Uniwersytet Warszawski Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Krzysztof Ząbecki Przestrzenny wymiar współczesnej polityki państw obu Ameryk wobec języków rdzennych Rozprawa doktorska w zakresie nauk o Ziemi dyscyplina geografia Rozprawa przygotowana pod kierunkiem dr hab. Bogumiły Lisockiej-Jaegermann oraz promotora pomocniczego dr. Roberta Łuczaka Warszawa, 2019 r. Oświadczenie autora (autorów) pracy Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu naukowego. Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną wersją elektroniczną. Data Podpis autora (autorów) pracy Oświadczenie kierującego pracą Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem i stwierdzam, że spełniła ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu naukowego. Praca została sprawdzona w systemie plagiat.pl. Data Podpis kierującego pracą 2 Słowa kluczowe: ludność tubylcza, języki rdzenne, polityki językowe, Ameryka Północna i Południowa, miasto Meksyk Streszczenie: W Ameryce Północnej i Południowej żyje ponad 20 milionów osób posługujących się językami rdzennymi, a za sprawą działalności tubylczych ruchów społecznych oraz rosnącej grupy badaczy władze poszczególnych państw i organizacji międzynarodowych coraz częściej podnoszą problem ochrony języków tubylczych. Mimo to zarówno badania obecnego statusu języków tubylczych, jak i sytuacji ich użytkowników wciąż należą do rzadkości. Niniejsza rozprawa ma wypełnić jedną z luk w obrębie aktualnych publikacji na ten temat. Jej celem jest określenie i ocena przestrzennych aspektów współczesnej polityki wobec języków tubylczych w państwach i terytoriach zależnych Ameryki Północnej i Południowej w kontekście postępującego wzrostu liczby ludności rdzennej w miastach oraz globalnych zmian zachodzących w politykach wobec ludności tubylczej. Zgodnie z przyjętymi hipotezami badawczymi polityki językowe na badanym obszarze w coraz większym stopniu chronią języki rdzenne, szczególnie w państwach o znacznej liczbie i odsetku tubylczej populacji i użytkowników języków rdzennych, ale ich zasięg nie jest dostosowany do zmian rozmieszczenia ludności tubylczej, zwłaszcza w państwach unitarnych. Przyjęto również, że odsetek osób posługujących się językami rdzennymi jest wyższy na obszarach słabiej zaludnionych oraz takich, gdzie mieszka wyższy odsetek ludności tubylczej. Ponadto sformułowano dwie hipotezy badawcze dotyczące sytuacji języków rdzennych w mieście Meksyk, stanowiącej przedmiot studium przypadku: zgodnie z nimi oficjalna polityka językowa w mieście nie jest skutecznie realizowana, a w rezultacie sytuacja języków rdzennych uzależniona jest głównie od oddolnych działań ludności tubylczej. W pierwszym rozdziale pracy przedstawiono jej cel i zakres, podstawowe pojęcia dotyczące analizowanych zagadnień, przegląd najważniejszych badań nad językami rdzennymi i ludnością tubylczą, a także opis metod badawczych i charakterystykę źródeł danych. W rozdziale drugim podjęto próbę określenia liczby i rozmieszczenia ludności tubylczej oraz użytkowników języków rdzennych w poszczególnych państwach i terytoriach zależnych obu Ameryk w oparciu o dane ze spisów powszechnych. Uzyskane informacje przedstawiono w formie opisowej z pomocą sporządzonej w tym celu serii map, zaś do porównania danych statystycznych dla poszczególnych obszarów zastosowano podstawowe metody statystyczne. W rozdziale trzecim w oparciu o teksty aktów prawnych przeanalizowano historyczne i współczesne polityki formułowane wobec języków tubylczych 3 w obu Amerykach od okresu kolonialnego do czasów współczesnych. Uzyskane dane posłużyły do oceny stopnia ochrony języków rdzennych w każdym z analizowanych państw i terytoriów zależnych. W rozdziale czwartym zbadano przestrzenne aspekty sytuacji języków rdzennych w mieście Meksyk, posługując się danymi jakościowymi uzyskanymi podczas wywiadów i obserwacji prowadzonych w ramach badań terenowych, uzupełnionymi o dane zastane. Przestawiono informacje na temat użytkowników języków rdzennych w mieście Meksyk, wskazano założenia oficjalnej polityki językowej miasta, a także określono główne czynniki wpływające na żywotność języków tubylczych na jego obszarze. Uzyskane wyniki pozwoliły stwierdzić, że od lat 80. XX wieku na niemal całym badanym obszarze doszło do znacznego rozwoju oficjalnych polityk chroniących języki rdzenne, także w miastach oraz w państwach o stosunkowo małej liczbie i odsetku ludności tubylczej, bez wyraźnej różnicy między państwami federalnymi i unitarnymi. Ze względu na brak wystarczających danych nie można było w pełni zweryfikować hipotez o wyższym odsetku użytkowników języków rdzennych na obszarach słabiej