycieli języków obcych, do których oficjalnie zaliczane są również języki tubylcze. W Dakocie Południowej według tzw. skodyfikowanych przepisów (Codified Laws) na stanowych uniwersytetach prowadzone mają być badania nad kulturami i językami miejscowej ludności tubylczej, zaś kodeks administracyjny określa wymagania dla programów nauczania na temat kultur rdzennych w szkołach. Z kolei w stanie Waszyngton zgodnie z ustawą o edukacji języki tubylcze mogą być nauczane w szkołach jako języki obce na tych samych zasadach, co inne języki, zaś zgodnie z kodeksem administracyjnym edukacja ta może odbywać się we współpracy ze społecznościami indiańskimi i powinna je wspierać

49 Jak już jednak wspomniano, w Stanach Zjednoczonych w danych ze spisów powszechnych nie jest on uznawany za język tubylczy. 156 zgodnie z ich potrzebami – jednym z narzędzi mających na celu osiągnięcie tego celu było wprowadzenie zasad przyznawania certyfikatów dla nauczycieli języków i kultur rdzennych (McCoy, 2005).

3.4.3. Meksyk Po reformie konstytucyjnej przeprowadzonej w Meksyku w 2001 roku, ustawa zasadnicza uznaje w artykule 2. prawo ludności tubylczej do ochrony i rozwoju własnych języków, a także deklaruje wsparcie edukacji międzykulturowej i dwujęzycznej przez władze (Constitución Política de los Estados Unidos Mexicanos, 1917). Te stosunkowo ogólnikowe stwierdzenia zostały następnie znacząco rozwinięte i uzupełnione w ustawie o prawach językowych ludności tubylczej. Określa ona, że 68 języków rdzennych używanych na obszarze Meksyku posiada wraz z hiszpańskim status języków narodowych. Przy tym w pierwotnej wersji ustawy równy status tych języków był ograniczony przez terytorium, lokalizację i kontekst, w których były używane (Ley General de Derechos Lingüísticos de los Pueblos Indígenas, 2003), natomiast reforma z 2015 roku zniosła to ograniczenie. Równocześnie ustawa, oprócz nadania językom rdzennym statusu języków narodowych, zobowiązuje władze do ich uznawania, promowania i ochrony, w tym do umożliwienia ich używania w urzędach i w sądach za pośrednictwem tłumaczy – zwłaszcza w jednostkach administracyjnych, gdzie żyją zwarte społeczności posługujące się tymi językami – do zapewnienia dostępu do edukacji międzykulturowej i dwujęzycznej w szkolnictwie podstawowym, do promowania międzykulturowości, wielojęzyczności i szacunku do innych kultur na pozostałych etapach nauczania, a także do wspierania ich użycia w środkach masowego przekazu. Ponadto ustawa zobowiązuje władze do stworzenia szeregu instytucji mających chronić i promować języki rdzenne, w tym narodowego instytutu języków tubylczych (Ley General de Derechos Lingüísticos de los Pueblos Indígenas, 2015). Również w innych aktach prawnych na poziomie federalnym znajdują się zapisy dotyczące języków rdzennych. Zgodnie ze zreformowaną w 2003 roku ustawą o edukacji, jednym z zadań nauczania jest promowanie wielojęzyczności i praw językowych ludności tubylczej, zaś uczniowie należący do tej ludności powinni mieć dostęp do obowiązkowej edukacji zarówno po hiszpańsku, jak i w swoich językach. Zarazem władze powinny udzielać szczególnego wsparcia szkołom leżącym na terytoriach społeczności tubylczych, udostępniać materiały w językach rdzennych oraz dostosowywać program nauczania do charakterystyki językowej ludności rdzennej, zaś nauczyciele pracujący w ramach systemu edukacji tubylczej powinni znać język społeczności, wśród której pracują (Ley General de Educación, 1993).

157

Także federalna ustawa o zdrowiu przyznaje szczególne prawa użytkownikom języków rdzennych: od roku 2006 przedstawiciele służby zdrowia powinni przekazywać informacje członkom społeczności i ludów tubylczych na temat usług zdrowotnych, planowania rodziny i edukacji zdrowotnej także w językach rdzennych, zaś od roku 2012 członkowie społeczności i ludów tubylczych mają prawo do uzyskiwania informacji na temat stanu zdrowia w tych językach (Ley General de Salud, 1984). Równocześnie na poziomie stanów istnieją dodatkowe przepisy dotyczące praw językowych ludności tubylczej. Osobne ustawy o prawach tubylczych funkcjonują w 27 spośród 32 jednostek administracyjnych najwyższego rzędu – brakuje ich jedynie w stanach Kalifornia Dolna Południowa, Coahuila, Michoacán i Tamaulipas oraz w mieście Meksyk, przy czym spośród tych pięciu jednostek tylko w przypadku Tamaulipas brakuje również zapisów dotyczących ochrony kultur i języków tubylczych w konstytucji tego stanu (López Bárcenas, 2010; www.cndh.org.mx). Zakres dodatkowych praw oficjalnie chroniących języki rdzenne jest przy tym zróżnicowany i z reguły większy w jednostkach zamieszkanych przez znaczną liczbę i odsetek ludności tubylczej. Przykładowo w stanie Chiapas, na mocy ustawy o prawach i kulturach tubylczych przyjętej w 1999 roku, w przypadku spraw sądowych członkowie społeczności tubylczych mają prawo do tłumacza znającego ich język i kulturę oraz do składania zeznań w swoim języku, w więzieniach powinny być wprowadzane programy resocjalizacji biorące pod uwagę użytkowników języków rdzennych, osoby mające oficjalną jurysdykcję na obszarach występowania społeczności tubylczych powinny znać miejscowy język, zapisy w rejestrze cywilnym w takich społecznościach mają odbywać się z udziałem tłumaczy, władze stanowe i lokalne mają wspierać ochronę i rozwój języków rdzennych, zaś członkowie społeczności tubylczych powinni mieć dostęp do edukacji międzykulturowej i dwujęzycznej w swoim języku oraz po hiszpańsku. Ponadto ustawa wskazuje 9 ludów rdzennych uznawanych i szczególnie chronionych na obszarze stanu, wskazując przy tym, że również członkowie innych grup tubylczych są objęci jej zapisami (Ley de Derechos y Cultura Indígenas del Estado de Chiapas, 1999). Podobne zapisy posiada ustawa o prawach i kulturze tubylczej w stanie Meksyk, przyjęta w 2002 roku. Określa ona, że społeczności tubylcze mają prawo do zachowania swoich języków i używania toponimów, które z nich pochodzą, pierwszeństwo przy obejmowaniu stanowisk związanych z jurysdykcją na obszarach zamieszkanych przez te społeczności mają mieć osoby posługujące się językiem danego regionu, w więzieniach powinny być wprowadzane specjalne programy resocjalizacji dla użytkowników języków

158 rdzennych, personel służby zdrowia pracujący wśród tubylczych społeczności powinien znać miejscowy język przynajmniej w podstawowym zakresie i mieć dostęp do tłumaczy, władze mają wspierać rozwój środków masowego przekazu w językach rdzennych, społeczności tubylcze mają prawo do ochrony i promowania swoich języków, edukacja ma mieć charakter międzykulturowy i dwujęzyczny, a ludność tubylcza ma mieć udział w nauczaniu swoich języków. Ponadto ustawa wskazuje również 5 ludów rdzennych dla stanu Meksyk wraz z głównymi zamieszkiwanymi przez nie municypiami (Ley de Derechos y Cultura Indígena del Estado de México, 2002). Dla porównania, w stanie Kalifornia Dolna, charakteryzującym się znacznie niższą liczbą i odsetkiem użytkowników języków rdzennych, prawa językowe określone przez tamtejszą ustawę o prawach i kulturach tubylczych z 2007 roku są wyraźnie mniej rozwinięte. Dokument ten wskazuje 5 ludów rdzennych tradycyjnie zamieszkujących terytorium stanu, gwarantuje wszystkim przedstawicielom ludności tubylczej prawo do używania i ochrony własnych języków, a także stwierdza, że władze będą wspierały edukację międzykulturową i dwujęzyczną (Ley de Derechos y Cultura Indígena del Estado de Baja California, 2007). Z kolei w stanie Michoacán, jednej z pięciu jednostek nieposiadających oddzielnej ustawy o prawach ludności tubylczej, od 2014 roku zgodnie ze stanową konstytucją ludność tubylcza posiada prawo do dostępu do wymiaru sprawiedliwości w swoich językach za pośrednictwem tłumacza, do używania, ochrony i rozpowszechniania tych języków, a także do edukacji tubylczej, międzykulturowej i wielojęzycznej na wszystkich poziomach nauczania, której program ma być opracowywany we współpracy z rdzennymi społecznościami i z poszanowaniem ich kultur. Dokument wymienia również ludy rdzenne dla tego stanu i stwierdza, że władze mają wspierać ludność tubylczą poprzez tworzenie praw i instytucji na rzecz rozwoju języków rdzennych (Constitución Política del Estado Libre y Soberano de Michoacán de Ocampo, 1918). Najmniej rozwiniętymi prawami językowymi dla ludności tubylczej charakteryzuje się natomiast, oprócz Tamaulipas, stan Coahuila: jego konstytucja stwierdza jedynie, od 2013 roku, że rdzenni mieszkańcy w przypadku spraw sądowych mają prawo do tłumaczy znających ich język i kulturę (Constitución Política del Estado de Coahuila de Zaragoza, 1918).

3.4.4. Gwatemala W Gwatemali zgodnie z konstytucją obowiązującą od 1985 roku państwo uznaje, szanuje i promuje rdzenne języki i dialekty, zaś edukacja w regionach, gdzie przeważa

159 ludność tubylcza, powinna być w miarę możliwości dwujęzyczna. Ponadto ustawa zasadnicza określa, że jedynym językiem oficjalnym państwa jest hiszpański, natomiast tzw. języki wernakularne – czyli w praktyce języki rdzenne – stanowią część kulturowego dziedzictwa narodowego (Constitución Política de la República de Guatemala, 1985). Drugim podstawowym aktem prawnym regulującym funkcjonowanie języków tubylczych w kraju jest ustawa o językach narodowych z 2003 roku. Określa ona, że języki Majów oraz ludów Garifuna i Xinka mają status języków narodowych i stanowią ważny element tożsamości narodowej, który ma być uznawany, chroniony, rozwijany i szanowany, w szczególności przez instytucje administracji publicznej oraz w systemie edukacji. Zgodnie z ustawą m.in. wszelkie oficjalne akty prawne mają być tłumaczone na te języki, dostęp do usług publicznych ma być możliwy za ich pośrednictwem, urzędnicy powinni być uczeni ich znajomości, odpowiednie instytucje mają prowadzić i publikować statystyki oraz badania na ich temat, wiedza na temat języków ma być rozpowszechniana za pomocą środków masowego przekazu, a państwo przeznaczy dodatkowe środki finansowe na realizację tych celów (Ley de Idiomas Nacionales, 2003).

3.4.5. Belize Konstytucja Belize z 1981 roku w żadnym miejscu nie odnosi się bezpośrednio do języków rdzennych – jedyny zapis pośrednio ich dotyczący mówi, że każda zatrzymana osoba ma prawo do informacji o przyczynie zatrzymania w jęyzku, który rozumie, a także do nieodpłatnej asysty tłumacza podczas procesu (Belize Constitution, 1981). Również żaden inny akt prawny w Belize nie przyznaje ludności tubylczej dodatkowych praw językowych – w szczególności ustawa o edukacji i szkoleniu z 2010 roku stwierdza jedynie, że żadna szkoła nie ma prawa odmówić przyjęcia osoby ze względu na używany przez nią język (Education and Training Act, 2010).

3.4.6. Honduras Konstytucja Hondurasu nie zawiera zapisów bezpośrednio dotyczących praw językowych ludności tubylczej, jakkolwiek określa, że obowiązkiem państwa jest ochrona praw i interesów zamieszkujących je społeczności tubylczych, a także działanie na rzecz ochrony i rozwoju rdzennych kultur (Constitución Política de 1982, 1982). W kraju funkcjonuje natomiast program międzykulturowej edukacji dwujęzycznej stworzony na mocy dekretu prezydenckiego z 1994 roku. W dokumencie tym podkreślono wielokulturowy i wielojęzyczny charakter narodu i wyrażono potrzebę ochrony języków rdzennych, w szczególności tych zagrożonych wyginięciem, za pośrednictwem dwujęzycznego

160 i międzykulturowego nauczania (Acuerdo Presidencial 0719-EP-94, 1994). Zapisy te potwierdzono w 2012 roku w nowej ustawie o edukacji, zgodnie z którą w ramach narodowego systemu nauczania osoby należące do ludności rdzennej mają prawo do nauki w swoim języku ojczystym (Ley Fundamental de Educación, 2012).

3.4.7. Salwador Zgodnie z konstytucją Salwadoru z 1983 roku hiszpański jest jedynym oficjalnym językiem w kraju, natomiast języki tubylcze stanowią część dziedzictwa kulturowego i jako takie mają być chronione, promowane i otaczane szacunkiem. Ponadto w 2014 roku dodano zapis, na mocy którego państwo uznaje ludy tubylcze i wprowadzi polityki na rzecz rozwoju ich tożsamości etnicznej i kulturowej (Constitución de la República de El Salvador, 1983). Rozwinięcie i uzupełnienie tych zapisów znajduje się w ustawie o kulturze z 2016 roku, zgodnie z którą języki tubylcze stanowią część dziedzictwa kulturowego Salwadoru, a państwo ma obowiązek promować działania na rzecz ich ratowania, nauczania i otaczania szacunkiem na terytorium całego kraju. Ustawa stwierdza także, że grupy etnojęzykowe żyjące w Salwadorze mają prawo praktykować, wzbogacać i rozprzestrzeniać swoją kulturę, a także być wolne od dyskryminacji, w tym z powodu języka. Szczególną rolę w realizacji tych zapisów mają odgrywać władze lokalne. Państwo może ponadto wspierać finansowo inicjatywy na rzecz badania, nauczania i promocji języków rdzennych (Ley de Cultura, 2016). Żadne prawa językowe ludności tubylczej nie są natomiast określone przez ustawę o edukacji (Ley de Educación, 1996).

3.4.8. Nikaragua Konstytucja Nikaragui z 1987 roku określa, że jedynym językiem oficjalnym kraju jest hiszpański, natomiast języki społeczności tubylczych z Wybrzeża Karaibskiego również są w oficjalnym użyciu w zakresie ustalonym przez prawo. Ustawa zasadnicza stwierdza także, że członkowie tych społeczności mają w swoim regionie prawo do edukacji międzykulturowej w swoim języku ojczystym oraz do używania i chronienia swoich języków, zaś państwo ma obowiązek wprowadzać specjalne programy na rzecz ich ochrony, tworzyć prawa zapobiegające dyskryminacji m.in. ze względu na język oraz umożliwić rozpowszechnienie konstytucji także w językach rdzennych. Ponadto od reformy z 2014 roku ustawa zasadnicza rozszerza prawa ludności tubylczej w regionach autonomicznych na Wybrzeżu Karaibskim, w tym gwarantuje szczególną ochronę języków rdzennych na tym obszarze (Constitución Política de la República de Nicaragua, 1987). Ustawa o edukacji z 2006 roku powtarza konstytucyjny zapis o prawie członków społeczności etnicznych

161 z Wybrzeża Karaibskiego do edukacji międzykulturowej w swoim języku na obszarze tego regionu, przy jednoczesnym obowiązku nauki hiszpańskiego. Dodatkowo zgodnie z ustawą w ramach nauczania języka hiszpańskiego w szkole podstawowej i średniej na terenie całego kraju powinny być prowadzone lekcje o językach tubylczych Nikaragui, a edukacja na poziomie regionalnym i lokalnym ma promować ochronę miejscowych języków (Ley General de Educación, 2006).

3.4.9. Kostaryka Zgodnie z treścią zreformowanej w 1999 roku konstytucji, hiszpański jest jedynym oficjalnym językiem Kostaryki, natomiast państwo ma czuwać nad podtrzymywaniem i rozwojem narodowych języków tubylczych (Constitución Política de Costa Rica, 1949). Spośród innych aktów prawnych, ustawa o ludności tubylczej z 1977 roku określa zasady funkcjonowania rezerwatów tubylczych na terenie kraju, przyznając im znaczną autonomię i prawo do samostanowienia, jednak nie porusza kwestii związanych z prawami językowymi (Ley Indígena N° 6172, 1977). Języków rdzennych bezpośrednio dotyczy natomiast wprowadzony dekretem prezydenckim w 1993 roku system edukacji tubylczej, który ma na celu rozwijać edukację dwujęzyczną i dwukulturową na obszarze wspomnianych rezerwatów, z programami nauczania tworzonymi w pierwszej kolejności przez ich mieszkańców, a także promować działania na rzecz ratowania zagrożonych języków. Ministerstwo edukacji ma za zadanie przede wszystkim wspierać kształcenie nauczycieli i pomagać w opracowywaniu materiałów dydaktycznych. Przy tym dekret wyszczególnia, które języki rdzenne są używane – a tym samym mogą być nauczane – w poszczególnych rezerwatach (Decreto Ejecutivo N° 22072, 1993). System edukacji tubylczej został następnie zreformowany w 2013 roku, aby lepiej odpowiadać potrzebom ludności rdzennej, jednak podstawowe założenia dotyczące nauczania i rewitalizacji języków tubylczych nie uległy większym zmianom (Decreto Ejecutivo N° 37801, 2013). Ponadto w Kostaryce od 2000 roku funkcjonuje ustawa o różnorodności etnicznej i językowej, lecz jej zapisy dotyczą jedynie ustanowienia oficjalnego dnia różnorodności, w którego obchodach uczestniczyć mogą wszystkie instytucje publiczne (Ley de Diversidad Étnica y Lingüística N° 8054, 2000) – znaczenie tego aktu prawnego jest więc głównie symboliczne.

3.4.10. Panama Konstytucja Panamy z 1972 roku określa, że języki tubylcze mają być obiektem badań oraz działań na rzecz ich ochrony i promocji, a także że państwo będzie wspierać programy dwujęzycznej alfabetyzacji w społecznościach rdzennych (Constitución Política de la

162

República de Panamá, 1972). Z kolei w 2010 roku weszła w życie ustawa o językach i alfabetach ludów tubylczych Panamy oraz o międzykulturowej edukacji dwujęzycznej. Do najważniejszych elementów ustawy należy wymienienie ośmiu ludów tubylczych, których języki uznane są za rdzenne dla Panamy, określenie alfabetów stosowanych w każdym z nich, wskazanie sposobu organizacji, finansowania i wprowadzania międzykulturowej edukacji dwujęzycznej, a także stwierdzenie, że na wszystkich obszarach tubylczych (comarcas indígenas), obszarach do nich przyłączonych (áreas anexas) i ziemiach wspólnotowych (tierras colectivas), jak również w społecznościach tubylczych poza tymi obszarami języki rdzenne będą nauczane równolegle z hiszpańskim (Ley 88, 2010).

3.4.11. Kolumbia Według konstytucji Kolumbii przyjętej w 1991 roku państwo uznaje i chroni zróżnicowanie etniczne i kulturowe narodu kolumbijskiego. Przy tym językiem oficjalnym w kraju jest hiszpański, natomiast języki i dialekty grup etnicznych również są oficjalne na terytoriach tych grup, zaś edukacja w społecznościach z własnymi tradycjami językowymi ma być dwujęzyczna (Constitución Política de Colombia, 1991). Zapisy te zostały następnie rozwinięte w ustawie z 2010 roku, która określa między innymi, że wszyscy użytkownicy języków rdzennych mogą się nimi posługiwać bez ograniczeń na całym terytorium kraju, przy czym szczególnie podkreślono to prawo w przypadku mieszkańców terytoriów tubylczych oraz corregimiento50 San Basilio de Palenque i departamentu San Andrés y Providencia. Ponadto użytkownicy języków rdzennych mają prawo do posługiwania się nimi przy nieodpłatnej asyście tłumacza przed sądami, organami administracji publicznej i przedstawicielami służby zdrowia, zaś państwo zobowiązane jest do tworzenia i finansowania programów ochrony języków rdzennych, w tym za pośrednictwem środków masowego przekazu i innych materiałów. W kwestii edukacji władze na wszystkich poziomach są zobowiązane do współpracy ze społecznościami tubylczymi, dla których edukacja dwujęzyczna ma być obowiązkowa. Ustawa powołuje również narodową radę do spraw języków rdzennych (Consejo Nacional Asesor de Lenguas Nativas) jako organ mający wspierać ministerstwo kultury we wprowadzaniu w życie zapisów ustawy, a także ustanawia narodowy dzień języków rdzennych (Ley 1381, 2010).

50 Współcześnie w Kolumbii corregimiento oznacza jednostkę administracyjną mniejszą od municypium (municipio) (DANE, b.d.). 163

3.4.12. Wenezuela Zgodnie z konstytucją z 1999 roku hiszpański jest oficjalnym językiem Wenezueli, natomiast języki rdzenne są w oficjalnym użyciu (de uso oficial) dla ludów tubylczych i powinny być otaczane szacunkiem na całym terytorium kraju jako element dziedzictwa kulturowego narodu. Ponadto państwo uznaje ludy i języki tubylcze oraz prawo autochtonów do własnej edukacji o charakterze dwujęzycznym i międzykulturowym (Constitución de la República Bolivariana de Venezuela, 1999). Trzy lata później, w roku 2002, prezydent kraju wydał dwa dekrety dotyczące polityki językowej: określają one, że na obszarach tubylczych (hábitat indígenas) i na innych obszarach zamieszkanych przez społeczności tubylcze języki tych społeczności mają być w obowiązkowym użyciu w formie ustnej i pisemnej na wszystkich etapach edukacji, a wszystkie materiały dydaktyczne w tych językach muszą być zatwierdzone przez narodową radę edukacji, kultur i języków tubylczych (Decreto 1795, 2002; Decreto 1796, 2002). Następnie w 2005 roku zgromadzenie narodowe uchwaliło federalną ustawą o ludach i społecznościach tubylczych, która precyzuje między innymi zasady funkcjonowania międzykulturowej edukacji dwujęzycznej oraz status języków tubylczych. W kwestii edukacji ustawa potwierdza prawo ludności tubylczej do międzykulturowej edukacji dwujęzycznej i określa obowiązki państwa przy jej wprowadzaniu w życie, wśród których znajduje się systematyzacja gramatyki poszczególnych języków rdzennych, rewitalizacja języków zagrożonych wyginięciem, kształcenie specjalistów w nauczaniu dwujęzycznym oraz zapewnienie członkom społeczności tubylczych transportu do szkół. W kwestii statusu języków rdzennych, ustawa potwierdza za konstytucją, że są one w oficjalnym użyciu dla ludności tubylczej, a tym samym państwo ma obowiązek zapewnić tłumaczenie podstawowych aktów prawnych na te języki, asystę tłumacza w przypadku procesów sądowych z udziałem przedstawicieli ludności tubylczej, oficjalne uznanie toponimów używanych przez tę ludność, publikację materiałów w językach rdzennych oraz dostęp do służby zdrowia i informacji medycznej w tych językach (Ley Orgánica de Pueblos y Comunidades Indígenas, 2005). W 2008 roku uchwalono natomiast ustawę o językach rdzennych, będącą aktem prawnym dotyczącym wyłącznie praw językowych ludności tubylczej. Poza powtórzeniem części zapisów ustawy z 2005 roku, wymienia ona 39 języków rdzennych, które mają status języków oficjalnych razem z hiszpańskim, a także stwierdza, że ludy tubylcze mają nie tylko prawo, ale też obowiązek używania swoich języków wewnątrz swych społeczności i we wszystkich sferach życia narodu, do działania na rzecz ich podtrzymywania i rozwoju oraz do

164 systematyzowania sposobu ich zapisu. Ponadto ustawa powołuje narodowy instytut języków rdzennych mający realizować politykę ich ochrony i rozwoju (Ley de Idiomas Indígenas, 2008). W Wenezueli nie ma natomiast szczegółowych aktów prawnych regulujących politykę językową na poziomie poszczególnych stanów.

3.4.13. Gujana Zgodnie z konstytucją Gujany z 1980 roku, w kraju zabroniona jest dyskryminacja ze względu na język, zaś każda zatrzymana lub aresztowana osoba ma prawo do informacji o przyczynach zatrzymania w zrozumiałym dla siebie języku oraz do nieodpłatnej asysty tłumacza podczas procesu. Ponadto od 2001 roku ustawa zasadnicza określa funkcje komisji do spraw ludności tubylczej, która ma za zadanie między innymi dawać rekomendacje dotyczące ochrony i promocji języków tubylczych, zaś od 2003 roku w konstytucji znajduje się zapis, zgodnie z którym ludność tubylcza powinna mieć prawo do ochrony i rozpowszechniania swoich języków, kultury i sposobu życia (Constitution of the Co- Operative Republic of Guyana Act, 1980). Z kolei w 2006 roku prezydent Gujany uchwalił ustawę o ludności tubylczej, która reguluje funkcjonowanie tubylczych wiosek i społeczności oraz określa ich zbiorowe prawa. Kwestii językowych dotyczy ona jednak jedynie w bardzo ograniczonym zakresie i niebezpośrednio: wśród jej zapisów znajduje się między innymi opis funkcji rady wioski, która ma za zadanie wspierać ochronę i rozwój tubylczej kultury (Amerindian Act, 2006). Ustawa o edukacji natomiast w żadnym miejscu nie wspomina o ludności tubylczej ani o kwestiach językowych (Education Act, 1876).

3.4.14. Surinam Jedyny zapis w konstytucji Surinamu dotyczący pośrednio polityki językowej wobec ludności tubylczej określa, że nikt nie może być dyskryminowany ze względu na język (Grondwet van de Republiek Suriname, 1987). W pozostałych aktach prawnych kwestia praw językowych ludności tubylczej nie jest poruszana – w szczególności w ustawie o nauczaniu podstawowym określa się jedynie, że jedną z obowiązkowych umiejętności, które musi nabyć uczeń w trakcie edukacji jest znajomość języka niderlandzkiego (De Lager Onderwijswet, 1960).

3.4.15. Gujana Francuska Jak już wspomniano wcześniej, Gujana Francuska posiada status departamentu i regionu Francji, co oznacza, że przepisy dotyczące między innymi polityki językowej na jej obszarze oparte są na prawodawstwie obowiązującym we Francji metropolitalnej. Ze względu

165 na konstytucyjną zasadę równości wszystkich obywateli, ludność tubylcza w teorii nie może mieć szczególnych praw związanych ze swoją przynależnością etniczną (Filoche, 2011). Co prawda w konstytucji kraju od roku 2008 znajduje się zapis, że języki regionalne należą do francuskiego dziedzictwa (Loi constitutionnelle n°2008-724 du 23 juillet 2008, 2008), jednak nie przekłada się on na konkretne prawa językowe. Ponadto od 1992 roku ustawa zasadnicza kraju jednoznacznie stwierdza, że językiem Republiki jest francuski (Loi constitutionnelle n° 92-554 du 25 juin 1992, 1992). W praktyce od roku 1998 w Gujanie Francuskiej wprowadzano co prawda elementy dwujęzycznej edukacji w ramach eksperymentalnego programu, nie stanowią one jednak elementu szerszej i skoordynowanej polityki językowej (Alby, Leglise, 2014).

3.4.16. Brazylia Konstytucja Brazylii z 1988 roku określa, że tylko władze federalne mogą ustanawiać prawo dotyczące ludności tubylczej. Ponadto zgodnie z ustawą zasadniczą jedynym oficjalnym językiem kraju jest portugalski, natomiast języki rdzenne są uznawane przez państwo i mogą być wykorzystywane przez społeczności tubylcze na poziomie nauczania podstawowego (Constituição da República Federativa do Brasil, 1988). Wprowadzenie tych zapisów stanowiło oznakę odejścia w oficjalnej polityce od dążenia do asymilacji ludności rdzennej, wyraźnie widocznej w ustawie o statusie Indian z 1973 roku, zgodnie z którą jednym z obowiązków państwa było sprawowanie opieki nad ludnością tubylczą i działanie na rzecz jej rozwoju, w miarę możliwości za jej zgodą. Ustawa ta zakładała możliwość alfabetyzacji rdzennych mieszkańców kraju w ich własnych językach, jednak aby uzyskać pełnię praw obywatelskich i przestać podlegać specjalnej opiece państwa należało wykazać się między innymi znajomością języka portugalskiego (Lei Nº 6.001, 1973). Chociaż niektóre zapisy ustawy nie są zgodne z obowiązującą konstytucją, wciąż nie udało się zastąpić jej aktem prawnym bardziej odpowiadającym współczesnej oficjalnej polityce wobec ludności rdzennej (Silva de Alencar, 2015). W 1996 roku uchwalono natomiast nową ustawę o edukacji, zgodnie z którą we współpracy z ludnością tubylczą mają być tworzone programy nauczania dwujęzycznego i międzykulturowego na poziomie szkoły podstawowej, a od 2017 roku w dokumencie znajduje się zapis pozwalający na wprowadzanie nauczania z wykorzystaniem języków rdzennych w społecznościach tubylczych również na poziomie szkoły średniej (Lei Nº 9.394, 1996). Z kolei w 2009 roku uchwalono dekret o edukacji tubylczej, którego jednym z celów jest wzmacnianie znajomości języków ojczystych wśród ludności rdzennej, przede wszystkim poprzez organizację przez instytucje państwowe

166 edukacji dwujęzycznej lub wielojęzycznej w szkołach położonych na terytoriach tubylczych i tworzenie materiałów w językach rdzennych (Decreto Nº 6.861, 2009). Chociaż, jak już wspomniano, zgodnie z konstytucją jedynie władze federalne mogą ustanawiać akty prawne dotyczące ludności tubylczej, w trzech municypiach Brazylii przyznano językom rdzennym status języków współoficjalnych. Pierwszym z nich jest municypium São Gabriel da Cachoeira na północy stanu Amazonas, gdzie od 2002 roku współoficjalne są języki nheengatu, tukano i baniwa. Wraz z przyznaniem im specjalnego statusu władze municypalne zobowiązały się do świadczenia podstawowych usług publicznych, publikowania oficjalnych dokumentów oraz zapewnienia edukacji w szkołach tubylczych w tych trzech językach (Lei Nº 145/2002, 2002). 8 lat później język guarani uzyskał status języka współoficjalnego w municypium Tacuru na południu stanu Mato Grosso do Sul. Ustawa municypalna nadająca mu ten status określa, że lokalne władze powinny wspierać używanie języka guarani w lokalnych szkołach i w środkach masowego przekazu, a także mają prawo używać go w zakresie podstawowych usług zdrowotnych oraz w kampaniach zapobiegania chorobom i ich leczenia. Ponadto język guarani ma być otaczany szacunkiem, a jego używanie nie może być powodem dyskryminacji (Lei Nº 848/2010, 2010). Z kolei od 2014 roku w municypium Bonfim na wschodzie stanu Roraima współoficjalny status posiadają języki macuxi i wapichana. Na mocy ustawy municypalnej nadającej im ten status najpóźniej od roku 2019 oba języki mają być używane w miejscowych urzędach, na tablicach informacyjnych, w oficjalnych dokumentach, w publikacjach lokalnych instytucji i badaczy oraz w szkołach publicznych, zarówno tubylczych, jak i nietubylczych (Folha Web, 2014).

3.4.17. Ekwador W Ekwadorze prawa językowe ludności tubylczej zostały w znacznym stopniu uwzględnione już w poprzedniej konstytucji, uchwalonej w 1998 roku. Zawierała ona między innymi zapis, zgodnie z którym hiszpański był językiem oficjalnym, natomiast keczua, szuar i inne języki rdzenne były w oficjalnym użyciu dla ludów tubylczych w zakresie określonym przez prawo, zaś państwo miało je szanować i stymulować ich rozwój. Każda osoba miała też prawo do informacji w swoim języku ojczystym o postępowaniach prawnych skierowanych przeciwko niej, a państwo gwarantowało edukację międzykulturową i dwujęzyczną opartą przede wszystkim na lokalnym języku (Constitución Política de la República del Ecuador, 1998). Nowa ustawa zasadnicza, wprowadzona w 2008 roku, rozwija niektóre z tych zapisów. Zgodnie z nią język hiszpański pozostaje językiem oficjalnym, natomiast języki keczua

167 i szuar uzyskały wraz z hiszpańskim status języków oficjalnych w relacjach międzykulturowych. Poza tym ludność tubylcza uzyskała możliwość rozwijania własnych systemów międzykulturowej edukacji dwujęzycznej, podkreślono jej prawo do wolnej, międzykulturowej i inkluzywnej komunikacji we własnym języku, a także uznano języki rdzenne za część dziedzictwa kulturowego kraju (Constitución de la República del Ecuador, 2008). Spośród innych aktów prawnych regulujących politykę wobec języków rdzennych w Ekwadorze szczególne znaczenie ma ustawa o edukacji międzykulturowej, określająca zasady funkcjonowania systemu nauczania w kraju. Zgodnie z nią wśród podstawowych zasad edukacji znajduje się wielojęzyczność, w tym prawo do nauki we własnym języku oraz w językach oficjalnych w relacjach międzykulturowych na wszystkich poziomach nauczania. Ustawa określa również jako jeden ze swych priorytetów sprawienie, by języki rdzenne były używane we wszystkich kontekstach społecznych, a także uznaje rodzinę i wspólnotę jako podstawę dla zachowania tożsamości językowej i kulturowej (Ley Orgánica de Educación Intercultural, 2011). Obecnie w Ekwadorze brakuje natomiast osobnego aktu prawnego dotyczącego wyłącznie języków rdzennych, jakkolwiek w zaawansowanym stadium znajduje się projekt ustawy o prawach językowych ludów tubylczych, określający przede wszystkim zasady wykorzystywania lokalnych nazw własnych i toponimów, stosowania języków rdzennych przed wymiarem sprawiedliwości i w środkach masowego przekazu oraz funkcjonowania edukacji międzykulturowej dla osób hiszpańskojęzycznych (Flores, 2017).

3.4.18. Peru W peruwiańskiej konstytucji zapisy dotyczące języków rdzennych znalazły się już w 1979 roku – zgodnie z ówczesną ustawą zasadniczą, jedynie hiszpański był oficjalnym językiem republiki, natomiast keczua i ajmara były w oficjalnym użyciu na obszarach i w zakresie określonych przez prawo, a pozostałe języki stanowiły dziedzictwo kulturowe kraju. Ponadto państwo miało promować badania nad językami rdzennymi i ich znajomość, a także gwarantować społecznościom Keczua, Ajmara i innym grupom rdzennym prawo do podstawowej edukacji również w ich języku (Constitución para la República del Perú, 1979). Zapisy te rozszerzono następnie w nowej konstytucji uchwalonej w 1993 roku, w której określono między innymi, że keczua, ajmara i inne języki rdzenne również mają status języków oficjalnych na obszarach, na których są dominujące, wszyscy Peruwiańczycy mają prawo do używania swoich języków przed jakimkolwiek przedstawicielem władzy za pośrednictwem tłumacza, zaś państwo ma wspierać edukację dwujęzyczną i międzykulturową

168 zgodnie z charakterystyką poszczególnych obszarów oraz działać na rzecz ochrony różnorodności językowej kraju (Constitución Política del Perú, 1993). Warto przy tym zaznaczyć, że już w 1975 roku na mocy prezydenckiego dekretu język keczua został uznany za język oficjalny na równi z hiszpańskim. Zgodnie z dokumentem od roku 1976 jego nauczanie miało stać się obowiązkowe na wszystkich etapach edukacji, zaś od 1977 mógł on być wykorzystywany do kontaktu z wymiarem sprawiedliwości (Decreto Ley Nº 21156, 1975) – zapisy dekretu zostały jednak osłabione przez wspomnianą konstytucję z 1979 roku. Oprócz tego oficjalna polityka wobec języków rdzennych w Peru określana jest przede wszystkim przez dwie ustawy. Pierwsza z nich, uchwalona w 2006 roku, dotyczy ochrony ludów tubylczych, które były najbardziej odizolowane i miały ograniczony kontakt z resztą społeczeństwa. Ustawa gwarantuje tym ludom ochronę ich kultury ze strony państwa i wydzielenie na ich terytorium rezerwatów, do których osoby z zewnątrz mają mieć ograniczony dostęp (Ley Nº 28736, 2006), w teorii tworząc tym samym warunki sprzyjające zachowaniu języków rdzennych używanych na tych obszarach. Druga ustawa, uchwalona w 2011 roku, odnosi się natomiast w sposób bezpośredni do kwestii praw językowych ludności tubylczej zawartych w konstytucji. Określa ona, że używanie, ochrona i rozwój języków rdzennych leży w interesie narodu, a także przyznaje ich użytkownikom szereg praw, w tym do używania ich prywatnie i publicznie, do podtrzymywania i rozwoju własnej kultury, do dostępu do tłumaczeń oficjalnych dokumentów oraz do edukacji w języku ojczystym na wszystkich poziomach nauczania z zachowaniem zasad międzykulturowości. Ponadto zgodnie z ustawą ministerstwo edukacji ma odpowiadać za przygotowanie mapy etnojęzykowej Peru oraz narodowego rejestru języków rdzennych, na podstawie którego określone mają być języki przeważające na poszczególnych obszarach (rozumianych jako dystrykt, prowincja lub region), które mają tam uzyskać status języków oficjalnych na równi z hiszpańskim. Przy tym narodowa polityka na rzecz języków rdzennych wskazuje explicite na możliwość funkcjonowania polityk regionalnych, ustanawianych przez miejscową władzę (Ley Nº 29735, 2011).

3.4.19. Boliwia Obowiązująca obecnie konstytucja Boliwii, przyjęta w 2009 roku, przyznaje ludności tubylczej bardzo daleko idące prawa językowe: określa ona, że hiszpański oraz 36 wymienionych z nazwy języków rdzennych ma status oficjalnych języków państwa, a rząd centralny i władze poszczególnych departamentów muszą posługiwać się przynajmniej dwoma językami: hiszpańskim i jednym z języków rdzennych, używanym na danym

169 obszarze. Również przedstawiciele władzy lokalnej muszą posługiwać się językami danego terytorium, przy czym jednym z nich musi być hiszpański, zaś każdy funkcjonariusz publiczny musi znać przynajmniej dwa języki oficjalne. Ponadto zgodnie z ustawą zasadniczą języki rdzenne mają być szanowane i promowane, nauczanie ma być międzykulturowe i wielojęzyczne na wszystkich poziomach edukacji, a każda osoba uczestnicząca w procesie powinna być sądzona we własnym języku lub, w wyjątkowych przypadkach, za pośrednictwem tłumacza (Constitución Política del Estado, 2009). Ludność tubylcza w Boliwii już wcześniej uzyskała pewne prawa językowe. W 1983 roku na mocy dekretu ministra edukacji w publicznych szkołach wprowadzono nauczanie języków rdzennych, a także przyjęto uniwersalne normy zapisu języków keczua i ajmara (Quisbert Quispe, Choque Canqui, 2003). Normy te zostały rok później potwierdzone prezydenckim dekretem, w którym równocześnie uznano wielokulturowy i wielojęzyczny charakter państwa (Decreto Supremo Nº 20227, 1984). W roku 1994 wprowadzono natomiast ustawę o reformie edukacji, która uznała międzykulturowość i dwujęzyczność za jedne z podstaw nowego systemu nauczania w kraju (Ley Nº 1565, 1994). Z kolei w roku 2000 na mocy prezydenckiego dekretu 34 języki rdzenne uzyskały status języków oficjalnych, a równocześnie rozpoczęto prace nad utworzeniem akademii języków tubylczych i nad rozszerzeniem obecności tych języków w systemie edukacji (Decreto Supremo Nº 25894, 2000), jakkolwiek dokument nie precyzuje, jakie działania powinny być podjęte w tych kwestiach. Już po uchwaleniu nowej ustawy zasadniczej w 2009 roku wprowadzono kolejne akty prawne mających doprecyzować i rozwinąć konstytucyjne zapisy dotyczące polityki językowej. W 2010 roku przyjęto nową ustawę o edukacji, która między innymi stwierdza, że edukacja ludności tubylczej ma zaczynać się w języku ojczystym, a jego użycie ma być kontynuowane przez cały proces nauki, przy czym w społecznościach, w których językiem tym jest hiszpański, język rdzenny nauczany jest jako drugi. Ponadto w przypadku języków rdzennych zagrożonych wyginięciem, równocześnie z ich nauczaniem mają być wprowadzane inne elementy polityki mające na celu ich ochronę i rozwój. Ustawa powołuje również do życia wielonarodowy instytut badań nad językami i kulturami, który z kolei ma stworzyć oddzielne instytuty badań nad każdym językiem rdzennym uznawanym w Boliwii (Ley Nº070, 2010). Drugim bardzo istotnym z perspektywy polityki językowej aktem prawnym jest przyjęta w 2012 roku ustawa o językach i politykach językowych, której celem jest uznanie, ochrona, promocja i rozwój języków rdzennych, a także regulacja praw językowych mieszkańców kraju, w szczególności użytkowników języków zagrożonych

170 wyginięciem. Dokument podkreśla między innymi równość wszystkich języków oficjalnych w państwie, ale także ich terytorialny charakter (territorialidad), rozumiany jako ograniczenie zasięgu praw do usług publicznych w danym języku do obszaru, w którym użycie tego języka jest powszechne. Wśród praw językowych wymienia się w ustawie prawo do otrzymywania w swoim języku usług publicznych oraz informacji o swoich prawach i obowiązkach, do ochrony i rozwoju swojego języka, do oficjalnego używania toponimów oraz imion w formie, w jakiej występują one w języku ojczystym, a także do dostępu do nowych technologii z użyciem języków rdzennych (Ley Nº269, 2012).

3.4.20. Paragwaj Poprzednio obowiązująca konstytucja Paragwaju, uchwalona w 1967 roku, przyznawała szczególne prawa jedynie użytkownikom języka guarani: ustawa zasadnicza zapewniała jego ochronę oraz promowała jego nauczanie i rozwój, a także nadawała mu status języka narodowego kraju razem z językiem hiszpańskim, przy czym jedynie hiszpański był w oficjalnym użyciu. W całym dokumencie nie wspomniano natomiast o użytkownikach pozostałych języków rdzennych ani w ogóle o ludności tubylczej (Constitución de la República del Paraguay, 1967). Status języka guarani wzrósł jeszcze po uchwaleniu w 1992 roku obecnie obowiązującej konstytucji, która określa, że wraz z hiszpańskim jest on językiem oficjalnym, jakkolwiek bez określenia zakresu tego statusu. Nowa konstytucja wspomina również o językach rdzennych, określając je, wraz z innymi językami mniejszości, elementem dziedzictwa kulturowego narodu. Ponadto w kwestii ludów tubylczych państwo uznaje ich prawo do rozwijania tożsamości etnicznej i zobowiązuje się szanować specyfikę ich kultury, szczególnie w ramach oficjalnej edukacji, jakkolwiek w zapisach tych nie wymienia się konkretnych praw językowych (Constitución de la República de Paraguay, 1992). Oprócz konstytucji podstawowym aktem prawnym regulującym sytuację ludności tubylczej w Paragwaju jest ustawa o statusie społeczności rdzennych z 1981 roku, której celem jest między innymi podtrzymanie i ochrona społecznej i kulturowej specyfiki tej ludności, ale która nie wspomina o jej odrębnych prawach językowych (Ley Nº 904/81, 1981). Z kolei w kwestii nauczania w 2007 roku przyjęto ustawę powołującą do życia generalną dyrekcję tubylczej edukacji szkolnej. Zgodnie z dokumentem władze uznają i chronią edukację tubylczą na poziomie podstawowym i średnim, która ma być zorganizowana w zgodzie z prawami, zwyczajami i tradycjami ludności rdzennej. Wśród celów powołanego przez ustawę organu wymienia się umożliwianie produkcji materiałów dydaktycznych

171 w językach rdzennych oraz używania tych języków w nauczaniu przez społeczności tubylcze (Ley Nº 3231/2007, 2007), jakkolwiek bez wyraźnie określonego wsparcia ze strony władz. Ponadto od 2015 roku obowiązuje ustawa o zdrowiu ludności tubylczej (Ley Nº 5469/15, 2015), która jednak nie wspomina o prawie do dostępu do informacji i usług medycznych za pośrednictwem języków rdzennych.

3.4.21. Chile Obowiązująca obecnie konstytucja Chile, uchwalona w 1980 roku, w żadnym miejscu nie wspomina o ludności tubylczej, ani tym bardziej o językach rdzennych (Constitución Política de la República de Chile, 1980). Głównym aktem prawnym regulującym politykę wobec autochtonów, w tym wobec ich języków, jest ustawa o ludności tubylczej z 1993 roku. Określa ona między innymi, że państwo powinno szanować i chronić języki rdzenne, promując ich używanie na obszarach o znacznym odsetku ludności tubylczej, włączając do programu edukacji elementy nauczania tych języków, wspierając ich użycie w środkach masowego przekazu na terytoriach tubylczych, a także promując badania nad językami tubylczymi na uczelniach wyższych. Ponadto w przypadku spraw sądowych w razie potrzeby musi być zapewniony dostęp do tłumacza języka rdzennego, a na obszarach zamieszkanych przez znaczny odsetek autochtonów może być wprowadzana międzykulturowa edukacja dwujęzyczna (Ley 19253, 1993). Szczegóły dotyczące podstawowych celów, programu nauczania i sposobu wprowadzenia w życie edukacji dwujęzycznej określono trzy lata później w dekrecie ministra edukacji publicznej (Decreto 520, 1996), zaś nauczanie języków rdzennych rozszerzono częściowo na ludność nietubylczą w obowiązującej obecnie ustawie o edukacji z 2009 roku: zgodnie z tym dokumentem w przypadku placówek szkolnych o znacznym odsetku uczniów należących do ludności tubylczej jednym z celów powinno być przekazanie wszystkim uczącym się umiejętności podstawowej komunikacji w językach rdzennych (Ley 20370, 2009).

3.4.22. Argentyna Argentyńska konstytucja, zreformowana w 1994 roku, wymienia wśród obowiązków kongresu zagwarantowanie ludności tubylczej prawa do edukacji dwujęzycznej i międzykulturowej (Constitución de la Nación Argentina, 1994), co stanowi jedyną wzmiankę o językach rdzennych w ustawie zasadniczej. Wcześniej, bo w 1985 roku, przyjęto ustawę o polityce tubylczej, w której znalazł się zapis o konieczności zapewnienia nauczania dwujęzycznego w szkole podstawowej na obszarach zamieszkiwanych przez społeczności rdzenne, a także o możliwości wprowadzenia takiego nauczania w placówkach, w których

172 wśród uczniów znajdują się dzieci posługujące się tylko lub głównie językiem rdzennym. Zgodnie z ustawą promowane miało być również kształcenie dwujęzycznych nauczycieli oraz przygotowywanie niezbędnych materiałów edukacyjnych (Ley Nº 23.302, 1985). Zapisy dotyczące edukacji dwujęzycznej są rozwinięte w obowiązującej obecnie ustawie o edukacji narodowej z 2006 roku. Ustawa ta określa jako jeden z celów polityki edukacyjnej zapewnienie ludności tubylczej poszanowania jej języków i tożsamości kulturowej, a także wskazuje na prawo do międzykulturowej edukacji dwujęzycznej do poziomu szkoły średniej włącznie. Przy tym, zgodnie z dokumentem, do obowiązków państwa należy umożliwienie ludności rdzennej udziału w kształtowaniu programu nauczania, wspieranie kształcenia dwujęzycznych nauczycieli oraz promowanie badań na temat języków rdzennych (Ley de Educación Nacional, 2006). Oprócz wymienionych powyżej aktów prawnych na poziomie federalnym, w dwóch prowincjach Argentyny wybrane języki tubylcze uzyskały oficjalny status. W Corrientes na mocy ustawy prowincjonalnej z 2004 roku nadano go językowi guarani, określając przy tym, że ma on być nauczany na wszystkich poziomach nauczania w prowincji, władze mają promować go za pośrednictwem literatury i środków masowego przekazu, stworzony ma być odpowiedni organ odpowiedzialny za jego ochronę, a oznakowania topograficzne mają występować w formie dwujęzycznej (Ley Provincial Nº 5.598, 2004). Z kolei w prowincji Chaco od 2011 roku na mocy ustawy prowincjonalnej oficjalny status posiadają trzy języki tubylcze: qom, moqoit i wichi. Dokument określa, że odpowiednie lokalne ministerstwa, tubylczy instytut prowincji Chaco oraz specjalnie utworzona rada języków tubylczych mają działać na rzecz uznania, ochrony i rozwoju praw użytkowników tych języków, a w celu umożliwienia używania ich w kontaktach z władzami mają być organizowane odpowiednie szkolenia dla tłumaczy (Ley Provincial Nº 6.604, 2011).

3.4.23. Grenlandia Spośród wszystkich analizowanych państw i terytoriów Grenlandia charakteryzuje się najdalej idącymi prawami językowymi dla ludności tubylczej. Konstytucja Danii co prawda o nich nie wspomina (The Constitutional Act of Denmark, 1953), natomiast w 1978 roku duński parlament przyjął ustawę dającą Grenlandii daleko idącą autonomię, która przyznała między innymi grenlandzkiemu status języka współoficjalnego, a przy tym głównego języka na terytorium wyspy, jakkolwiek duński miał być dalej nauczany (The Greenland Home Rule Act, 1978). Zakres autonomii został jeszcze rozszerzony w 2009 roku, a na mocy przyjętej

173 wówczas ustawy grenlandzki stał się jedynym oficjalnym językiem Grenlandii (Act on Greenland Self-Government, 2009).

3.5. Podsumowanie informacji na temat współczesnych polityk państw Ameryki względem języków tubylczych

Polityki językowe wobec ludności tubylczej znacząco różnią się między poszczególnymi analizowanymi państwami i terytoriami zależnymi. W sześciu z nich języki rdzenne posiadają status języków oficjalnych lub narodowych w całym państwie lub terytorium, przy czym zakres tego statusu jest zróżnicowany (Tabela 10). W Grenlandii grenlandzki jest jedynym językiem oficjalnym, zaś w Boliwii, Wenezueli i Meksyku grupa języków rdzennych posiada ten status na równi z hiszpańskim, jakkolwiek w tym ostatnim przypadku nie jest to poparte zapisem w konstytucji, a jedynie w ustawie federalnej. Również w Paragwaju status języka guarani jest równy z hiszpańskim, ale współcześnie jest to język używany przede wszystkim przez ludność nietubylczą, zaś pozostałe języki rdzenne w tym kraju posiadają bardzo ograniczoną ochronę prawną. W Ekwadorze natomiast dwa spośród języków rdzennych, keczua i szuar, są uznane za oficjalne, ale tylko w relacjach międzykulturowych – mają więc niższy status, niż język hiszpański.

Tabela 10. Najważniejsze prawa przyznane językom rdzennym w poszczególnych analizowanych państwach i terytoriach zależnych (w nawiasie rok przyznania danego prawa)

Języki rdzenne Języki rdzenne Państwo / Pozostałe zapisy w Pozostałe zapisy w innych oficjalne na całym oficjalne na części terytorium konstytucjach aktach prawnych obszarze obszaru obowiązek zapewnienia nauczania dwujęzycznego w szkole podstawowej na obszarach zamieszkiwanych guarani w prowincji zagwarantowanie ludności przez społeczności rdzenne Corrientes (2004); tubylczej prawa do edukacji (1985); poszanowanie języków Argentyna - qom, moqoit i wichi dwujęzycznej tubylczych jako jeden z celów w prowincji Chaco i międzykulturowej jako polityki edukacyjnej, prawo do (2011) obowiązek kongresu (1994) edukacji dwujęzycznej do poziomu szkoły średniej, rozwijanej przy udziale społeczności tubylczych (2006) Belize - - - - obowiązek znajomości prawo do nauczania języków przynajmniej jednego języka rdzennych w szkołach (1983); rdzennego przez przedstawicieli uznanie wielojęzycznego 34 języki rdzenne władz na wszystkich szczeblach, charakteru państwa (1984); jako oficjalne języki rdzenne jako obiekt dwujęzyczność jako jedna z Boliwia (2000); 36 języków - szacunku i promocji, prawo do podstaw edukacji (1994); prawo rdzennych jako międzykulturowej ludności tubylczej do oficjalne (2009) i wielojęzycznej edukacji na rozpoczęcia edukacji wyłącznie wszystkich poziomach w języku ojczystym (2010); nauczania, prawo do udziału prawo do otrzymywania w procesie sądowym, posługując w swoim języku usług

174

się własnym językiem rdzennym publicznych oraz informacji (2009) o prawach i obowiązkach, prawo do ochrony i rozwoju swojego języka (2012) możliwość alfabetyzacji ludności nheengatu, tukano tubylczej w jej językach, ale przy i baniwa jednoczesnym ograniczeniu praw w municypium São uznanie języków rdzennych obywatelskich (1973); plan Gabriel da przez państwo, prawo tworzenia programów nauczania Cachoeira (2002); społeczności tubylczych do dwujęzycznego dla szkół Brazylia - guarani używania własnych języków podstawowych przy współpracy w municypium w nauczaniu podstawowym z ludnością tubylczą (1996, Tacuru (2010); (1988) 2009); prawo do wprowadzania macuxi i wapichana nauczania w językach rdzennych w municypium również na poziomie szkół Bonfim (2014) średnich (2017) obowiązek szanowania, ochrony i promocji języków rdzennych, włączania do programu edukacji elementów ich nauczania, wspierania ich użycia w środkach masowego przekazu Chile - - - na terytoriach tubylczych, zapewnienia tłumacza w sprawach sądowych; prawo do edukacji dwujęzycznej na obszarach o znacznym odsetku populacji tubylczej (1993, 1996) obowiązek szanowania języków rdzennych i stymulowania ich keczua, szuar i inne rozwoju przez państwo, prawo języki rdzenne wielojęzyczność oraz prawo do do międzykulturowej w oficjalnym użyciu nauki we własnym języku jako i dwujęzycznej edukacji opartej dla ludów jedna z zasad edukacji, dążenie na lokalnym języku (1998); Ekwador tubylczych (1998); - w nauczaniu do umożliwienia prawo do rozwijania własnych keczua i szuar używania języków rdzennych systemów edukacji przez oficjalne w relacjach we wszystkich kontekstach społeczności tubylcze, uznanie międzykulturowych społecznych (2011) języków rdzennych za część (2008) dziedzictwa kulturowego kraju (2008) grenlandzki jako oficjalny wraz z duńskim (1978); Grenlandia - - - grenlandzki jako jedyny język oficjalny (2009) powołanie komisji ds. ludności tubylczej mającej dawać rekomendacje dotyczące ochrony Gujana - - i promocji języków rdzennych - (2001); prawo ludności tubylczej do ochrony i rozpowszechniania swoich języków (2003) Gujana - - - - Francuska języki Majów oraz ludów obowiązek uznania, szanowania Garifuna i Xinka jako narodowe i promocji rdzennych języków oraz jako element tożsamości i dialektów przez państwo, narodowej, obowiązek ich wprowadzanie w miarę uznawania, ochrony i rozwoju ze możliwości dwujęzycznej Gwatemala - - strony państwa, obowiązek edukacji w regionach tłumaczenia oficjalnych aktów o przeważającej liczbie ludności prawnych na te języki, prawo do tubylczej, języki wernakularne dostępu do usług publicznych jako część kulturowego z wykorzystaniem tych języków dziedzictwa narodowego (1985) (2003)

175

uznanie wielojęzycznego charakteru narodu, konieczność ochrony języków rdzennych poprzez dwujęzyczną Honduras - - - i międzykulturową edukację (1994); prawo do nauki w języku ojczystym dla osób należących do ludności tubylczej (2012) 9 języków tubylczych w Terytoriach języki rdzenne jako element Północno- dziedzictwa kraju, na równi Kanada - Zachodnich (1988); - z innymi językami bez inuktitut oficjalnego statusu (1988) i inuinnaqtun w Nunavut (1999/2008) prawo do posługiwania się językami rdzennymi bez ograniczeń oraz do nieodpłatnej asysty tłumacza przed sądami języki i dialekty i organami administracji grup etnicznych prawo do dwujęzycznej edukacji publicznej, finansowanie przez Kolumbia - oficjalne na w społecznościach z własnymi państwo programów ochrony terytoriach tych tradycjami językowymi (1991) języków rdzennych, obowiązek grup (1991) współpracy władz ze społecznościami tubylczymi w kwestii organizacji obowiązkowej edukacji dwujęzycznej (2010) ustanowienie systemu edukacji obowiązek czuwania nad tubylczej mającego na celu podtrzymywaniem i rozwojem Kostaryka - - rozwój edukacji dwujęzycznej narodowych języków tubylczych i dwukulturowej w rezerwatach przez władze (1999) tubylczych (1993) władze zobowiązane do 68 języków uznawania, promocji i ochrony tubylczych jako prawo ludności tubylczej do języków rdzennych, zapewnienia 68 języków narodowe – status ochrony i rozwoju własnych tłumaczy w urzędach i sądach, tubylczych jako zależny od języków, wsparcie edukacji zapewnienia międzykulturowej Meksyk narodowe na równi terytorium, międzykulturowej edukacji dwujęzycznej z hiszpańskim lokalizacji i dwujęzycznej przez władze w szkolnictwie podstawowym (2015) i kontekstu, (2001) oraz promowania w których są wielojęzyczności na pozostałych używane (2003) poziomach edukacji (2003) prawo do edukacji międzykulturowej we własnych języki społeczności językach ojczystych oraz do tubylczych używania i ochrony tych prawo członków społeczności z Wybrzeża języków dla członków tubylczych z Wybrzeża Karaibskiego Nikaragua społeczności tubylczych Karaibskiego do edukacji w oficjalnym z Wybrzeża Karaibskiego międzykulturowej we własnym użyciu w zakresie (1987); szczególna ochrona języku na tym obszarze (2006) ustalonym przez języków rdzennych w regionach prawo (1987) autonomicznych Wybrzeża Karaibskiego (2014) języki tubylcze jako przedmiot 8 języków tubylczych uznanych badań oraz działań na rzecz za rdzenne w kraju, prawo do ochrony i promocji ze strony nauczania ich w społecznościach Panama - - władz, promocja programów tubylczych w ramach dwujęzycznej alfabetyzacji międzykulturowej edukacji w społecznościach rdzennych dwujęzycznej (2010) przez władze (1972) guarani jako zapewnienie ochrony języka obowiązek uznawania i ochrony Paragwaj narodowy, ale tylko - guarani oraz promocji jego edukacji tubylczej na poziomie hiszpański nauczania i rozwoju (1967); podstawowym i średnim przez

176

w oficjalnym użyciu języki rdzenne jako element władze z uwzględnieniem praw, (1967); guarani jako dziedzictwa kulturowego narodu zwyczajów i tradycji ludności oficjalny (1992) (1992) rdzennej (2007) języki rdzenne jako element keczua i ajmara dziedzictwa kulturowego kraju, w oficjalnym użyciu prawo do podstawowej edukacji uznanie potrzeby wspierania na obszarach we własnym języku (1979); języków rdzennych, w tym ich określonych przez prawo do używania własnych ochrony i rozwoju; prawo do prawo (1979); języków tubylczych przed publicznego używania tych Peru - keczua, ajmara przedstawicielami władzy za języków prywatnie i publicznie, i inne języki pośrednictwem tłumacza, do dostępu do tłumaczeń oraz do rdzenne oficjalne na wsparcie edukacji dwujęzycznej edukacji w języku ojczystym obszarach, na i działanie na rzecz (2011) których są różnorodności językowej ze dominujące (1993) strony władz (1993) obowiązek ochrony i promocji obowiązek promowania działań języków rdzennych przez na rzecz ochrony i nauczania Salwador - - państwo, języki rdzenne jako języków rdzennych na całym element dziedzictwa terytorium kraju przez władze kulturowego kraju (1983) (2016) ochrona i promocja języków hawajski w stanie rdzennych oraz wspieranie ich Hawaje (1978); nauczania jako elementy polityki Stany - 20 języków - kraju (1990); federalny program Zjednoczone rdzennych w stanie finansowania działań na rzecz Alaska (2014) rewitalizacji języków rdzennych (1992, 2006) Surinam - - - - obowiązek używania języków rdzennych w edukacji na języki rdzenne w obszarach zamieszkanych przez oficjalnym użyciu społeczności tubylcze (2002); dla ludów obowiązek tłumaczenia języki rdzenne jako element tubylczych (1999); najważniejszych dokumentów na dziedzictwa kulturowego kraju, Wenezuela 39 języków - języki rdzenne i zapewnienia obowiązek otaczania ich rdzennych jako asysty tłumacza w procesach szacunkiem (1999) oficjalne na równi sądowych (2005); obowiązek z hiszpańskim używania własnych języków (2008) przez społeczności tubylcze i działania na rzecz ich podtrzymywania (2008) Źródło: opracowanie własne na podstawie aktów prawnych wymienionych w podrozdziale 3.4

W niektórych przypadkach języki rdzenne mają ponadto oficjalny status na części obszaru analizowanych państw – dotyczy to zarówno państw federalnych jak i unitarnych. W tej pierwszej grupie znajduje się Argentyna, Brazylia, Kanada i Stany Zjednoczone, gdzie oficjalny status obowiązuje w granicach wybranych jednostek administracyjnych: w Brazylii dotyczy to jednostek najniższego rzędu, zaś w trzech pozostałych przypadkach jednostek najwyższego rzędu. Również w Nikaragui, która jest państwem unitarnym, oficjalny status języków rdzennych obowiązuje w dwóch regionach autonomicznych na Wybrzeżu Atlantyckim. W dwóch innych państwach unitarnych, Kolumbii i Peru, status ten ograniczony jest do obszarów, na których dominuje ludność tubylcza, bez wskazywania konkretnych jednostek administracyjnych, a podobny zapis regulował zasięg obowiązywania statusu języka narodowego dla języków rdzennych w Meksyku w latach 2003-2015.

177

Pozostałe zapisy dotyczące polityk wobec ludności tubylczej, zarówno w narodowych konstytucjach jak i w innych aktach prawnych, również cechują się znacznym zróżnicowaniem (Tabela 10, Tabela 11). Biorąc pod uwagę ustawy zasadnicze, w przypadku ośmiu spośród analizowanych państw i terytoriów zależnych – Chile, Grenlandii, Hondurasu, Kanady, Stanów Zjednoczonych, Belize, Gujany Francuskiej i Surinamu – nie odnotowano żadnych konstytucyjnych zapisów dotyczących języków rdzennych. W pozostałych 15 państwach w konstytucjach znajdują się zarówno zapisy mające przede wszystkim znaczenie symboliczne, jak uznanie języków rdzennych za część dziedzictwa narodowego państwa czy przyznanie ludności tubylczej prawa do ochrony własnych języków, jak i takie, które bardziej bezpośrednio przekładają się na konkretne działania na rzecz tych języków, jak prawo do dwujęzycznej edukacji czy do komunikowania się z przedstawicielami władzy we własnym języku. Tego typu zapisy znajdują się zresztą także w innych aktach prawnych w niemal wszystkich krajach i terytoriach: jedynie w przypadku Belize, Gujany Francuskiej i Surinamu w żadnym oficjalnym dokumencie nie odnotowano wzmianki o językach rdzennych.

Tabela 11. Występowanie wybranych kategorii praw językowych wobec ludności rdzennej w analizowanych państwach i terytoriach zależnych (pogrubieniem zaznaczone prawa zapisane w konstytucji)

Prawo do J. rdzenne J. rdzenne Prawo do kontaktu Prawo do Uznanie, ochrona J. rdzenne Państwo / oficjalne oficjalne edukacji z władzą tłumacza i/lub promocja jako element terytorium w całym w części dwujęzycznej we własnym w sądzie j. rdzennych dziedzictwa państwie państwa języku Argentyna V V V Belize Boliwia V V V V V Brazylia V V V Chile V V V Ekwador V V V V Grenlandia V Gujana V Gujana

Francuska Gwatemala V V V V V Honduras V V Kanada V V Kolumbia V V V V Kostaryka V V Meksyk V V V V V Nikaragua V V V Panama V V

178

Paragwaj (V)51 V V V Peru V V V V V V Salwador V V V Stany V V Zjednoczone Surinam Wenezuela V V V V V

Źródło: opracowanie własne na podstawie aktów prawnych wymienionych w podrozdziale 3.4

Część spośród tych zapisów jest, podobnie jak w przypadku statusu języka oficjalnego, ograniczona przestrzennie, zarówno w państwach federalnych, jak i unitarnych. W przypadku federacji, istotne zróżnicowanie polityk między poszczególnymi jednostkami administracyjnymi zaobserwowano przede wszystkim w przypadku Kanady, Stanów Zjednoczonych i Meksyku, podczas gdy w Wenezueli polityka językowa jest określana na poziomie federalnym, a szczególne prawa dotyczą jedynie obszarów tubylczych. Również w Brazylii i Argentynie polityka wobec języków rdzennych ustalana jest na poziomie ogólnokrajowym, jakkolwiek jak już wspomniano w obu tych państwach niektóre jednostki administracyjne nadały oficjalny status wybranym językom. Podobne zapisy wśród państw unitarnych stosuje się w Nikaragui, gdzie w obu regionach autonomicznych Wybrzeża Atlantyckiego przyznano ludności tubylczej dodatkowe prawa dotyczące edukacji dwujęzycznej. Z kolei w kilku innych krajach o scentralizowanej formie rządów specjalne zapisy dotyczące polityki językowej obejmują swoim zasięgiem mniej lub bardziej dokładnie zdefiniowane terytoria tubylcze. Wyraźnie sprecyzowano je w Panamie, gdzie prawo do edukacji dwujęzycznej posiada ludność rdzenna zamieszkująca trzy kategorie administracyjnie określonych obszarów tubylczych, a także w Kostaryce, gdzie dodatkowe prawa językowe przyznano mieszkańcom rezerwatów. Z drugiej strony edukację dwujęzyczną w Gwatemali wprowadzono tam, gdzie dominuje ludność tubylcza, w Kolumbii zaś na obszarach zamieszkanych przez społeczności o własnych tradycjach językowych. Na podobnej zasadzie w Boliwii dostęp do usług publicznych w językach rdzennych ograniczony jest do obszarów, w których języki te są w powszechnym użyciu, natomiast w Chile ludność autochtoniczna ma wyraźnie większe prawa językowe na obszarach o dużym zagęszczeniu ludności tubylczej. Chronologiczne zestawienie najważniejszych zmian w politykach językowych w poszczególnych państwach i terytoriach na poziomie ogólnokrajowym wskazuje, że ludność tubylcza zaczęła uzyskiwać prawa językowe na większą skalę od lat 80., a dynamika

51 Dotyczy tylko języka guarani. 179 tego procesu utrzymywała się w ciągu następnych dekad (Wykres 1). Zmiany te zbiegły się w czasie z wielką falą demokratyzacji, która od końca lat 70. do początku lat 90. objęła niemal całą Amerykę Łacińską i podczas której w 16 państwach regionu zakończyły się autorytarne rządy (Mainwaring, Pérez-Liñán, 2015). Poniższy wykres przedstawia co prawda ewolucję polityk językowych w sposób uproszczony, jako że wprowadzenie każdej zmiany lub zbioru zmian w konstytucji lub innym akcie prawnym przedstawiono w ten sam sposób, jako jeden prostokąt. Tym samym taką samą wartość na wykresie posiada na przykład wprowadzenie w Boliwii przełomowych dla ludności tubylczej zapisów w konstytucji z 2009 roku oraz jedynie symboliczne uznanie języków rdzennych za element dziedzictwa kulturowego w konstytucji Paragwaju w roku 1992. Niemniej jednak każda z tych zmian stanowiła postęp w stosunku do wcześniejszego stanu, a ich zestawienie daje przynajmniej ogólny obraz ewolucji polityk językowych w czasie.

Wykres 1. Liczba najważniejszych zmian w konstytucjach i w innych aktach prawnych przyznających prawa językowe ludności tubylczej w analizowanych państwach i terytoriach zależnych w poszczególnych latach

3 Zapisy konstytucji

Inne zapisy 2

1987 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017

Źródło: opracowanie własne na podstawie aktów prawnych wymienionych w podrozdziale 3.4

Uogólniając zebrane w niniejszym rozdziale dane, można stwierdzić, że w państwach Ameryki Łacińskiej, a szczególnie na obszarze byłych kolonii hiszpańskich zakres praw językowych ludności tubylczej jest przeważnie większy, niż w pozostałej części obu Ameryk. Szczególnie rozwinięte pod tym względem są Boliwia, Wenezuela, Ekwador, Gwatemala, Meksyk, Kolumbia i Peru, podczas gdy w Belize, Surinamie, Gujanie, Kanadzie i Stanach 180

Zjednoczonych prawa językowe tubylców są mało rozwinięte lub zgoła nieistniejące. Różnicę między Ameryką Łacińską a resztą kontynentu widać szczególnie w przypadku bardzo istotnego z perspektywy zachowania języków rdzennych prawa do edukacji dwujęzycznej, występującego w jakiejś formie we wszystkich krajach należących do tej pierwszej grupy, natomiast nieobecnego w pozostałych państwach i terytoriach zależnych. Przedstawiony podział stanowi jednak pewne uproszczenie, czego dowodzą z jednej strony stosunkowo ograniczone zapisy dotyczące polityki językowej odnotowane w Salwadorze i Paragwaju (nie licząc języka guarani), a w mniejszym stopniu także w Chile, Hondurasie i Kostaryce, a z drugiej strony znaczne prawa językowe ludności tubylczej w Grenlandii, w Nunavut i Terytoriach Północno-Zachodnich w Kanadzie, oraz w stanie Alaska w Stanach Zjednoczonych.