zaludnionych oraz takich, gdzie wyższy był też odsetek tubylczej populacji. W przypadku miasta Meksyk jednoznacznie potwierdzono nieskuteczność oficjalnej polityki językowej, natomiast jako główny czynnik wpływający na kondycję języków rdzennych wskazano napływ ludności tubylczej z obszarów wiejskich, podczas gdy ruchy oddolne odgrywają w tej kwestii bardzo ograniczoną rolę. 4 Key words: indigenous people, indigenous languages, language policies, North and South America, Mexico City Summary: In North and South America, more than 20 million people speak indigenous languages. Thanks to indigenous social movements and a growing number of researchers, the need to protect those languages is more and more often discussed both on national and international level. Nevertheless, research concerning the current status of indigenous languages and the situation of their speakers is still scarce. This dissertation seeks to fill one of the gaps in existing literature on this topic. It aims at identifying and assessing spatial aspects of present-day policies towards indigenous languages in North and South American countries and dependent territories, in the context of increasing urbanization of autochthonous populations and global changes in policies regarding indigenous people. The research hypotheses are that language policies in the Americas are increasingly protecting indigenous languages, especially in countries with a higher number and percentage of native people and indigenous language speakers, but the policies’ scope is not adapted to changes in spatial distribution of autochthonous populations, particularly in unitary states. It is also assumed that the percentage of indigenous language speakers is higher in less populated areas and in regions where the percentage of indigenous people is higher. Two additional hypotheses regarding the situation of indigenous languages in Mexico City, described in a case study, state that the official language policy in the city is not being successfully implemented, and as a result the situation of indigenous languages depends primarily on grassroots initiatives of autochthonous people. The first chapter presents the aim and scope of the dissertation, basic concepts regarding the analyzed subject, an overview of most relevant studies on indigenous people and languages, as well as a description of research methods and data sources. In the second chapter an attempt to determine the number and spatial distribution of indigenous people and indigenous language speakers in countries and dependent territories of the Americas has been made, based on census data. This information is presented in the form of descriptions and a series of maps; the comparison concerning different countries and regions has been done, with the application of basic statistical methods. The third chapter analyzes historical and modern policies towards indigenous languages in the Americas from the colonial era to the present, on the basis of corresponding legal acts. The data is used to assess the level of protection of indigenous languages in each analyzed country and dependent territory. The fourth chapter studies spatial aspects of the situation of indigenous languages in Mexico City, 5 based primarily on qualitative data obtained from interviews and observations carried out during field research. Information on indigenous language speakers in Mexico City is presented, objectives of the city’s official language policy are indicated, and main factors that influence the vitality of indigenous languages in the case study area are determined. The results obtained allow to conclude that since the 1980s in almost all of the Americas there has been a significant development of official policies that protect indigenous languages, including their presence in cities and in the countries with a relatively small number and percentage of indigenous population, without much difference between federal and unitary states. Due to lack of sufficient data it is not possible to verify fully whether the percentage of indigenous language speakers is higher in less populated areas and in regions where the percentage of indigenous people is higher. In the case of Mexico City, the ineffectiveness of the official language policy has been confirmed, whereas it is the migration of indigenous people from rural areas that proves to be the main factor affecting the condition of indigenous languages rather than grassroots initiatives, which turn out to have a very limited role. Title of the PhD thesis in English: Spatial aspects of present-day policies towards indigenous languages in North and South American