181

4. Przestrzenne aspekty sytuacji języków rdzennych w mieście Meksyk w kontekście lokalnej i federalnej polityki językowej

Celem niniejszego rozdziału jest przedstawienie przestrzennego wymiaru sytuacji języków rdzennych w kontekście oficjalnej polityki wobec języków tubylczych w skali jednego miasta. Analizie poddano miasto Meksyk, wybrane jako przedmiot studium przypadku ze względu na jego specyfikę: z jednej strony jako oddzielna jednostka administracyjna52 posiada ono własną politykę językową, z drugiej zaś, głównie za sprawą procesów migracyjnych obserwowanych w ostatnich dekadach, żyją w nim członkowie wyjątkowo licznych grup tubylczych posługujący się różnorodnymi językami rdzennymi. Przedstawione wyniki uzyskano podczas pięciomiesięcznego pobytu badawczego w mieście Meksyk, zrealizowanego między październikiem 2017 roku a lutym 2018 roku w ramach stypendium rządu Meksyku. Przeprowadzone badania były przestrzennie ograniczone do jednostki administracyjnej stanowiącej zarazem stolicę kraju, mimo że zasięg aglomeracji miejskiej tworzącej Strefę Metropolitalną Doliny Meksyku (Zona Metropolitana del Valle de México) wykracza znacznie dalej, obejmując swym zasięgiem również dużą część stanu Meksyk i fragment stanu Hidalgo. Było to podyktowane brakiem dostępu do danych statystycznych z części municypiów położonych poza miastem Meksyk, różnicami w politykach obowiązujących w poszczególnych jednostkach administracyjnych, a także rozległością aglomeracji – rozszerzenie badania na cały ten obszar było w praktyce niemożliwe. Niemniej jednak municypia należące do Strefy Metropolitalnej Doliny Meksyku a leżące poza granicami administracyjnymi stolicy kraju odgrywają coraz większą rolę w migracjach do i wewnątrz tej strefy (Pardo Montaño, 2012), wobec czego nie mogły zostać zupełnie pominięte w niniejszej analizie. Rozdział podzielony jest na trzy główne części. W pierwszej analizowana jest liczebność i rozmieszczenie przestrzenne ludności tubylczej oraz użytkowników poszczególnych języków rdzennych zamieszkujących miasto. Druga koncentruje się na oficjalnej polityce językowej w mieście Meksyk w kontekście polityki prowadzonej na

52 Do stycznia 2016 roku jednostka ta nosiła oficjalną nazwę Dystrykt Federalny (Distrito Federal), którą zmieniono następnie na miasto Meksyk (Ciudad de México) na mocy dekretu prezydenta (Decreto por el que se declaran reformadas..., 2016). Ponieważ w języku polskim oficjalnie uznawaną nazwą miasta jest Meksyk (Zych, 2013), w niniejszym rozdziale stosuje się zapis „miasto Meksyk“ dla odróżnienia go od nazwy państwa, zapisując wyraz „miasto“ małą literą. 182 poziomie federalnym. Wreszcie trzecia część rozdziału dotyczy rzeczywistej sytuacji języków rdzennych w mieście Meksyk: przedstawione są w niej główne czynniki wpływające z jednej strony na porzucanie przez ludność tubylczą własnych języków, a z drugiej na zachowywanie ich znajomości, ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia polityki językowej oraz czynników przestrzennych na te procesy.

4.1. Ludność tubylcza i języki rdzenne w mieście Meksyk

4.1.1. Dane ilościowe dotyczące ludności tubylczej i użytkowników języków rdzennych Według danych z ostatniego spisu ludności, przeprowadzonego w 2015 roku, w mieście Meksyk żyło 130 tysięcy użytkowników języków rdzennych, co odpowiadało 1,5% całkowitej ludności miasta oraz 17% z ponad 780 tysięcy osób deklarujących przynależność do ludności tubylczej (INEGI, 2016c). Ponadto około 200 tysięcy osób znających języki rdzenne zamieszkiwało 36 spośród 59 municypiów położonych w stanie Meksyk i tworzących Strefę Metropolitalną Doliny Meksyku. Chociaż dane na temat pozostałych 23 municypiów wchodzących w skład tego obszaru nie są dostępne (INEGI, 2016d), można założyć, że liczba osób posługujących się językami rdzennymi w stolicy kraju i jej aglomeracji przekraczała 350 tysięcy – zwłaszcza biorąc pod uwagę, że w spisach powszechnych ich liczba, podobnie jak liczba ludności tubylczej, jest zwykle niedoszacowana (Martínez Casas, 2014). Dostępne dane statystyczne pozwalają na nakreślenie ogólnego obrazu użytkowników języków rdzennych w mieście Meksyk. Według informacji ze spisu powszechnego z 2010 roku, 82% mieszkańców stolicy kraju w wieku co najmniej 5 lat deklarujących znajomość któregoś z języków tubylczych urodziło się poza tym miastem, a 12% przybyło do miasta w ciągu 5 lat poprzedzających spis (INEGI, b.d.-a). Z kolei zgodnie z danymi ze spisu ludności z 2015 roku miasto Meksyk zamieszkiwali wówczas użytkownicy 55 spośród 68 oficjalnie uznanych języków tubylczych, z czego 30% stanowiły osoby posługujące się nahuatl (SEDEREC, b.d.). Ponadto wśród osób deklarujących znajomość któregoś z języków rdzennych odnotowano wyraźną przewagę kobiet (68,4 tysiąca) nad mężczyznami (60,8 tysiąca) (INEGI, 2016c). Dane ze spisu ludności z 2015 roku pozwalają także na przedstawienie rozmieszczenia przestrzennego użytkowników języków tubylczych w mieście i ich udziału w populacji poszczególnych dzielnic (hiszp. delegaciones). Analizując wartości bezwzględne, najwięcej osób posługujących się językami rdzennymi odnotowano w najludniejszej dzielnicy miasta,

183

Iztapalapa, we wschodniej części miasta (ponad 31 tysięcy), a w dalszej kolejności w dzielnicach Gustavo A. Madero na północy (blisko 16 tysięcy) i Tlalpan na południowym zachodzie (ponad 12 tysięcy) (Mapa 63). Z kolei najmniej użytkowników języków rdzennych żyło w dzielnicach Cuajimalpa, La Magdalena Contreras, Miguel Hidalgo i Azcapotzalco na zachodzie i północnym zachodzie, gdzie ich liczba wynosiła między 2 a 4 tysiące.

Mapa 63. Liczba i odsetek użytkowników języków rdzennych w poszczególnych dzielnicach miasta Meksyk, 2015 rok

Źródło: opracowanie własne na podstawie INEGI, 2016c

184

Mapa 64. Odsetek użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej w poszczególnych dzielnicach miasta Meksyk, 2015 rok

Źródło: opracowanie własne na podstawie INEGI, 2016c

Pod względem odsetka użytkowników języków rdzennych wśród ogółu populacji poszczególnych dzielnic miasta Meksyk, wyraźnie najwyższą wartość odnotowano w Milpa Alta na południowym wschodzie, gdzie wyniosła ona ponad 4%, a w drugiej kolejności w sąsiadującej z nią od północy dzielnicy Xochimilco – 2,4% (Mapa 63). Ponadto jeszcze w dzielnicach Tlalpan oraz Iztapalapa wartość odsetka zbliżyła się do 2% – była więc ona najwyższa w południowej, stosunkowo najmniej zurbanizowanej części miasta. Z kolei pod względem odsetka użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej najwyższe wartości odnotowano na wschodzie i północnym wschodzie miasta, w dzielnicach Venustiano Carranza, Iztapalapa (po ok. 22%) i Gustavo A. Madero (blisko 21%), a także na południu, w Milpa Alta i Xochimilco (po ok. 19%) (Mapa 64). Z drugiej strony najniższym odsetkiem charakteryzowała się również położona na wschodzie dzielnica Tlahuac, leżące na zachodzie Álvaro Obregón i Cuajimalpa, a także Azcapotzalco na północnym zachodzie i Benito Juárez w centralnej części miasta (INEGI, 2016c) – w przypadku tej zmiennej trudno więc wskazać wyraźny wzór przestrzenny, według którego rozmieszczone są jej wartości.

185

4.1.2. Dane jakościowe dotyczące ludności tubylczej i użytkowników języków rdzennych Jak już wspomniano, chociaż dane statystyczne mogą służyć do przedstawienia ogólnych informacji na temat użytkowników języków rdzennych, ich wiarygodność jest ograniczona, a ponadto nie zawierają one wielu informacji kluczowych dla zrozumienia sytuacji tej grupy w mieście Meksyk. Jedną z charakterystycznych cech ludności tubylczej na analizowanym obszarze, nie mającą odzwierciedlenia w danych liczbowych, jest jej podział na dwie znacząco różniące się podgrupy. Pierwszą z nich stanowią społeczności rdzenne (pueblos y barrios originarios53), zamieszkujące dzisiejsze terytorium miasta od czasów prekolumbijskich i żyjące przede wszystkim na południu stolicy, w dzielnicach Milpa Alta, Tlalpan i Xochimilco. Niektórzy członkowie tych społeczności, skupieni w osiedlach o wiejskim charakterze zwanych pueblos znajdujących się w granicach miasta, zachowali do dzisiaj prawo do ziemi i podtrzymują tryb życia oparty na rolnictwie, a w szczególności na uprawie agawy (Gomezcésar Hernández, 2011). Głównymi elementami rdzennej tożsamości kulturowej jest dla nich organizacja corocznego święta patrona danego pueblo oraz stosowanie wspólnotowych praktyk i zwyczajów w ramach lokalnego systemu polityczno-społecznego, dotyczących między innymi rozstrzygania sporów oraz podejmowania wspólnych decyzji w ramach społeczności (Medina Hernández, 2007). Ludność ta tradycyjnie posługiwała się przede wszystkim językiem nahuatl, choć niektóre społeczności porozumiewały się w otomi. Od połowy XX wieku nastąpiło jednak bardzo szybkie wyparcie tych języków przez hiszpański w wyniku metysażu kulturowego: o ile według szacunkowych danych w latach 40. ubiegłego stulecia wciąż jeszcze ponad połowa rdzennych mieszkańców tych obszarów znała język nahuatl lub otomi, o tyle w latach 90. odsetek ten spadł do około 3% (Gomezcésar Hernández, 2004). Istotna część spośród nich – około 300 osób według szacunków z 2007 roku – zamieszkuje pueblo Santa Ana Tlacotenco w dzielnicy Milpa Alta, gdzie język nahuatl wciąż odgrywa ważną rolę w podtrzymywaniu tubylczej tożsamości (Mora Vázquez, 2007), jakkolwiek niemal nie ma już wśród nich osób, dla których byłby to język ojczysty (S. Leyva, informacja osobista, 17 lutego 201854). Mimo wszystko dla większości członków społeczności rdzennych

53 Warto zaznaczyć, że wspominane już w podrozdziale 1.2.1. określenia pueblos y barrios originarios oraz comunidades indígenas residentes, chociaż pojawiają się w oficjalnych dokumentach i stanowią wynik kompromisu wypracowanego między władzami a przedstawicielami ludności tubylczej, wciąż budzą duże emocje i nie są akceptowane przez wszystkich członków ludów rdzennych w mieście Meksyk (A. Hernández León, informacja osobista, 21 listopada 2017; P. González Gómez, informacja osobista, 20 stycznia 2018). 54 Lista wszystkich respondentów, z którymi przeprowadzono wywiady podczas realizacji projektu badawczego znajduje się na końcu pracy. 186 w mieście, zwłaszcza mieszkających na obszarach wciąż słabo zurbanizowanych, kwestia własnego języka jest stosunkowo mało istotna, a znacznie większą wagę przykłada się zwłaszcza do kwestii prawa do ziemi (Medina Hernández, 2007). Z kolei wśród przedstawicieli ludów tubylczych przybyłych do stolicy z innych regionów kraju (comunidades indígenas residentes) znajomość języków rdzennych jest znacznie powszechniejsza, chociaż różni się ona znacząco między poszczególnymi pokoleniami migrantów: osoby wychowane w społecznościach tubylczych na prowincji często znają język swojej grupy etnicznej, podczas gdy w pokoleniu ich dzieci i wnuków jego znajomość zwykle zanika lub ogranicza się jedynie do biernego rozumienia. Mimo to liczne wcześniejsze badania terenowe wykazały, że w sprzyjających okolicznościach przedstawiciele kolejnych pokoleń, pomimo wychowywania się w mieście, również potrafią posługiwać się językiem swoich rodziców i dziadków (Martínez Casas, 2014; Molina, Hernández, 2006; Oehmichen, 2005; Romer, 2005). Mówiąc o znajomości języków rdzennych wśród ludności tubylczej pochodzącej spoza stołecznej aglomeracji, należy mieć także na uwadze, że grupa ta jest wewnętrznie bardzo różnorodna: należą do niej użytkownicy ponad 50 języków rdzennych, posiadających ponadto liczne dialekty, będący członkami ludów i społeczności wywodzących się z niemal całego terytorium Meksyku, a przy tym cechujący się zróżnicowanym stopniem asymilacji w ramach dominującej kultury metyskiej (Czarny, 2008; Martínez Casas, 2014; Molina, Hernández, 2006; Romer, 2014). Z tego powodu stosunek członków poszczególnych ludów tubylczych do własnego języka rdzennego jest zróżnicowany, wykazując ponadto zmienność wewnątrz każdej z tych grup, w zależności od szeregu czynników społecznych i ekonomicznych opisanych szerzej w podrozdziale 4.3. Należy także podkreślić, że wykorzystywane dane opisują jedynie niewielką część użytkowników języków rdzennych w mieście Meksyk. Podczas wywiadów przeprowadzonych w trakcie pobytu badawczego rozmówcy zwracali uwagę, że stolicę zamieszkuje duża grupa osób posługujących się językami tubylczymi, której w ogóle nie obejmują oficjalne statystyki i o której niemal niemożliwe jest uzyskanie dokładniejszych danych. Dotyczy to między innymi tubylczej ludności co jakiś czas przybywającej do miasta w poszukiwaniu tymczasowej pracy, osób mieszkających w miejscu zatrudnienia (głównie pracujących na budowie lub jako pomoc domowa), a także użytkowników języków rdzennych, którzy oficjalnie nie przyznają się do ich znajomości (A. Medina Hernández, informacja osobista, 30 października 2017; L. Farfán Rodríguez del Rayo, informacja osobista, 6 listopada 2017; M.R. Martínez Casas, informacja osobista, 11 stycznia 2018;

187

P. González Gómez, informacja osobista, 20 stycznia 2018). W efekcie przedstawiony obraz sytuacji języków tubylczych w mieście Meksyk stanowi jedynie pewne przybliżenie rzeczywistości.

4.1.3. Języki rdzenne w przestrzeni miasta Meksyk Pomimo znacznej liczby użytkowników języków rdzennych na badanym obszarze, na podstawie własnych obserwacji oraz przeprowadzonych wywiadów stwierdzono bardzo ograniczoną obecność języków rdzennych w przestrzeni miasta. Jej głównym przejawem są liczne toponimy pochodzące z języka nahuatl, w tym nazwy osiedli, dzielnic, ulic oraz innych istotnych miejsc na mapie miasta – np. Chapultepec, najważniejszego parku miejskiego i jednej z głównych atrakcji turystycznych stolicy Meksyku – a także związane z nimi nazwy stacji metra i przystanków autobusowych. Niemniej jednak stanowią one jedynie odniesienie do prekolumbijskiej i kolonialnej historii obszaru, na którym znajduje się obecnie miasto – znacznie trudniej wskazać przykłady występowania języków rdzennych w przestrzeni w związku ze współczesną obecnością ludności tubylczej. Problem ten zauważył Narodowy Instytut Języków Tubylczych (Instituto Nacional de Lenguas Indígenas, INALI), dla którego zwiększanie widoczności języków rdzennych w przestrzeni miejskiej stanowi obecnie jeden z priorytetów (A. Arellano Martínez, informacja osobista, 19 października 2017). W wyniku działań instytutu zrealizowano między innymi projekt polegający na przekształceniu krajobrazu językowego na jednym z osiedli w dzielnicy Coyoacán, zamieszkiwanym przez członków ludu Mazahua, poprzez stworzenie tabliczek w języku rdzennym tej grupy z opisami ulic i punktów usługowych. Działania te, chociaż w lokalnej skali okazały się sukcesem, nie przełożyły się na razie na dalsze projekty tego typu w mieście Meksyk, między innymi ze względu na ograniczone zasoby finansowe i ludzkie wspomnianej instytucji (L.I.A. Ruiz Mondragón, informacja osobista, 12 października 2017). Poza tym przykładem, podczas obserwacji prowadzonych w przestrzeni miasta obecność języków rdzennych zaobserwowano jedynie w kilku punktach: w siedzibie INALI, gdzie wszystkie informacje dostępne były po hiszpańsku i w nahuatl, a w większości przypadków także w innych językach (głównie w otomi, mazahua i triqui); na ekranach reklamowych na stacjach metra z okazji Dnia Języka Ojczystego (21 lutego), gdzie wyświetlano krótkie filmy na temat ludów tubylczych mieszkających w mieście, z tekstem nagranym w poszczególnych językach rdzennych i z napisami w języku hiszpańskim; a także na murze wokół kościoła we wspomnianym wcześniej pueblo Santa Ana Tlacotenco

188 w południowej części miasta, gdzie znajdują się nazwy i graficzne przedstawienia okolicznych toponimów w nahuatl wraz z opisem ich znaczenia. Ponadto według jednej z rozmówczyń komunikaty dla pasażerów w pociągu obsługującym południową część miasta (tren ligero) były wcześniej wyczytywane również w nahuatl (A. Hernández León, informacja osobista, 21 listopada 2017), jednak podczas badania odnotowano jedynie komunikaty w języku hiszpańskim. Chociaż powyższe obserwacje dotyczą zaledwie niewielkiego fragmentu rzeczywistości, a inne przykłady zostały niemal na pewno pominięte, przywołani powyżej rozmówcy potwierdzili, że obecność języków rdzennych w przestrzeni miasta jest znikoma.

4.2. Oficjalna polityka językowa w mieście Meksyk

W mieście Meksyk obowiązują akty prawne dotyczące polityki językowej w Meksyku na poziomie federalnym, czyli konstytucja oraz ustawy o językach rdzennych, o edukacji i o zdrowiu, a także konwencja nr 169 Międzynarodowej Organizacji Pracy. Ponadto miasto posiada własne zapisy dotyczące praw językowych ludności tubylczej, chociaż – jak już wspomniano wcześniej – jako jedna z nielicznych jednostek administracyjnych najwyższego rzędu w Meksyku nie posiada osobnego aktu prawnego o ludności tubylczej. Zgodnie z miejscową ustawą o edukacji, nauczanie szkolne ma promować hiszpański jako wspólny język, ale bez szkody dla rozwoju języków rdzennych, które ma chronić i wzmacniać. Równocześnie w edukacji podstawowej – obejmującej pierwszych dziewięć lat nauki szkolnej – ma być brana pod uwagę charakterystyka językowa wszystkich grup tubylczych żyjących w mieście Meksyk (Ley de Educación del Distrito Federal, 2000), jakkolwiek w dokumencie nie ma wzmianki o edukacji dwujęzycznej. W ograniczonym stopniu prawa językowe tubylczych mieszkańców miasta reguluje również ustawa o międzykulturowości, migrantach i ludzkiej mobilności. Przyznaje ona między innymi prawo do tłumacza podczas czynności prawnych wszystkim osobom używającym innego języka, niż hiszpański, a także określa, że dyskryminacja z jakiegokolwiek powodu, w tym ze względu na używany język, jest zabroniona. Ponadto na mocy ustawy miasto ma za zadanie wspierać szkolenia tłumaczy za pośrednictwem Sekretariatu do spraw Rozwoju Obszarów Miejskich i Równego Traktowania Społeczności Rdzennych (Secretaría de Desarrollo Rural y Equidad para las Comunidades, SEDEREC) (Ley de Interculturalidad, Atención a Migrantes y Movilidad Humana en el Distrito Federal, 2011). Również w dokumentach regulujących funkcjonowanie systemu sądownictwa w mieście Meksyk znajdują się zapisy dotyczące praw językowych ludności tubylczej: przykładowo zgodnie z obowiązującym w mieście kodeksem 189 cywilnym dostęp do sądów nie może być ograniczony między innymi ze względu na język, a dla osób posługujących się narodowymi językami rdzennymi akty stanu cywilnego i akty notarialne mają być dostępne również w tych językach na prośbę zainteresowanych (Código Civil para el Distrito Federal, 1928). Najważniejszym dokumentem regulującym politykę wobec języków tubylczych jest jednak konstytucja miasta Meksyk, uchwalona w 2017 roku. Preambuła dokumentu symbolicznie rozpoczyna się od słów Tenocha, prekolumbijskiego przywódcy Azteków, napisanych w języku nahuatl. W dalszej części konstytucja uznaje prawa ludności tubylczej do samookreślania się, do używania, ochrony i rozwijania swoich języków, do dwujęzycznej edukacji z zachowaniem perspektywy międzykulturowej, do udziału w opracowywaniu programów szkolnych, a także do organizowania edukacji w ramach wspólnot rdzennych na wszystkich poziomach nauczania. Ponadto w dokumencie podkreślono wielojęzyczny charakter miasta, pozytywną rolę migrantów, w tym ludności tubylczej przybyłej z innych regionów kraju, oraz konieczność zastosowania wszelkich środków przez władze, by zwalczać dyskryminację i zapewnić ludności tubylczej równe traktowanie, zgodne z jej kulturą. W celu realizacji powyższych zapisów w mieście ma zostać powołany odrębny organ publiczny współpracujący z przedstawicielami ludności tubylczej (Constitución Política de la Ciudad de México, 2017) Dla realizowania polityki wobec języków rdzennych znaczenie mają nie tylko odpowiednie zapisy w aktach prawnych, ale także fakt, że wszystkie najważniejsze instytucje federalne zajmujące się ludnością tubylczą mają swoje główne siedziby w mieście Meksyk. Wśród nich znajduje się wspomniany już INALI, a także główny urząd koordynujący edukację międzykulturową i dwujęzyczną (Coordinación General de Educación Intercultural y Bilingüe, CGEIB), narodowa komisja do spraw rozwoju ludów tubylczych (Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas, CDI) oraz narodowa rada na rzecz wspierania edukacji (Consejo Nacional de Fomento Educativo) – wszystkie one zresztą realizowały lub realizują programy związane z ochroną języków tubylczych w stolicy.

4.3. Czynniki wpływające na sytuację języków rdzennych w mieście Meksyk

Czynniki wpływające na sytuację języków mniejszości można podzielić na dwie główne grupy: te, które wpływają na porzucanie własnych języków przez ludność tubylczą kosztem języka dominującego w danym społeczeństwie w ramach tak zwanego przesunięcia językowego (ang. language shift, hiszp. desplazamiento lingüístico) oraz te, które umożliwiają podtrzymanie ich znajomości w procesie utrzymania języka (ang. language 190 maintenance, hiszp. mantenimiento lingüístico). Badania mające na celu zidentyfikowanie i usystematyzowanie tych czynników prowadzone były przynajmniej od połowy lat 70. ubiegłego wieku. Autorami jednej z najbardziej znanych analiz tego zagadnienia są Howard Giles, Richard Bourhis i Donald Taylor, którzy w swym modelu wprowadzili pojęcie etnojęzykowej żywotności (ethnolinguistic vitality). Składają się na nią trzy grupy czynników: 1) status języka, podzielony na gospodarczy, społeczny (odnoszący się do samooceny użytkowników języka), społeczno-historyczny i językowy; 2) demografia, w tym liczba użytkowników, ich rozmieszczenie przestrzenne z podziałem na obszary wiejskie i miasta, a także rodzaje małżeństw (endo- lub egzogamiczne); oraz 3) wsparcie instytucji za pośrednictwem środków masowego przekazu, religii, usług instytucji państwowych oraz edukacji. Chociaż sami autorzy wskazali w swym opracowaniu, że przedstawili jedynie wstępny model (Giles, Bourhis, Taylor, 1977), jego założenia mogą posłużyć jako podstawa dla analizy sytuacji języków rdzennych w mieście Meksyk. Konieczne jest jednak dostosowanie go do specyficznych okoliczności występujących w analizowanym przypadku; w tym celu w niniejszym rozdziale podzielono czynniki wpływające na żywotność języków tubylczych w mieście na trzy inne grupy: społeczno-kulturowe, ekonomiczne oraz polityczno- instytucjonalne. Należy przy tym zaznaczyć, że podział ten stanowi jedynie pewne uproszczenie mające pomóc uporządkować analizę, jako że niektóre z omawianych czynników pasują do więcej niż jednej grupy.

4.3.1. Czynniki społeczno-kulturowe Według większości przeanalizowanych źródeł bibliograficznych (np. Czarny, 2008; Hernández-Rosete, Maya, 2016; Martínez Casas, 2014; Rebolledo, 2007; Romer, 2014; Saldívar, 2006) oraz respondentów, z którymi przeprowadzono wywiady, jednym z głównych czynników społeczno-kulturowych wpływających na żywotność języków rdzennych w mieście Meksyk jest dyskryminacja ich użytkowników. Objawia się ona negatywnym zachowaniem wobec osób używających języków tubylczych ze strony zarówno osób prywatnych, jak i przedstawicieli oficjalnych instytucji, jakkolwiek w obu przypadkach rzadko jest ona wyrażana explicite (Albertani, 1999), między innymi ze względu na rozwijaną w ostatnich latach politykę antydyskryminacyjną. Skutkiem dyskryminacji jest proces przesunięcia językowego o dwojakim charakterze: osoby znające języki tubylcze z jednej strony starają się ukrywać ten fakt (Martínez Casas, 2014), a z drugiej nie przekazują ich znajomości swoim dzieciom, aby nie miały one takich samych negatywnych doświadczeń (Czarny, 2008). Przy tym dyskryminacja ze względu na język uwidacznia się w różnych

191 miejscach i sferach codziennego życia, jak szkoła, praca czy przestrzeń publiczna, co dodatkowo wzmacnia jej negatywny wpływ na żywotność języków rdzennych. Ze względu na złożoność tego zjawiska i fakt, że stanowi on czynnik nie tylko społeczno-kulturowy, ale także ekonomiczny i polityczno-instytucjonalny, niektóre jego aspekty zostały dokładniej opisane w dalszej części rozdziału. Drugim istotnym czynnikiem społeczno-kulturowym jest stopień odizolowania członków poszczególnych ludów tubylczych żyjących w mieście od reszty społeczeństwa, reprezentującej dominującą kulturę metyską. Chociaż jest to pewna generalizacja, da się zaobserwować, że niektóre społeczności rdzenne mają tendencję do bycia bardziej zamkniętymi od innych, co objawia się ich wolniejszą integracją, mniejszą liczbą kontaktów z osobami nie należącymi do danej grupy oraz częstszą endogamią. W efekcie przedstawiciele tych grup mają też częstszy kontakt z własnym językiem rdzennym, a tym samym większą łatwość w utrzymywaniu jego znajomości i w przekazywaniu jej następnym pokoleniom. Według analizowanych danych, spośród ludów tubylczych przybyłych do miasta Meksyk z innych regionów kraju najbardziej zamknięte społeczności tworzą członkowie ludów Triqui i Otomi, a w mniejszym stopniu także Mixteco i Mazahua (Czarny, 2008; Martínez Casas, 2014; Romer, 2014). W tej sytuacji nie jest zaskoczeniem, że to właśnie wśród Triqui i Otomi żyjących w mieście Meksyk odnotowuje się najwyższy odsetek osób posługujących się językami rdzennymi (Czarny, 2008). Innym czynnikiem, bezpośrednio związanym z poprzednim, jest miejsce zamieszkania ludności tubylczej w mieście. Według dotychczasowych badań, osoby mieszkające razem z innymi członkami swojej społeczności mogą z większą łatwością odtwarzać relacje społeczne i zwyczaje znane ze swojego miejsca pochodzenia. Dotyczy to przede wszystkim opuszczonych budynków położonych przeważnie w centrum miasta, zwanych predios, zasiedlanych i adaptowanych do swoich potrzeb przez przybyłych do miasta przedstawicieli społeczności tubylczych, a także nowych zabudowań stawianych na obrzeżach stolicy przez rdzenne wspólnoty (Banda González, Martínez Atilano, 2006; Coutu, 2005; Rebolledo, 2007; Romer, 2014). W większości przypadków użytkownicy języków rdzennych mieszkający w mieście Meksyk żyją jednak z dala od innych członków społeczności, z których pochodzą. Nawet członkowie grup tubylczych, którzy w minionych dekadach mieszkali razem, tworząc zwłaszcza w centrum miasta tubylcze enklawy, w ostatnim czasie w większości przenieśli się na obrzeża aglomeracji ze względu na różnice w kosztach życia, a zwłaszcza w wysokości czynszu. Przy tym poszczególne rodziny migrujące z centrum na peryferie miasta przeważnie osiedlają się w różnych miejscach, co sprawia, że zwykle dotychczasowe relacje i wspólne

192 przestrzenie nie są odnawiane w nowym miejscu zamieszkania (Molina, Hernández, 2006). W rezultacie zanika również możliwość codziennego posługiwania się językami rdzennymi z innymi członkami społeczności. Innym aspektem omawianego problemu jest brak wspólnych przestrzeni społeczno- religijnych, w których członkowie poszczególnych ludów tubylczych zamieszkujących miasto mogliby regularnie się spotykać, podtrzymywać i odnawiać relacje społeczne oraz wzmacniać swoją tożsamość kulturową (Banda González, Martínez Atilano, 2006; Martínez Casas, 2014). Według informacji uzyskanych w wywiadach od kilku respondentów, pomimo braku przestrzeni wspólnotowych członkowie ludności tubylczej już od lat 60. organizowali regularne spotkania, przede wszystkim na boiskach do koszykówki oraz w parkach, jednak z czasem wiele spośród tych miejsc stało się niedostępne55 (A. Medina Hernández, informacja osobista, 13 listopada 2018; Pedro González Gómez, informacja osobista, 20 stycznia 2018; I. Gomezcésar, informacja osobista, 29 stycznia 2018). Na bardziej indywidualnym poziomie istotnym czynnikiem utrzymania języków rdzennych dla młodego pokolenia autochtonów żyjących w stolicy jest podtrzymywanie relacji z dziadkami, którzy często stanowią dla nich główne źródło wiedzy o tradycjach i kulturze społeczności, z których się wywodzą (Coutu, 2005; Martínez Casas, 2014; Rebolledo, 2007; Romer, 2005). Nawet jeśli mieszkają oni z dala od siebie, chęć porozumienia się z dziadkami podczas rodzinnych spotkań na prowincji stanowi dla wielu młodych tubylców mieszkających w mieście motywację do nauki i używania języka własnego ludu (Romer, 2005). W ogóle dla ludności tubylczej przybyłej w ostatnich dekadach do miasta Meksyk utrzymywanie kontaktów z miejscem pochodzenia odgrywa bardzo ważną rolę w podtrzymywaniu znajomości własnego języka, ponieważ często jest to obszar, na którym znajomość języków rdzennych wciąż jest jeszcze powszechna, co pozwala podczas odwiedzin rodzinnych stron posługiwać się nimi na co dzień (Martínez Casas, 2014; Romer, 2005; Velasco Ortiz, 2007). Niemniej jednak, biorąc pod uwagę postępujący zanik znajomości tych języków obserwowany również na obszarach wiejskich (Celote Preciado, 2006; Ordorica, Rodríguez, Velázquez, Maldonado, 2009), można przypuszczać, że z czasem wpływ tubylczych społeczności żyjących poza miastem na żywotność języków rdzennych wśród mieszkańców miasta będzie malała.

55 Jak skomentował ten fakt przedstawiciel jednej z organizacji tubylczych działających w mieście Meksyk, współczesne miasta stanowią przestrzeń stworzoną dla jednostek, a nie dla wspólnot (P. González Gómez, informacja osobista, 20 stycznia 2018). 193

Mówiąc o czynnikach pozwalających na podtrzymywanie znajomości języków rdzennych w mieście, należy również wspomnieć o kwestii poczucia dumy z własnej kultury. Zdaniem części badaczy i przedstawicieli tubylczych organizacji, z którymi przeprowadzono wywiady, w ostatnich latach można dostrzec wyraźną zmianę podejścia ludności rdzennej do własnych kulturowych korzeni w formie odrodzenia tubylczej tożsamości, zarówno wśród osób przybyłych z innych regionów kraju, jak i wśród wspólnot od pokoleń zamieszkujących obszar miasta Meksyk. W kontekście tego procesu wskazuje się na istotną rolę odgrywaną przez wychowanych w stolicy, wysoko wykształconych użytkowników języków rdzennych, stanowiących elitę kulturalną swoich społeczności. Z jednej strony często rozwijają oni działalność związaną z przekazywaniem kolejnym pokoleniom wiedzy o własnej kulturze, a z drugiej pokazują, że znajomość języków rdzennych nie przeszkadza w osiąganiu wysokiej pozycji społecznej (P. González Gómez, informacja osobista, 20 stycznia 2018; I. Gomezcésar, informacja osobista 29 stycznia 2018; J.A. Meneses, informacja osobista, 31 stycznia 2018; S. Leyva, informacja osobista, 17 lutego 2018). Przy tym wciąż jeszcze trudno określić, czy jest to początek długotrwałej, postępującej tendencji, czy też jedynie przejściowe zjawisko.

4.3.2. Czynniki ekonomiczne Wśród czynników ekonomicznych wpływających na żywotność języków tubylczych dominują te pogłębiające proces przesunięcia językowego. Pierwszym z nich jest bardzo niski status języków rdzennych na rynku pracy: znajomość hiszpańskiego lub innego języka o wysokim statusie jest praktycznie niezbędna do podjęcia dobrze płatnej pracy w mieście Meksyk, a równocześnie posługiwanie się językiem rdzennym może być niekorzystnie odbierane przez pracodawcę ze względu na wciąż jeszcze rozpowszechnione negatywne stereotypy dotyczące ludności tubylczej. Ponadto dobra znajomość języka hiszpańskiego jest potrzebna do uzyskania wysokiego poziomu wykształcenia, które przekłada się później na zatrudnienie i poziom wynagrodzenia. W efekcie często rodzice posługujący się którymś z języków rdzennych nie przekazują tej umiejętności swoim dzieciom, a zamiast tego kładą nacisk na naukę języka hiszpańskiego i angielskiego, których dobra znajomość może w przyszłości przełożyć się na wyższy poziom życia (Coutu, 2005; Czarny, 2008; Rebolledo, 2007). Drugim ważnym czynnikiem ekonomicznym jest fakt, że duża część ludności tubylczej zamieszkującej miasto Meksyk ma trudności z zaspokojeniem podstawowych potrzeb. Chodzi w szczególności o kwestię posiadania stałego miejsca zamieszkania,

194 zdobycia środków na utrzymanie, zapewnienia sobie i rodzinie bezpieczeństwa, a w przypadku społeczności zamieszkujących terytorium miasta od czasów prekolumbijskich także obrona prawa do posiadania i użytkowania ziemi. W tej sytuacji podtrzymywanie znajomości własnego języka i kultury oraz przekazywanie ich kolejnym pokoleniom stają się kwestiami drugorzędnymi (Casariego Vásquez, 2015), nie wpływają bowiem bezpośrednio na szansę przeżycia – również w dosłownym tego słowa znaczeniu (J.A. Meneses, informacja osobista, 31 stycznia 2018). Czynnikiem ekonomicznym, który z kolei w zależności od okoliczności może prowadzić do przesunięcia językowego lub podtrzymania znajomości języków rdzennych, jest środowisko pracy. W sytuacji, w której użytkownik danego języka rdzennego pracuje wspólnie z innymi posługującymi się nim osobami, istnieją warunki do używania tego języka na co dzień, a tym samym do podtrzymywania, a nawet rozwijania jego znajomości. W przeciwnym razie użytkownicy języków rdzennych zmuszeni są przeważnie do używania jedynie języka hiszpańskiego w godzinach pracy. Szczególnym przypadkiem są przedstawiciele ludności tubylczej pracujący jako pomoc domowa, którzy ze względu na wykonywaną pracę często mieszkają u zatrudniających je osób, a tym samym mają ograniczony kontakt z członkami swojej społeczności i obracają się w otoczeniu niemal wyłącznie hiszpańskojęzycznym. Ponadto przesunięcie językowe może być dodatkowo przyśpieszone w przypadku dyskryminacji ludności rdzennej w miejscu pracy, prowadzącej do ukrywania tubylczej tożsamości, w tym znajomości języków (Gutiérrez Gómez, 2015; Martínez Casas, 2014). Z drugiej strony bardzo istotnym czynnikiem podtrzymującym i wzmacniającym obecność języków tubylczych jest utrzymujący się napływ nowych użytkowników języków rdzennych do miasta Meksyk, motywowany w pierwszej kolejności względami ekonomicznymi (Martínez Casas, 2014). Proces ten do pewnego stopnia równoważy porzucanie używania tych języków przez osoby wcześniej przybyłe do miasta oraz przez ich potomków. Według danych statystycznych to właśnie imigracja ludności tubylczej stanowi główną przyczynę, dla której oficjalna liczba użytkowników języków rdzennych w mieście Meksyk utrzymuje się na stosunkowo stabilnym poziomie: w trzech ostatnich dekadach niezmiennie przynajmniej 80% użytkowników języków rdzennych w mieście Meksyk pochodziło spoza stolicy (Tabela 12).

195

Tabela 12. Użytkownicy języków rdzennych w wieku co najmniej 5 lat w mieście Meksyk według miejsca urodzenia, 1990-2010

1990 2000 2010 Urodzeni w mieście Meksyk 18 449 28 306 20 784 Urodzeni poza miastem Meksyk 93 103 113 404 101 627 % urodzonych poza miastem Meksyk 83,5% 80,0% 83,0% Źródło: opracowanie własne na podstawie INEGI, b.d.-b

Ponadto zagadnieniem związanym z sytuacją ekonomiczną ludności tubylczej, ale dotychczas nie łączonym bezpośrednio z kwestią żywotności językowej, jest praca nieletnich użytkowników języków rdzennych w mieście. Najczęściej przyjmuje ona formę nielegalnego zatrudnienia przy myciu szyb samochodów lub przy sprzedaży ulicznej. Zjawisko to stanowi poważny problem społeczny, ma bowiem negatywny wpływ nie tylko na edukację dotkniętych przez nie dzieci, ale również na ich zdrowie, zwłaszcza z powodu znacznego ryzyka uzależnienia się od narkotyków, bardzo popularnych wśród nieletnich pracujących na ulicy (Rebolledo, 2007; Romer, 2014). Równocześnie jednak, ponieważ zjawisko to wiąże się z regularnym opuszczaniem lub wręcz ostatecznym porzucaniem nauki w szkole, gdzie odgórnie narzucana jest nauka w języku hiszpańskim, powoduje ono spowolnienie procesu przesunięcia językowego wśród młodych użytkowników języków rdzennych – dotyczy to zwłaszcza nieletnich pracujących z innymi osobami pochodzącymi z tej samej społeczności, z którym mogą porozumiewać się w swoim języku. Paradoksalnie więc praca dzieci może mieć pozytywny wpływ na żywotność języków rdzennych, jakkolwiek fakt ten nie powinien w żadnym wypadku przesłaniać negatywnych skutków tego zjawiska.

4.3.3. Czynniki polityczno-instytucjonalne Oficjalna polityka wobec języków rdzennych, opisana w podrozdziale 4.2, w teorii przyznaje ich użytkownikom mieszkającym w mieście Meksyk daleko idące prawa i mogłaby stanowić istotny czynnik pozytywnie wpływający na ich żywotność. Szczególnie przeprowadzona w 2016 roku reforma polityczna, w wyniku której dawny Dystrykt Federalny przekształcił się w jednostkę administracyjną miasto Meksyk, dała miejscowym władzom znacznie większą autonomię od rządu federalnego w zakresie tworzenia prawa, ułatwiając wprowadzanie nowych przepisów sprzyjających ludności tubylczej i ochronie języków rdzennych (A. Arellano Martínez, informacja osobista, 19 października 2017). W praktyce jednak, jak zauważają badacze zajmujący się tym zagadnieniem (Casariego Vásquez, 2015; Coutu, 2005; Hernández-Rosete, Maya, 2016; Rebolledo, 2007; Saldívar, 2006) i przywołani

196 niżej rozmówcy, polityka językowa w stolicy jest przede wszystkim deklaratywna, natomiast poszczególne jej zapisy nie są realizowane lub są realizowane w ograniczonym zakresie. Wśród głównych przyczyn takiego stanu rzeczy można wskazać, po pierwsze, kwestie polityczne. Zdaniem kilku respondentów, z którymi przeprowadzono wywiady, w ostatnich dekadach władze meksykańskie zostały zmuszone przez krajowe i międzynarodowe organizacje do przyjęcia oficjalnej polityki chroniącej języki tubylcze. Przedstawiciele władz nie posiadają jednak ani stosownego przygotowania, ani też woli politycznej, żeby wprowadzić ją w życie. Ponadto w działaniach oficjalnych instytucji mających realizować tę politykę widać tendencję do przerywania realizowanych projektów i wymiany pracowników przy każdej zmianie władzy, co utrudnia planowanie działań i sprawia, że wiele programów nie zostaje ukończonych zgodnie z pierwotnym planem, niezależnie od ich skuteczności (L.I.A. Ruiz Mondragón, informacja osobista, 12 października 2017; N. Rebolledo, informacja osobista, 7 listopada 2017; M.R. Martínez Casas, informacja osobista, 11 stycznia 2018). Szczególnie interesującym przykładem tego zjawiska był ambitny projekt Marcelo Ebrarda, stojącego na czele rządu Dystryktu Federalnego w latach 2006-2012, by wszyscy funkcjonariusze publiczni obowiązkowo brali udział w kursach języka nahuatl. Jego celem było nie tylko ułatwienie ludności posługującej się tym językiem na co dzień komunikacji z władzą w mieście, ale przede wszystkim podniesienie statusu języka rdzennego. Projekt ten, choć w praktyce bardzo trudny do pełnego wprowadzenia w życie, mógłby rzeczywiście pozytywnie wpłynąć na postrzeganie nahuatl i języków tubylczych w ogóle; ostatecznie jednak porzucono go, gdy do władzy doszedł następca Ebrarda, Miguel Ángel Mancera (A. Celote Preciado, informacja osobista, 12 października 2017). Podczas rozmów z przedstawicielami oficjalnych instytucji zajmujących się językami rdzennymi wskazywano także na problem braku odpowiednich środków finansowych i zasobów ludzkich, co utrudnia, a niekiedy wręcz uniemożliwia właściwe realizowanie założonych celów (J.F. Lara Torres, informacja osobista, 10 listopada 2017; I. Martínez, informacja osobista, 27 listopada 2017). Dla przykładu w INALI, najważniejszej instytucji o zasięgu federalnym działającej na rzecz języków rdzennych, pod koniec 2017 roku zatrudnionych było jedynie około 100 osób, zaś jej budżet był w poprzednich latach stale ograniczany (L.I.A. Ruiz Mondragón, informacja osobista, 12 października 2017)56. W efekcie wymienionych czynników, chociaż na poziomie lokalnym niektóre projekty na

56 Przedstawicielka jednej z organizacji tubylczych zajmujących się koordynowaniem i ułatwianiem dostępu ludności tubylczej do tłumaczy wskazała jednak, że ograniczanie budżetu INALI miało przynajmniej częściowo związek z brakiem satysfakcjonujących wyników tej instytucji oraz wcześniejszymi przypadkami marnotrawienia przez nią środków (A. Hernández León, informacja osobista, 21 listopada 2017). 197 rzecz utrzymywania języków rdzennych w mieście Meksyk przynoszą zakładane rezultaty, ogólna skuteczność przepisów i instytucji mających chronić ich żywotność jest bardzo ograniczona. Wobec słabości oficjalnych instytucji i narzędzi prawnych szczególnie istotną rolę w ochronie żywotności języków rdzennych spełniają organizacje pozarządowe. Chociaż jednak w mieście Meksyk funkcjonują dziesiątki tubylczych stowarzyszeń, jedynie nieliczne spośród zajmują się ochroną i promocją rdzennych kultur. Wśród tych ostatnich znajdują się organizacje o zróżnicowanym profilu: dla przykładu Asociación de Intérpretes y Traductores en Servicios Públicos y Comunitarios zajmuje się organizacją warsztatów dla tłumaczy języków tubylczych z zakresu prawa57, tworzeniem bazy tłumaczy poszczególnych języków, a także uwrażliwianiem przedstawicieli oficjalnych instytucji na problemy ludności tubylczej nieznającej języka hiszpańskiego za pośrednictwem warsztatów i broszur (A. Hernández León, informacja osobista, 21 listopada 2017). Inna organizacja zajmująca się tłumaczeniami, Organización Mexicana de Intérpretes Traductores de Lenguas Indígenas, również koordynuje pracę tłumaczy i organizuje dla nich szkolenia z zakresu prawa, a także zawiera umowy z sądami, na mocy których w razie potrzeby organizacja kontaktuje się z tłumaczem odpowiedniego języka i dopilnowuje, by uzyskał on gwarantowane mu przez prawo wynagrodzenie (B. Ayala Cortés, informacja osobista, 25 listopada i 3 grudnia 2017). Stowarzyszenie Escritores en Lenguas Indígenas organizuje przede wszystkim warsztaty pisarskie oraz zajęcia dotyczące literatury w tych językach, również w ramach gościnnych wykładów na uczelniach wyższych (P. Martínez Escamilla i J. Marcos Chávez, informacja osobista, 19 stycznia 2018). Organizacja Ce-Acatl koncentruje się na wydawaniu publikacji w językach rdzennych, obejmujących poezję, beletrystykę, książki historyczne oraz podręczniki i inne materiały dydaktyczne (J. Anzaldo Meneses, informacja osobista, 31 stycznia 2018). Z kolei Asamblea de Migrantes Indígenas zajmuje się między innymi tłumaczeniem oficjalnych aktów prawnych na języki rdzenne, prowadzeniem audycji radiowych w tych językach, a także tworzeniem przestrzeni wspólnotowych dla ludności tubylczej żyjącej w mieście (P. González Gómez, informacja osobista, 20 stycznia 2018). Powyższe przykłady stanowią jedynie część działalności organizacji tubylczych na rzecz języków rdzennych w mieście Meksyk. Mimo wszystko stowarzyszenia koncentrujące się na tych działaniach są nieliczne, a ich zasięg przestrzenny – ograniczony, przede

57 Podczas wywiadu przedstawicielka organizacji wskazała, że szczególnie istotne w szkoleniu tłumaczy jest umożliwienie im przejścia od „dwujęzyczności społecznej“ (bilingüismo social), pozwalającej na używanie obu języków w codziennym życiu, do „dwujęzyczności zawodowej“ (bilingüismo profesional), która może być wykorzystywana jako narzędzie pracy zarobkowej (A. Hernández León, informacja osobista, 21 listopada 2017). 198 wszystkim z powodu skromnych zasobów finansowych oraz niewystarczającej liczby członków. Ponadto, jak kilkukrotnie wskazywali ich przedstawiciele podczas wywiadów, między poszczególnymi organizacjami nie ma wystarczającej współpracy i koordynacji, co dodatkowo ogranicza wpływ ich działań (A. Hernández León, informacja osobista, 21 listopada 2017; B. Ayala Cortés, informacja osobista, 25 listopada 2017; P. González Gómez, informacja osobista, 20 stycznia 2018; J.A. Meneses, informacja osobista, 31 stycznia 2018). Z drugiej jednak strony wskazano, że w przypadku trudności – zwłaszcza finansowych – często poszczególne organizacje wspierają się nawzajem, wychodząc z założenia, że działają we wspólnej sprawie (B. Ayala Cortés, informacja osobista, 25 listopada 2017; J. Anzaldo Meneses, informacja osobista, 31 stycznia 2018). Mówiąc o czynnikach polityczno-instytucjonalnych związanych z żywotnością języków rdzennych wydaje się jednak, że najistotniejszym z nich jest oficjalny system edukacji (Celote Preciado, 2006; Czarny, 2008; Hernández-Rosete, Maya, 2016; Rebolledo, 2007), który w przypadku miasta Meksyk bardzo silnie wpływa na porzucanie znajomości tych języków kosztem hiszpańskiego. Po pierwsze, nauczanie prowadzone jest właśnie po hiszpańsku, a co za tym idzie dzieci i młodzież przez cały czas przebywania w szkole mają z nim kontakt. Ponadto zjawisko dyskryminacji w szkole, zarówno ze strony innych uczniów, jak i nauczycieli, często sprawia, że młodzież należąca do ludności tubylczej stara się jak najszybciej zasymilować z resztą uczniów należących do dominującej kultury metyskiej. Warto przy tym dodać, że w przypadku nauczycieli zmuszanie uczniów posługujących się językami rdzennymi do mówienia po hiszpańsku niekoniecznie jest przejawem złej woli i niechęci opartej na negatywnych stereotypach – może ono również wynikać z dążenia do poprawy sytuacji tych uczniów, często bez świadomości krzywdy wyrządzanej im przez pozbawianie ich kluczowego elementu tożsamości kulturowej, jakim jest język (Czarny, 2008; Martínez Casas, 2014; Rebolledo, 2007; J.F. Lara Torres, informacja osobista, 10 listopada 2017). Jakkolwiek już na początku XXI wieku w oficjalnym dyskursie politycznym zaczęto promować różnorodność kulturową i językową, również w kontekście planów wspierania multikulturalizmu w ramach systemu edukacji (Saldivar, 2006), jedynie w niewielkim stopniu przełożyło się to na rzeczywiste działania. W przypadku miasta Meksyk wciąż jeszcze nie wprowadzono na przykład skutecznego programu edukacji dwujęzycznej, pomimo prób podejmowanych w ostatnich latach. Głównymi przeszkodami okazały się trudności ze zidentyfikowaniem uczniów posługujących się językami rdzennymi w szkołach, brak odpowiednio przygotowanych nauczycieli, trudna współpraca z częścią personelu szkolnego

199 niechętną wprowadzaniu międzykulturowej edukacji dwujęzycznej, przerywanie prowadzonych programów z przyczyn politycznych po zmianach władzy, a także niewystarczające finansowanie (Coutu, 2005; Czarny, 2008; Rebolledo, 2007; N. Rebolledo, informacja osobista, 7 listopada 2017). Trudności te, w połączeniu z ogromną różnorodnością etniczną oraz rozproszeniem użytkowników języków rdzennych, sprawiają, że w mieście Meksyk zapewnienie dostępu do edukacji dwujęzycznej wszystkim uczniom posługującym się którymś z języków rdzennych jest w praktyce niemożliwe. W tej sytuacji wydaje się, że szansę realizacji mają jedynie projekty wprowadzania jej na poziomie lokalnym, na obszarach znacznej koncentracji użytkowników któregoś z języków. Jak jednak pokazuje przykład pilotażowego programu edukacji międzykulturowej i dwujęzycznej w Dystrykcie Federalnym (Programa de Educación Intercultural y Bilingüe en el Distrito Federal), realizowanego w latach 2003-2007 w położonej w centrum miasta szkole o wysokim odsetku uczniów z ludu Otomi, nawet w takich warunkach osiągnięcie zakładanych rezultatów może być bardzo trudne: mimo zaangażowania pracowników Narodowego Uniwersytetu Pedagogicznego i wsparcia władz, ostatecznie program zakończył się niepowodzeniem, w dużej mierze ze względu na niechęć części rodziców i nauczycieli oraz braku odpowiednio wykształconych nauczycieli (Rebolledo, 2007). Sytuację dodatkowo utrudnia fakt, że wiedza na temat obecnego stanu edukacji dwujęzycznej w mieście jest bardzo ograniczona: wiadomo na przykład, że w części szkół w dzielnicy Iztapalapa na wschodzie miasta prowadzone są projekty związane z nauczaniem języków rdzennych w szkołach, natomiast nie ma dokładnych danych na ich temat – nie wiadomo na przykład, czy przeważają wśród nich działania odgórne, czy oddolne (N. Rebolledo, informacja osobista, 7 listopada 2017). Teoretycznie edukacja dwujęzyczna powinna być koordynowana przez CGEIB, której przedstawiciel raczej dobrze oceniał współpracę z władzami edukacyjnymi miasta Meksyk (J.F. Lara Torres, informacja osobista, 10 listopada 2017), jednak duża część informacji na temat tego zjawiska zdaje się umykać wspomnianej instytucji. Zarazem w ostatnim okresie, szczególnie od 2013 roku, priorytetem CGEIB stało się wspieranie edukacji międzykulturowej dla wszystkich, a także pomoc dzieciom znającym tylko język rdzenny w nauce hiszpańskiego (N. Cabrera Morales, informacja osobista, 30 listopada 2017) – na tej podstawie wydaje się więc, że kwestia edukacji dwujęzycznej zeszła na dalszy plan, mimo że prawo do niej zapisano w nowej konstytucji miasta.

200

Równocześnie wpływ oficjalnej edukacji na zanik znajomości języków rdzennych jest różny dla przedstawicieli różnych ludów tubylczych zamieszkujących miasto. Dla przykładu członkowie ludu Otomi (Romer, 2014) oraz Triqui w swoim systemie wartości przykładają niewielką wagę do wiedzy wyniesionej ze szkoły, wyżej ceniąc umiejętności oparte na doświadczeniu i tradycji, przez co ich asymilacja następuje wolniej – bezpośrednio łączy się to z obserwowaną u tych grup tendencją do życia wśród innych członków własnych społeczności i do izolowania się od reszty społeczeństwa (Czarny, 2008; Martínez Casas, 2014). Bardzo istotny udział systemu edukacji w porzucaniu języków rdzennych przez ich użytkowników przeważnie nie dotyczy jednak uczelni wyższych, zwłaszcza publicznych. Zgodnie z badaniami przeprowadzonymi wśród ludności tubylczej mieszkającej w mieście Meksyk, studenci posługujący się językami rdzennymi zwykle nie tylko nie doświadczali dyskryminacji, ale spotykali się wręcz z zainteresowaniem kolegów i koleżanek swoją kulturą (Czarny, 2008), co potwierdzili podczas wywiadów niektórzy spośród respondentów pracujący jako nauczyciele akademiccy (D. Chávez, informacja osobista, 26 stycznia 2018; J. Tirzo Gómez, informacja osobista, 8 lutego 2018; M. de Jesús Salazar Muro, informacja osobista, 14 lutego 2018). Ponadto w znacznej części szkół wyższych w mieście wprowadzono ogólnodostępne kursy języków rdzennych i programy stypendialne dla ludności tubylczej, a w niektórych przypadkach także kierunki studiów dotyczące kultur i języków autochtonów, jak studia magisterskie z zakresu językoznawstwa indoamerykańskiego w Centrum Badań i Studiów Wyższych Antropologii Społecznej (CIESAS) oraz studia licencjackie z edukacji ludności tubylczej prowadzone na Narodowym Uniwersytecie Pedagogicznym (UPN). Działania te mają ograniczony zasięg, ale mogą mieć istotny wpływ na utrzymanie znajomości języków rdzennych przez studentów którzy, choć stosunkowo nieliczni, w przyszłości stanowić mają elitę kulturalną i intelektualną swoich ludów, co może być kluczowe dla żywotności tych języków. Wspominając o kursach języków rdzennych, warto dodać, że są one prowadzone nie tylko na uczelniach wyższych i w ramach działalności organizacji tubylczych, lecz także w niektórych miejskich ośrodkach kultury, podległych stołecznemu wydziałowi kultury (Secretaría de Cultura de la Ciudad de México). Na podstawie własnych obserwacji z jednego z kursów58 oraz dzięki informacjom uzyskanym podczas wywiadu z prowadzącą go osobą

58 Kurs języka nahuatl dla początkujących, zorganizowany przez Centro Cultural José Martí z siedzibą w centrum miasta, rozpoczął się w drugiej połowie stycznia 2018 roku i miał potrwać rok. Ze względu na termin zakończenia pobytu badawczego przypadający na koniec lutego, obserwacje ograniczyły się jednak jedynie do 201 określono ogólną charakterystykę zajęć. Stwierdzono między innymi znaczne zróżnicowanie wiekowe uczestników, mających w przybliżeniu między 18 a 75 lat, wśród których dominowały jednak osoby po 50 roku życia, głównie kobiety. W obserwowanych zajęciach spośród około 30 uczestników jedna osoba deklarowała przynależność do ludu Nahua – zdaniem nauczycielki, członkowie ludności tubylczej stosunkowo rzadko uczestniczą w jej zajęciach, jakkolwiek co jakiś czas wśród jej uczniów pojawiają się osoby, dla których nahuatl jest językiem ojczystym i które chcą nauczyć się pisać w swoim języku albo lepiej poznać jego strukturę gramatyczną. Istotną częścią kursu jest przedstawianie innych elementów kultury ludu Nahua oraz innych grup tubylczych, w tym ich tradycji, mitów i historii59. Uczestnicy obserwowanych zajęć jako główny powód podjęcia nauki języka nahuatl wymieniali zwłaszcza chęć poznania własnych korzeni i kultury swoich odległych przodków (nawet jeśli sami nie uważali się za ludność rdzenną) oraz ciekawość, choć w poprzednich latach zdarzały się przypadki m.in. nauczycieli, prawników i lekarzy, gdy znajomość przynajmniej podstaw języka potrzebna była do pracy (A. Luna, informacja osobista, 22 stycznia 2018).

4.4. Podsumowanie sytuacji języków tubylczych w mieście Meksyk

Jak wykazano, sytuacja języków rdzennych w mieście Meksyk jest złożona i uzależniona od wielu czynników. W teorii jednym z najważniejszych z nich powinna być polityka językowa, zwłaszcza, że oficjalnie chroni ona w znacznym stopniu użytkowników języków tubylczych. Niemniej jednak, w praktyce wpływ tej polityki jest bardzo ograniczony ze względu na trudności z jej implementacją. Pośrednio sprawia to, że największą żywotność w mieście Meksyk wykazują obecnie języki rdzenne używane przez przedstawicieli najbardziej izolujących się społeczności, mających najmniej kontaktów z resztą społeczeństwa i z oficjalnymi instytucjami, w których oficjalna edukacja uważana jest za mało istotną. Podtrzymywanie znajomości własnego języka wiąże się więc często z negatywnymi zjawiskami, takimi jak marginalizacja, niepewna i źle płatna praca, bieda oraz bardzo niski poziom wykształcenia.

czterech zajęć. W tym samym czasie w centrum rozpoczynał się również kurs dla osób kontynuujących naukę nahuatl, a także kursy języka zapoteckiego i mixteckiego. 59 Nacisk na łączenie nauczania języka nahuatl z innymi elementami kultury odnotowano również podczas obserwacji zajęć w Santa Ana Tlacotenco na południu miasta, przygotowywanych przez miejscową organizację tubylczą. W obu przypadkach prowadzący podkreślali, że w praktyce nie jest możliwe nauczanie języka rdzennego w oderwaniu od reszty kultury danego ludu. 202

Zebrane dane wskazują, że głównym czynnikiem powodującym odchodzenie przez ludność tubylczą od używania języków rdzennych w mieście są różne formy dyskryminacji. Z jednej strony stanowi ona bezpośrednią przyczynę tego zjawiska, gdy użytkownicy języków rdzennych przestają się nimi posługiwać i przekazywać je kolejnym pokoleniom z powodu negatywnej reakcji reszty społeczeństwa. Równocześnie jednak dyskryminacja wobec ludności tubylczej pośrednio wzmaga inne czynniki prowadzące do przesunięcia językowego, na przykład utrudniając znalezienie odpowiedniej pracy i mieszkania przedstawicielom ludności tubylczej oraz powodując niechęć części polityków i urzędników do wprowadzania edukacji dwujęzycznej i innych udogodnień dla osób posługujących się językami rdzennymi. Dyskryminacja stanowi więc w analizowanym przypadku główny czynnik, dla którego polityka językowa mająca chronić te języki jest nieskuteczna. Wydaje się, że aby użytkownicy języków rdzennych mogli funkcjonować w społeczeństwie bez konieczności izolowania się, ale i bez porzucania swojego języka i kultury, w pierwszej kolejności konieczne jest skoncentrowanie się właśnie na skutecznej walce z dyskryminacją. Mogłoby to nie tylko spowolnić, a może nawet zatrzymać proces porzucania języków rdzennych, ale także stworzyłoby korzystniejsze warunki do ich nauki przez osoby, które nigdy wcześniej się nimi nie posługiwały. Istnieją również inne działania, które prawdopodobnie pozytywnie wpłynęłyby na żywotność języków rdzennych w mieście Meksyk, w tym tworzenie nowych przestrzeni wspólnotowych, w których ludność tubylcza mogłaby się spotykać i pielęgnować swoją kulturę; dalsze próby rozwoju edukacji dwujęzycznej, zwłaszcza na obszarach koncentracji społeczności tubylczych; a także przeznaczenie większych środków na oficjalne instytucje i na organizacje pozarządowe działające na rzecz ochrony języków rdzennych w mieście oraz doprowadzenie do większej współpracy między nimi. Niemniej jednak skuteczna walka z dyskryminacją, szczególnie wśród dzieci i młodzieży, stanowi warunek niezbędny, by pozostałe działania mogły przynieść zamierzony skutek. Równocześnie nawet przy braku skutecznej polityki antydyskryminacyjnej oraz innych działań na rzecz ochrony języków rdzennych liczba ich użytkowników w mieście Meksyk w najbliższych dekadach nie powinna drastycznie spadać, przede wszystkim ze względu na utrzymujący się napływ imigrantów z innych regionów kraju. W dłuższej perspektywie same procesy migracyjne mogą jednak nie wystarczyć do utrzymania liczby użytkowników tych języków w mieście, tym bardziej, że również poza stolicą zdecydowana większość z nich jest stopniowo wypierana przez hiszpański, choć w wolniejszym tempie (Ordorica, Rodríguez, Velázquez, Maldonado, 2009). Zarazem zwalczenie negatywnych

203 stereotypów względem ludności tubylczej, utrzymujących się w znacznej części meksykańskiego społeczeństwa od czasów kolonialnych, stanowi wielkie wyzwanie – jego podjęcie jest jednak niezbędne, jeśli polityka językowa wobec ludności tubylczej w mieście Meksyk ma przestać być jedynie deklaratywna.

204

5. Wnioski

Przeprowadzona w trzech poprzednich rozdziałach pracy analiza danych na temat liczebności i rozmieszczenia ludności tubylczej oraz użytkowników języków rdzennych, a także dawnych i współczesnych polityk językowych pozwala na podjęcie próby weryfikacji hipotez badawczych przedstawionych we wstępie do niniejszej rozprawy. Pierwsza hipoteza, zgodnie z którą współcześnie w obu Amerykach języki rdzenne są w coraz szerszym zakresie promowane i chronione w ramach polityk językowych, została potwierdzona. Postęp polityk językowych w ostatnich dekadach obserwowany był we wszystkich analizowanych państwach i terytoriach zależnych oprócz Belize, Gujany Francuskiej i Surinamu. Zmiany te zaczęły być szczególnie wyraźne od drugiej połowy lat 80. XX wieku, przede wszystkim w państwach Ameryki Łacińskiej, na co istotny wpływ miał zapewne proces demokratyzacji, który w tym czasie objął niemal cały region. Współcześnie Ameryka Łacińska pod względem rozwoju oficjalnych polityk na rzecz języków rdzennych znajduje się w światowej awangardzie, o czym świadczyć może fakt, że 15 spośród 22 państw, które ratyfikowały konwencję C169 Międzynarodowej Organizacji Pracy leży właśnie w tym regionie. Ponadto zwłaszcza w Boliwii, Ekwadorze i Meksyku wprowadzono polityki dające szczególnie daleko idące prawa językowe ludności tubylczej, przede wszystkim w zakresie oficjalnego statusu języków rdzennych oraz międzykulturowej edukacji dwujęzycznej. Przy tym zaobserwowano znaczną różnicę w stopniu oficjalnej ochrony języków rdzennych między Ameryką Łacińską a pozostałą częścią badanego obszaru. W przypadku niemal wszystkich analizowanych państw latynoamerykańskich w ustawach zasadniczych znajdują się zapisy na temat ochrony kultur i języków tubylczych, a polityka językowa uwzględnia prawo do edukacji dwujęzycznej, w przeciwieństwie do państw Ameryki Anglosaskiej. Różnica między tymi regionami nie daje się wytłumaczyć jedynie przez zwykle wyższy odsetek autochtonów i użytkowników języków rdzennych wśród ogółu populacji w Ameryce Łacińskiej, o czym zresztą wspomniano poniżej, przy weryfikacji trzeciej z hipotez. Być może kluczowym czynnikiem okazała się stosunkowo mniej skuteczna polityka akulturacji ludów tubylczych w byłych koloniach hiszpańskich i portugalskich w ciągu ostatnich dwóch wieków, a także wspomniany proces demokratyzacji w państwach latynoamerykańskich obserwowany od lat końca lat 70., który umożliwił organizacjom tubylczym na tym obszarze na uzyskanie silniejszego wpływu w nowej rzeczywistości

205 politycznej. Niezależnie od przyczyn takiego stanu rzeczy, pewnym paradoksem jest tak ograniczona gotowość państw najwyżej rozwiniętych, takich jak Stany Zjednoczone, Kanada czy Francja, do przyznawania swoim rdzennym obywatelom szerokich praw językowych. Druga hipoteza, wskazująca na nieadekwatność polityk językowych i ich zasięgu przestrzennego do współczesnych zmian rozmieszczenia ludności tubylczej, skutkującą słabszą ochroną języków rdzennych zwłaszcza w miastach, jest trudniejsza do jednoznacznej weryfikacji. W analizowanych państwach w politykach językowych rzeczywiście brakuje zapisów dotyczących szczególnej ochrony języków rdzennych na obszarach zurbanizowanych, a według dostępnych danych – jakkolwiek bardzo ograniczonych – miasta stanowią przestrzeń, w której podtrzymywanie znajomości tych języków przez ludność tubylczą jest szczególnie trudne. Zarazem jednak przykład miasta Meksyk pokazuje, że głównym problemem może być nie tyle brak odpowiednich zapisów prawnych, ile raczej nierealizowanie już istniejącej polityki językowej. W tym przypadku jest to spowodowane w znacznej mierze występowaniem przedstawicieli licznych grup etnicznych posługujących się różnymi językami w silnym rozproszeniu w przestrzeni miasta – w rezultacie trudność stanowi już samo zidentyfikowanie użytkowników języków rdzennych, nie mówiąc o zagwarantowaniu im przestrzegania przysługujących im praw. W szczególności dotyczy to prawa do edukacji dwujęzycznej, którego pełne wprowadzenie w życie w stolicy Meksyku wymagałoby między innymi zatrudnienia odpowiednio wykształconych nauczycieli uczących łącznie w ponad 50 językach rdzennych. Można przypuszczać, że podobny problem dotyczy w jakimś stopniu również innych miast Ameryki Północnej i Południowej zamieszkiwanych przez przedstawicieli różnych grup tubylczych, jednak aby to zweryfikować, konieczne byłoby przeprowadzenie dodatkowych, szeroko zakrojonych badań. Weryfikacja trzeciej z hipotez, według której na zakres polityki językowej w poszczególnych państwach i terytoriach zależnych wpływa przede wszystkim liczba i odsetek ludności tubylczej oraz użytkowników języków rdzennych, również przysparza trudności. Ponieważ obiektywna i rzetelna kwantyfikacja zakresu analizowanych polityk językowych nie wydaje się możliwa, nie da się zweryfikować zależności przedstawionej w hipotezie za pomocą metod statystycznych. Mimo to, nawet ograniczając się do opisowego porównania danych ilościowych z jakościowymi, można wskazać przypadki zaprzeczające postawionej hipotezie. Pod względem populacji tubylczej Stany Zjednoczone, Chile i Kanada zajmują odpowiednio 4., 6. i 7. miejsce spośród 23 analizowanych państw i terytoriów, zaś jeśli chodzi o liczbę użytkowników języków rdzennych Stany Zjednoczone i Brazylia zajmują

206 odpowiednio 8. i 9. pozycję – przy tym są to państwa, gdzie zakres polityk językowych jest stosunkowo ograniczony. Równocześnie w Grenlandii, gdzie obie wartości są bardzo niskie, zakres praw języka grenlandzkiego jest szerszy niż gdziekolwiek indziej w obu Amerykach. Podobnie biorąc pod uwagę odsetek ludności tubylczej i użytkowników języków rdzennych w łącznej populacji, można wskazać państwa, w których obie zmienne mają niskie wartości, a mimo to polityki językowe mające chronić języki tubylcze są w nich stosunkowo rozwinięte (dotyczy to szczególnie Kolumbii i Wenezueli), a także państwa o wyższych wartościach wskaźników i słabo rozwiniętych (Panama) lub praktycznie nieistniejących (Belize) prawach językowych ludności tubylczej. Na tej podstawie można stwierdzić, że chociaż odsetek ludności tubylczej i użytkowników języków rdzennych w łącznej populacji, a w mniejszym stopniu także ich liczba są w znacznym stopniu związane z zakresem polityk językowych, nie mają one decydującego wpływu na kształt tych polityk. Czwarta hipoteza, zgodnie z którą polityki językowe w państwach federalnych są lepiej dostosowane do przestrzennego zróżnicowania liczby i odsetka użytkowników języków rdzennych, niż w państwach unitarnych, została odrzucona. Jak już wspomniano w podsumowaniu rozdziału 3., w Kanadzie, Stanach Zjednoczonych, Meksyku, a w mniejszym stopniu również w Brazylii i Argentynie odnotowano zróżnicowanie polityk wobec języków tubylczych w jednostkach federalnych. Najbardziej rozwinięte polityki nie zawsze wprowadzano jednak na obszarach o największej liczbie i odsetku użytkowników języków rdzennych. Dla przykładu w Argentynie wybrane języki rdzenne uzyskały status języków współoficjalnych w prowincjach Chaco i Corrientes, ale nie w pozostałych prowincjach o znacznej liczbie osób posługujących się językami tubylczymi, jak Salta, Jujuy czy Formosa. W Wenezueli z kolei polityka językowa ustalana jest wyłącznie na poziomie centralnym, a nie w poszczególnych stanach. Istotniejszym argumentem za odrzuceniem hipotezy jest jednak zróżnicowanie przestrzenne zakresu polityk językowych zaobserwowane w państwach unitarnych. Jak wykazano, może ono dotyczyć wybranych jednostek administracyjnych, specjalnie wydzielonych terytoriów tubylczych (np. rezerwatów) albo w ogóle obszarów o znacznej koncentracji ludności rdzennej. Państwa unitarne i federacje mogą więc, mimo różnej struktury, mogą wykorzystywać podobne narzędzia do przestrzennego różnicowania polityki językowej. Istotniejszym czynnikiem wpływającym na kształt polityki wobec języków rdzennych wydaje się w tym wypadku wola polityczna władz poszczególnych państw lub jednostek administracyjnych.

207

Hipotezy piąta i szósta zostały już wstępnie zweryfikowane w podsumowaniu rozdziału 2. W przypadku hipotezy piątej określono, że na obszarach słabiej zaludnionych odsetek użytkowników rdzennych wśród ludności tubylczej i wśród ogółu populacji jest przeważnie rzeczywiście wyższy, jakkolwiek nie we wszystkich analizowanych państwach występowała taka zależność. Podobnie w przypadku hipotezy szóstej udało się wykazać, że obszary o największym odsetku ludności tubylczej zwykle charakteryzują się również najwyższym odsetkiem użytkowników języków rdzennych wśród autochtonów, chociaż także tutaj nie dla wszystkich krajów uzyskano istotny statystycznie współczynnik korelacji. W przypadku obu tych hipotez ich pełniejszą weryfikację uniemożliwiał brak odpowiednich danych dla większości spośród analizowanych państw i terytoriów zależnych – w szczególności brakuje pełniejszych informacji na temat liczby i odsetka użytkowników języków rdzennych z podziałem na obszary miejskie i wiejskie. Przy tym konieczność oparcia się na danych z jednostek administracyjnych najwyższego rzędu, które jako jedyne były dostępne dla niemal całego analizowanego obszaru, sprawia, że w przypadku państw o niewielkiej liczbie tych jednostek, jak Belize, Kostaryka i Boliwia, możliwości oceny przestrzennego zróżnicowania badanych zjawisk są jeszcze bardziej ograniczone. Wreszcie spośród dwóch hipotez dotyczących sytuacji języków rdzennych w mieście Meksyk, pierwsza, zgodnie z którą oficjalna polityka w mieście nie stanowi skutecznego narzędzia do ochrony tych języków, została potwierdzona. Co prawda oficjalne prawa językowe mogą stanowić podstawę do wysuwania przez ludność tubylczą żądań, by były one respektowane przez władzę, a tym samym mogą być czynnikiem mobilizującym ludność tubylczą do ochrony własnej kultury, jednak jest to jedynie efekt uboczny nieskutecznej polityki językowej. Stwierdzono kilka istotnych przyczyn takiego stanu rzeczy. Realizację zapisów chroniących prawa językowe ludności tubylczej niewątpliwie utrudnia wspomniane już przy okazji weryfikacji drugiej hipotezy zróżnicowanie etniczne i rozproszenie użytkowników języków rdzennych w mieście Meksyk. Problem stanowi również niewystarczające finansowanie oraz brak odpowiednio przygotowanych kadr w instytucjach mających realizować politykę językową. Wreszcie bardzo istotnym czynnikiem stojącym na przeszkodzie dla skuteczniejszej ochrony języków rdzennych w mieście jest dyskryminacja ludności tubylczej przez przedstawicieli dominującej kultury metyskiej – coraz mniej widoczna w zinstytucjonalizowanej formie, ale wciąż głęboko zakorzeniona w społeczeństwie. Wydaje się, że skuteczne zwalczenie tego ostatniego zjawiska w mieście Meksyk stanowi warunek konieczny, by zapisy polityki językowej mogły być w pełni realizowane.

208

Druga spośród hipotez dotyczących omawianego studium przypadku, wskazująca na oddolne ruchy jako główny czynnik wpływający na sytuację poszczególnych języków rdzennych w mieście, nie znalazła potwierdzenia. Jak wykazano, większy wpływ na żywotność tych języków ma zwłaszcza migracja ludności tubylczej z obszarów wiejskich oraz stopień marginalizacji społeczności rdzennych zamieszkujących stolicę Meksyku. Organizacje tubylcze skoncentrowane na ochronie tożsamości kulturowej w mieście są natomiast stosunkowo nieliczne, rozczłonkowane i niedofinansowane, przez co ich możliwości działania są obecnie bardzo ograniczone. Wynika to również z faktu, że ochrona języków i kultur rdzennych stanowi zwykle drugorzędny problem dla przedstawicieli ludności tubylczej, którzy często zmagają się z trudnościami w zapewnieniu sobie i swoim rodzinom podstawowych warunków materialnych. Niezależnie od próby weryfikacji hipotez badawczych postawionych na początku niniejszej rozprawy, zwrócono również uwagę na występowanie w części spośród analizowanych państw (najwyraźniej w Kostaryce, Kanadzie, Stanach Zjednoczonych i Meksyku) specyficznej kategorii ludności rdzennej, zamieszkującej przede wszystkim miasta, która nie utożsamia się z żadną konkretną grupą tubylczą i rzadko posługuje się językami rdzennymi. Można przypuszczać, że w znacznej mierze należą do niej osoby o nowo odkrytej tożsamości tubylczej, które posiadają wśród swych przodków przedstawicieli autochtonów i mimo braku bezpośredniego kontaktu z ich kulturą czują się z nią związane. Owo wspomniane w pracy zjawisko mobilności etnicznej może być istotnym czynnikiem powodującym, że odsetek użytkowników języków rdzennych jest niższy w miastach niż poza nimi. Zarazem jego występowanie oznaczałoby, że w miastach z jednej strony istnieje większa tendencja do odrzucania tożsamości tubylczej, co zaobserwowano w mieście Meksyk, ale z drugiej strony to właśnie na obszarach zurbanizowanych najbardziej dynamicznie mogą zachodzić procesy odnowy tej tożsamości, przy czym oba zjawiska mogą występować z różnym natężeniem w poszczególnych państwach i miastach. W przeprowadzonym badaniu zwrócono również uwagę na istotne znaczenie różnego typu obszarów znajdujących się zgodnie z prawem pod kontrolą ludności rdzennej, takich jak rezerwaty (Stany Zjednoczone, Kanada), ziemie tubylcze (Brazylia) i terytoria tubylcze (Kostaryka). Ponieważ oprócz występujących w Panamie okręgów tubylczych nie stanowiły one oddzielnych jednostek administracyjnych najwyższego rzędu, możliwość ich analizy była w niniejszej rozprawie bardzo ograniczona. Niemniej jednak na podstawie uzyskanych danych można stwierdzić, że stanowiły one zwykle obszary, na których znajomość języków rdzennych była szczególnie dobrze zachowana, a równocześnie charakteryzowały się one

209 bardziej rozwiniętymi prawami językowymi dotyczącymi między innymi edukacji dwujęzycznej, zarówno w państwach federalnych, jak i unitarnych. Zarazem przygotowywanie niniejszej rozprawy pozwoliło wyraźniej dostrzec, jak dużej ostrożności wymaga analiza polityk językowych wobec ludności tubylczej. Przykład miasta Meksyk pokazuje, że zapisy prawne chroniące języki rdzenne nie zdają się na wiele, gdy nie są skutecznie wprowadzane w życie. Biorąc pod uwagę skalę i tempo zmian polityk językowych oraz różnorodność językową i etniczną ludności tubylczej utrudniającą realizację tych polityk w państwach obu Ameryk można przypuszczać, że nie był to przypadek odosobniony. Równocześnie nawet w sytuacjach respektowania przez władze zapisów polityk językowych mających chronić języki rdzenne, bardzo trudno byłoby ocenić ich skuteczność, szczególnie że konkretne efekty mogą uwidaczniać się dopiero po wielu latach i znacząco odbiegać od przyjętych założeń. Biorąc pod uwagę powyższe wątpliwości, niebezpodstawne wydaje się przypuszczenie, że głębokie zmiany polityk językowych wobec ludności tubylczej obserwowane w ostatnich dekadach mogły zostać wprowadzone zbyt szybko, bez uprzedniego zapewnienia warunków do ich realizacji. Tym niemniej stanowią one rzeczywistość i namacalny przejaw ewolucji oficjalnego podejścia państw obu Ameryk do autochtonów i ich kultur, niezależnie od tego, czy jest to ona dobrowolna, czy wymuszona. Można przypuszczać, że w dłuższej perspektywie powinny one en masse pozytywnie wpłynąć na sytuację kultur tubylczych, niezależnie od skuteczności pojedynczych zapisów prawnych w poszczególnych państwach – zakładając, że w międzyczasie nie dojdzie do ich zatrzymania lub wręcz odwrócenia. Warto jednak pamiętać, że to działania samych ludów tubylczych i ich determinacja by przywracać, chronić i rozwijać własne dziedzictwo kulturowe stanowi podstawę dla przetrwania rdzennych języków. Odpowiednio określona i realizowana polityka językowa może w tym istotnie pomóc, ale sama w sobie jest niewystarczająca dla odwrócenia procesu wymierania tubylczych kultur, do którego walnie przyczyniła się najpierw kolonizacja obu Ameryk, a następnie powstawanie i umacnianie się państw narodowych. Podsumowując, przestrzenny wymiar polityk językowych wobec ludności tubylczej oraz samo zróżnicowanie rozmieszczenia użytkowników języków tubylczych w Ameryce Północnej i Południowej stanowią zagadnienia o bardzo wysokim stopniu złożoności, które w niniejszej pracy, również ze względu na jej rozległy zakres przestrzenny, zostały jedynie zarysowane. W kontekście dalszych badań szczególnie interesujące wydają się dwa tematy: pierwszym z nich jest sytuacja języków rdzennych na obszarach zurbanizowanych, gdzie dynamika zachodzących zjawisk jest największa, zarówno jeśli chodzi o przesunięcie

210 językowe, jak i odrodzenie tubylczych tożsamości. Zestawienie danych przedstawionych dla miasta Meksyk z innymi ośrodkami miejskimi w obu Amerykach oraz w reszcie świata pozwoliłoby wskazać z jednej strony procesy wspólne dla ogółu obszarów zurbanizowanych, a z drugiej – szczególne dla konkretnych miast. Drugim zagadnieniem jest natomiast funkcjonowanie języków rdzennych na obszarach tubylczych różnego typu, zwłaszcza w kontekście zróżnicowania obowiązujących na nich polityk językowych. Chociaż, jak wspomniano, znajomość języków rdzennych jest na nich zwykle najlepiej zachowana, decydujące o tym czynniki społeczne i polityczne mogą być znacząco różne między poszczególnymi krajami i regionami. W przypadku obu tych zagadnień, a także innych zjawisk szerzej analizowanych w niniejszej rozprawie, kluczowy jest dostęp do odpowiednich danych, zarówno ilościowych, jak i jakościowych. Niemniej jednak ich dalsze badanie z perspektywy geografii języków wydaje się ważne dla pełniejszego zrozumienia przestrzennych procesów, w których współcześnie uczestniczą użytkownicy języków rdzennych, a które w dłuższej perspektywie mogą mieć kluczowe znaczenie dla przetrwania znacznej części kultur tubylczych w obu Amerykach.

211

Bibliografia

Aboriginal Languages Recognition Act, SM 2010, c22, C.C.S.M. c A1.5. Act on Greenland Self-Government [tłumaczenie z języka duńskiego na angielski]. (2009). Queen of Denmark. Online: . Data dostępu: 10.06.2018. Acuerdo Presidencial 0719-EP-94. (1994). Presidente Constitucional de la República. Online: . Data dostępu: 15.04.2018. Albertani, C. (1999). Los pueblos indígenas y la ciudad de México. Una aproximación. Política y cultura, 12: 195-221. Alby, S., Leglise, I. (2014). Politiques linguistiques éducatives en Guyane. Quels droits linguistiques pour les élèves allophones ? W: I. Nocus, J. Vernaudon, M. Paia (red.), L’école plurilingue en outre-mer. Apprendre plusieurs langues, plusieurs langues pour apprendre (s. 271-296). Rennes: Presses Universitaires de Rennes. Amerindian Act. (2006). President of Guyana. Online: . Data dostępu: 01.05.2018. Angrosino, M. (2010). Badania etnograficzne i obserwacyjne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Arizpe, L. (1975). Indígenas en la Ciudad de México. El caso de las ‘Marías’. Meksyk: Secretaría de Educación Pública. Banco de Guatemala. (2015). Guatemala en Cifras, 2015. Gwatemala: Banco de Guatemala. Banda González, O, Martínez Atilano, I. (2006). Residentes indígenas y espacio territorial. W: P. Yanes, V. Molina, Ó. González (red.), El triple desafío. Derechos, instituciones y políticas para la Ciudad Pluricultural,s. 285-291. Meksyk: Dirección General de Equidad y Desarrollo Social/Universidad Autónoma de la Ciudad de México. Bank Światowy. (2014). Los Pueblos Indígenas en América Latina. Balance político, económico y social al término del Segundo Decenio Internacional de los Pueblos Indígenas en el Mundo. Waszyngton: Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju / Bank Światowy. Barabas, A.M. (2001). Traspasando fronteras: los migrantes indígenas de México en Estados Unidos. Cuadernos del Sur, 16: 97-110. Beaie, S.T. (2007). Population and Housing Census 2002: National Census Report. Chapter I: National population trends: size, growth and distribution. Online: . Data dostępu: 11.11.2017.

212

Belize Constitution. (1981 ze zm.). Government of Belize. Online: . Data dostępu: 15.04.2018. Berraondo, M., Romero, A. (2012). Pueblos indígenas frente a empresas que operan en competencia por los recursos: buscando formas de coexistencia. Saragossa: ECODES. Bethell, L. (1987). Colonial Brazil. Cambridge: Cambridge University Press. Bondarenko Pisemskaya, N. (2010). Situación ecolingüística venezolana contemporánea. Papeles de Trabajo, 20: 22-35. Bonfil Batalla, G. (1972). El concepto de indio en América: Una categoría de la situación colonial. Anales de Antropología, Vol. IX: 105-124. Bonusiak, G. (2014). Proces odrodzenia praw amerykańskich ludów rdzennych na przykładzie „prawa do ziemi“ kanadyjskich Inuitów. Studia Humanistyczne AGH, 13 (2): 85- 102. Bravo García, E. (2010). La construcción lingüística de la identidad americana. Boletín de Filología, XLV (1): 75-101. Breton, R.J.L. (1975). La place de la géographie des langues. Annales de géographie, 84 (465): 513-525. Briera, J.P.C. (2013). Política lingüística del portugués en Brasil: del colonialismo al siglo XXI. Cuadernos de Lingüística Hispánica, 21: 27-40. Buliński, T. (2010-2011). School and Social Development among the E’ñepá Indians from the Venezuelan Amazon. Ethnologia Polona, 31-32: 221-238. Buliński, T. (2011). Ludzie, zwierzęta i inne byty w świecie Indian Amazonii. Wstęp do perspektywizmu. W: A. Mica, P. Łuczeczko (red.), Ludzie i nie-ludzie. Perspektywa socjologiczno-antropologiczna, s. 89-114. Gdańsk: Wydawnictwo Orbis Exterior. Buliński, T. (2012). Pytanie Raúla. Obraz dziecka w kulturze Indian E’ñepá. Problemy Wczesnej Edukacji, 3 (18): 49-59. Buliński, T. (2015). Obraz świata Indian E’ñepá (Amazonia wenezuelska). Sensus Historiae, 21 (4), 29-52. Buliński, T. (2016). Szkoła jako sposób zdobywania dóbr (Indianie E’ñepá, Amazonia wenezuelska). Etnografia Polska, 60 (1-2): 63-82. Buliński, T. (2018). Szkoła w amazońskiej puszczy. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Buliński, T., Kairski, M. (red.). (2006). Sny, trofea, geny i zmarli. „Wojna” w społecznościach przedpaństwowych na przykładzie Amazonii. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza. Buliński, T., Kairski, M. (2007). Élites aparentes. Sociedades de tipo simple en el mundo contemporáneo. Maestros y líderes de las organizaciones indígenas entre los E’ñepá y Matsigenka. Estudios Latinoamericanos, 27: 101-138.

213

Buliński, T., Kairski, M. (red.). (2017). Etnografia – Praktyki, Teorie, Doświadczenia. Nr 3: Polskie badania antropologiczne w Amazonii. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Bureau of Statistics, Guyana. (2016). Census Compendium 2. Population Composition. Online: . Data dostępu: 18.01.2017. Burnaby, B. (2008). Language Policy and Education in Canada. W: N. Hornberger (red.), Encyclopedia of Language and Education, Volume 1: Language Policy and Political Issues in Education (2. wyd.), s. 331-341. Nowy Jork: Springer. Camus, M. (2008). Las comunidades mayas de Guatemala en Estados Unidos. W: A. Torres, J. Carrasco (red.), Al filo de la identidad. La migración indígena en América Latina, s. 23-45. Quito: FLACSO. Canadian Multiculturalism Act, 1988, R.S.C., 1985, c 24 (4th Supp.). Carlin, E.B. (2001). Of riches and rhetoric: language in Surinam. W: R. Hoefte, P. Meel (red.), 20th Century Surinam: Continuities and discontinuities in a new world society, s. 220- 243. Kingston/Leyden: Ian Randle/KITLV Press. Carta Andina para la Promoción y Protección de los Derechos Humanos. (2002). Consejo Presidencial Andino. Online: . Data dostępu: 29.04.2018. Cartwright, D. (1987). Accommodation among the anglophone minority in Quebec to official language policy: A shift in traditional patterns of language contact. Journal of Multilingual and Multicultural Development, 8 (1-2): 187-212. Cartwright, D. (1988). Linguistic Territorialization: Is Canada Approaching the Belgian Model? Journal of Cultural Geography, 8 (2): 115-134. Cartwright, D. (1998). French-Language Services in Ontario: A Policy of 'Overly Prudent Gradualism'? W: T. Ricento, B. Burnaby (red.), Language and politics in the United States and Canada: myths and realities, s. 273-300. Mahwah: Lawrence Erlbaum. Cartwright, D. (2006). Geolinguistic Analysis in Language Policy. W: T. Ricento (red.), An Introduction to Language Policy: Theories and Method, s. 194-209. Malden: Blackwell Publishing. Cartwright, D. (2008). The expansion of French language rights in Ontario, 1968-1993: The uses of territoriality in a policy of gradualism. Canadian Geographer / Le Géographe Canadien, 40 (3): 238-257. Cartwright, D., Williams, C.H. (1982). Bilingual Districts as an Instrument in Canadian Language Policy. Transactions of the Institute of British Geographers, 7: 474-493. Casariego Vásquez, R. (2015). Educación indígena en la ciudad. W: P. González Gómez (red.), Gobernabilidad desde los pueblos indígenas en las ciudades: pertinencia cultural, s. 71-96. Meksyk: Asamblea de Migrantes Indígenas.

214

Castro Romero, M. (2001). El proceso migratorio de la población Mapuche en Chile: su adaptación e integración a la vida urbana. Scripta Nova, 94 (19). Online: http://www.ub.edu/geocrit/sn-94-19.htm. Data dostępu: 08.11.2018. CDI. (2017). Indicadores Socioeconómicos de los Pueblos Indígenas de México, 2015. Online: . Data dostępu: 12.12.2017. Cea Herrera, M.E. (2004). La migración indígena interestatal en la península de Yucatán. Investigaciones geográficas, 55: 122-142. Celote Preciado, A. (2006). La lengua mazahua: historia y situación actual. Meksyk: Coordinación General de Educación Intercultural y Bilingüe/Universidad Intercultural del Estado de México. censo2010.ibge.gov.br/sinopse/index.php?dados=8, Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística. Data dostępu: 17.11.2017. censos.inei.gob.pe/cpv2007/tabulados, Instituto Nacional de Estadística e Informática. Data dostępu: 22.01.2017. census.gov/data/tables/2013/demo/2009-2013-lang-tables.html, United States Census Bureau. Data dostępu: 09.02.2017. CEPAL. (2005). Los pueblos indígenas de Bolivia: diagnóstico sociodemográfico a partir del censo del 2001. Santiago de Chile: CEPAL. Cerna Vilagra, S. P. (2012). “Yvy Marae’y”: el conflicto del estado con los pueblos indígenas en Paraguay. América Latina hoy, 60: 83-115. changingworldlanguagemap.weebly.com/table-of-contents.html, Changing World Language Map. Data dostępu: 24.10.2018.

Charter of the French language, CQLR c I-16, 1977. Chevalier, J.-M. (2009). La France, pays monolingue ou multilingue ? Synergies Italie, 5: 79- 85. Chirif, A. (2014). La normativa sobre territorios indígenas y su implementación en Bolivia. Quito: ProIndígena-GIZ. Choquette, H.Y.D. (2016). The Constitutional Status of Aboriginal Languages in Canada [rozprawa doktorska]. Online: . Data dostępu: 01.04.2018. Clatworthy, S., Cooke, M. (2001). Patterns of Registered Indian Migration between on- and off-Reserve Locations. Ottawa: Research and Analysis Directorate, Indian and Northern Affairs Canada. Cobo, J.M. (1986). Study of the Problem of Discrimination Against Indigenous Populations, Dokument ONZ E/CN.4/Sub.2/1986/7Add.4.

215

Código Civil para el Distrito Federal. (1928 ze zm.). Asamblea Legislativa del Distrito Federal. Online: . Data dostępu: 04.07.2018. Constitución de la Nación Argentina. (1994). Congreso General Constituyente de Argentina. Online: . Data dostępu: 05.06.2018. Constitución de la República Bolivariana de Venezuela. (1999 ze zm.). Asamblea Nacional Constituyente de la República Bolivariana de Venezuela. Online: . Data dostępu: 28.04.2018. Constitución de la República de El Salvador. (1983 ze zm.). Asamblea Legislativa de la República de El Salvador. Online: . Data dostępu: 16.04.2018. Constitución de la República del Ecuador. (2008 ze zm.). Asamblea Nacional de la República del Ecuador. Online: . Data dostępu: 18.05.2018. Constitución de la República de Paraguay. (1992). Convención Nacional Constituyente de Paraguay. Online: . Data dostępu: 01.06.2018. Constitución de la República del Paraguay. (1967). Convención Nacional Constituyente de Paraguay. Online: . Data dostępu: 01.06.2018. Constitución para la República del Perú. (1979). Asamblea Constituyente de la República del Perú. Online: . Data dostępu: 23.05.2018. Constitución Política de 1982. (1982 ze zm.). Asamblea Nacional Constituyente de Honduras. Online: . Data dostępu: 15.04.2018. Constitución Política de Colombia. (1991). Asamblea Nacional Constituyente de Colombia. Online: . Data dostępu: 27.04.2018. Constitución Política de Costa Rica. (1949 ze zm.). Asamblea Nacional Constituyente de Costa Rica. Online: . Data dostępu: 19.04.2018. Constitución Política de la Ciudad de México. (2017). Asamblea Constituyente de la Ciudad de México. Online: . Data dostępu: 24.06.2018. Constitución Política de la República de Chile. (1980 ze zm.). H. Junta de Gobierno de Chile. Online: . Data dostępu: 03.06.2018.

216

Constitución Política de la República de Guatemala. (1985 ze zm.). Corte de Constitucionalidad de Guatemala. Online: . Data dostępu: 14.04.2018. Constitución Política de la República de Nicaragua. (1987 ze zm.). Asamblea Nacional de la República de Nicaragua. Online: . Data dostępu: 17.04.2018. Constitución Política de la República de Panamá. (1972 ze zm.). Asamblea Nacional de Representantes de Corregimientos. Online: . Data dostępu: 25.04.2018. Constitución Política de la República del Ecuador. (1998). Asamblea Nacional Constituyente del Ecuador. Online: . Data dostępu: 18.05.2018. Constitución Política de los Estados Unidos Mexicanos. (1917 ze zm.). Congreso Constituyente de México. Constitución Política del Estado de Coahuila de Zaragoza. (1918 ze zm.). XXIII Congreso Constitucional y Constituyente del Estado Independiente, Libre y Soberano de Coahuila de Zaragoza. Online: . Data dostępu: 12.04.2018. Constitución Política del Estado Libre y Soberano de Michoacán de Ocampo. (1918 ze zm.). XXXV I Legislatura del Estado. Online: . Data dostępu: 12.04.2018. Constitución Política del Estado. (2009). Asamblea Constituyente de Bolivia. Online: . Data dostępu: 27.05.2018. Constitución Política del Perú. (1993 ze zm.). Congreso Constituyente Democrático. Online: . Data dostępu: 23.05.2018. Constitution Act, 1982, being Schedule B to the Canada Act 1982 (UK) (1982), c 11. Constitution of the Co-Operative Republic of Guyana Act. (1980 ze zm.). Parliament of Guyana. Online: . Data dostępu: 01.05.2018. Constituição da República Federativa do Brasil. (1988). Assembléia Nacional Constituinte do Brasil. Online: . Data dostępu: 14.05.2018. Cooke, M., O’Sullivan, E. (2015). The Impact of Migration on the First Nations Community Well-Being Index. Social Indicators Research, 122 (2): 371-389. Cornelius, W., Fitzgerald, D., Lewin Fischer, P. (red.). (2007). Mayan Journeys: The New Migration from Yucatán to the United States. La Jolla: University of California, San Diego.

217

Coutu, N. (2005). El desempeño de los alumnos indígenas migrantes en las escuelas públicas primarias en la Ciudad de México. El Programa de Educación Intercultural Bilingüe: un estudio de caso [praca magisterska]. Meksyk: Universidad Autónoma Metropolitana, Unidad Xochimilco. Crawford, J. (1990). Language Freedom and Restriction: A Historical Approach to the Official Language Controversy. W: J. Reyhner (red.), Effective Language Education Practices and Native Language Survival, s. 9-22. Choctaw: Native American Language Issues. Cruz Zúñiga, P. (2008). Comunidades transnacionales indígenas: Experiencia migratoria del pueblo saraguro en Vera (España). W: A. Torres, J. Carrasco (red.), Al filo de la identidad. La migración indígena en América Latina, s. 91-106. Cunningham, R.L. (1997). The Biological Impact of 1492. W: S.M. Wilson (red.), The Indigenous People of the Caribbean, s. 31-35. Gainesville: University Press of Florida. Cushner, N.P. (2000). The Jesuits in colonial America: 1565-1767. Online: . Data dostępu: 21.05.2017. Czarny, G. (2008). Pasar por la escuela. Indígenas y procesos de escolaridad en la ciudad de México. Meksyk: Universidad Pedagógica Nacional. Czech-Włodarczyk, C. (2018). Czy tylko powierzchowny tokenizm? Sytuacja ludności rdzennej w Kanadzie po wyborach parlamentarnych w Kanadzie w 2015 roku. Forum Oświatowe, 30 (1): 137-150. DANE. (b.d.). Conceptos básicos. Online: . Data dostępu: 28.04.2018. DANE. (2007). Colombia, una nación multicultural. Su diversidad étnica. Online: . Data dostępu: 21.01.2017. datos.ine.gob.bo/binbol/RpWebEngine.exe/Portal?LANG=ESP Instituto Nacional de Estadística de Bolivia. Data dostępu: 15.01.2017. De Lager Onderwijswet. (1960). Ministerie van Onderwijs en Volksontwikkeling. Online: . Data dostępu: 13.05.2018. de Solano, F. (1991). Documentos sobre política lingüística en Hispanoamérica (1492-1800). Madryt: Consejo Superior de Investigaciones Científicas. de Varennes, F., Kuzborska, K. (2016). Language, Rights and Opportunities: The Role of Language in the Inclusion and Exclusion of Indigenous Peoples. International Journal on Minority and Group Rights,23 (3): 281-305. Declaración de Machu Picchu sobre la Democracia, los Derechos de los Pueblos Indígenas y la Lucha contra la Pobreza. (2001). Comunidad Andina. Online: . Data dostępu: 29.04.2018.

218

Decreto 520. (1996). Ministerio de Educación Pública de Chile. Online: . Data dostępu: 04.06.2018. Decreto 1003. (2012). Presidente de la República de Colombia Online: . Data dostępu: 27.04.2018. Decreto 1795. (2002). Presidente de la República Bolivariana de Venezuela. Online: . Data dostępu: 28.04.2018. Decreto 1796. (2002). Presidente de la República Bolivariana de Venezuela. Online: . Data dostępu: 28.04.2018. Decreto Ejecutivo N° 22072. (1993). Presidente de la República de Costa Rica, Ministro de Educación Pública. Online: . Data dostępu: 21.04.2018. Decreto Ejecutivo N° 37801. (2013). Presidenta de la República de Costa Rica, Ministro de Educación Pública. Online: . Data dostępu: 21.04.2018. Decreto Ley Nº 21156. (1975). Presidente de la República del Perú. Online: . Data dostępu: 25.05.2018. Decreto Nº 6.861. (2009). Presidente da República do Brasil. Online: . Data dostępu: 15.05.2018. Decreto por el que se declaran reformadas y derogadas diversas disposiciones de la Constitución Política de los Estados Unidos Mexicanos, en materia de la reforma política de la Ciudad de México. (2016). Presidente de los Estados Unidos Mexicanos. Online: . Data dostępu: 01.07.2018. Decreto Supremo Nº 20227. (1984). Presidente Constitucional de la República de Bolivia. Online: . Data dostępu: 28.05.2018. Decreto Supremo Nº 25894. (2000). Presidente de la República de Bolivia. Online: . Data dostępu: 28.05.2018. Deklaracja praw ludów tubylczych. (2007). Zgromadzenie Ogólne ONZ. Del Popolo, F. (2007). Spatial distribution of indigenous peoples in Latin America: a census- based interpretation. W: F. Del Popolo, A.M. Oyarce, B. Ribotta, J. Rodríguez (red.),

219

Indigenous Peoples and Urban Settlement: Spatial Distribution, Internal Migration and Living Conditions, s. 11-30. Santiago de Chile: CEPAL/CELADE. Del Popolo, F., Oyarce, A.M., Ribotta, B. (2009). Indígenas urbanos en América Latina: algunos resultados censales y su relación con los Objetivos de Desarrollo del Milenio. Notas de Población, 35 (86): 101-140. Del Popolo, F., Ribotta, B. (2011). Migración de Jóvenes Indígenas en América Latina. W: F. Del Popolo (red.), Pueblos Indígenas y Afrodescendientes en América Latina: Dinámicas Poblacionales Diversas y Desafíos Comunes, s. 101-125. Rio de Janeiro: ALAP – UNFPA. Delgado de Carvalho, C.M. (1962). The geography of languages. W: P.L.Wagner, M.W. Mikesell (red.), Readings in cultural geography: s. 75-93. Chicago: University of Chicago Press. Demangeon, A. (1929). La géographie des langues. Annales de géographie, 38 (215): 427- 438. Departament Spraw Ekonomicznych i Społecznych ONZ. (2008). Resource Kit on Indigenous Peoples’ Issues. Nowy Jork: Organizacja Narodów Zjednoczonych. DGEEC. (2013). Paraguay. Anuario 2012. Asunción: Dirección General de Estadística, Encuestas y Censos. DGEEC. (2014). Pueblos Indígenas en el Paraguay. Resultados Finales de Población y Viviendas 2012. Online:. Data dostępu: 22.01.2017. DGEEC. (2016). Paraguay. Principales indicadores de viviendas, 2012. Online: . Data dostępu: 16.06.2017. Diepeveen, J., Hüning, M. (2016). The status of Dutch in post-colonial Suriname. W: D. Schmidt-Brücken, S. Schuster, M. Wienberg (red.), Aspects of (post)colonial linguistics. Current perspectives and new approaches, s. 131-155. Berlin: De Gruyter. Dirección Nacional de Censos y Encuestas. (2009). Censos Nacionales 2007: XI de Población y VI de Vivienda. Resumen ejecutivo. Resultados definitivos de las comunidades indígenas. Lima: Dirección Nacional de Censos y Encuestas, Instituto Nacional de Estadística e Informática del Perú. Dominguez Santos, R. (1997, 15 kwietnia). Foro Continental de Pueblos Indígenas. Frente Indígena de Organizaciones Binacionales. Online: . Data dostępu: 24.02.2018. Droulers, M. (1991). L’école française de géographie. W: H. Théry, M. Droulers (red.), Pierre Monbeig, un géographe pionnier, s. 35-41. Paryż: Éditions de l’IHEAL. Education Act. (1876 ze zm.). Cap 39:01. Online: . Data dostępu: 01.05.2018.

220

Education and Training Act. (2010). Government of Belize. Online: . Data dostępu: 15.04.2018. Esther Martinez Native American Languages Preservation Act, P.L. 109-394 (2006). factfinder.census.gov/faces/tableservices/jsf/pages/productview.xhtml?pid=ACS_13_5YR_S0 101&prodType=table, United States Census Bureau. Data dostępu: 11.12.2017. faolex.fao.org, Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa. Data dostępu: 15.01.2017. Fife, J. (2005). The Legal Framework for Indigenous Language Rights in the United States. Willamette Law Review, 41 (2): 325-371. Filoche, G. (2011). Les Amérindiens de Guyane française, de reconnaissances disparates en bricolages juridiques. L’exemple des Kali’na d’Awala-Yalimapo. Journal de la Société des Américanistes, 97 (2): 343-368. First Peoples’ Heritage, Language and Culture Act, RSBC 1996, c 147. Flores, G. (2017, 20 sierpnia). 5 puntos cruciales del Proyecto de Ley Orgánica de Derechos Lingüísticos de los Pueblos y Nacionalidades del Ecuador. Online: . Data dostępu: 22.05.2018. Folha Web. (2014, 4 grudnia). Bonfim passa a ter as línguas indígenas como co-oficiais. Online: . Data dostępu: 17.05.2018. Fox, J., Rivera-Salgado, G. (red.). (2004). Indígenas mexicanos migrantes en los Estados Unidos. Santa Cruz: University of California. Frankowska, M. (1972a). Aculturación de los Indios de México. Estudios Latinoamericanos, 1: 101-154. Frankowska, M. (1972b). Z problematyki synkretyzmu religijnego Indian Meksyku. Etnografia Polska, 16 (2): 11-30. Frankowska, M. (1978). Z badań nad ludowym synkretyzmem religijnym w Meksyku. Tradycyjne obrzędy zaduszkowe. Etnografia Polska, 22 (1): 57-79. Frankowska, M. (1985). Symbolika religijna i jej znaczenie w wierzeniach Indian Meksyku na przykładzie znaku krzyża (wiek XVI-XX). Etnografia Polska, 29 (2): 83-105. Frankowska, M. (1986). Sanktuaria i pielgrzymki – ich rola w procesie ewangelizacji Indian Meksyku oraz kształtowania się miejscowego synkretyzmu religijnego. Etnografia Polska, 30 (2): 95-127. freevectormaps.com, Free Vector Maps. Data dostępu: 27.12.2018. Frühauf Garcia, E. (2007). O projeto pombalino de imposição da língua portuguesa aos índios e a sua aplicação na América meridional. Tempo, 12 (23): 23-38.

221

FUNPROEIB Andes. (2009). Atlas sociolingüístico de pueblos indígenas en América Latina. Cochabamba: FUNPROEIB Andes. Gad, F. (1970). The History of Greenland. Vol. I: From Earliest Times to 1700. Montreal: McGill-Queen's University Press. Gall, G.L. (2006, 7 lutego). Charlottetown Accord (hasło w internetowej publikacji The Canadian Encyclopedia). Online: Data dostępu: 03.03.2018. Garnette, J. (1997). Five Hundred Years of Indigenous Resistance. W: S.M. Wilson (red.), The Indigenous People of the Caribbean, s. 214-222. Gainesville: University Press of Florida. Garza Cuarón, B. (1991). Políticas lingüísticas hacia la Nueva España en el siglo XVIII. Nueva Revista de Filología Hispánica, 39 (2): 689-706. Gaudry, A. (2009, 7 stycznia). Métis (hasło w internetowej publikacji The Canadian Encyclopedia). Online: . Data dostępu: 7.01.2017. Gay, F. (2003). Textbooks that moved generations. Progress in Human Geography, 27 (2): 233-236. Gilbert, A. (2004). The Urban Revolution. W: R.N. Gwynne, C. Kay (red.), Latin America Transformed: Globalization and Modernity, s. 93-116. Londyn: Arnold. Giles, H., Bourhis, R.Y., Taylor, D.M. (1977). Towards a Theory of Language in Ethnic Group Relations. W: H. Giles (red.), Ethnicity and Intergroup Relations, s. 307-348. Londyn: Academic Press. Gilliéron, J. (1881). Petit atlas phonétique du Valais roman (sud du Rhône). Paryż: Honoré Champion. Gilliéron, J., Edmont, E. (1902-1910). L’atlas linguistique de la France, 9 tomów. Paryż: Honoré Champion. Gomezcésar Hernández, I. (2004). La palabra de los antiguos. Territorio y memoria histórica en Milpa Alta. W: P. Yanes, V. Molina, O. González (red.), Ciudad, Pueblos Indígenas y Etnicidad,s. 17-55. Meksyk: Universidad de la Ciudad de México/Dirección General de Equidad y Desarrollo Social. Gomezcésar Hernández, I. (2011). Introducción. Los pueblos y la Ciudad de México. W: L. Álvarez Enríquez (red.), Pueblos urbanos: identidad, ciudadanía y territorio en la ciudad de México, s. V-XVI. Meksyk: Centro de Investigaciones Interdisciplinarias en Ciencias y Humanidades UNAM/Miguel Ángel Porrúa. Granados Alcantar, J.A. (2005). Las nuevas zonas de atracción de migrantes indígenas en México. Investigaciones Geográficas, 58: 140-147. Grondwet van de Republiek Suriname. (1987 ze zm.). Staatsblad van de Republiek Suriname 1987 no. 116. Online: . Data dostępu: 02.05.2018.

222

Gundermann Kröll, H., González Cortéz, H. (2008). Pautas de integración regional, migración, movilidad y redes sociales en los pueblos indígenas de Chile. Revista Universum, 23 (1): 82-115. Gutiérrez Gómez, L. (2015). Trabajadoras del Hogar Indígenas. W: P. González Gómez (red.), Gobernabilidad desde los pueblos indígenas en las ciudades: pertinencia cultural, s. 49-69. Meksyk: Asamblea de Migrantes Indígenas. Hamilton, L.C., Saito, K., Loring, P.A., Lammers, R.B., Huntington, H.P. (2016). Climigration? Population and climate change in Arctic Alaska. Population and Environment, 38 (2): 115-133. Hammarström, H. (2015). Ethnologue 16/17/18th editions: A comprehensive review. Language, 91 (3): 723-737. Heath, B., Laprade, R. (1982). Castilian colonization and indigenous languages: the cases of Quechua and Aymara. W: R.L. Cooper (red.), Language Spread. Studies in Difusion and Social Change, s. 119-134. Bloomington: Indiana University Press. Heins, C. (2011). Indigenous Internal Migration in Bolivia: Causes and Current Challenges. KAS International Reports, 9-10/2011: 24-39. Hernández-Rosete, D., Maya, O. (2016). Discrimincación lingüística y contracultura escolar indígena en la Ciudad de México. Revista Latinoamericana de Ciencias Sociales, Niñez y Juventud, 14 (2): 1161-1176. Herrera, G., Carrillo, M.C., Torres, A. (red.). (2005). La migración ecuatoriana: transancionalismo, redes e identidades. Quito: FLACSO. Hill, J. (2017). The Languages of the Aztec Empire. W: D.L. Nichols, E. Rodríguez-Alegría (red.), The Oxford Handbook of the Aztecs, s. 129-142. Oksford: Oxford University Press. House Bill No. 216 (STA), 2014. Online: . Data dostępu: 06.04.2018. Howard, H.A., Lobo, S. (2013). Indigenous peoples’ rural to urban migration within the United States and Canada. W: I. Ness(red.), Encyclopedia of Global Human Migration, s. 297-301. Nowy Jork: Wiley-Blackwell. IBGE. (2012). Censo Demográfico 2010. Características gerais dos indígenas: Resultados do universo. Rio de Janeiro: Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística. INALI. (2008). Catálogo de las Lenguas Indígenas Nacionales: Variantes Lingüísticas de México con sus autodenominaciones y referencias geoestadísticas. Meksyk: Instituto Nacional de Lenguas Indígenas. INDEC. (2012). Censo Nacional de Población, Hogares y Viviendas 2010: Censo del Bicentenario. Resultados definitivos, Serie B No 2. Buenos Aires: Instituto Nacional de Estadística y Censos.

223

Indigenous and Northern Affairs Canada. (2013). Aboriginal Demographics from the 2011 National Household Survey. Online: . Data dostępu: 07.10.2017. Indigenous and Northern Affairs Canada. (2016). Inuit Nunangat Map Information [ostatnia aktualizacja: 21.01.2016]. Online: Data dostępu: 07.12.2017. INE Bolivia. (2015). Censo de Población y Vivienda 2012, Bolivia. Características de la Población. La Paz: Instituto Nacional de Estadística. INE Chile. (2013). Censo 2012. Resultados XVIII Censo de Población. Online: . Data dostępu: 04.02.2017. INE Guatemala. (2016). Encuesta Nacional de Condiciones de Vida 2014: Tomo I. Gwatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE Venezuela. (2013). La población indígena de Venezuela. Censo 2011. Online: . Data dostępu: 05.11.2017. INE Venezuela. (2015). Censo Nacional de Población y Vivienda 2011. Empadronamiento de la población indígena. Online: . Data dostępu: 08.11.2017. ine.gob.gt/index.php/censo-poblacion-y-vivienda-2017-2018, Instituto Nacional de Estadística de Guatemala. Data dostępu: 15.10.2017. INEC Costa Rica. (2013). X Censo Nacional de Población y VI de Vivienda 2011. Territorios Indígenas: principales indicadores demográficos y socioeconómicos. San José: Instituto Nacional de Estadística y Censos. INEC Nicaragua. (2006). VIII Censo de Población y IV de Vivienda. Población: Características generales. Online: . Data dostępu: 21.01.2017. INEC Panamá. (2014). Diagnóstico de la Población Indígena en Panamá con base en los Censos de Población y Vivienda de 2010. Online: . Data dostępu: 06.02.2017. INEGI. (b.d.-a). Censo de Población y Vivienda 2010. Conjunto de datos: Población de 3 años y más. Online: . Data dostępu: 26.06.2018. INEGI. (b.d.-b). Series históricas. Conjunto de datos: Población total de 5 años y más según características demográficas y sociales. Online: . Data dostępu: 14.07.2018.

224

INEGI. (2011). Población de 3 años y más en entidades federativas seleccionadas y su distribución porcentual según condición de autoadscripción étnica para cada entidad federativa, sexo y condición de habla indígena. Online: . Data dostępu: 12.10.2017. INEGI. (2016a). Principales resultados de la Encuesta Intercensal 2015. Estados Unidos Mexicanos. Meksyk: Instituto Nacional de Estadística y Geografía. INEGI. (2016b). Tabulados de la Encuesta Intercensal 2015: Etnicidad. Online: . Data dostępu: 11.10.2017. INEGI. (2016c). Tabulados de la Encuesta Intercensal 2015: Etnicidad. Ciudad de México. . Data dostępu: 25.06.2018. INEGI. (2016d). Tabulados de la Encuesta Intercensal 2015: Etnicidad. Estado de México. . Data dostępu: 25.06.2018. INEI. (2017, 25 stycznia). Censos Nacionales 2017 serán los primeros en permitir la autoidentificación étnica de la población. Online: . Data dostępu: 07.10.2017. inkscape.org, Inkscape. Data dostępu: 29.12.2018. Inuit Language Protection Act, SNu 2008, c 17. Online: . Data dostępu: 16.03.2018. iyil2019.org, International Year of Indigenous Languages. Data dostępu: 27.02.2019. Kaganiec-Kamieńska, A. (2009). Polityka językowa Meksyku w kontekście praw kulturowych. W: K. Derwich (red.), Meksyk w XXI wieku. Polityka – społeczeństwo – gospodarka, s. 144-167. Kraków: Universitas. Kaganiec-Kamieńska, A. (2013). Zarys problematyki języków indiańskich w Ameryce Łacińskiej. Ameryka Łacińska, 1 (79): 5-22. Kairski, M. (1999). Indianie Ameryki Środkowej i Południowej. Demografia, rozmieszczenie, sytuacja etno-kulturowa. T. 1: Analiza etnologiczna. T. 2: Indeksy. Poznań-Warszawa: CESLA. Kairski, M. (2009). In a World of “Reversed” Bodies: Persons, Non-persons, and People – How the E’nepá Indians Regard Otherness. Ethnologia Polona, 29-30: 115-134. Kairski, M. (2011). Osoby wielorakie. O sposobach bycia w świecie Indian E’ñepá (Amazonia wenezuelska). W: H. Chałacińska-Wiertelak, K. Kropaczewski (red.), W kręgu problemów ekologii kultury, s. 27-41. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza.

225

Kairski, M. (2012). O tubylczej ekonomii politycznej. Przypadek Indian E’ñepá z Amazonii wenezuelskiej. W: W. Dohnal, A. Posern-Zieliński (red.), Antropologia i polityka. Szkice z badań nad kulturowymi wymiarami władzy, s. 203-222. Warszawa: Komitet Nauk Etnologicznych PAN, Instytut Archeologii i Etnologii PAN. Kairski, M. (2015). Tożsamości w Amazonii, czyli o nieoczywistych oczywistościach. Sensus Historiae, 21 (4): 17-28. Kaplan, R.B., Baldauf, R.B. (1997). Language planning from Practice to Theory. Clevedon: Multilingual Matters. Karaś, H. (2010, 31 grudnia). Dialekty i gwary polskie. Kompendium internetowe. Online: . Data dostępu: 15.01.2017. Keal, P. (2003). European Conquest and the Rights of Indigenous Peoples: The moral backwardness of international society. Cambridge: Cambridge University Press. Klee, C.A., Lynch, A. (2009). El español en contacto con otras lenguas. Waszyngton: Georgetown University Press. Knapp, G. (1988). Geografía lingüística y cultural del Perú contemporáneo. Anthropologica, 6 (6): 285-308. Konczal, A. (2011). W społeczeństwie czy poza nim? Miejsce i rola Indian w społeczności Kanady na przykładzie Prowincji Preriowych. Okolice. Rocznik Etnologiczny, 9: 147-157. Krysińska-Kałużna, M. (2009). Quién y cuándo puede matar a los indígenas en la Amazonía. El caso de los Huaorani. Estudios Latinoamericanos, 29: 119-130. Krysińska-Kałużna, M. (2012). Yamashta czyli Ten Który Prawie Umarł. Proces kontaktu a przetrwanie kultur indiańskich w Amazonii. Warszawa: Oficyna Naukowa. Krysińska-Kałużna, M. (2013). „Indianin“ w świetle prawa. Ameryka Łacińska, 1 (79): 107- 119. Krysińska-Kałużna, M. (2016). Z daleka przychodzą duchy, czyli problem z człowieczeństwem. Ameryka Łacińska, 3 (93): 50-64. Languages Act, RSY 2002, c. 133. Online: . Data dostępu: 16.03.2018. Leclerc, J. (2010). Les législations linguistiques en Amérique du Nord. Télescope,16 (3): 75- 93. Leclerc, J. (2015). Belize. W: J. Leclerc (red.), L'aménagement linguistique dans le monde. Online: . Data dostępu: 01.06.2017. Leclerc, J. (2017). Histoire du français québécois - Section 1 : Nouvelle-France (1534-1760). W: J. Leclerc, (red.), L'aménagement linguistique dans le monde. Online: . Data dostępu: 21.05.2017. Leitch, D. (2005). Canada’s Native Languages: Wrongs from the Past, Rights for the Future. Wykład wygłoszony podczas konferencji “First Nations, First Thoughts”, Uniwersytet

226

Edynburski, Centrum Studiów Kanadyjskich, 5-6.05.2005. Online: . Data dostępu: 10.01.2017. Lei Nº 145/2002. (2002). Presidente da Câmara Municipal de São Gabriel da Cachoeira. Online: . Data dostępu: 17.05.2018. Lei Nº 848/2010. (2010). Prefeito Municipal de Tacuru. Online: . Data dostępu: 17.05.2018. Lei Nº 6.001. (1973). Congreso Nacional/Presidente da República do Brasil. Online: . Data dostępu: 15.05.2018. Lei Nº 9.394. (1996 ze zm.). Presidente da República do Brasil. Online: . Data dostępu: 16.05.2018. Ley 88. (2010). Asamblea Nacional de la República de Panamá. Online: . Data dostępu: 26.04.2018. Ley 119. (2013). Asamblea Nacional de la República de Panamá. Online: . Data dostępu: 26.04.2018. Ley 19253. (1993). H. Congreso Nacional de Chile. Online: . Data dostępu: 03.06.2018. Ley 20370. (2009). H. Congreso Nacional de Chile. Online: . Data dostępu: 04.06.2018. Ley de Cultura. (2016). Asamblea Legislativa de la República de El Salvador. Online: . Data dostępu: 16.04.2018. Ley de Derechos y Cultura Indígena del Estado de Baja California. (2007). H. Congreso del Estado de Baja California. Online: . Data dostępu: 11.04.2018. Ley de Derechos y Cultura Indígena del Estado de México. (2002). H. „LIV“ Legislatura del Estado de México. Online: . Data dostępu: 11.04.2018. Ley de Derechos y Cultura Indígenas del Estado de Chiapas. (1999). H. Sexagésima Legislatura Constitucional del Estado Libre y Soberano de Chiapas. Online: . Data dostępu: 11.04.2018. Ley de Diversidad Étnica y Lingüística N° 8054. (2000). Asamblea Legislativa de la República de Costa Rica. Online: . Data dostępu: 24.04.2018.

227

Ley de Educación. (1996 ze zm.). Asamblea Legislativa de la República de El Salvador. Online: . Data dostępu: 16.04.2018. Ley de Educación del Distrito Federal. (2000 ze zm.). Asamblea Legislativa del Distrito Federal. Online: . Data dostępu: 03.07.2018. Ley de Educación Nacional. (2006). Congreso de la Nación Argentina. Online: . Data dostępu: 05.06.2018. Ley de Idiomas Indígenas. (2008). Asamblea Nacional de la República Bolivariana de Venezuela. Online: . Data dostępu: 28.04.2018. Ley de Idiomas Nacionales. (2003). Congreso de la República de Guatemala. Online: . Data dostępu: 14.04.2018. Ley de Interculturalidad, Atención a Migrantes y Movilidad Humana en el Distrito Federal. (2011). Asamblea Legislativa del Distrito Federal. Online: . Data dostępu: 01.07.2018. Ley Fundamental de Educación. (2012). Congreso Nacional de Honduras. Online: . Data dostępu: 15.04.2018. Ley General de Derechos Lingüísticos de los Pueblos Indígenas. (2003). Congreso General de los Estados Unidos Mexicanos. Online: . Data dostępu: 08.04.2018. Ley General de Derechos Lingüísticos de los Pueblos Indígenas. (2015). Congreso General de los Estados Unidos Mexicanos. Online: . Data dostępu: 08.04.2018. Ley General de Educación. (1993 ze zm.). Congreso de los Estados Unidos Mexicanos. Online: . Data dostępu: 09.04.2018. Ley General de Educación. (2006). Asamblea Nacional de la República de Nicaragua. Online: . Data dostępu: 17.04.2018. Ley General de Salud. (1983 ze zm.).Congreso de los Estados Unidos Mexicanos. Online: . Data dostępu: 10.04.2018. Ley Indígena N° 6172. (1977). Asamblea Legislativa de la República de Costa Rica. Online: . Data dostępu: 21.04.2018.

228

Ley Nº 070. (2010). Asamblea Legislativa Plurinacional de Bolivia. Online: . Data dostępu: 28.05.2018. Ley Nº 269. (2012). Asamblea Legislativa Plurinacional de Bolivia. Online: . Data dostępu: 28.05.2018. Ley Nº 904/81. (1981 ze zm.). Congreso de la Nación Paraguaya. Online: . Data dostępu: 03.06.2018. Ley Nº 1565. (1994). Honorable Congreso Nacional de Bolivia. Online: . Data dostępu: 28.05.2018. Ley Nº 3231/2007. (2007). Congreso de la Nación Paraguaya. Online: . Data dostępu: 03.06.2018. Ley Nº 5469/15. (2015). Congreso de la Nación Paraguaya. Online: . Data dostępu: 03.06.2018. Ley Nº 23.302. (1985). Congreso de la Nación Argentina. Online: . Data dostępu: 05.06.2018. Ley Nº 28736. (2006). Congreso de la República del Perú. Online: . Data dostępu: 26.05.2018. Ley Nº 29735. (2011). Congreso de la República del Perú. Online: . Data dostępu: 26.05.2018. Ley Orgánica de Educación Intercultural. (2011). Asamblea Nacional de la República del Ecuador. Online: . Ley Orgánica de Pueblos y Comunidades Indígenas. (2005). Asamblea Nacional de la República Bolivariana de Venezuela. Online: . Data dostępu: 28.04.2018. Ley Provincial Nº 5.598. (2004). Honorable Cámara de Diputados de la Provincia de Corrientes. Online: . Data dostępu: 06.06.2018. Ley Provincial Nº 6.604. (2011). Cámara de Diputados de la Provincia del Chaco. Online: . Data dostępu: 06.06.2018. Lisocka-Jaegermann, B. (2000). Las artesanías populares y sus transformaciones contemporáneas. Casos de Ecuador, México y Polonia. Boletín Geográfico, 22: 41-72.

229

Lisocka-Jaegermann, B. (2003). Turystyka etniczna w Ameryce Łacińskiej. Przegląd problematyki badawczej. Prace i Studia Geograficzne, 32: 49-67. Lisocka-Jaegermann, B. (2007). Ludy tubylcze a współczesna turystyka etniczna. W: A. Bartkiewicz (red.), Ludy tubylcze. Czwarty Świat, dziedzictwo kolonializmu, skanseny świata, czy partnerzy narodów?, s. 413-424. Warszawa: Comandor. Lisocka-Jaegermann, B. (2010). Turystyka wspólnotowa a rozwój lokalny w Ameryce Łacińskiej – nadzieje a rzeczywistość. Przypadek peruwiańskiej wyspy Taquile. W: E. Puchnarewicz (red.), Wielokulturowość w turystyce, s. 259-274. Kraków: Libron. Lisocka-Jaegermann, B. (2011). El turismo comunitario en el contexto del desarrollo local. Experiencias latinoamericanas. W: M.R. Contreras Loera, U. Żuławska (red.), Cooperativismo y Desarrollo Local, s. 67-86. Culiacán: SBL Editorial. Loi constitutionnelle n°2008-724 du 23 juillet 2008. (2008). Congrès du Parlement français. Online: . Data dostępu: 13.05.2018. Loi constitutionnelle n° 92-554 du 25 juin 1992. (1992). Congrès du Parlement français. Online: . Data dostępu: 13.05.2018. Lopes Fávero, L. (2008). A política lingüística na América Latina Colonial e as Línguas Gerais. Online: . Data dostępu: 17.05.2017. López Bárcenas, F. (2010). Legislación y derechos indígenas en México. Meksyk: Centro de Estudios para el Desarrollo Sustentable y la Soberanía Alimentaria/H. Cámara de Diputados. López Flórez, C. (2005). La EIB en Bolivia: un modelo para armar. La Paz: PINSEIB/PROEIB Andes/Plural editores. López García, M. (2012). La enseñanza de la lengua escolar como proyecto de identidad nacional: el contexto socio educativo. Revista argentina de historiografía lingüística, IV (2): 117-132. Mackun, P., Wilson, S. (2011). Population Distribution and Change: 2000 to 2010. Online: Data dostępu: 08.12.2017. Maidana, C.A. (2013). Migración indígena, procesos de territorialización y análisis de redes sociales. Revista Interdisciplinar da Mobilidade Humana, 41: 277-293. Mainwaring, S., Pérez-Liñán, A. (2015). La democracia a la deriva en América Latina. Postdata, 20 (2): 267-294. Makaran, G. (2014). El mito del bilingüismo y la colonización lingüística en Paraguay. De Raíz Diversa, 1 (2): 183-211.

230

Mariani, B.S. (1995). Língua Portuguesa e realidade brasileira: o Diretório de Pombal segundo Celso Cunha. Capa, 9 (23): 131-143. Martin, A. (2015). La reconnaissance des droits indigènes en Amérique Latine. W: A. Martin (red.), Les droits indigénes en Amérique Latine, s. 11-73. Paryż: L’Harmatton. Martín Butragueño, P. (2009). Inmigración lingüística en la ciudad de México. Lengua y migración, 1 (1): 9-37. Martínez, M.E. (2008). Genealogical Fictions: Limpieza de Sangre, Religion and Gender in Colonial Mexico. Stanford: Stanford University Press. Martínez Casas, R. (2014). De la resistencia al desplazamiento de las lenguas indígenas en situaciones de migración. W: R. Barriga Villanueva, P. Martín Butragueño (red.), Historia sociolingüística de México: volumen 3. Espacio, contacto y discurso político, s. 1409-1456. Meksyk: El Colegio de México. Martínez Gamez, Á. (2014). Industrialización, urbanización y cambio demográfico en Venezuela. Civitas, 2 (1). Online: . Data dostępu: 08.11.2017. Massini-Cagliari, G. (2004). Language policy in Brazil: monolingualism and linguistic prejudice. Language Policy, 3 (1): 3-23. McCarty, T.L. (2016). Policy and Politics of Language Revitalization in the USA and Canada. W: S.M. Coronel-Molina, T.L. McCarty (red.), Indigenous Language Revitalization in the Americas, s. 15-34. Nowy Jork: Routledge. McCoy, M.L. (2005). Compilation of State Indian Education Laws. Boulder, CO: Native American Rights Fund. McCue, H.A. (2011, 31 maja). Reserves (hasło w internetowej publikacji The Canadian Encyclopedia). Online: . Data dostępu: 25.06.2017. McSweeney, K., Jokisch, B. (2007). Beyond Rainforests: Urbanisation and Emigration among Lowland Indigenous Societies in Latin America. Bulletin of Latin American Research, 26 (2): 159-180. Medina Hernández, A. (2007). Los pueblos originarios del sur del Distrito Federal: una primera mirada etnográfica. W: A. Medina Hernández (red.), La memoria negada de la Ciudad de México: sus pueblos originarios, s. 29-124. Meksyk: Universidad Nacional Autónoma de México, Instituto de Investigaciones Antropológicas/Universidad Autónoma de la Ciudad de México, Centro de Estudios sobre la Ciudad. Métis Act, SS 2001, c M-14.01. Mi’kmaq Education Act, SNS 1998, c 17. Międzyamerykańska Komisja Praw Człowieka. (1997). Proposed American Declaration on the Rights of Indigenous Peoples. Online: . Data dostępu: 24.02.2018.

231

Międzynarodowa Organizacja Pracy. (1957). Konwencja Nr 107 dotycząca ochrony i integracji ludności tubylczej i innych plemiennych i półplemiennych grup ludności w krajach niezależnych. Online: . Data dostępu: 18.02.2018. Międzynarodowa Organizacja Pracy. (1989). Konwencja Nr 169 dotycząca ludności tubylczej i plemiennej w krajach niezależnych. Online: . Data dostępu: 18.02.2018. Międzynarodowa Organizacja Pracy. (2018). Los pueblos indígenas y el cambio climático. De víctimas a agentes del cambio por medio del trabajo decente. Genewa: Międzynarodowa Organizacja Pracy. Mitchell, T., Enns, C. (2014). The UN Declaration on the Rights of Indigenous Peoples: Monitoring and Realizing Indigenous Rights in Canada. Policy Brief, 39. Molina, V., Hernández, J.J. (2006). Perfil sociodemográfico de la población indígena en la Zona Metropolitana de la ciudad de México, 2000. Los retos para la política pública. W: P. Yanes, V. Molina, Ó. González (red.), El triple desafío. Derechos, instituciones y políticas para la Ciudad Pluricultural, s. 27-67. Meksyk: Dirección General de Equidad y Desarrollo Social/Universidad Autónoma de la Ciudad de México. Monte, E. (2010). Migrações Xukuru do Ororubá: São Paulo e o “Sul” (1950-1990). X Encontro Nacional de História Oral. Testemunhos: História e Política. Online: . Data dostępu: 23.12.2018. Moore, D. (2014). Historical Development of Nheengatu (Língua Geral Amazônica). W: S.S. Mufwene (red.), Iberian Imperialism and Language Evolution in Latin America, s. 108-142. Chicago: University of Chicago Press. Mora Vázquez, T. (2007). Los pueblos originarios en los albores del siglo XXI. W: T. Mora Vázquez (red.), Los pueblos originarios de la Ciudad de México. Atlas etnográfico, s. 23-41. Meksyk: Instituto Nacional de Antropología e Historia. Moseley, C. (red.). (2010). Atlas of the World’s Languages in Danger. Third edition. Paryż: UNESCO. Multiculturalism Act, SS 1997, c M-23.01. Native American Language Act, P.L.101-477 (1990). Native American Language Act, P.L. 102-524 (1992). Navarrete, F. (2008). Los pueblos indígenas de México. Meksyk: Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas. Neeganagwedgin, E. (2015). Rooted in the Land: Taíno identity, oral history and stories of reclamation in contemporary contexts. AlterNative: An International Journal of Indigenous Peoples, 11 (4): 376-388.

232

Nitsch, K., Małecki, M. (1934). Atlas językowy polskiego Podkarpacia. Kraków: Polska Akademia Umiejętności. Nitsch, K. (1957). Mały atlas gwar polskich. Wrocław, Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo PAN. Norris, M.J. (1998). Canada’s Aboriginal Languages. Canadian Social Trends, 51: 8-16. Norris, M.J. (2007). Aboriginal languages in Canada: Emerging trends and perspectives on second language acquisition. Canadian Social Trends, 83: 19-27. Norris, M.J. (2011). Aboriginal Languages in Urban Canada: A Decade in Review, 1996 to 2006. Aboriginal Policy Studies, 1 (2): 4-67. Norris, M.J. (2012). Aboriginal Languages in Selected Cities in Canada: A Decade in Review, 1996 to 2006: Part Two. Aboriginal Policy Studies, 1 (3): 3-28. Norris, M.J., Clatworthy, S. (2011). Urbanization and Migration Patterns of Aboriginal Populations in Canada: A Half Century in Review. Aboriginal policy studies, 1 (1): 13-77. Norris, T., Vines, P.L., Hoeffel, E.M. (2012). The American Indian and Alaska Native Population: 2010. Online: . Data dostępu: 15.01.2017. noticias.uol.com.br/censo-2010/populacao/, Universo Online. Data dostępu: 17.11.2017. observatoriocensal.org/biblioteca-2/cuestionarios/, Observatorio Latinoamericano de Censos de Población. Data dostępu: 15.02.2017. Ochoa Lupián, L.E., Ayvar Campos, F.J. (2015). Migración y cambio climático en México. Revista CIMEXUS, X (1): 35-51. Oehmichen, C. (2005). La multiculturalidad de la Ciudad de México y los derechos indígenas. W: P. Yanes, V. Molina, Ó. González (red.), Urbi indiano. La larga marcha a la ciudad diversa, s. 197-225. Meksyk: Dirección General de Equidad y Desarrollo Social/Universidad Autónoma de la Ciudad de México Official Languages Act, RSNWT 1988, c O-1. Online: . Data dostępu: 16.03.2018. Official Languages Act, SNu 2008, c 10. Online: . Data dostępu: 16.03.2018. Olko, J. (2017). Unbalanced Language Contact and the Struggle for Survival: Bridging Diachronic and Synchronic Perspectives on Nahuatl. European Review, 26 (1): 207-228. Olko, J., Bergier, A. (2016). “Is my Nahuatl coherent?” A comparative analysis of language attitudes among modern Nahua speakers. W: J. Olko, T. Wicherkiewicz, R. Borges (red.), Integral Strategies for Language Revitalization, s. 295-343. Warszawa: Wydział Artes Liberales, Uniwersytet Warszawski. Olko, J., Sullivan, J. (2014a). Toward a comprehensive model for Nahuatl language research and revitalization. W: H. Leung i in., Proceedings of the Fortieth Annual Meeting of the Berkeley Linguistics Society, s. 369–397. Berkeley: University of California.

233

Olko, J., Sullivan, J. (2014b). An integral approach to Nahuatl language revitalization. Zeszyty Łużyckie, 48: 191–215. Olko, J., Sullivan, J. (2016a). A proposal for integrating the teaching, research and revitalization of Nahuatl. Language Documentation & Conservation, SP9: 159-184. Olko, J. Sullivan, J. (2016b). Bridging Gaps and Empowering Speakers: An Inclusive, Partnership-based Approach to Nahuatl Research and Revitalization. W: J. Olko, T. Wicherkiewicz, R. Borges (red.): Integral Strategies for Language Revitalization, s. 345- 383. Warszawa: Wydział Artes Liberales, Uniwersytet Warszawski. Ordorica, M., Rodríguez, C., Velázquez, B., Maldonado, I. (2009). El índice de reemplazo etnolingüístico entre la población indígena de México. Desacatos, 29 (1): 123-140. Organizacja Narodów Zjednoczonych. (1945). Karta Narodów Zjednoczonych. Online: . Data dostępu: 12.02.2018. Ortiz Álvarez, M.I. (2005). La población hablante de lenguas indígenas. Meksyk: Instituto de Geografía UNAM. Pardo Montaño, A.M. (2012). Ubicación y mercado laboral de la población indígena inmigrante a la Zona Metropolitana del Valle de México. W: R. Benencia, F.F. Herrera Lima, E. Levine (red.), Ser migrante latinoamericano, ser vulnerable, trabajar precariamente, s. 229-246. Meksyk: Anthropos/Universidad Autónoma Metropolitana. París Pombo, M.D. (2011). Intervención institucional y migración en la región Triqui Baja. Waszyngton: Woodrow Wilson International Center for Scholars. pdba.georgetown.edu, Political Database of the Americas – Georgetown University. Data dostępu: 15.01.2017. Petersen, R. (1995). Colonialism as Seen from a Former Colonized Area, Arctic Anthropology, 32 (2): 118-126. Peyser, A., Chackiel, J. (1999). La identificación de poblaciones indígenas en los censos de América Latina. W: S. Schkolnik (red.), América Latina: aspectos conceptuales de los censos del 2000, s. 353-364. Santiago de Chile: CEPAL/CELADE. Piantoni, F. (2009). La question migratoire en Guyane française: Histoire, société et territoires. Hommes & Migrations, 2009/2 (1278): 198-216. Pineda Camacho, R. (2005). Trayectoria y desafío de la política de las lenguas indígenas en Colombia. W: A. Kowii (red.), Identidad lingüística de los pueblos indígenas de la región andina, s. 29-52. Quito: Universidad Andina Simón Bolívar, Sede Ecuador/Ediciones Abya- Yala/Instituto Ítalo-Latino Americano. Portalewska, A. (2015, 18 maja). Indigenous Caucus Withdraws from Negotiations on the Draft American Declaration on the Rights of Indigenous Peoples. Cultural Survival. Online: . Data dostępu: 24.02.2018.

234

Posern-Zieliński, A. (2002). Los líderes indígenas en los países andinos y su rol en la consolidación del movimiento nativo. Estudios Latinoamericanos, 22: 69-86. Posern-Zieliński, A. (2005a). La globalización en los países andinos y la situación de la población indígena. Estudios Latinoamericanos, 25: 5-32. Posern-Zieliński, A. (2005b). Między indygenizmem a indianizmem. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza. Posern-Zieliński, A. (2007). Los indígenas andinos peruanos y su camino desde la marginalización clasista hacia el activismo étnico. Estudios Latinoamericanos, 27: 5-36. Posern-Zieliński, A. (2008). Indigenous organizations as „new tribes“ and their ethno- political strategies. The South American context. W: L. Mróz, A. Posern-Zieliński (red.), Exploring home, neighbouring and distant cultures, s. 189-207. Warszawa: Wydawnictwo DiG. Posern-Zieliński, A. (2009a). El pueblo mapuche frente al estado chileno. El nuevo activismo indígena en la época de la globalización. Estudios Latinoamericanos, 29: 9-26. Posern-Zieliński, A. (2009b). The state and the indigenous peoples in Latin America. W: R. Stemplowski (red.), On the state of Latin American states. Approaching the bicentenary, s. 301-384. Kraków: Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne – Oficyna Wydawnicza AFM. Quisbert Quispe, M. C., Choque Canqui, R. (2003). Derecho a la Lengua de los Pueblos Aymara-Quechua en Bolivia. W: O. Cifuentes, J. E. Rolando (red.), El Derecho a la Lengua de los Pueblos Indígenas. XI Jornadas Lascasianas, s. 129-140. Meksyk: Universidad Autónoma de México. Rebolledo, N. (2007). Escolarización interrumpida. Un caso de migración y bilingüismo índigenas en la ciudad de México. Meksyk: Universidad Pedagógica Nacional. Riedemann Fuentes, A. (2008). La Educación Intercultural Bilingüe en Chile: ¿ampliación de oportunidades para alumnos indígenas? Indiana, 25: 169-193. Ribotta, B. (2010). Diagnóstico Sociodemográfico de los Pueblos Indígenas de Argentina. Online: . Data dostępu: 17.01.2018. Rodríguez, J. (2008). Migración interna de los pueblos indígenas: sistematizando y analizando información censal relevante para actualizar las imágenes, mejorar el conocimiento y fortalecer las intervenciones. Cuenca: Pydlos Ediciones. Rodríguez Maldonado, J.A. (2010). La crónica de Motolinía y la enseñanza de la lengua en la evangelización. W: R. Domínguez Angel, L. Pérez Sánchez (red.), Memorias del XI Encuentro Nacional de Estudios en Lenguas, s. 430-439. Tlaxcala: Universidad Autónoma de Tlaxcala. Romer, M. (2005). Persistencia y pérdida de la identidad étnica en la generación de los hijos de inmigrantes indígenas en el Área Metropolitana de la Ciudad de México. W: P. Yanes, V. Molina, Ó. González (red.), Urbi indiano. La larga marcha a la ciudad diversa, s. 227-

235

248. Meksyk: Dirección General de Equidad y DesarrolloSocial/Universidad Autónoma de la Ciudad de México. Romer, M. (2014). Migrantes indígenas en la Ciudad de México. Procesos de emancipación e inserción urbana. Meksyk: Instituto Nacional de Antropología e Historia. Rusinowa, I. (1988). Wigwamy, rezerwaty, slumsy: z dziejów Indian w Stanach Zjednoczonych. Warszawa: Książka i Wiedza. Rusinowa, I. (1990). Indianie, traperzy i osadnicy w dziejach amerykańskiego Zachodu. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Rusinowa, I. (2000). Zarys historii Indian północno-amerykańskich: relacje polskich pisarzy i podróżników. Warszawa: Ateneum. Rusinowa, I. (2001). Indianie kanadyjscy w XX wieku. Dzieje Najnowsze, XXIII: 193-212. Rusinowa, I. (2003). Z dziejów Indian kanadyjskich. Warszawa/Pułtusk: Ośrodek Studiów Amerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego/Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku Rusinowa, I. (2010). Indianie USA: wojny indiańskie. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Aspra-JR. Saldívar, E. (2006). Estrategias de atención a la diferencia étnica en escuelas primarias del D.F. W: P. Yanes, V. Molina, Ó. González (red.), El triple desafío. Derechos, instituciones y políticas para la Ciudad Pluricultural, s. 99-123. Meksyk: Dirección General de Equidad y Desarrollo Social/Universidad Autónoma de la Ciudad de México. Santana, A.P., Paredes Müller, L.C. A Língua Portuguesa no Brasil: percurso histórico- linguístico. SOCIODIALETO, 5 (15): 1-28. Schein, R.H. (2004). Cultural Traditions. W: J.S. Duncan, N.C. Johnson, R.H. Schein (red.), A Companion to Cultural Geography, s. 11-23. Malden: Blackwell Publishing. Schkolnik, S., Del Popolo, F. (2005). Los censos y los pueblos indígenas en América Latina: Una metodología regional. Notas de Población, 31 (79): 101-132. SEDEREC. (b.d.). Lenguas Indígenas en la CDMX. Online: . Data dostępu: 26.06.2018. Siggner, A.J. (2003). Impact of “Ethnic Mobility” on Socio-economic Conditions of Aboriginal Peoples. Canadian Studies in Population, 30 (1): 137-158. Silva, M. (2014). Luta de línguas: panorama histórico-cultural da Língua Portuguesa no Brasil do século XVI. Cadernos de Linguagem e Sociedade, 15 (1): 36-49. Silva de Alencar, A.V. (2015). Evolução histórica dos direitos indígenas. Online: . Data dostępu: 15.05.2018. Skoczek, M. (red.). (2011). Mazahua Region in Mexico: Towards a New Indigenous Rurality. Warszawa: Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski.

236

Skoczek, M. (red.). (2013a). Transformaciones ambientales y socioeconómicas en la Región Mazahua, México. Warszawa: Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski. Skoczek, M. (red.). (2013b). Zmiany społeczno-gospodarcze w regionach tubylczych Meksyku i ich percepcja przez mieszkańców. Przypadek Regionu Mazahua. Warszawa: Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski. Skrobot, K. (2014). Las políticas lingüísticas y las actitudes hacia las lenguas indígenas en las escuelas de México [rozprawa doktorska]. Online: . Data dostępu: 26.01.2018. Snipp, C.M. (1996). Recent Health Trends in the Native American Population. W: D. Sandefur, R.R. Rindfuss, B. Cohen (red.), Changing Numbers, Changing Needs: American Indian Demography and Public Health, s. 17-52. Waszyngton: National Academy Press. Sobczyk, M. (2006). Statystyka: aspekty praktyczne i teoretyczne. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Soto, E. (2008). Mapudungun y procesos de escolarización de los mapuches de Chile en el discurso gubernamental. Synergies Chili, 4: 135-145. Spolsky, B. (2004). Language Policy. Cambridge: Cambridge University Press. Statistics Canada. (2017a). 2016 Census topic: Aboriginal peoples. Online: . Data dostępu: 06.12.2017. Statistics Canada. (2017b). Focus on Geography Series, 2016. Province of Quebec. Online: . Data dostępu: 12.12.2017. Statistics Greenland. (2015). 2015 statistical yearbook. Online: . Data dostępu: 05.12.2017. statistics-suriname.org/data/ethnisch.pdf, Algemeen Bureau voor de Statistiek in Suriname. Data dostępu: 15.01.2017. Suárez-Navaz, L. (2012). Kichwa Migrations Across the Atlantic Border Regime: Transterritorial Practices of Identity and Rights within a Postcolonial Frame. The Journal of Latin American and Caribbean Anthropology, 17 (1): 41-64. Sullón Acosta, K.N. (red.). (2013). Documento Nacional de Lenguas originarias del Perú. Lima: Ministerio de Educación del Perú. Szul, R. (2003a). Linguistic foundations of regional identity and language policy of regional governments in Europe. Attempts of typology and presentation of some cases. W: K. Heffner, M. Sobczyński (red.), The Role of Ethnic Minorities in Border Regions. Selected Problems of

237

Ethnic and Religious Minorities (seria wydawnicza Region and Regionalism,No.6, Vol.2), s. 7-16. Łódź-Opole: Państwowy Instytu Naukowy / Instytut Śląski w Opolu. Szul, R. (2003b). The Language Situation in Border Territories in Europe – Challenges and Chances. W: A Chmielak, B. Mazur, P. Pysz (red.), Transformation, Development and Integration – Belarus, Poland and Germany, s. 205-221. Białystok: Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania. Szul, R. (2005). Sytuacja językowa na obszarach przygranicznych w Europie – wyzwania i szanse. W: A. Adamczyk, J. Borkowski (red.), Regionalizm, polityka regionalna i Fundusze Strukturalne w Unii Europejskiej, s. 221-244. Warszawa: Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego. Szul, R. (2008). Languages, Nations and States in the time of globalisation. W: T. Siwek, V. Baar (red.), Globalisation and its impact on localities, s. 266-278. Ostrawa: Ostravská Univerzita. Szul, R. (2009). Język, Naród, Państwo. Język jako zjawisko polityczne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Szul, R. (2010a). Minority, Regional, and Immigrant Languages in Europe: New Glory and Old Misery. W: J. Burbick, W. Glass (red.), Beyond Imagined Uniqueness; Nationalism in Contemporary Perspective, s. 107-126. Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing. Szul, R. (2010b). The Politics of Language in Contemporary Europe. Between Nationalism, European Integration and Globalisation. Annual of Language & Politics and Politics of Identity, IV: 7-30. Szul, R. (2012). Kwestia językowa w dziejach: zarys problematyki. Studia z Geografii Politycznej i Historycznej, 1: 69-94. Szul, R. (2014). Kwestia językowa a kształtowanie się politycznej mapy Europy i świata. Tendencje ogólne i najnowsze zmiany. Acta Universitatis Lodziensis – Folia Geographica Socio-Oeconomica, 17: 31-62. Śniadecka-Kotarska, M. (2007). Movimientos de las mujeres en el contexto mestizo e indigena en el Ecuador de los años 90 del siglo XX. Estudios Latinoamericanos, 27: 2007. Śniadecka-Kotarska, M. (2008). Rozwój ruchu indiańskiego w Gwatemali w kontekście przegranej w wyborach kandydatki na prezydenta Rigoberty Menchu. W: M. Kania, A. Kaganiec-Kamieńska (red.), Doświadczenia demokracji w Ameryce Łacińskiej, s. 139-161. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Śniadecka-Kotarska, M. (2009a). El desarrollo del movimiento indígena en Guatemala en el tiempo de la guerra y la paz. Revista del CESLA, 12: 190-222. Śniadecka-Kotarska, M. (2009b). Las indígenas y los movimientos sociales y políticos en América Latina de finales del siglo XX y principios del XXI. W: A. Dembicz (red.), América Latina. Interpretaciones al inicio del siglo XXI, s. 321-332. Warszawa: Centrum Studiów Latynoamerykańskich UW.

238

Śniadecka-Kotarska, M. (2011). Od deindianizacji do reindianizacji Boliwii. O etnopolityce, etniczności i polityzacji ruchów tubylczych. W: K. Derwich, M. Kania (red.), Ruchy społeczne i etniczne w Ameryce Łacińskiej, s. 55-76. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Śniadecka-Kotarska, M. (2013a). Etnopolityka w Boliwii. Łódź-Warszawa: Polskie Towarzystwo Studiów Latynoamerykańskich / Centrum Studiów Latynoamerykańskich UW. Śniadecka-Kotarska, M. (2013b). ¿Se puede hablar de un feminismo indígena? W: M. Zapata Galindo, P. García Peter, P. Chan de Ávila (red.), La interseccionalidad en debate, s. 157- 167. Berlin: Lateinamerika-Institut, Freie Universität Berlin. Śniadecka-Kotarska, M. (2016). Etnonacjonalizm regionu andyjskiego w badaniach antropologa polityki (1992–2014). Od deetnizacji do reetnizacji i pojawienia się nowych elit politycznych. W: T. Domański (red.), Międzynarodowe studia polityczne i kulturowe wobec wyzwań współczesności, s. 365-382. Śniadecka-Kotarska, M., Kotarski, J. (2015). Etnopolityka w Meksyku. Łódź: Polskie Towarzystwo Studiów Latynoamerykańskich. Tamburini, L. (2013). Bolivia Censo 2012: Algunas claves para entender la variable indígena. Serwis internetowy SERVINDI, 15.10.2013. Online: . Data dostępu: 01.02.2017. Taylor, A. (2013). Colonial America: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press. The Constitution of the State of Hawaii, 73 Stat 4, Public Law 86-3 (1959 ze zm.). Online: . Data dostępu: 05.04.2018. The Constitutional Act of Denmark [tłumaczenie z języka duńskiego na angielski]. (1953 ze zm.). Folketinget. Online: . Data dostępu: 17.06.2018. The Greenland Home Rule Act [tłumaczenie z języka duńskiego na angielski]. (1978). Folketinget. Online: . Data dostępu: 10.06.2018. The Statistical Institute of Belize. (2013). Belize Population and Housing Census 2010. Country Report. Belmopan: The Statistical Institute of Belize. Tollefson, J.W. (1991). Planning language, planning inequality: language policy in the community. Nowy Jork: Longman. Tomiak, J. (2017). Contesting the Settler City: Indigenous Self-Determination, New Urban Reserves, and the Neoliberalization of Colonialism. Antipode (wersja Early Access). Online: . Data dostępu: 25.06.2017. Truth and Reconciliation Commission of Canada. (2015). Canada’s Residential Schools: The History, Part 1, Origins to 1939. Montreal: McGill-Queen's University Press.

239

Ulloa, A. (2008). Implicaciones ambientales y culturales del cambio climático para los pueblos indígenas. W: A. Ulloa (red.), Mujeres indígenas y cambio climático. Perspectivas latinoamericanas, s. 17-34. Bogota: Universidad Nacional de Colombia / Fundación Natura. UNESCO. (1996). World Conference on Linguistic Rights: Barcelona Declaration. Online: . Data dostępu: 19.02.2018. UNESCO. (2001). Powszechna Deklaracja o Różnorodności Kulturowej. Online: . Data dostępu: 19.02.2018. Urban Indian Health Institute. (2013, 28 lutego). U.S. Census Marks in Urban American Indians and Alaska Natives. Online: . Data dostępu: 25.06.2017. U.S. Census Bureau. (2010). American Indians and Alaska Natives in the United States [mapa]. Online: . Data dostępu: 06.10.2017. U.S. Census Bureau. (2013). American Indian and Alaska Native Tribes in the United States and Puerto Rico: 2010. Online: . Data dostępu: 09.12.2017. Valdés, M. (2008). Migración interna indígena y no indígena en América Latina. Estudios Avanzados, 6 (9): 113-133). Vázquez Sandrín, G. (2013). Dinámica demográfica de las poblaciones indígenas en México: 1970-2010. W: L.M. Valdés (red.), Hacia una nueva ley general de población, s. 237-258. Meksyk: Instituto de Investigaciones Jurídicas, UNAM. Vázquez Sandrín, G., Quezada, M.F. (2015). Los indígenas autoadscritos de México en el censo 2010: ¿revitalización étnica o sobreestimación censal? Papeles de Población, 21 (86): 171-218. Velasco Ortiz, L. (2007). Migraciones indígenas a las ciudades de México y Tijuana. Papeles de Población, 13 (52): 183-209. Vélez Torres, I. (2013). Desplazamiento y etnicidad: fracasos del multiculturalismo en Colombia. Desacatos, 41: 155-173. Villari, C., Menacho López, L.A. (2017). La situación lingüística actual en Ancash como reflejo de la historia de la política lingüística del Perú. Indiana, 34: 129-147. Wagner, P.L., Mikesell, M.W. (1962). Readings in cultural geography. Chicaco: University of Chicago Press. Warhol, L. (2011). Native American Language Policy in the United States. Online: . Data dostępu: 21.01.2018. Wenker, G. (1878). Sprach-Atlas der Rheinprovinz nördlich der Mosel sowie des Kreises Siegen. Marburg: [rękopis].

240

Wiley, T.G. (2000). Continuity and Change in the Function of Language Ideologies in the United States. W: T. Ricento (red.), Ideology, Politics and Language Policies: Focus on English, s. 67-86. Amsterdam: John Benjamins B.V. Williams, C.H. (1994). Called unto Liberty: On Language and Nationalism. Clevedon: Multilingual Matters. Williams, C.H. (2000). Language Revitalization in Wales: Policy and Planning. Cardiff: University of Wales Press. Williams, C.H. (2007). Language and Governance. Cardiff: University of Wales Press. Williams, C.H. (2008). Linguistic Minorities in Democratic Context. Basingstoke: Palgrave Macmillan. Williams, C.H. (2012). Language policy, territorialism and regional autonomy. W: B. Spolsky (red.), The Cambridge Handbook of Language Policy, s. 174-202. Cambridge: Cambridge University Press. Williams, C.H. (2013). Minority Language Promotion, Protection and Regulation. The Mask of Piety. Basingstoke: Palgrave Macmillan. Withers, C. W. J. (2009). „Language”. W: G. Derek, R. Johnston, G. Pratt, M. Watts, S. Whatmore (red.), The Dictionary of Human Geography, s. 411-412. Oxford: Wiley- Blackwell. www.beta.inegi.org.mx/proyectos/ccpv/2010, Instituto Nacional de Estadística y Geografía. Data dostępu: 01.02.2017. www.beta.inegi.org.mx/contenidos/proyectos/enchogares/especiales/intercensal/2015/doc/eic 2015_cuestionario.pdf, Instituto Nacional de Estadística y Geografía. Data dostępu: 14.02.2017. www.cepal.org/celade/noticias/paginas/0/40400/ColombiaCuadro4.xls, Comisión Económica para América Latina y el Caribe. Data dostępu: 03.11.2017. www.cndh.org.mx/Indigenas_Marco_Normativo, Comisión Nacional de los Derechos Humanos – México. Data dostępu: 10.04.2018. www.dane.gov.co, Departamento Administrativo Nacional de Estadística de Colombia. Data dostępu: 05.11.2017. www.digestyc.gob.sv/index.php/temas/des/poblacion-y-estadisticas-demograficas/censo-de- poblacion-y-vivienda/poblacion-censos.html?download=204%3Apoblacion-indigena, Dirección General de Estadística y Censos de El Salvador. Data dostępu: 21.01.2017. www.ecuadorencifras.gob.ec/sistema-integrado-de-consultas-redatam/, Ecuador en Cifras. Data dostępu: 20.01.2017. www.ethnologue.com, Ethnologue: Languages of the World. Data dostępu: 15.01.2017. www.ign.gob.ar/NuestrasActividades/Geografia/DatosArgentina/Poblacion, Instituto Geográfico Nacional de la República Argentina. Data dostępu: 09.02.2017.

241 www.ihs.gov/navajo/navajonation, Indian Health Service. Data dostępu: 06.10.2017. www.ilo.org/dyn/normlex/en/f?p=1000:12001:::NO:::., Międzynarodowa Organizacja Pracy. Data dostępu: 18.02.2018. www.indec.gov.ar/micro_sitios/webcenso/ECPI/index_ecpi.asp, Instituto Nacional de Estadística y Censos de la República Argentina. Data dostępu: 09.02.2017. www.ine.gob.hn/images/Productos%20ine/censo/Censo%202013/Grupos%20Poblacionales/ CUADRO%201.xlsx, Instituto Nacional de Estadísticas de Honduras. Data dostępu: 21.01.2017. www.ine.gob.ve/documentos/Demografia/CensodePoblacionyVivienda/pdf/ResultadosBasico s.pdf, Instituto Nacional de Estadística de Venezuela. Data dostępu: 21.01.2017. www.inec.go.cr/censos/censos-2011, Instituto Nacional de Estadística y Censos (INEC). Data dostępu: 25.10.2017. www.insee.fr/fr/statistiques/1292268, Institut national de la statistique et des études économiques. Data dostępu: 14.11.2017. www.navajocountyaz.gov, Navajo County Arizona. Data dostępu: 27.06.2017. www.pen-international.org/who-we-are/translation-linguistic-rights/girona-manifesto/girona- manifesto-on-linguistic-rights/, PEN International. Data dostępu: 19.02.2018. www.sil.org, SIL International. Data dostępu: 09.02.2017. Zgromadzenie Ogólne ONZ. (1948). Powszechna deklaracja praw człowieka. Online: Data dostępu: 12.02.2018. Zgromadzenie Ogólne ONZ. (1992). Deklaracja praw osób należących do mniejszości narodowych lub etnicznych, religijnych i językowych. Online: . Data dostępu: 19.02.2018. Zgromadzenie Ogólne ONZ. (2007). Deklaracja praw ludów tubylczych. Online: . Data dostępu: 19.02.2018. Zych, M. (red.). (2013). Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata. Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii.

Lista respondentów, z którymi przeprowadzono wywiady w mieście Meksyk (październik 2017-luty 2018)

J. Anzaldo Meneses, członek ludu Nahua, przedstawiciel i współzałożyciel organizacji tubylczej Ce-Acatl.

242

A. Arellano Martínez, Dyrektor ds. Polityk Językowych, Narodowy Instytut Języków Tubylczych (INALI). B. Ayala Cortés, członek ludu Mixteco, przedstawiciel i założyciel organizacji tubylczej Organización Mexicana de Intérpretes Traductores de Lenguas Indígenas A.C. I. Betanzos Ordaz, Koordynatorka ds. Praw Językowych, Narodowa Komisja na rzecz Rozwoju Ludów Tubylczych (CDI). N. Cabrera Morales, Dyrektor ds. Rozwoju Międzykulturowych Programów Nauczania, Główny Urząd ds. Koordynacji Edukację Międzykulturowej i Dwujęzycznej (CGEIB). E.A. Campos García Rojas, Dyrektor ds. Edukacji Nieformalnej, Główny Urząd ds. Koordynacji Edukację Międzykulturowej i Dwujęzycznej (CGEIB). A. Celote Preciado, członek ludu Mazahua, Dyrektor ds. Akademickich i Polityk Językowych, Narodowy Instytut Języków Tubylczych (INALI). D. Chávez Rivadeneyra, antropolog, językoznawca, nauczyciel języka purepecha na Narodowym Uniwersytecie Autonomicznym Meksyku (UNAM) i w Narodowej Szkole Antropologii i Historii (ENAH). M. de Jesús Salazar Muro, pedagożka, badaczka metodyki nauczania ludności tubylczej i kształcenia nauczycieli nauczania tubylczego, Jednostka Badawcza „Międzykulturowa Edukacja Dwujęzyczna”, Narodowy Uniwersytet Pedagogiczny (UPN). L. Farfán Rodríguez del Rayo, psycholożka, badaczka m.in. sytuacji materialnej i edukacji dzieci należących do ludności tubylczej w dzielnicach biedy w mieście Meksyk, Interdyscyplinarne Centrum Badań nad Zdrowiem – Jednostka Santo Tomás, Narodowy Instytut Politechniczny (IPN). I. Gomezcésar Hernández, antropolog, badacz ludności tubylczej w mieście Meksyk, Kolegium Nauk Humanistycznych i Społecznych, Uniwersytet Autonomiczny Miasta Meksyk (UACM). P. González Gómez, członek ludu Mixe, przedstawiciel i współzałożyciel organizacji tubylczej Asamblea de Migrantes Indígenas. M. Henríquez Bremer, Dyrektor ds. Kontroli Ewaluacji, Narodowa Komisja na rzecz Rozwoju Ludów Tubylczych (CDI). R. Hernández Domínguez, językoznawca, badacz i autor przekładów aktów prawnych na języki rdzenne, Centrum Badań i Studiów Wyższych Antropologii Społecznej (CIESAS). A. Hernández León, przedstawicielka organizacji tubylczej Asociación de Intérpretes y Traductores en Servicios Públicos y Comunitarios. J.F. Lara Torres, Dyrektor ds. Tworzenia i Wspierania Innowacji w Edukacji, Główny Urząd ds. Koordynacji Edukację Międzykulturowej i Dwujęzycznej (CGEIB). S. Leyva Nápoles, członek ludu Nahua, nauczyciel języka nahuatl, propagator tradycyjnej muzyki z regionu Milpa Alta na południu miasta Meksyk. A. Luna, nauczycielka języka náhuatl w centrum kultury im. José Martí w mieście Meksyk.

243

J. Marcos Chávez, członek ludu Ñhañhu (Otomi), poeta, przedstawiciel i współzałożyciel organizacji tubylczej Escritores en Lenguas Indígenas A.C. I. Martínez, Szef Departamentu ds. Wsparcia Społeczności Tubylczych, Sekretariat ds. Rozwoju Obszarów Miejskich i Równego Traktowania Społeczności Rdzennych (SEDEREC). M.R. Martínez Casas, antropolożka, badaczka sytuacji ludności tubylczej w miastach, w szczególności zagadnień związanych z tożsamością i z rolą języków rdzennych, Centrum Badań i Studiów Wyższych Antropologii Społecznej (CIESAS). P. Martínez Escamilla, członek ludu Nahua, poeta, przedstawiciel organizacji tubylczej Escritores en Lenguas Indígenas A.C. E. Martínez Loyola, Zastępca Dyrektora ds. Karnych, Narodowa Komisja na rzecz Rozwoju Ludów Tubylczych (CDI). C. Masferrer, antropolożka, badaczka zjawiska dyskryminacji ludności tubylczej, w szczególności w środowisku szkolnym, Narodowy Instytut Antropologii i Historii (INAH). A. Medina Hernández, antropolog, badacz współczesnych ludów rdzennych w mieście Meksyk, Instytut Badań Antropologicznych, Narodowy Uniwersytet Autonomiczny Meksyku (UNAM). E. Meza Zendejas, członkini ludu Nahua, przedstawicielka organizacji tubylczej Asamblea de Migrantes Indígenas. F. Morales Baranda, członek ludu Nahua, nauczyciel języka nahuatl, przedstawiciel organizacji tubylczej Academia de Lengua y Cultura Náhuatl. E.A. Padilla Luis, osoba odpowiedzialna za dział publikacji, Narodowy Instytut Języków Tubylczych (INALI). A.M. Pardo Montaño, geografka, badaczka procesów migracyjnych wśród ludności tubylczej w Meksyku, Instytut Geografii, Narodowy Uniwersytet Autonomiczny Meksyku (UNAM). N. Rebolledo, antropolog, badacz m.in. problematyki edukacji dwujęzycznej wśród ludności tubylczej w mieście Meksyk, Jednostka Badawcza „Międzykulturowa Edukacja Dwujęzyczna”, Narodowy Uniwersytet Pedagogiczny (UPN). A. Regino Montes, przedstawiciel organizacji tubylczej Servicios del Pueblo Mixe A.C., były doradca komisji ludności tubylczej przy Zgromadzeniu Konstytucyjnym miasta Meksyk. M. Romer, antropolożka, emerytowana badaczka ludności tubylczej migrującej do miasta Meksyk, zajmująca się w szczególności kwestią poczucia tożsamości etnicznej wśród potomków tubylczych migrantów, Narodowy Instytut Antropologii i Historii (INAH). L.I.A. Ruiz Mondragón, Zastępczyni Dyrektora ds. Kształtowania Polityk Językowych i Doradztwa, Narodowy Instytut Języków Tubylczych (INALI). J. Tirzo Gómez, antropolog, badacz metodyki nauczania dwujęzycznego ludności tubylczej, koordynator Obszaru Badawczego „Różnorodność i Międzykulturowość”, Narodowy Uniwersytet Pedagogiczny (UPN).

244

Spis map

Mapa 1. Liczba i odsetek ludności tubylczej w Ameryce ...... 40 Mapa 2. Liczba i odsetek użytkowników języków rdzennych ...... 43 Mapa 3. Prowincje i terytoria Kanady ...... 44 Mapa 4. Liczba i odsetek ludności tubylczej w prowincjach i terytoriach Kanady, 2016 ...... 46 Mapa 5. Liczba i odsetek użytkowników języków tubylczych w prowincjach i terytoriach Kanady, 2016 ...... 48 Mapa 6. Odsetek użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej w prowincjach i terytoriach Kanady, 2016 ...... 49 Mapa 7. Stany Stanów Zjednoczonych i Dystrykt Kolumbii ...... 50 Mapa 8. Liczba i odsetek ludności tubylczej w stanach Stanów Zjednoczonych i w Dystrykcie Kolumbii, 2010 ...... 52 Mapa 9. Liczba i odsetek użytkowników języków tubylczych w wieku co najmniej 5 lat w stanach Stanów Zjednoczonych i w Dystrykcie Kolumbii, 2009-2013 ...... 54 Mapa 10. Odsetek użytkowników języków rdzennych w wieku co najmniej 5 lat w stanach Stanów Zjednoczonych i w Dystrykcie Kolumbii w latach 2009-2013 wśród ogółu ludności tubylczej w 2010 roku ...... 56 Mapa 11. Stany Meksyku i Dystrykt Federalny ...... 56 Mapa 12. Liczba i odsetek ludności tubylczej w stanach Meksyku i w Dystrykcie Federalnym, 2015 ...... 58 Mapa 13. Liczba i odsetek użytkowników języków tubylczych w stanach Meksyku i w Dystrykcie Federalnym, 2015 ...... 60 Mapa 14. Odsetek użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej w stanach Meksyku i w Dystrykcie Federalnym, 2015 ...... 61 Mapa 15. Departamenty Gwatemali ...... 61 Mapa 16. Liczba i odsetek ludności tubylczej w departamentach Gwatemali, 2014 ...... 62 Mapa 17. Dystrykty Belize ...... 64 Mapa 18. Liczba i odsetek ludności tubylczej w dystryktach Belize, 2010 ...... 65 Mapa 19. Liczba i odsetek użytkowników języków tubylczych w dystryktach Belize, 2010 . 66 Mapa 20. Departamenty Hondurasu ...... 66 Mapa 21. Liczba i odsetek ludności tubylczej w departamentach Hondurasu, 2013 ...... 67 Mapa 22. Departamenty Salwadoru ...... 69 Mapa 23. Liczba i odsetek ludności tubylczej w departamentach Salwadoru, 2007 ...... 70 Mapa 24. Departamenty i regiony autonomiczne Nikaragui ...... 71

245

Mapa 25. Liczba i odsetek ludności tubylczej w departamentach i regionach autonomicznych Nikaragui, 2005 ...... 72 Mapa 26. Liczba i odsetek użytkowników języków tubylczych w departamentach i regionach autonomicznych Nikaragui, 2005 ...... 73 Mapa 27. Odsetek użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej w departamentach i regionach autonomicznych Nikaragui, 2005 ...... 74 Mapa 28. Prowincje Kostaryki ...... 75 Mapa 29. Liczba i odsetek ludności tubylczej w prowincjach Kostaryki, 2011 ...... 76 Mapa 30. Liczba i odsetek użytkowników języków tubylczych w prowincjach Kostaryki, 2011 ...... 78 Mapa 31. Odsetek użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej w prowincjach Kostaryki, 2011 ...... 79 Mapa 32. Prowincje i okręgi tubylcze Panamy (stan na 2010 rok) ...... 79 Mapa 33. Liczba i odsetek ludności tubylczej w prowincjach i okręgach tubylczych Panamy, 2010 ...... 81 Mapa 34. Departamenty i Dystrykt Stołeczny Kolumbii (bez departamentu San Andrés y Providencia) ...... 82 Mapa 35. Liczba i odsetek ludności tubylczej w departamentach i w Dystrykcie Stołecznym Kolumbii (bez departamentu San Andrés i Providencia), 2005...... 84 Mapa 36. Stany i Dystrykt Stołeczny Wenezueli ...... 86 Mapa 37. Liczba i odsetek ludności tubylczej w stanach i Dystrykcie Stołecznym Wenezueli (bez Dependencji Federalnych), 2011 ...... 87 Mapa 38. Regiony Gujany ...... 89 Mapa 39. Liczba i odsetek ludności tubylczej w regionach Gujany, 2012 ...... 90 Mapa 40. Dystrykty Surinamu ...... 91 Mapa 41. Liczba i odsetek ludności tubylczej w dystryktach Surinamu, 2012 ...... 92 Mapa 42. Stany i Dystrykt Federalny Brazylii ...... 95 Mapa 43. Liczba i odsetek ludności tubylczej w stanach i w Dystrykcie Federalnym Brazylii, 2010 ...... 97 Mapa 44. Liczba i odsetek użytkowników języków tubylczych w stanach i w Dystrykcie Federalnym Brazylii, 2010 ...... 99 Mapa 45. Odsetek użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej w stanach i w Dystrykcie Federalnym Brazylii, 2010 ...... 100 Mapa 46. Prowincje Ekwadoru ...... 101 Mapa 47. Liczba i odsetek ludności tubylczej w prowincjach Ekwadoru, 2010 ...... 102 Mapa 48. Liczba i odsetek użytkowników języków tubylczych w prowincjach Ekwadoru, 2010 ...... 104 Mapa 49. Odsetek użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej w prowincjach Ekwadoru, 2010...... 106

246

Mapa 50. Departamenty Peru i prowincja Lima...... 106 Mapa 51. Liczba i odsetek ludności tubylczej/użytkowników języków rdzennych w departamentach Peru i w prowincji Lima, 2007 ...... 108 Mapa 52. Departamenty Boliwii ...... 109 Mapa 53. Liczba i odsetek ludności tubylczej w departamentach Boliwii, 2012 ...... 110 Mapa 54. Liczba i odsetek użytkowników języków tubylczych od 6. roku życia w departamentach Boliwii, 2012 ...... 112 Mapa 55. Odsetek użytkowników języków w wieku co najmniej 6 lat wśród ogółu ludności tubylczej w departamentach Boliwii, 2012 ...... 113 Mapa 56. Departamenty i Dystrykt Stołeczny Paragwaju ...... 114 Mapa 57. Liczba i odsetek ludności tubylczej w departamentach i Dystrykcie Stołecznym Paragwaju, 2012 ...... 115 Mapa 58. Regiony Chile ...... 117 Mapa 59. Liczba i odsetek ludności tubylczej w regionach Chile, 2012 ...... 118 Mapa 60. Prowincje Argentyny i Autonomiczne Miasto Buenos Aires ...... 120 Mapa 61. Liczba i odsetek ludności tubylczej w prowincjach Argentyny i w Autonomicznym Mieście Buenos Aires, 2010 ...... 121 Mapa 62. Państwa Ameryki, które ratyfikowały konwencję nr 107 i/lub 169 Międzynarodowej Organizacji Pracy oraz rok ratyfikacji konwencji (stan na 31.12.2018) .. 148 Mapa 63. Liczba i odsetek użytkowników języków rdzennych w poszczególnych dzielnicach miasta Meksyk, 2015 rok ...... 184 Mapa 64. Odsetek użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej w poszczególnych dzielnicach miasta Meksyk, 2015 rok ...... 185

Spis tabel

Tabela 1. Źródła danych na temat liczby ludności tubylczej ...... 31 Tabela 2. Główne źródła danych na temat użytkowników języków tubylczych (gdy inne niż w Tabeli 1) ...... 32 Tabela 3. Liczba i odsetek ludności tubylczej w poszczególnych państwach i terytoriach oraz podstawowe kryteria wyróżniania ludności tubylczej ...... 38 Tabela 4. Liczba języków rdzennych i ich użytkowników oraz odsetek użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej w poszczególnych państwach i terytoriach (kursywą oznaczone dane pochodzące z innych źródeł, niż spisy ludności) ...... 41 Tabela 5. Współczynnik korelacji rang Spearmana między odsetkiem użytkowników języków rdzennych a gęstością zaludnienia poszczególnych jednostek administracyjnych dla wybranych państw ...... 124

247

Tabela 6. Współczynnik korelacji rang Spearmana między odsetkiem użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej a gęstością zaludnienia dla wybranych państw ...... 126 Tabela 7. Porównanie współczynnika urbanizacji dla ogółu populacji, ludności tubylczej i użytkowników języków rdzennych w Boliwii, Ekwadorze, Kostaryce i Meksyku ...... 127 Tabela 8. Współczynnik korelacji liniowej Pearsona między odsetkiem użytkowników języków rdzennych a odsetkiem ludności tubylczej dla wybranych państw ...... 128 Tabela 9. Współczynnik korelacji liniowej Pearsona między odsetkiem użytkowników języków rdzennych wśród ludności tubylczej a odsetkiem ludności tubylczej dla wybranych państw ...... 129 Tabela 10. Najważniejsze prawa przyznane językom rdzennym w poszczególnych analizowanych państwach i terytoriach zależnych (w nawiasie rok przyznania danego prawa) ...... 174 Tabela 11. Występowanie wybranych kategorii praw językowych wobec ludności rdzennej w analizowanych państwach i terytoriach zależnych (pogrubieniem zaznaczone prawa zapisane w konstytucji) ...... 178 Tabela 12. Użytkownicy języków rdzennych w wieku co najmniej 5 lat w mieście Meksyk według miejsca urodzenia, 1990-2010...... 196

Spis wykresów

248

Aneks – główne dane statystyczne

Przedstawione dane statystyczne pochodzą ze źródeł przedstawionych w Tabeli 1 i Tabeli 2

Argentyna jednostka ludność % ludności użytkownicy j. % użytk. j. powierzchnia populacja administracyjna tubylcza tubylczej tubylczych tubylczych [km2] Autonomiczne Miasto Buenos 2 890 151 61 876 2,1% b.d. b.d. 202 Aires Buenos Aires 15 625 084 299 311 1,9% b.d. b.d. 307 571 Catamarca 367 828 6 927 1,9% b.d. b.d. 102 602 Chaco 1 055 259 41 304 3,9% b.d. b.d. 99 633 Chubut 509 108 43 279 8,5% b.d. b.d. 224 686 Corrientes 992 595 5 129 0,5% b.d. b.d. 88 199 Córdoba 3 308 876 51 142 1,5% b.d. b.d. 165 321 Entre Ríos 1 235 994 13 153 1,1% b.d. b.d. 78 781 Formosa 530 162 32 216 6,1% b.d. b.d. 72 066 Jujuy 673 307 52 545 7,8% b.d. b.d. 53 219 La Pampa 318 951 14 086 4,4% b.d. b.d. 143 440 La Rioja 333 642 3 935 1,2% b.d. b.d. 89 680 Mendoza 1 738 929 41 026 2,4% b.d. b.d. 148 827 Misiones 1 101 593 13 006 1,2% b.d. b.d. 29 801 Neuquén 551 266 43 357 7,9% b.d. b.d. 94 078 Río Negro 638 645 45 375 7,1% b.d. b.d. 203 013 Salta 1 214 441 79 204 6,5% b.d. b.d. 155 488 San Juan 681 055 7 962 1,2% b.d. b.d. 89 651 San Luis 432 310 7 994 1,8% b.d. b.d. 76 748 Santa Cruz 273 964 9 552 3,5% b.d. b.d. 243 943 Santa Fe 3 194 537 48 265 1,5% b.d. b.d. 133 007 Santiago del 874 006 11 508 1,3% b.d. b.d. 136 351 Estero Tierra del Fuego 127 205 3 563 2,8% b.d. b.d. 21 478 Tucumán 1 448 188 19 317 1,3% b.d. b.d. 22 524

Belize jednostka ludność % ludności użytkownicy j. % użytk. j. powierzchnia populacja administracyjna tubylcza tubylczej tubylczych tubylczych [km2] Belize 95 292 2 287 2,4% 1 050 1,2% 4 310 Cayo 75 046 6 004 8,0% 4 220 6,2% 5 200 Corozal 41 061 1 150 2,8% 927 2,5% 1 860 Stann Creek 34 323 5 801 16,9% 5 060 16,3% 2 550 Toledo 30 785 20 472 66,5% 18 541 68,4% 4 410 Orange Walk 45 946 781 1,7% 954 2,3% 4 600

249

Boliwia jednostka ludność % ludności użytkownicy % użytk. j. powierzchnia populacja administracyjna tubylcza tubylczej j. tubylczych tubylczych [km2] Pando 110 436 26 655 24,1% 4 225 4,6% 63 827 Beni 422 008 135 518 32,1% 21 722 6,1% 213 564 Tarija 483 518 70 642 14,6% 26 646 6,3% 37 623 Santa Cruz 2 657 762 529 659 19,9% 202 860 8,8% 370 621 Oruro 494 587 252 934 51,1% 115 640 26,9% 53 588 La Paz 2 719 344 1 483 489 54,6% 749 762 31,2% 133 985 Potosí 828 093 572 755 69,2% 364 655 51,3% 118 218 Cochabamba 1 762 761 837 993 47,5% 564 833 36,8% 55 631 Chuquisaca 581 347 290 332 49,9% 199 867 39,8% 51 524

Brazylia jednostka ludność % ludności użytkownicy % użytk. j. powierzchnia populacja administracyjna tubylcza tubylczej j. tubylczych tubylczych [km2] Sergipe 2 068 031 5 221 0,3% 42 0,0% 21 910 Piauí 3 119 015 2 944 0,1% 31 0,0% 251 529 Rio Grande do 3 168 133 2 597 0,1% 29 0,0% 52 797 Norte Paraíba 3 766 834 25 043 0,7% 335 0,0% 56 440 Alagoas 3 120 922 16 291 0,5% 300 0,0% 27 768 Ceará 8 448 055 20 697 0,2% 462 0,0% 148 826 Distrito Federal 2 562 963 6 128 0,2% 181 0,0% 5 822 Goiás 6 004 045 8 583 0,1% 279 0,0% 340 087 Bahia 14 021 432 60 120 0,4% 2 348 0,0% 564 693 Pernambuco 8 796 032 60 995 0,7% 2 458 0,0% 98 312 Rio de Janeiro 15 993 583 15 894 0,1% 690 0,0% 43 696 Espírito Santo 3 512 672 9 585 0,3% 425 0,0% 46 076 Minas Gerais 19 595 309 31 677 0,2% 1 710 0,0% 586 528 Sao Paulo 41 252 160 41 981 0,1% 4 702 0,0% 248 209 Santa Catarina 6 249 682 18 213 0,3% 3 465 0,1% 95 346 Paraná 10 439 601 26 559 0,3% 9 531 0,1% 199 315 Pará 7 588 078 51 217 0,7% 19 145 0,3% 1 247 690 Roraima 451 227 55 922 12,4% 20 996 4,7% 224 299 Rio Grande do Sul 10 695 532 34 001 0,3% 15 583 0,1% 281 749 Amazonas 3 480 937 183 514 5,3% 89 809 2,6% 1 570 746 Rondônia 1 560 501 13 076 0,8% 6 423 0,4% 237 576 Acre 732 793 17 578 2,4% 8 829 1,2% 152 581 Mato Grosso do 2 449 341 77 025 3,1% 41 174 1,7% 357 125 Sul Mato Grosso 3 033 991 51 696 1,7% 28 707 0,9% 903 358 Maranhao 6 569 683 38 831 0,6% 22 501 0,3% 331 983 Tocantins 1 383 453 14 118 1,0% 8 701 0,6% 277 621 Amapá 668 689 7 411 1,1% 4 997 0,7% 142 815

250

Chile jednostka ludność % ludności użytkownicy % użytk. j. powierzchnia populacja administracyjna tubylcza tubylczej j. tubylczych tubylczych [km2] Antofagasta 547 463 49 543 9,0% b.d. b.d. 126 049 Araukania 913 065 290 875 31,9% b.d. b.d. 31 842 Arica y Parinacota 213 816 62 318 29,1% b.d. b.d. 16 873 Atakama 292 054 39 551 13,5% b.d. b.d. 75 162 Aysén 99 609 24 009 24,1% b.d. b.d. 108 494 Biobío 1 971 998 174 960 8,9% b.d. b.d. 37 069 Coquimbo 707 654 40 576 5,7% b.d. b.d. 40 580 Libertador 877 784 55 696 6,3% b.d. b.d. 16 387 Los Lagos 798 141 182 316 22,8% b.d. b.d. 48 584 Los Ríos 364 592 84 721 23,2% b.d. b.d. 18 430 Magallanes 159 468 30 511 19,1% b.d. b.d. 132 297 Maule 968 336 40 615 4,2% b.d. b.d. 30 296 Metropolitana 6 685 685 612 742 9,2% b.d. b.d. 15 403 Tarapacá 300 021 53 089 17,7% b.d. b.d. 42 226 Valparaíso 1 734 917 101 085 5,8% b.d. b.d. 16 396

Ekwador współczynnik jednostka ludność % ludności użytkownicy % użytk. j. powierzchnia populacja urbanizacji administracyjna tubylcza tubylczej j. tubylczych tubylczych 2 [km ] l. tubylczej Azuay 712 127 17 638 2,5% 10 554 1,5% 8 310 23,3% Bolivar 183 641 46 719 25,4% 28 906 15,7% 3 945 5,0% Canar 225 184 34 213 15,2% 25 787 11,5% 3 146 13,6% Carchi 164 524 5 649 3,4% 2 765 1,7% 3 780 28,1% Chimborazo 458 581 174 211 38,0% 141 159 30,8% 6 500 7,5% Cotopaxi 409 205 90 437 22,1% 63 410 15,5% 6 108 6,9% El Oro 600 659 4 060 0,7% 2 233 0,4% 5 767 92,5% Esmeraldas 534 092 15 022 2,8% 14 478 2,7% 16 132 11,5% Galapagos 25 124 1 754 7,0% 1 195 4,8% 8 010 93,8% Guayas 3 645 483 46 241 1,3% 24 064 0,7% 15 430 94,9% Imbabura 398 244 102 640 25,8% 71 038 17,8% 4 588 16,8% Loja 448 966 16 479 3,7% 8 104 1,8% 11 063 14,3% Los Rios 778 115 4 965 0,6% 2 658 0,3% 7 205 53,3% Manabi 1 369 780 2 456 0,2% 2 431 0,2% 18 940 59,6% Morona Santiago 147 940 71 538 48,4% 54 556 36,9% 25 691 7,0% Napo 103 697 58 845 56,8% 48 574 46,8% 12 543 14,9% Orellana 136 396 43 329 31,8% 35 112 25,7% 21 692 12,9% Pastaza 83 933 33 399 39,8% 26 518 31,6% 29 641 18,9% Pichincha 2 576 287 137 554 5,3% 61 057 2,4% 9 536 52,4% Santa Elena 308 693 4 164 1,4% 1 190 0,4% 3 690 38,4% Santo Domingo 368 013 6 318 1,7% 3 997 1,1% 3 447 53,3% Sucumbios 176 472 23 684 13,4% 18 138 10,3% 18 084 10,8% Tungurahua 504 583 62 584 12,4% 38 462 7,6% 3 386 7,9% Zamora Chinchipe 91 376 14 219 15,6% 4 689 5,1% 10 584 11,9%

251

Gujana jednostka ludność % ludności użytkownicy % użytk. j. powierzchnia populacja administracyjna tubylcza tubylczej j. tubylczych tubylczych [km2] Barima-Waini 27 643 17 846 64,6% b.d. b.d. 20 339 Cuyuni-Mazaruni 18 375 6 833 37,2% b.d. b.d. 47 213 Demerara- 311 563 7 066 2,3% b.d. b.d. 2 232 Mahaica East Berbice- 109 652 1 801 1,6% b.d. b.d. 36 234 Corentyne Essequibo Islands-West 107 785 2 820 2,6% b.d. b.d. 3 755 Demerara Mahaica-Berbice 49 820 1 270 2,5% b.d. b.d. 4 190 Pomeroon- 46 810 8 834 18,9% b.d. b.d. 6 195 Supenaam Potaro-Siparuni 11 077 8 009 72,3% b.d. b.d. 20 051 Upper Demerara- 39 992 3 205 8,0% b.d. b.d. 17 040 Berbice Upper Takutu- 24 238 20 808 85,8% b.d. b.d. 57 750 Upper Essequibo

Gwatemala jednostka ludność % ludności użytkownicy % użytk. j. powierzchnia populacja administracyjna tubylcza tubylczej j. tubylczych tubylczych [km2] Alta Verapaz 1 219 585 1 140 312 93,5% b.d. b.d. 8 686 Baja Verapaz 291 903 136 319 46,7% b.d. b.d. 3 124 Chimaltenango 666 938 477 528 71,6% b.d. b.d. 1 979 Chiquimula 397 202 38 926 9,8% b.d. b.d. 2 376 El Progreso 166 397 166 0,1% b.d. b.d. 1 922 Escuintla 746 309 37 315 5,0% b.d. b.d. 4 384 Gwatemala 3 306 397 357 091 10,8% b.d. b.d. 2 126 Huehuetenango 1 234 593 691 372 56,0% b.d. b.d. 7 403 Izabal 445 125 160 245 36,0% b.d. b.d. 9 038 Jalapa 345 926 26 636 7,7% b.d. b.d. 2 063 Jutiapa 462 714 8 329 1,8% b.d. b.d. 3 219 Petén 711 585 135 201 19,0% b.d. b.d. 35 854 Quetzaltenango 844 906 397 951 47,1% b.d. b.d. 1 951 Quiché 1 053 737 884 085 83,9% b.d. b.d. 8 378 Retalhuleu 325 556 22 138 6,8% b.d. b.d. 1 856 Sacatepéquez 336 606 109 734 32,6% b.d. b.d. 465 San Marcos 1 095 997 361 679 33,0% b.d. b.d. 2 397 Santa Rosa 367 569 30 508 8,3% b.d. b.d. 2 295 Sololá 477 705 462 418 96,8% b.d. b.d. 1 061 Suchitepéquez 555 261 153 807 27,7% b.d. b.d. 2 510 Totonicapán 521 995 488 587 93,6% b.d. b.d. 1 061 Zacapa 232 667 698 0,3% b.d. b.d. 2 690

252

Honduras jednostka ludność % ludności użytkownicy % użytk. j. powierzchnia populacja administracyjna tubylcza tubylczej j. tubylczych tubylczych [km2] Atlántida 436 252 6 529 1,5% b.d. b.d. 4 372 Choluteca 437 618 3 019 0,7% b.d. b.d. 4 360 Colón 309 926 6 103 2,0% b.d. b.d. 8 249 Comayagua 493 466 14 878 3,0% b.d. b.d. 5 124 Copán 371 057 22 709 6,1% b.d. b.d. 3 242 Cortés 1 562 394 32 492 2,1% b.d. b.d. 3 923 El Paraíso 444 507 5 573 1,3% b.d. b.d. 7 489 Francisco 1 508 906 44 988 3,0% b.d. b.d. 8 619 Morazán Gracias a Dios 90 795 74 293 81,8% b.d. b.d. 16 997 Intibucá 232 553 123 246 53,0% b.d. b.d. 3 123 Islas de la Bahía 62 557 7 670 12,3% b.d. b.d. 236 La Paz 198 926 110 802 55,7% b.d. b.d. 2 331 Lempira 321 179 147 250 45,8% b.d. b.d. 4 234 Ocotepeque 146 430 16 270 11,1% b.d. b.d. 1 630 Olancho 520 761 8 794 1,7% b.d. b.d. 24 057 Santa Bárbara 421 337 11 775 2,8% b.d. b.d. 5 024 Valle 174 511 990 0,6% b.d. b.d. 1 665 Yoro 570 595 24 789 4,3% b.d. b.d. 7 781

Kanada jednostka ludność % ludności użytkownicy % użytk. j. powierzchnia populacja administracyjna tubylcza tubylczej j. tubylczych tubylczych [km2] Wyspa Księcia 139 685 2 740 2,0% 80 0,1% 5 660 Edwarda Kolumbia 4 560 240 270 585 5,9% 17 190 0,4% 944 735 Brytyjska Nowa Fundlandia 512 250 45 725 8,9% 3 035 0,6% 405 212 i Labrador Ontario 13 242 160 374 395 2,8% 33 850 0,3% 1 076 395 Nowy Brunszwik 730 705 29 380 4,0% 3 070 0,4% 72 908 Nowa Szkocja 908 340 51 495 5,7% 5 645 0,6% 55 284 Alberta 3 978 145 258 640 6,5% 36 460 0,9% 661 848 Jukon 35 110 8 195 23,3% 1 170 3,3% 482 443 Manitoba 1 240 695 223 310 18,0% 38 310 3,1% 647 797 Saskatchewan 1 070 560 175 015 16,3% 38 105 3,6% 651 036 Quebec 7 965 450 182 890 2,3% 50 895 0,6% 1 542 056 Terytoria Północno- 41 135 20 860 50,7% 6 535 15,9% 1 346 106 Zachodnie Nunavut 35 580 30 550 85,9% 27 345 76,9% 2 093 190

253

Kolumbia jednostka ludność % ludności użytkownicy % użytk. j. powierzchnia populacja administracyjna tubylcza tubylczej j. tubylczych tubylczych [km2] Amazonas 43 744 19 000 43,4% b.d. b.d. 109 665 Antioquia 5 458 918 28 914 0,5% b.d. b.d. 63 612 Arauca 146 308 3 279 2,2% b.d. b.d. 23 818 Atlántico 2 096 689 27 972 1,3% b.d. b.d. 3 388 Bolívar 1 802 294 2 066 0,1% b.d. b.d. 25 978 Boyacá 1 196 815 5 859 0,5% b.d. b.d. 23 189 Caldas 891 044 38 271 4,3% b.d. b.d. 7 888 Caquetá 312 159 5 026 1,6% b.d. b.d. 88 965 Casanare 278 087 4 102 1,5% b.d. b.d. 44 640 Cauca 1 153 285 248 532 21,6% b.d. b.d. 29 308 Cesar 869 878 44 835 5,2% b.d. b.d. 22 905 Chocó 348 299 44 127 12,7% b.d. b.d. 46 530 Córdoba 1 453 465 151 064 10,4% b.d. b.d. 25 020 Cundinamarca 2 186 539 7 401 0,3% b.d. b.d. 24 210 Dystrykt 6 563 769 15 032 0,2% b.d. b.d. 1 587 Stołeczny Guainía 17 865 11 595 64,9% b.d. b.d. 72 238 Guaviare 49 281 2 117 4,3% b.d. b.d. 53 460 Huila 984 869 10 335 1,1% b.d. b.d. 19 890 La Guajira 619 135 278 212 44,9% b.d. b.d. 20 848 Magdalena 1 123 123 9 045 0,8% b.d. b.d. 23 188 Meta 702 790 8 988 1,3% b.d. b.d. 85 635 Narino 1 438 893 155 199 10,8% b.d. b.d. 33 268 Norte de 1 196 259 7 247 0,6% b.d. b.d. 21 658 Santander Putumayo 212 607 44 515 20,9% b.d. b.d. 24 885 Quindío 517 778 2 145 0,4% b.d. b.d. 1 845 Risaralda 855 648 24 810 2,9% b.d. b.d. 4 140 San Andrés i 59 424 62 0,1% b.d. b.d. 52 Providencia Santander 1 904 515 2 389 0,1% b.d. b.d. 30 537 Sucre 757 001 82 934 11,0% b.d. b.d. 10 917 Tolima 1 294 666 55 987 4,3% b.d. b.d. 23 562 Valle del Cauca 4 015 051 22 313 0,6% b.d. b.d. 22 140 Vaupés 17 385 11 587 66,7% b.d. b.d. 54 135 Vichada 39 825 17 663 44,4% b.d. b.d. 100 242

Kostaryka współczynnik jednostka ludność % ludności użytkownicy % użytk. j. powierzchnia populacja urbanizacji administracyjna tubylcza tubylczej j. tubylczych tubylczych 2 [km ] l. tubylczej Guanacaste 326 953 10 135 3,1% 205 0,1% 10 141 48,0% Heredia 433 677 4 506 1,0% 248 0,1% 2 657 80,4% Alajuela 848 146 8 089 1,0% 767 0,1% 9 758 57,4% San José 1 404 242 20 188 1,4% 2 436 0,2% 4 966 74,2% Puntarenas 410 929 25 316 6,2% 8 752 2,1% 11 266 22,0% Cartago 490 903 8 447 1,7% 4 046 0,8% 3 125 43,6% Limón 386 862 27 462 7,1% 15 232 3,9% 9 189 18,8%

254

Meksyk jednostka ludność % ludności użytkownicy % użytk. j. powierzchnia populacja administracyjna tubylcza tubylczej j. tubylczych tubylczych [km2] Aguascalientes 1 312 544 153 395 11,7% 3 105 0,3% 5 618 Campeche 899 931 400 811 44,5% 97 953 11,5% 57 924 Chiapas 5 217 908 1 886 104 36,1% 1 361 249 27,9% 73 289 Chihuahua 3 556 574 401 195 11,3% 90 173 2,7% 247 455 Coahuila 2 954 915 204 890 6,9% 5 535 0,2% 151 563 Colima 711 235 145 297 20,4% 4 279 0,6% 5 625 Durango 1 754 754 139 407 7,9% 39 774 2,4% 123 451 Guanajuato 5 853 677 534 438 9,1% 12 608 0,2% 30 608 Guerrero 3 533 251 1 198 362 33,9% 509 110 15,3% 63 621 Hidalgo 2 858 359 1 035 059 36,2% 385 836 14,2% 20 846 Jalisco 7 844 830 872 531 11,1% 56 938 0,8% 78 599 Kalifornia Dolna 3 315 766 283 055 8,5% 45 854 1,5% 71 446 Kalifornia Dln. Pd. 712 029 103 034 14,5% 10 319 1,5% 73 922 Meksyk 16 187 608 2 751 672 17,0% 421 743 2,7% 22 357 miasto Meksk 8 918 653 784 605 8,8% 129 297 1,5% 1 495 Michoacán 4 584 471 1 269 309 27,7% 153 817 3,6% 58 643 Morelos 1 903 811 535 249 28,1% 35 852 2,0% 4 893 Nayarit 1 181 050 262 007 22,2% 60 280 5,4% 27 815 Nuevo León 5 119 504 352 282 6,9% 59 196 1,2% 64 220 Oaxaca 3 967 889 2 607 917 65,7% 1 205 886 32,2% 93 793 Puebla 6 168 883 2 176 593 35,3% 656 400 11,3% 34 290 Querétaro 2 038 372 390 844 19,2% 32 333 1,7% 11 684 Quintana Roo 1 501 562 667 336 44,4% 236 129 16,6% 42 361 San Luis Potosí 2 717 820 630 604 23,2% 257 482 9,9% 60 983 Sinaloa 2 966 321 380 625 12,8% 39 252 1,4% 57 377 Sonora 2 850 330 508 165 17,8% 65 890 2,4% 179 503 Tabasco 2 395 272 617 203 25,8% 61 565 2,7% 24 738 Tamaulipas 3 441 698 216 685 6,3% 24 083 0,7% 80 175 Tlaxcala 1 272 847 321 310 25,2% 32 994 2,7% 3 991 Veracruz 8 112 505 2 373 093 29,3% 708 348 9,2% 71 820 Yucatán 2 097 175 1 371 625 65,4% 575 763 28,9% 39 612 Zacatecas 1 579 209 120 226 7,6% 3 742 0,3% 75 539

Nikaragua jednostka ludność % ludności użytkownicy % użytk. j. powierzchnia populacja administracyjna tubylcza tubylczej j. tubylczych tubylczych [km2] Madriz 132 459 32 543 24,6% 10 0,0% 1 708 Rivas 156 283 10 710 6,9% 25 0,0% 2 162 Masaya 289 988 21 759 7,5% 54 0,0% 611 Matagalpa 469 172 32 671 7,0% 84 0,0% 6 804 Granada 168 186 901 0,5% 3 0,0% 1 040 León 355 779 22 563 6,3% 92 0,0% 5 138 Boaco 150 636 778 0,5% 5 0,0% 4 177 Nueva Segovia 208 523 7 571 3,6% 54 0,0% 3 491 Estelí 201 548 2 201 1,1% 35 0,0% 2 230 Chinandega 378 970 2 531 0,7% 44 0,0% 4 822 Carazo 166 073 683 0,4% 28 0,0% 1 081 Chontales 153 932 828 0,5% 58 0,0% 6 481 Río San Juan 95 596 562 0,6% 56 0,1% 7 543 Managua 1 262 978 10 329 0,8% 1 474 0,1% 3 465 Jinotega 331 335 36 305 11,0% 9 375 2,8% 9 222 R.A.C.C.S. 306 510 11 921 3,9% 7 336 2,4% 27 260 R.A.C.C.N. 314 130 113 577 36,2% 104 495 33,3% 33 106 255

Panama jednostka ludność % ludności użytkownicy % użytk. j. powierzchnia populacja administracyjna tubylcza tubylczej j. tubylczych tubylczych [km2] Bocas del Toro 125 461 79 819 63,6% b.d. b.d. 4 657 Chiriquí 416 873 37 092 8,9% b.d. b.d. 6 491 Coclé 233 708 1 689 0,7% b.d. b.d. 4 950 Colón 241 928 7 050 2,9% b.d. b.d. 4 576 Darién 48 378 15 693 32,4% b.d. b.d. 11 893 Emberá Wounaan 10 001 9 433 94,3% b.d. b.d. 4 394 Herrera 109 955 962 0,9% b.d. b.d. 2 362 Kuna Yala 33 109 30 458 92,0% b.d. b.d. 2 358 Los Santos 89 592 656 0,7% b.d. b.d. 3 809 Ngäbe Buglé 156 747 149 983 95,7% b.d. b.d. 6 814 Panamá 1 713 070 75 725 4,4% b.d. b.d. 11 289 Veraguas 226 991 8 999 4,0% b.d. b.d. 10 588

Paragwaj jednostka ludność % ludności użytkownicy % użytk. j. powierzchnia populacja administracyjna tubylcza tubylczej j. tubylczych tubylczych [km2] Alto Paraguay 11 151 4 134 37,1% b.d. b.d. 82 349 Alto Paraná 785 747 6 859 0,9% b.d. b.d. 14 895 Amambay 125 611 11 852 9,4% b.d. b.d. 12 933 Boquerón 61 107 24 454 40,0% b.d. b.d. 91 669 Caaguazú 483 048 9 367 1,9% b.d. b.d. 11 474 Caazapá 151 415 3 694 2,4% b.d. b.d. 9 496 Canindeyú 191 447 13 662 7,1% b.d. b.d. 14 667 Central 2 221 180 2 012 0,1% b.d. b.d. 2 465 Concepción 189 929 3 998 2,1% b.d. b.d. 18 051 Cordillera 282 981 0 0,0% b.d. b.d. 4 948 Dystrykt Stołeczny 515 587 459 0,1% b.d. b.d. 117 (Asunción) Guairá 198 032 1 221 0,6% b.d. b.d. 3 846 Itapúa 545 924 2 266 0,4% b.d. b.d. 16 525 Misiones 118 798 0 0,0% b.d. b.d. 9 556 Neembucú 84 123 0 0,0% b.d. b.d. 12 147 Paraguarí 239 633 0 0,0% b.d. b.d. 8 705 Presidente Hayes 106 826 25 573 23,9% b.d. b.d. 72 907 San Pedro 360 094 3 703 1,0% b.d. b.d. 20 002

256

Peru jednostka ludność % ludności użytkownicy % użytk. j. powierzchnia populacja administracyjna tubylcza tubylczej j. tubylczych tubylczych [km2] Amazonas 411 011 51 606 14,8% 51 606 14,8% 39 249 Ancash 1 099 573 315 339 31,5% 315 339 31,5% 35 914 Apurimac 438 782 267 224 70,8% 267 224 70,8% 20 896 Arequipa 1 177 330 181 967 16,6% 181 967 16,6% 63 345 Ayacucho 653 755 362 985 63,3% 362 985 63,3% 43 815 Cajamarca 1 455 201 7 048 0,5% 7 048 0,5% 33 318 Callao 890 887 40 781 4,9% 40 781 4,9% 147 Cusco 1 216 168 581 489 52,8% 581 489 52,8% 71 986 Huancavelica 477 102 272 606 64,2% 272 606 64,2% 22 131 Huánuco 795 780 205 394 28,9% 205 394 28,9% 36 849 Ica 727 824 31 301 4,7% 31 301 4,7% 21 328 Junin 1 272 890 152 565 13,2% 152 565 13,2% 37 667 La Libertad 1 663 602 4 914 0,3% 4 914 0,3% 25 500 Lambayeque 1 142 757 24 752 2,4% 24 752 2,4% 14 231 Lima 959 125 22 914 2,9% 22 914 2,9% 32 130 Lima (prowincja) 7 605 742 488 524 6,8% 488 524 6,8% 2 672 Loreto 921 518 59 800 7,3% 59 800 7,3% 368 852 Madre de Dios 112 814 19 946 19,6% 19 946 19,6% 85 301 Moquegua 165 492 31 564 20,5% 31 564 20,5% 15 734 Pasco 290 275 25 298 9,6% 25 298 9,6% 25 320 Piura 1 673 315 4 047 0,3% 4 047 0,3% 35 892 Puno 1 320 075 779 825 65,0% 779 825 65,0% 66 997 San Martín 753 339 12 000 1,8% 12 000 1,8% 51 253 Tacna 294 965 52 401 19,1% 52 401 19,1% 16 076 Tumbes 204 650 473 0,3% 473 0,3% 4 046 Ucayali 444 619 48 953 12,3% 48 953 12,3% 101 831

Salwador jednostka ludność % ludności użytkownicy % użytk. j. powierzchnia populacja administracyjna tubylcza tubylczej j. tubylczych tubylczych [km2] Ahuachapán 319 503 199 0,1% b.d. b.d. 1240 Cabanas 149 326 46 0,0% b.d. b.d. 1104 Chalatenango 192 788 34 0,0% b.d. b.d. 2017 Cuscatlán 231 480 54 0,0% b.d. b.d. 756 La Libertad 660 652 689 0,1% b.d. b.d. 1653 La Paz 308 087 93 0,0% b.d. b.d. 1224 La Unión 238 217 730 0,3% b.d. b.d. 2074 Morazán 174 406 4723 2,7% b.d. b.d. 1447 San Miguel 434 003 902 0,2% b.d. b.d. 2077 San Salvador 1 567 156 3198 0,2% b.d. b.d. 886 San Vicente 161 645 290 0,2% b.d. b.d. 1184 Santa Ana 523 655 251 0,0% b.d. b.d. 2023 Sonsonate 438 960 1944 0,4% b.d. b.d. 1225 Usulután 344 235 157 0,0% b.d. b.d. 2130

257

Stany Zjednoczone jednostka ludność % ludności użytkownicy % użytk. j. powierzchnia populacja administracyjna tubylcza tubylczej j. tubylczych tubylczych [km2] Karolina Pd. 4 625 364 19 524 0,4% 231 0,0% 82 993 Karolina Pn. 9 535 483 122 110 1,3% 2 251 0,0% 139 391 Illinois 12 830 632 43 963 0,3% 1 027 0,0% 149 995 Luizjana 4 990 770 30 579 0,7% 788 0,0% 32 130 Connecticut 3 574 097 11 256 0,3% 300 0,0% 14 357 Teksas 25 145 561 170 972 0,7% 4 626 0,0% 695 662 Vermont 625 741 2 207 0,4% 65 0,0% 24 906 Rhode Island 1 052 567 6 058 0,6% 199 0,0% 4 001 Kalifornia 37 253 956 362 801 1,0% 11 970 0,0% 423 967 Delaware 897 934 4 181 0,5% 156 0,0% 6 446 New Jersey 8 791 894 29 026 0,3% 1 159 0,0% 22 591 Massachusetts 6 547 629 18 850 0,3% 769 0,0% 27 336 Arkansas 2 915 918 22 248 0,8% 908 0,0% 137 732 Floryda 18 801 310 71 458 0,4% 3 129 0,0% 170 312 Oklahoma 3 751 351 321 687 8,6% 14 978 0,4% 181 037 Pensylwania 12 702 379 26 843 0,2% 1 255 0,0% 119 280 Waszyngton 6 724 540 103 869 1,5% 4 962 0,1% 184 661 Tennessee 6 346 105 19 994 0,3% 956 0,0% 109 153 Missouri 3 785 131 27 376 0,5% 1 324 0,0% 32 130 Ohio 11 536 504 25 292 0,2% 1 233 0,0% 116 098 Alabama 4 779 736 28 218 0,6% 1 381 0,0% 135 767 Dakota Północna 672 591 36 591 5,4% 1 862 0,3% 183 108 Wirginia Zach. 1 852 994 3 787 0,2% 196 0,0% 62 756 Dystrykt 601 723 2 079 0,3% 108 0,0% 177 Kolumbii Indiana 6 483 802 18 462 0,3% 964 0,0% 94 326 Hawaje 1 360 301 4 164 0,3% 233 0,0% 28 313 Michigan 9 883 640 62 007 0,6% 3 721 0,0% 250 487 Georgia 9 687 653 32 151 0,3% 1 972 0,0% 153 910 Wirginia 8 001 024 29 225 0,4% 1 821 0,0% 110 787 Nowy Jork 19 378 102 106 906 0,6% 6 975 0,0% 141 297 Oregon 3 831 074 53 203 1,4% 3 507 0,1% 254 799 Kentucky 4 339 367 10 120 0,2% 668 0,0% 104 656 Kansas 2 853 118 28 150 1,0% 1 899 0,1% 213 100 Maryland 5 773 552 20 420 0,4% 1 408 0,0% 32 131 Wisconsin 5 686 986 54 526 1,0% 4 527 0,1% 169 635 New Hampshire 1 316 470 3 150 0,2% 265 0,0% 24 214 Nevada 2 700 551 32 062 1,2% 2 928 0,1% 286 380 Kolorado 5 029 196 56 010 1,1% 5 436 0,1% 269 601 Idaho 1 567 582 21 441 1,4% 2 120 0,1% 216 443 Nebraska 1 826 341 18 427 1,0% 2 096 0,1% 200 330 Minnesota 5 303 925 60 916 1,1% 7 146 0,1% 225 163 Maine 1 328 361 8 568 0,6% 1 033 0,1% 91 633 Iowa 3 046 355 11 084 0,4% 1 348 0,0% 145 746 Wyoming 563 626 13 336 2,4% 1 642 0,3% 253 335 Montana 989 415 62 555 6,3% 8 292 0,9% 380 831 Dakota Pd. 814 180 71 817 8,8% 11 715 1,5% 199 729 Alaska 710 231 104 871 14,8% 31 883 4,8% 1 723 337 Utah 2 763 885 32 927 1,2% 10 220 0,4% 219 882 Missisipi 2 967 297 15 030 0,5% 4 928 0,2% 125 438 Arizona 6 392 017 296 529 4,6% 111 026 1,8% 295 234 Nowy Meksyk 2 059 179 193 222 9,4% 97 066 5,0% 314 917

258

Surinam jednostka ludność % ludności użytkownicy % użytk. j. powierzchnia populacja administracyjna tubylcza tubylczej j. tubylczych tubylczych [km2] Brokopondo 15 909 120 0,8% b.d. b.d. 7364 Commewijne 31 420 423 1,3% b.d. b.d. 2 353 Coronie 3 391 15 0,4% b.d. b.d. 3 902 Marowijne 18 294 1 673 9,1% b.d. b.d. 4 627 Nickerie 34 233 734 2,1% b.d. b.d. 5 353 Para 24 700 5 134 20,8% b.d. b.d. 5 393 Paramaribo 240 924 4 087 1,7% b.d. b.d. 182 Saramacca 17 480 1 028 5,9% b.d. b.d. 3 636 Sipaliwini 37 065 5 364 14,5% b.d. b.d. 130 567 Wanica 118 222 1 766 1,5% b.d. b.d. 443

Wenezuela jednostka ludność % ludności użytkownicy % użytk. j. powierzchnia populacja administracyjna tubylcza tubylczej j. tubylczych tubylczych [km2] Amazonas 142 143 76 314 53,7% b.d. b.d. 180 145 Anzoátegui 1 439 018 33 848 2,4% b.d. b.d. 43 300 Apure 441 795 11 559 2,6% b.d. b.d. 76 500 Aragua 1 579 238 1 453 0,1% b.d. b.d. 7 014 Barinas 778 516 1 095 0,1% b.d. b.d. 35 200 Bolívar 1 372 278 54 686 4,0% b.d. b.d. 240 528 Carabobo 2 156 402 2 198 0,1% b.d. b.d. 4 650 Cojedes 316 458 289 0,1% b.d. b.d. 14 800 Delta Amacuro 163 452 41 543 25,4% b.d. b.d. 40 200 Dependencias 2 086 1 0,0% b.d. b.d. 120 Federales Dystr. Stołeczny 1 811 722 2 888 0,2% b.d. b.d. 433 (Caracas) Falcón 888 279 1 377 0,2% b.d. b.d. 24 800 Guárico 736 760 948 0,1% b.d. b.d. 64 986 Lara 1 743 976 2 112 0,1% b.d. b.d. 19 800 Mérida 786 919 2 103 0,3% b.d. b.d. 11 300 Miranda 2 486 761 3 348 0,1% b.d. b.d. 7 950 Monagas 890 337 17 898 2,0% b.d. b.d. 28 900 Nueva Esparta 474 682 2 200 0,5% b.d. b.d. 1 150 Portuguesa 860 042 666 0,1% b.d. b.d. 15 200 Sucre 887 084 22 213 2,5% b.d. b.d. 11 800 Táchira 1 021 689 589 0,1% b.d. b.d. 11 100 Trujillo 673 816 888 0,1% b.d. b.d. 7 400 Vargas 339 452 336 0,1% b.d. b.d. 1 497 Yaracuy 591 644 496 0,1% b.d. b.d. 7 100 Zulia 3 486 803 443 544 12,7% b.d. b.d. 63 100

259